Jaarboek no. 89. 2010/2011 - Koninklijke Maatschappij voor ...

omdat we beschikken over de gezondheidsgegevens
van de 90-plussers. Op basis van de waarnemingen
in de kinderen van de hoogbejaarden verwachten we
varianten en genen te vinden met een gunstig effect
op het vet, glucose en insuline metabolisme. Naast
het genetisch onderzoek bekijken we verder de genexpressie
profielen van hoogbejaarden en vergelijken
die met die van jonge mensen. 12
De rol van de omgeving begint al vroeg
Het Europese onderzoek kan aantonen of ‘longevity’
genen overal in Europa eenzelfde effect hebben
op de levensduur of dat dit effect afhankelijk
is van bijvoorbeeld het Mediterraan dieet. Bij het
nietige wormpje C.elegans is het uitschakelen van
één gen al voldoende om het twee keer zo oud
te laten worden, maar bij mensen zijn er naar verwachting
veel meer genen en gen-omgevings interacties
betrokken bij de familiaire langlevendheid.
Onderzoek naar de effecten van calorische restrictie
(minder, maar voldoende calorie inname bij de dagelijkse
voeding) en genetisch onderzoek bij wormen,
fruitvliegen en muizen, heeft aangetoond dat de
levensduur kan worden verlengd door veranderingen
o.a. in biologische systemen die op nutriënten
reageren: het Insuline/IGF-1 en mTOR systeem. 13
Het RNA onderzoek in de Leiden Langleven Studie
heeft aanwijzingen gegeven dat dezelfde systemen
van groot belang zijn bij de wijze waarop de langlevende
families zo gezond oud worden. Alle resultaten
wijzen er dus op dat het effect van genen moet
worden onderzocht in de context van voeding en
andere omgevingsfactoren.
De effecten op de gezondheid later in het leven van
factoren als voeding en stress beginnen eigenlijk al
heel vroeg in het leven. Dit werd als hypothese naar
voren gebracht door Barker, 14 die een epidemiologisch
verband observeerde tussen een laag geboortegewicht
en het risico op hart en vaatziekten later
in het leven. De omstandigheden waaronder de
vroege ontwikkeling in de baarmoeder plaatsvindt,
kan een invloed hebben op de expressie van genen,
mogelijk op de wijze waarop de genen zijn geprogrammeerd.
Moeilijke omstandigheden kunnen
Natuurkundige voordrachten I Nieuwe reeks 89
Genetica en genoomonderzoek naar veroudering
de regulatie van genen dus beïnvloeden. Naast de
genen en hun basale code zijn er andere (epigenetische)
structuren in het DNA die veel betekenis
hebben voor de regulatie van de genexpressie. De
gedachte is dat het verouderingsproces mogelijk
al vanaf de conceptie wordt beïnvloed door de epigenetische
regulatie van genexpressie. Wij hebben
veranderingen bekeken in het erfelijk materiaal van
mensen die de winter van 1944-1945 in de baarmoeder
doorbrachten. Gedurende die laatste winter van
de Tweede Wereldoorlog leden veel Nederlanders
honger, omdat de Duitsers transporten blokkeerden.
Bonnenkaarten moesten ervoor zorgen dat het
beschikbare voedsel eerlijk werd verdeeld. Op het
dieptepunt van de Hongerwinter kreeg iedereen
ongeveer vijfhonderd kilocalorieën, zo’n honderd
gram voedsel per dag, ook zwangere vrouwen. Naar
schatting stierven twintigduizend mensen door
voedselgebrek. Men vermoedt dat de ondervoeding
van kinderen in de baarmoeder gevolgen heeft
voor de latere gezondheid. Hongerwinterkinderen
hebben op latere leeftijd gemiddeld wat meer
overgewicht en hebben meer kans op een hoge
bloeddruk. Uit DNA onderzoek op het LUMC bleek
dat de ondervoeding voor de geboorte zes decennia
later gevolgen zou hebben die meetbaar waren
in de DNA structuur. Kinderen blootgesteld aan de
Hongerwinter in de baarmoeder, hadden epigenetische
veranderingen ondergaan op het IGF-2 gen
en andere genen, die 60 jaar later hen nog onderscheidden
van hun broers en zusters. 15
Naar verwachting zullen we in de mens meerdere
genen vinden die een effect hebben op de levensduur,
de wijze waarop men oud wordt en de omstandigheden
en epigenetische factoren die de expressie
van die genen beïnvloeden. Het blijft een belangrijk
gegeven dat gezonde voeding, beperkt alcoholgebruik
en niet roken voor de gemiddelde persoon
meer dan 10 jaar levensverwachting kunnen beïnvloeden.
Voor de meeste mensen geldt ‘het zit in mijn
genen’ of de moderne versie: ‘het zit in mijn epigenetica’,
dus helaas niet als excuus voor het hebben van
een relatief hoge biologische leeftijd.
47