Jaarboek no. 89. 2010/2011 - Koninklijke Maatschappij voor ...
Jaarboek no. 89. 2010/2011 - Koninklijke Maatschappij voor ...
Jaarboek no. 89. 2010/2011 - Koninklijke Maatschappij voor ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Gammaflitsen: extreem nieuws uit de oertijd<br />
Prof.dr. R.A.M.J. Wijers<br />
Sterrenkundig Instituut Anton Pannekoek, Universiteit van Amsterdam<br />
Op 9 mei 2005 registreerde de satelliet Swift <strong>voor</strong><br />
het eerst een gammaflits die korter dan een seconde<br />
duurde. Eerder waren er al lange gammaflitsen waarge<strong>no</strong>men,<br />
die veroorzaakt worden door ontploffende<br />
zware sterren. Uit onderzoek blijkt dat korte<br />
gammaflitsen een andere oorzaak moeten hebben.<br />
Een precieze verklaring <strong>voor</strong> korte gammaflitsen is<br />
er <strong>no</strong>g niet, maar meer en meer lijkt het er op dat<br />
de oorzaak ligt in het botsen van zwarte gaten en<br />
neutronensterren. Swift ziet ook verder verwijderde<br />
gammaflitsen dan eerdere satellieten. Omdat in de<br />
sterrenkunde geldt dat ‘ver weg = lang geleden’, kunnen<br />
we die heel verre gammaflitsen gebruiken om<br />
meer te leren over het vroege heelal en het ontstaan<br />
Figuur 1<br />
De gammaflits GRB980425 ging af in een melkwegstelsel<br />
op roodverschuiving 0,0085 – zeer dichtbij <strong>voor</strong> een gammaflits.<br />
Op een oude plaat zien we dit melkwegstelsel (links)<br />
waarin na de gammaflits een zeldzaam soort super<strong>no</strong>va te<br />
zien is (rechts). Later is dit bij een aantal andere gammaflitsen<br />
ook gezien, bij<strong>voor</strong>beeld bij GRB030329 en GRB031203.<br />
Natuurkundige <strong>voor</strong>drachten I Nieuwe reeks 89<br />
van melkwegstelsels. Al zijn gammaflitsen letterlijk<br />
ver van ons bed, ze zijn in de eerste tientallen minuten<br />
(in zichtbaar licht) vaak zo helder dat ze met een<br />
goede amateurtelescoop waarneembaar zijn.<br />
Gammaflitsen zijn een goed <strong>voor</strong>beeld van een<br />
onverwacht takel: <strong>voor</strong>dat ze in de jaren zestig bij<br />
toeval ontdekt werden, had niemand hun bestaan<br />
vermoed. Sinds de komst van satellieten weten we<br />
dat ze er zijn, maar ze zijn zeldzaam en on<strong>voor</strong>spelbaar<br />
(zowel de plaats als de tijd van de volgende<br />
gammaflits is altijd onbekend). Daarom vereist de<br />
jacht op gammaflitsen dat we met een gevoelige<br />
detector een groot stuk hemel lange tijd in de gaten<br />
houden. En zelfs met zo’n gevoelig instrument zijn<br />
Jong Diligentia Lezing gehouden <strong>voor</strong> de <strong>Koninklijke</strong><br />
<strong>Maatschappij</strong> <strong>voor</strong> Natuurkunde ‘Diligentia’ te<br />
’s-Gravenhage op 11 oktober <strong>2010</strong><br />
35
Change language