Bekijk het inkijkexemplaar - Cross Media Nederland

jaargang 28 nummer 2 2011 

Gastro-enterologie 

TIJDSCHRIFT VOOR ONCOLOGIEVERPLEEGKUNDIGEN EN VERPLEEGKUNDIG SPECIALISTEN ONCOLOGIE 

❚❚ Kanker van het maag-darmkanaal ❚❚ Neuro-endocriene 

tumoren ❚❚ Zorgpad Obstructie Icterus ❚❚ Ivan Wolffers 

over PSA-meting ❚❚ Special Interest Group Gastroenterologie 

van start

Inhoud 

04 

05 

06 

07 

08 

11 

13 

14 

18 

22 

Van de redactie 

Bestuurlijk in beeld 

Nieuws Special Interest Groups 

Aantekening farmacotherapie 

Kanker van het maag-darmkanaal 

Verpleegkundigen schrijven boek 

over darmkanker 

IKNL Nieuws 

Neuro-endocriene tumoren 

Zorgpad Obstructie Icterus 

Studiereis New York 

Onder redactie van: 

Wietske Vrijland 

Lidy van Driel-Rooks 

Annemarie van der Spek 

Peter-Paul Coene 

Darmkanker 

Het boek voor patiënt, familie 

en professional 

25 

26 

31 

33 

37 

38 

41 

42 

47 

Column Jan Bart Wevers: Maag 

Innovatieve zorgprogramma’s en 

e-health 

Column Ivan Wolff ers: Wat gij niet 

wilt dat u geschiedt, doe dat ook een 

ander niet 

Kaalheid bij gebruik pemetrexed 

met of zonder cisplatin of 

carboplatin 

Oncomedia 

Eff ect mondige 

borstkankerpatiënten op 

communicatie arts-patiënt 

Column Ilona van der Loos: 

Alles blijft anders 

Medicatie-interactie voorkomen 

Colofon 

Gewoon pech 

Als je moeder borstkanker heeft 

Esther Smid 

Met tekeningen van Luna Bongers 

Coverbeeld: darmkanker / www.ShutterStock.com 

oncologica . nummer 02 . 2011 3

4 

Van de redactie 

Van mond tot anus 

en alles daartussen 

Als je dit nummer van Oncologica leest, loopt de lente alweer op zijn 

eind en zijn we met z’n allen druk bezig met de plannen voor de 

zomervakantie. Velen van jullie zullen bij de voorbereidingen denken 

aan het meenemen van een diarreeremmer om de vervelende 

symptomen van een eventuele gastro-enterologische infectie te 

bestrijden. 

Dit themanummer heeft gastro-enterologie (GE) als onderwerp. 

Zoeken we op deze term in Wikipedia dan krijgen we: 

Gastro-enterologie is de wetenschap die zich bezighoudt met 

ziekten van het maag-darmstelsel. De term is afgeleid van het 

Griekse ‘gastèr’ (γαστηρ) dat ‘maag’ betekent en ‘enteron’ (εντερον) 

dat ‘darm’ betekent. 

Een gastro-enteroloog wordt ook wel een maag-darm-leverarts 

genoemd. Een gastro-enteroloog behandelt uiteenlopende ziekten, 

zoals ontstekingen (onder andere ziekte van Crohn, hepatitis), tumoren 

en galstenen. 

Volgens bovenstaande beschrijving lijkt het een zeer overzichtelijk 

vakgebied. GE behelst echter wel een groot deel van het menselijk 

lichaam, zo’n beetje van mond tot anus met daartussen een aantal 

belangrijke organen. Diagnostiek en behandeling van oncologische 

aandoeningen in dit gebied zijn onderhevig aan veel nieuwe 

ontwikkelingen en vragen een multidisciplinaire aanpak. In deze 

Oncologica gaan we daarop in. 

Otto Visser geeft een overzicht van de epidemiologie van 

oncologische aandoeningen binnen de GE. Chulja Pek en Agnes 

Reijm beschrijven het zorgpad Obstructie Icterus zoals dat in het 

Erasmus MC in Rotterdam wordt gehanteerd. 

Ivonne Schoenaker en Desi van de Bogaart vragen aandacht voor de 

Special Interest Group GE in oprichting. Ook is er een interview met 

de verpleegkundige auteurs van het onlangs verschenen boek 

oncologica . nummer 02 . 2011 

VAKANTIETIJD: FOCUS OP DARMEN 

‘Darmkanker, het boek voor patiënt, familie en professional’. 

Dit en nog veel meer in deze Oncologica. 

Redactionele wijzigingen 

Binnen de redactie moeten we afscheid nemen van Dinka den Hollander; 

gedurende 5 jaren heeft zij als adjunct-hoofdredacteur en als 

redactielid haar enthousiaste bijdrage aan de totstandkoming van 

talloze Oncologica’s gegeven. Dinka bedankt! 

Ik wens jullie veel plezier bij het lezen van deze Oncologica en dat de 

diarreeremmers maar in de vakantietas mogen blijven. 

Peter Janssen 

Redactielid Oncologica 

Oncologica in 2011 

NUMMER THEMA VERSCHIJNT DEADLINE 

3-2011 PALLIATIEVE ZORG EIND SEPTEMBER 1 JULI 

4-2011 ONCOLOGIEDAGEN EIND DECEMBER 1 OKTOBER

Bestuur(lijk) in beeld 

Emmy Harms nieuw 

bestuurslid 

Sinds kort ben ik bestuurslid van V&VN Oncologie en daarom wil ik 

me hier graag kort aan jullie voorstellen. 

Mijn naam is Emmy Harms. In 2006 ben ik afgestudeerd als Verpleegkundig 

Specialist. Sinds 2008 werk ik in het NKI-AVL in Amsterdam 

op de afdeling farmacologie, waar we met name fase 1 medicatieonderzoek 

doen. 

Aangenaam verrast 

De mensen die dit lezen zijn over het algemeen verpleegkundigen, 

verzorgenden en verpleegkundig specialisten die werkzaam zijn in 

de kankerzorg. Een beroepsgroep die zeer bewust heeft gekozen 

Emmy Harms werkt als Verpleegkundig Specialist bij het NKI-AVL in Amsterdam. 

om in dit werkveld actief te zijn. In mijn ogen dus mensen die goed 

weten wat ze willen. Zo zijn jullie dus ook lid van de beroepsvereniging 

V&VN Oncologie en verwachten jullie dat onze vereniging er 

staat voor onze gemeenschappelijke belangen. Alhoewel ik pas 

enkele maanden actief ben in het bestuur ben ik aangenaam verrast 

door de gedrevenheid en het enthousiasme van mijn medebestuursleden. 

Kennis en voorwaarden 

Actief worden in het bestuur van deze beroepsvereniging is voor mij 

een grote uitdaging. Onze vereniging wil voor alle werkers in de 

oncologie een platform zijn waar kennis gehaald kan worden en 

waar voorwaarden voor het netwerken gecreëerd worden. Daarnaast 

willen wij (en zijn we dat ook!) een gesprekspartner zijn voor 

de overheid en andere partijen die mede verantwoordelijk zijn voor 

‘IN HET BELANG VAN ONZE PATIËNTEN 

MOETEN WIJ EEN STERKE EN 

BETROKKEN BEROEPSGROEP ZIJN’ 

de (maatschappelijke) ontwikkelingen binnen de kankerzorg. Het is 

erg inspirerend om te merken dat er een groep mensen actief en 

intensief bezig is om onze beroepsgroep te professionaliseren en te 

positioneren. 

Verhelderend 

Een belangrijke drijfveer voor mij om me voor de vereniging in te 

zetten is mijn overtuiging dat het voor onze patiënten heel belangrijk 

is dat we een sterke en betrokken beroepsgroep zijn. Daarnaast 

vind ik het heel verhelderend om naast je dagelijkse werkzaamheden 

de zaken ook eens van een andere kant ‘voorgeschoteld’ te 

krijgen. Dit helpt om de dagelijkse dingen in een groter verband te 

plaatsen en meer voldoening uit mijn werk te halen. 

Emmy Harms 

Bestuurslid bestuurslid V&VN Oncologie 


6 

Verenigingsnieuws 

Neem deel aan Special Interest 

Group Gastro-enterologie 

Begin 2011 zijn we met een aantal verpleegkundigen 

uit diverse ziekenhuizen bij elkaar geweest om 

de oprichting van een SIG GE binnen V&VN 

Oncologie te bespreken. Tot nu toe hebben we 

elkaar bereikt via bestaande netwerken en de 

integrale kankercentra. Wij zijn enthousiast en willen 

graag komen tot een oprichting van deze SIG. Via 

deze oproep willen we dan ook alle belangstellende 

en enthousiaste verpleegkundigen die binnen de 

GE oncologie werken, de mogelijkheid bieden om 

deel te nemen aan de SIG GE. Gastro-enterologie is 

een breed gebied met vele subspecialismen. Hoe dit 

exact vorm gaat krijgen binnen de organisatie van 

de SIG GE zal de komende maanden duidelijk 

moeten worden. Wij hopen dat alle specialismen 

binnen de GE vertegenwoordigd zullen gaan 

worden. Wij zijn dus op zoek naar verpleegkundi- 

Activiteiten van de SIG Pulmonale Oncologie 

Sinds 1 januari 2007 bestaat de Special Interest 

Group (SIG) Pulmonale Oncologie. De SIG is 

onderdeel van de formele organisatiestructuur 

van de V&VN (Verpleegkundigen en Verzorgenden 

Nederland) Oncologie. Zij stimuleert en 

ondersteunt het netwerk van verpleegkundigen 

binnen de specialisatie Pulmonale Oncologie. 

De aanleiding om de SIG Pulmonale Oncologie 

op te starten was en is het toenemende aantal 

longkankerpatiënten in Nederland. In 2009 

waren er 6867 mannen en 4118 vrouwen 

gediagnosticeerd met longkanker (bron NKR). 

De sterfte ten gevolge van longkanker is 

ongeveer even hoog als het aantal nieuwe 

gevallen per jaar. In 2010 overleden er 6500 

mannen en 3600 vrouwen aan longkanker (CBS). 

De behandelingsmogelijkheden zijn helaas nog 

maar beperkt in vergelijking met andere 

tumortypen. Oncologieverpleegkundigen 

krijgen steeds meer met deze patiëntengroep te 

maken. Zij bundelen hun krachten in de SIG om 

de kwaliteit van de zorgverlening aan deze 

patiëntengroep te bevorderen. 


gen die zorg dragen voor patiënten met colorectale 

carcinomen, oesophagus- en maagcarcinomen, 

pancreas-, galblaas- en levertumoren. 

Wat willen we? 

Een SIG GE waardoor we sterk staan om 

kwaliteit van zorg te verbeteren voor de patiënt. 

Door het bundelen van onze kennis en ervaring 

willen wij o.a.: uitwisselen van kennis en ervaring, 

dienen als communicatieplatform, gebruik 

maken van elkaars netwerk en ontwikkelen van 

producten, zoals het geven van presentaties, het 

ontwikkelen van informatiemateriaal, etc. 

Wat vragen we? 

Leden van V&VN Oncologie die werkzaam zijn 

binnen de gastro-enterologische oncologie en 

De doelen van de SIG: 

• Ondersteunt de missie en de doelen van de 

V&VN Oncologie; 

• Ondersteunt en promoot het netwerk voor 

verpleegkundigen met de subspecialisatie 

Pulmonale Oncologie; 

• Dient als platform voor de communicatie 

tussen de verpleegkundigen met de 

subspecialisatie Pulmonale Oncologie; 

• Identifi ceert en onderzoekt specifi eke 

zorgvragen binnen de subspecialisatie 

Pulmonale Oncologie zoals het ontwikkelen 

en implementeren van richtlijnen; 

• Bundelt kennis en ervaring en draagt zorg 

voor uitwisseling hiervan; 

• Neemt een standpunt in m.b.t. nieuwe 

ontwikkelingen binnen het vakgebied. 

De SIG heeft een kerngroep bestaande uit 

negen vertegenwoordigers. 

Alle leden van de V&VN Oncologie werkzaam 

binnen de subspecialisatie Pulmonale Oncologie 

kunnen zich aansluiten bij de SIG en zodanig 

Meer informatie 

Voor aanmelding of informatie kun je 

contact opnemen met onderstaande 

personen. 

Marisa Geukes 

Verpleegkundig specialist 

GE Oncologie 

Jeroen Bosch ziekenhuis 

Den Bosch 

m.geukes@jbz.nl 

Ivonne Schoenaker 

Verpleegkundig specialist / 

regieverpleegkundige 

GE oncologie 

i.j.h.schoenaker@isala.nl 

Je kunt voor meer informatie ook mailen 

met SIGgastro-enterologie@venvn.nl. 

die een actieve bijdrage willen leveren aan de 

totstandkoming en ontwikkeling van de SIG GE. 

als achterban en klankbord functioneren. 

Dit jaar heeft de SIG mede inhoudt gegeven aan 

het verpleegkundig deel van het 14e WCLC 

congres, dat in juli 2011 wordt gehouden in de 

RAI in Amsterdam. Verder hebben we meegedacht 

met de inhoud voor de nieuwe richtlijn 

NSCLC en geven we inhoud aan het V&VN 

congres met twee sessies in oktober 2011. 

Afgelopen februari hebben we de scholing 

mama- en longcarcinoom mede georganiseerd. 

De leden van V&VN Oncologie zijn voor de SIG 

de belangrijkste doelgroep. De SIG wil graag 

tijdens de Oncologie Dagen in oktober 2011 

communiceren met de leden van de V&VN over 

de ontwikkelingen binnen het vakgebied, de 

doelen en de activiteiten van de SIG. De locatie 

wordt nog bekend gemaakt. 

Tot ziens op de oncologie dagen! 

Albert Olijve 

Voorzitter van de SIG Pulmonale Oncologie en 

Verpleegkundig Specialist Long Oncologie 

Medisch Centrum Alkmaar

Geneesmiddelen voorschrijven: 

Bevoegd worden, bekwaam 

blijven 

• Jessica Kompier, communicatieadviseur V&VN 

Naar verwachting komt er nog dit jaar een ministeriële regeling die 

ervoor zorgt dat diabetes-, longen oncologieverpleegkundigen 

receptgeneesmiddelen binnen hun vakgebied mogen gaan 

voorschrijven. Uiteraard moeten deze groepen verpleegkundigen 

worden opgeleid om medicijnen voor te schrijven. Ook moeten zij 

hun kennis en kunde aantoonbaar bijhouden op dit gebied. Dat 

laatste kan straks in het Kwaliteitsregister V&V, waaraan een speciale 

module voor de zogeheten ‘aantekening farmacotherapie’ wordt 

toegevoegd. 

Bevoegd en bekwaam 

Het voorschrijven van geneesmiddelen brengt een grote verantwoordelijkheid 

met zich mee. Iedere handeling, maar zeker een 

voorbehouden handeling mag je immers alleen doen als je er 

‘bevoegd’ en ‘bekwaam’ voor bent. Bevoegd, dat is straks wettelijk 

geregeld. Bekwaam, daar helpt het Kwaliteitsregister V&V bij. Door 

de aantekening farmacotherapie in te bouwen stelt het Kwaliteitsregister 

V&V verpleegkundigen met een voorschrijfbevoegdheid in 

de gelegenheid te laten zien dat ze hun kennis op het gebied van 

farmacotherapie actueel houden, naast dat ze voldoen aan de 

scholingseis en de werkervaringseis in de ministeriële regeling. 

Aantekening farmacotherapie 

De aantekening farmacotherapie wordt gekoppeld aan het 

betreff ende specialisme van het deskundigheidsgebied in het 

Kwaliteitsregister V&V. Dat houdt in dat alleen longverpleegkundigen 

toegang kunnen krijgen tot de aantekening farmacotherapie 

voor longverpleegkundigen, idem dito voor de diabetes- en 

oncologieverpleegkundigen. Bij inschrijving in het betreff ende 

deskundigheidsgebied wordt gecontroleerd of je aan de basiseisen 

voldoet. 

De aantekening farmacotherapie is nog in ontwikkeling. Hoe een en 

ander er uit komt te zien en wat een verpleegkundige moet doen 

Voorschrijfbevoegd 

Deze groepen mogen straks voorschrijven: 

- diabetesverpleegkundigen 

- longverpleegkundigen 

- oncologieverpleegkundigen 

www.shutterstock.com 

om er gebruik van te maken, is op dit moment nog niet precies 

bekend. Bij de ontwikkeling van de aantekening zijn de betreff ende 

afdelingen, V&VN Oncologie, V&VN Longverpleegkundigen en V&VN 

Praktijkverpleegkundigen & Praktijkondersteuners, nauw betrokken. 

In de maanden maart en april zijn met hen samen punten en 

scholing vastgesteld. 

Beroepsnorm 

Beroepsvereniging V&VN heeft met de KNMP (brancheorganisatie 

voor apothekers) afgesproken, dat V&VN als beroepsnorm uitdraagt, 

dat verpleegkundigen die voorschrijven zich als zodanig kenbaar 

KWALITEITSREGISTER V&V KRIJGT 

MODULE VOOR AANTEKENING 

FARMACOTHERAPIE 

maken in het BIG-register en zich tevens inschrijven voor de 

aantekening farmacotherapie in het Kwaliteitsregister V&V. 

Het ontwikkelen van de module farmacotherapie in het Kwaliteitsregister 

V&V past binnen het implementatietraject rond het voorschrijven 

van geneesmiddelen, waar V&VN op dit moment mee bezig 

is. Dit omvat een scholing binnen de V&VN Academie, informatie op 

www.venvn.nl en een format voor samenwerking op lokaal niveau. 


8 

Grote diversiteit aan tumoren 

Kanker van het maag-darmkanaal 

Kanker van het maag-darmkanaal komt in Nederland veel voor. 

Er worden in totaal ongeveer 20.000 nieuwe gastro-enterologische 

tumoren per jaar geregistreerd. Op een totaal van 92.000 gevallen 

van kanker per jaar is dat ongeveer 22% van het totaal (cijfers van de 

Nederlandse kankerregistratie van 2009). Daarmee is het de grootste 

groep, voor urologische tumoren en borstkanker. 

Tot de gastro-enterologische tumoren worden gerekend: kanker van 

de slokdarm, maag, dunne darm, dikke darm, endeldarm, anus, lever, 

galblaas, galwegen en alvleesklier. Kanker op de overgang van 

slokdarm en maag, de cardia, wordt soms bij de maag gerekend en 

soms bij de slokdarm. Op grond van etiologische informatie en ook 

qua behandelingsmogelijkheden is het ‘t meest logisch om de cardia 

bij de slokdarm te rekenen en dat is in dit artikel dan ook gedaan. 

Incidentie 

Tabel 1 toont het aantal nieuwe gevallen in Nederland per orgaan 

per jaar. Kanker van de dikke darm en de endeldarm komen 

verreweg het meeste voor (samen ruim 12.000 gevallen per jaar), 

gevolgd door kanker van de slokdarm (2.500 gevallen, waarvan 

ongeveer 500 in de cardia), alvleesklier (2.000 gevallen) en maag 

(1.400). In de overige organen zijn er 500 of minder gevallen per jaar. 

Kanker van de slokdarm, maag, endeldarm en de lever komen 

duidelijk vaker voor bij mannen dan bij vrouwen, terwijl anuskanker 

en galblaaskanker vaker voorkomen bij vrouwen. Kanker in de 

andere organen treft ongeveer evenveel mannen als vrouwen. Er is 

geen relatie tussen grootte of lengte van het orgaan en het aantal 


• Otto Visser, hoofd kankerregistratie Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL), locatie Amsterdam 

Tabel 1. Aantal nieuwe gevallen van kanker per orgaan in 2009. 

gevallen van kanker. De dunne darm is bijvoorbeeld veel langer dan 

de dikke darm, terwijl er 8.250 gevallen van kanker zijn in de dikke 

darm en maar 300 in de dunne darm. En de lever is veel groter dan 

de alvleesklier, terwijl het aantal gevallen van alvleesklierkanker 

meer dan vier maal groter is dan het aantal gevallen van leverkanker. 

Vroeger kwam er veel maagkanker voor: tot 1963 was het zelfs de 

vorm van kanker die in Nederland het meeste voorkwam en ook de 

meeste sterfte veroorzaakte. Vanaf 1963 was dat longkanker en 

vanaf 1972 veroorzaakte ook darmkanker meer sterfte dan 

maagkanker. Dit komt doordat de trends van maag- en darmkanker 

tegengesteld zijn: maagkanker daalt al vele decennia, terwijl 

darmkanker steeds meer voorkomt. 

Figuur 1 laat de trends in incidentie (aantal nieuwe gevallen per jaar) 

zien in de laatste twee decennia van de frequentst voorkomende 

gastro-entrologische tumoren: kanker van de dikke darm, endeldarm, 

slokdarm, alvleesklier en maag. Terwijl dikke darm, endeldarm, 

slokdarm en alvleesklierkanker gestaag stijgen, daalde de incidentie 

van maagkanker sterk. Als wordt gecorrigeerd voor de bevolkingsgroei 

is de incidentie van alvleesklierkanker overigens ongeveer stabiel. 

Ook bij de zeldzamer vormen van kanker (fi guur 2) is te zien dat de 

meeste vormen van kanker steeds vaker voorkomen (dunne darm, 

lever , galwegen en anus), terwijl kanker van de galblaas afneemt. 

Net als voor alvleesklier geldt dat als wordt gecorrigeerd voor de 

bevolkingsgroei de incidentie van kanker van de galwegen 

ongeveer stabiel is. 

Soort kanker Aantal nieuwe gevallen per jaar (2009) Waarvan 

Mannen Vrouwen 

Slokdarm (incl. cardia) 2.500 1.800 700 

Maag (excl. cardia) 1.400 800 600 

Dunne darm 300 150 150 

Dikke darm & endeldarm 

12.250 

· Dikke darm 

8.250 

4.250 

4.000 

· Endeldarm 

4.000 

2.400 

1.600 

Anus 150 70 80 

Lever 450 325 125 

Galblaas 150 50 100 

Extrahepatische galwegen 500 275 225 

Alvleesklier 2.000 1.000 1.000

Samenvatting 

Van alle door de Nederlandse kankerregistratie geregistreerde vormen van kanker vormen de gastro-enterologische 

tumoren met 20.000 gevallen per jaar ongeveer 22% van het totaal. Darmkanker komt in Nederland van alle 

gastro-enterologische tumoren het meeste voor met ruim 12.000 nieuwe gevallen in 2009, gevolgd door de 

kanker van de slokdarm (2.500 nieuwe gevallen) en alvleesklierkanker (2.000 nieuwe gevallen). 

Er zijn de afgelopen 20 jaar grote veranderingen opgetreden in het voorkomen van de verschillende vormen van 

kanker. Zo nam de incidentie van kanker van slokdarm, darm, anus en lever (sterk) toe, terwijl de incidentie van 

maagkanker en galblaaskanker juist sterk daalde. 

De overlevingskansen variëren sterk met de aan- of afwezigheid van uitzaaiingen. Bij alvleesklierkanker zijn er 

vaak uitzaaiingen aanwezig en is de 5-jaarsoverleving 5%, bij darmkanker zijn er minder vaak uitzaaiingen en is 

het cijfer 61%. 

Diagnostiek en stadium 

Kanker wordt doorgaans ontdekt als een patiënt klachten krijgt. De 

klachten zijn natuurlijk sterk afhankelijk van de plaats van de kanker. Bij 

gastro-enterologische tumoren kan er naast algemene symptomen 

(moeheid, gewichtsverlies, etc.) sprake zijn van obstructie en/of bloeding. 

Over het algemeen treden deze symptomen pas laat in de ziekte op of 

blijven onopgemerkt (bloed is in de ontlasting niet altijd zichtbaar), zodat 

er bij veel patiënten bij diagnose al sprake is van uitgezaaide ziekte. Dit 

varieert overigens sterk per orgaan, namelijk ongeveer 5% heeft uitzaaiingen 

bij kanker van de anus, 20% bij kanker van de endeldarm, 23% bij dikke 

darm, 25% bij lever, 40% bij slokdam, maag en galblaas en 60% bij kanker 

van de alvleesklier. 

Bij kanker van de maag of de darm is het in vrijwel alle gevallen wel 

mogelijk om de diagnose kanker door middel van pathologisch 

onderzoek te bevestigen. De meeste patiënten worden immers 

geopereerd of er kan weefsel worden verkregen bij een scopie. Bij 

kanker van de alvleesklier, de galwegen en de lever is dat veel moeilijker: 

aantal per jaar 

8.000 

7.000 

6.000 

5.000 

4.000 

3.000 

2.000 

1.000 

0 

1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 

jaar van diagnose 

dikke darm endeldarm slokdarm (incl. cardia) maag (excl. cardia) alvleesklier 

Figuur 1: Incidentie van veel voorkomende gastro-enterologische tumoren in Nederland van 1989 t/m 2009. 

(Bron: Nederlandse Kankerregistratie). 

bij 20 to 30% van deze tumoren wordt de diagnose kanker gesteld door 

middel van beeldvormende diagnostiek, zonder pathologische 

bevestiging. 

Overleving 

De overlevingskansen van patiënten met kanker hangen nauw samen met 

het stadium waarin de ziekte wordt vastgesteld. Bij veel gastro-enterologische 

tumoren is het stadium relatief ongunstig en dat vertaalt zich in 

lage overlevingskansen. Bij kanker van darm en anus is de 5-jaarsoverleving 

met 61% het hoogst, terwijl de 5-jaarsoverleving bij alvleesklierkanker 

slechts 5% bedraagt (fi guur 3). Bij de andere vormen van kanker 

varieert het van 10 tot 30%. De afgelopen 20 jaar is de overleving gestaag 

gestegen, in totaal met gemiddeld 5%. 

Oorzaken van gastro-enterologische tumoren 

De belangrijkste risicofactor voor kanker is een hoge leeftijd. Dat geldt 

ook voor de gastro-enterologische tumoren, waarbij in alle gevallen de 

aantal per jaar 

600 

500 

400 

300 

200 

100 

0 

1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 

jaar van diagnose 

dunne darm anus lever galblaas galwegen 

Figuur 2: Incidentie van zeldzame gastro-enterologische tumoren in Nederland van 1989 t/m 2009. 

(Bron: Nederlandse Kankerregistratie). 


10 

slokdarm 

maag 

darm 

anus 

lever 

galblaas 

galwegen 

papil v Vater 

alvleesklier 

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 

5% 

hoogste incidentie bestaat bij 80-plussers. Verder spelen infecties, 

(‘ongezonde’) voeding, overgewicht en gebrek aan lichaamsbeweging 

een rol. Infecties zijn vooral van belang bij maagkanker (Helicobacter 

pilori) en leverkanker (hepatitis), mogelijk ook bij galblaaskanker. 

Opvallend is dat deze vormen van kanker in verhouding veel voorkomen 

bij allochtonen in Nederland (net als in hun land van herkomst), waarschijnlijk 

omdat de besmettingsgraad met infecties bij allochtonen 

hoger is. 


11% 

13% 

10% 

15% 

22% 

30% 

Figuur 3: Relatieve 5-jaarsoverleving van patiënten met gastro-enterologische tumoren in Nederland, 2004-2008. 

(Bron: Nederlandse Kankerregistratie) 

61% 

61% 

(advertentie) 

Een zo volledig mogelijke beschrijving 

van alle aspecten van het longcarcinoom 

en het pleurale mesothelioom. 

Auteurs: Jan Alex van Spil, Annelies Epping 

en Erik van Muilekom 

ISBN: 9789035232730 

Uitgave: 1 e druk 2011 

Pagina’s: 288 

Prijs: ! 49,50 

Het verband tussen voeding en kanker is veel minder duidelijk. Een 

gezonde voeding met veel groente en fruit geeft weliswaar een lager risico 

op een aantal gastro-enterologische tumoren, maar kan deze zeker niet 

voorkomen. Het is ook niet duidelijk wat nu precies de toename van 

darmkanker veroorzaakt. Is deze terug te voeren op veranderingen in de 

voeding? Of heeft het te maken met toenemend overgewicht en afnemende 

lichaamsbeweging? Bij allochtonen er is relatief veel sprake van 

overgewicht, maar er komt juist weinig darmkanker voor, het tegengestelde 

van wat je zou verwachten. Hiernaar is dus nog veel onderzoek nodig. 

Roken en overmatig alcoholgebruik dragen ook bij aan het ontstaan van 

gastro-enterologische tumoren, vooral slokdarmkanker. Maar toenemend 

overgewicht heeft waarschijnlijk ook sterk bijgedragen aan de toename 

van slokdarmkanker in de afgelopen decennia. 

Verdere stijging verwacht 

De trend van de meeste gastro-enterologische tumoren is stijgend. Een 

stijging kan afvlakken en daarna dalen, zoals met longkanker bij mannen 

is gebeurd. Op basis van de bekende informatie over oorzaken van kanker 

ligt een verdere stijging van de meeste gastro-enterologische tumoren 

echter het meest voor de hand. De daling bij maag- en galblaaskanker zal 

waarschijnlijk ook doorgaan. 

INFORMATIE 

DE NEDERLANDSE KANKERREGISTRATIE (WWW.KANKERREGISTRATIE.NL) IS EEN PRODUCT VAN HET 

IKNL (WWW.IKNL.NL) 

Longcarcinoom is een van de vier meest voorkomende tumorsoorten in Nederland. 

Door het grillige verloop van de ziekte en de intensieve behandelingen hebben 

verschillende professionals een taak in de preventie, diagnostiek, behandeling en 

(na)zorg van deze patiëntengroep. 

Het Handboek longcarcinoom is samengesteld op basis van de huidige 

wetenschappelijke kennis en inzichten. Daarbij is gebruikgemaakt van de deskundigheid 

en ervaring van experts uit verschillende disciplines. 

Bestellen? Ga naar www.elseviergezondheidszorg.nl 

€ 49,50 

Flyer Longcarcinoom_A5.indd 1 6/14/2011 2:19:56 PM

Verpleegkundigen schrijven 

boek over darmkanker 

• Ineke Lokker en Martine Folsche, redactieleden Oncologica 

In februari 2011 werd het boek: ‘Darmkanker: Het boek voor patiënt, familie en 

professional’ gepresenteerd. Dit boek is geschreven onder redactie van twee 

verpleegkundigen en twee chirurgen uit het Maastad Ziekenhuis en het Sint Franciscus 

Gasthuis te Rotterdam. Reden voor Oncologica om de twee verpleegkundigen die 

medeverantwoordelijk waren voor de totstandkoming van het boek te benaderen. 

Lidy van Driel-Rooks is verpleegkundig specialist in het Maasstad 

Ziekenhuis en is als casemanager betrokken bij de behandeling en 

begeleiding van patiënten met darmkanker en zij voert de analyse 

en conservatieve behandeling uit bij defecatieproblemen. 

Annemarie van der Spek werkt als verpleegkundig specialist 

coloncare in het Sint Franciscus Gasthuis en is onder andere 

verantwoordelijk voor de coördinatie van de zorg rondom de 

patiënt met darmkanker in de pre- en postoperatieve fase. 

Samen met de 2 andere redacteuren, chirurgen Wietske Vrijland en 

Peter-Paul Coene, ontstond bij hun het idee een boek over 

darmkanker te maken. Er was nog geen boek op de markt. Internet 

biedt wel informatie, maar daarbij heb je als zorgverlener geen 

controle over de informatie die patiënten opzoeken. 

De samenstellers wilden in het boek alle mogelijke facetten van 

darmkanker aan bod laten komen. ‘Het moest eerlijk zijn, en het niet 

mooier maken dan het is, maar ook niet erger. De patiënt moest 

centraal staan. En de tekst moest worden ondersteund met 

illustraties en verhalen van patiënten. Het belangrijkste doel van ons 

als redacteuren was dat er een boek op de markt kwam, waarin alle 

Onder redactie van: 

Wietske Vrijland 

Lidy van Driel-Rooks 

Annemarie van der Spek 

Peter-Paul Coene 

Darmkanker 

Het boek voor patiënt, familie 

en professional 

informatie staat die een patiënt nodig heeft ter voorbereiding op de 

operatie en op het vervolgtraject’, aldus de samenstellers. 

Doelgroep 

Het boek is geschreven door professionals van verschillende 

disciplines uit de regio Rotterdam en is bedoeld voor patiënten met 

darmkanker en hun naasten, en voor professionals. Behalve 

medische informatie komen ook andere zaken die betrekking 

hebben op (de behandeling van) darmkanker aan bod. 

Het boek begint bij de anatomie van het spijsverteringskanaal en 

het ontstaan van darmkanker. Verder wordt beschreven wat erfelijke 

darmkanker is en met welke professional de patiënt (mogelijk) te 

maken krijgt. Mogelijke onderzoeken en verschillende operaties met 

mogelijke complicaties, radiotherapie en chemotherapie worden 

beschreven. In het hoofdstuk ondersteunende zorg komen het 

medisch maatschappelijk werk, psychologen, geestelijk verzorgers 

en de seksuoloog aan bod. Onderwerpen van andere hoofdstukken 

zijn: follow up, stomazorg, alternatieve behandelingen, organisaties 

die een rol kunnen spelen in het behandeltraject, palliatieve zorg en 

uitzaaiingen. 

Elk hoofdstuk heeft een algemene tekst. In een blauw kader wordt 

verdiepende informatie gegeven, dat vooral bedoeld is voor 

professionals. In een groen kader worden verhalen van patiënten 

weergegeven. De tekst wordt verduidelijkt door gebruik te maken 

van foto’s en illustraties. 

Patiënten die het boek hebben gelezen zijn erg blij met het boek, 

merken de initiatiefnemers. ’Sommige patiënten die al jaren onder 

controle zijn vanwege darmkanker krijgen antwoord op vragen waar 

ze zelf nooit aan hebben gedacht. Veel vragen gaan over erfelijke 

darmkanker, moet ik mijn kinderen laten testen op darmkanker en 

over het stadium darmkanker dat de patiënt heeft. We zien dat 

patiënten met het boek op de polikliniek komen en hele gerichte 

vragen stellen.’ 


Een praktische 

handleiding voor de 

beginnende en 

ervaren twitteraar 

AUTEURS : Mark van Dorresteijn & Eva Galesloot 

ISBN : 9789035232839 

UITGAVE : 1 e druk 2011 

PAGINA’S : 31 

ook leverbaar als ebook, 

ISBN 9789035233263 

PRIJS : € 29,95 (per 10 exemplaren) 

Twitter, een praktische 

handleiding 

Twitter dringt steeds meer door in de zorg. Tientallen ziekenhuizen 

en zorginstellingen maken al gebruik van Twitter. Dat 

geldt ook voor artsen, verpleegkundigen en patiënten. Toch is 

het nog een hele kunst om de berichtendienst te doorgronden. 

Deze praktische handleiding brengt daar verandering in. 

Het Zorgvisie-boekje is niet alleen een handleiding voor mensen 

die graag willen starten met twitteren, maar ook voor mensen 

die Twitter effectiever willen gebruiken. Zo vindt u uitleg over de 

terminologie en leert u een profi el opstellen. Ook staan er tips in 

het boekje voor het uitbreiden van uw netwerk en het inzetten 

van Twitter voor professionele doeleinden. Wist u bijvoorbeeld dat 

timen van berichten veel slimmer is dan alles in één keer plaatsen? 

In het boekje wordt uitgelegd hoe dat precies werkt. 

De actieve twitteraars @Mark_Zorgvisie (redacteur van Zorgvisie) 

en @Skwirrol (illustrator) zetten alles op een rijtje: van algemene 

twitter-functies tot het vergaren van volgers, van add-ons tot 

linken met andere sociale netwerksites. 

Bestellen? Ga naar: 

www.elseviergezondheidszorg.nl

IKNL Nieuws 

NKR-cijfers: 

kankerpatiënten 

leven langer 

Volwassenen met kanker overleven momenteel 

langer dan vijftien jaar geleden. Tussen 

1989-1993 en 2004-2008 nam de vijfjaarsoverleving 

van volwassenen met kanker met twaalf 

procent toe, zo blijkt uit de cijfers van de 

Nieuw op Oncoline 

• concept richtlijn Oncologische revalidatie 

• concept richtlijn Hersenmetastasen 

• evidence based richtlijn Herstel na kanker 

Nieuw op Pallialine 

• richtlijn Zorg in de stervensfase 

• richtlijn Euthanasie bij een verlaagd bewustzijn 

Nederlandse Kanker Registratie. Dat komt deels 

door vroege opsporing en deels door verbeterde 

behandeling. De toegenomen overleving 

is het duidelijkst bij borstkanker, prostaatkanker 

en darmkanker. 

Nieuw: richtlijn Blaasinstillatie 

geeft duidelijkheid 

De richtlijn Blaasinstillatie is ter autorisatie 

gestuurd. Deze richtlijn geeft evidence based 

handvatten en aanbevelingen voor een 

eenduidige werkwijze rondom blaasspoeling en 

begeleiding van patiënten. Dat is nodig, want 

landelijk wordt momenteel erg verschillend 

gewerkt. De richtlijn is ontwikkeld om de 

uitvoering van blaasspoeling (blaasinstillatie) te 

uniformeren en te verbeteren. De richtlijn 

Benodigheden blaasspoeling. 

beschrijft de voorschriften en werkwijze inzake de 

duur van instillaties, de houding van de patiënt, 

hygiëne en veilig werken met gevaarlijke stoff en. 

Het IKNL en de beroepsverenigingen Verpleegkundigen 

& Verzorgenden Nederland Urologie 

en Oncologie en de Nederlandse Vereniging 

voor Urologie ontwikkelden de richtlijn met 

vertegenwoordiging van de patiëntenvereniging 

Waterloop. 

De verbeterde overleving van kankerpatiënten 

in Nederland door vroege opsporing en 

verbeterde behandelingen kan wijzen op een 

toenemend aandeel genezen patiënten of op 

patiënten die langer met kanker leven. 

Scholingen 

palliatieve 

sedatie en LESA 

succes 

Het project ‘Multidisciplinaire 

samenwerkingsafspraken palliatieve sedatie’ 

verbetert de kwaliteit van zorg in de laatste 

stervensfase, waarin multidisciplinair werken 

centraal staat. Het liep zo storm dat het IKNL 

geld vrijmaakte voor nog eens twaalf extra 

groepen huisartsen en wijkverpleegkundigen 

om dit jaar de scholing te volgen. 

Meer informatie m.middelburg@vikc.nl 

Nuttige 

websites over 

kankerzorg 

www.kankerwiehelpt.nl 

www.netwerkzorgopmaat.nl 

www.pallialine.nl 

www.oncoline.nl 

www.sibopmaat.nl 

www.toekomstnakanker.nl 


14 

Complex en zeldzaam: 

Neuro-endocriene tumoren 

Neuro-endocriene tumoren (NET) zijn zeldzaam en veel (oncologie) 

verpleegkundigen zullen nog nooit zorg hebben gedragen voor een 

patiënt met deze ziekte. De tumoren vinden hun oorsprong in 

neuro-endocriene cellen en kunnen hormonaal actief zijn waarbij 

verschillende neurotransmitters of polypeptide hormonen aangemaakt 

worden. In de afgelopen dertig jaar is het aantal gestelde 

diagnoses sterk toegenomen. Patiënten met een NET worden vaak pas 

laat gediagnosticeerd, soms door ontbrekende symptomen, maar 

soms ook door een verkeerd gestelde diagnose. Tijd voor een overzicht 

van deze tumoren met betrekking tot defi nitie, symptomen, diagnose, 

behandeling en relevante aspecten voor de verpleegkundige zorg. 

Wat zijn het? 

Neuro-endocriene cellen zijn cellen die neuronale input (neurotransmitters 

vrijgegeven door zenuwcellen) ontvangen en als gevolg van 

deze input release moleculen (hormonen) aan het bloed afgeven. 

Op deze manier brengen ze een integratie tussen het zenuwstelsel 

en het endocriene systeem tot stand. NET vinden hun oorsprong in 

deze cellen, die voorkomen in het gastro-intestinale traject, de 

pancreas, longen, schildklier, maar ook afkomstig zijn van paraganglia 

(autonome zenuwstelsel). 

De laatste jaren wordt er een stijging gezien in de incidentie van 

NET. In 1973 was de incidentie 1,09 per 100.000 per persoon/jaar en 

in 2004 was deze gestegen naar 5,25 per 100.000 per persoon/jaar 

(Yao e.a., 2008). Deze gegevens zijn gebaseerd op het Surveillance 

Epidemiology and end Results (SEER) onderzoek uit de Verenigde 

Staten. In dit artikel wordt ingegaan op tumoren van het gastroenteropancreatisch 

traject, de zogenaamde GEP-NET. 

Dit is een heterogene groep tumoren, die hun oorsprong vinden in 

neuro-endocriene cellen van de embryonale darm en hebben vaak 


• Wanda Geilvoet, Verpleegkundig Specialist Endocrinologie, Erasmus MC Rotterdam 

Tabel 1. Peptide gerelateerde symptomen GEP-NET. 

Neuro-endocriene tumor Peptide Klachten/symptomen 

(Bron percentages carcinoïdsyndroom: Massironi e.a., 2008) 

een primaire tumor, die gelegen is in het mucosa van de maag, het 

ileum, colon, rectum of de pancreas (Öberg e.a., 2010). De incidentie 

van GEP-NET zou volgens de SEER neerkomen op 2,89 per 100.000 

per persoon/jaar (Turaga e.a., 2011). NET van het gastro-intestinale 

traject komen het vaakst voor in het ileum (31%), gevolgd door 

tumoren van het rectum (21%), appendix (17%), colon (12%), maag 

(6%), duodenum (4%) en het jejunum (3%) (Modlin e.a.,2006). De 

meeste GEP-NET zijn inactief, produceren dus geen hormonale 

stoff en. De tumoren die wel hormonaal actief zijn, kunnen verschillende 

neurotransmitters of polypeptide hormonen aanmaken. De 

actieve NET van de pancreas (PNET) kunnen bijvoorbeeld insuline, 

gastrine of zeer zeldzaam VIP of glucagon aanmaken. De tumor 

wordt dan genoemd naar de peptide, die door de tumor wordt 

aangemaakt, zoals het insulinoom. De mortaliteit en morbiditeit bij 

niet functionele GEP-NET is gerelateerd aan de uitgebreidheid van 

de tumor. Door de aspecifi eke presentatie van deze tumoren worden 

ze vaak pas in een laat stadium ontdekt. Bij de functionele NET is de 

mortaliteit en morbiditeit naast de uitgebreidheid van de tumor 

gerelateerd aan de hormonale of hormoon gerelateerde symptomen 

en of syndromen. Ruim 50% van de GEP-NET is al gemetastaseerd bij 

diagnose. Bij presentatie is in 20-50% van de gevallen de primaire 

tumor onbekend (Öberg e.a., 2011). 

Erfelijke syndromen 

Pancreas-NET kunnen ook voorkomen in het kader van zeldzame 

erfelijke syndromen: tussen de 40-90% bij patiënten met het MEN I 

syndroom (Trump e.a., 1996) en tussen de 12,3-20% bij patiënten 

met de ziekte van Von Hippel-Lindau (Hammel e.a., 2000). Bij het 

erfelijke multipele endocriene neoplasie syndroom type I (MEN I) 

kunnen zich onder andere bijschildklieradenomen, hypofyse-adeno- 

Carcinoïd Serotonine, tachy- en bradykininen Carcinoïd-syndroom: fl ushing (90%), diarree (70%), buikkrampen (40%), 

carcinoïdhartziekte (30%), pellagra (5%) en carcinoïdcrisis (ernstige diarree, 

dehydratie, hypotensie, bronchospasmen) 

Insulinoom Insuline Hypoglykemieen, hypoglykemische unawareness (beschadiging brein), toename 

gewicht 

Gastrinoom Gastrine Maagzweren, pijn in de regio van de maag, diarree (Zollinger-Ellison Syndroom) 

VIPoom Vaso-intestinal polypeptide (VIP) Ernstige diarree, dehydratie, disbalans elektrolyten 

Glucagonoom Glucagon Diabetes Mellitus, erytheem

Samenvatting 

Neuro-endocriene tumoren zijn zeldzaam, maar in de afgelopen jaren is het aantal gestelde diagnoses sterk toegenomen. Ruim 50% van de tumoren is 

al gemetastaseerd bij diagnose. Behandeling van de tumor kan bestaan uit chirurgie, radiologische interventies, somatostatine-analogen, interferon-α, 

chemotherapie, peptide receptor radionuclide therapie, mTOR- remmers en multi tyrosine kinase remmers. De verpleegkundige zorg voor deze 

patiënten is complex en bevat veel symptoommanagement. In dit artikel wordt ingegaan op tumoren van het gastro-enteropancreatisch traject, de 

zogenaamde GEP-NET. 

men en neuro-endocriene tumoren van de pancreas of thymus ontwikkelen. 

De ziekte van Von Hippel Lindau is ook een erfelijke ziekte, waarbij in 

verschillende organen tumoren ontstaan, zoals niercelcarcinomen, 

hemangioblastomen in de hersenen, bijniertumoren en endocriene 

eilandceltumoren van de pancreas. 

Een belangrijke eigenschap van NET is dat ze in de meeste gevallen 

receptoren bezitten, die gevoelig zijn voor somatostatine. Dit is een 

peptide, gemaakt in de cellen van de eilandjes van Langerhans, maar ook 

in de darmcellen tussen het darmepitheel en in de hypothalamus, dat 

invloed heeft op allerlei hormonale processen. Hiervan kan gebruik 

gemaakt worden bij de diagnostiek en behandeling. 

Symptomen 

De symptomen passende bij GEP-NET hangen af van de grootte van de 

tumor, de aanwezigheid en de plaats van de eventuele metastasen en de 

FLUSHES EN DIARREE KUNNEN GROTE IMPACT 

HEBBEN OP LEVEN PATIËNT 

eventuele functionaliteit van de tumor. PNET kunnen bijvoorbeeld 

klachten geven zoals een vol gevoel of zeurende pijn uitstralend naar de 

linker fl ank. Deze klachten komen echter minder voor als de tumor klein is 

en niet infi ltreert in omliggende weefsels. Tumoren van het gastro-intestinale 

traject kunnen in een enkel geval obstructie geven door tumorgrootte 

of fi brose van het mesenterium. 

Het carcinoïd is de meest voorkomende NET. Het carcinoïd is verantwoordelijk 

voor de productie van serotonine en andere tachy- en bradykininen. 

Voorbeelden van fl ushing. 

Deze peptiden kunnen zorgen voor het zogenaamde carcinoïdsyndroom. 

De klinische verschijnselen omvatten in 90% van de gevallen fl ushing (zie 

foto’s), het rood/paars kleuren van gezicht en borst (Massironi e.a., 2008). 

Daarnaast staan secretoire diarree, buikpijn en zweten op de voorgrond. 

Beschadiging van de rechter hartkleppen (het carcinoïd hartsyndroom) 

komt in een derde van de patiënten voor en zeldzamer is pellagra, een 

tekort aan vitamine B3. Een carcinoïdcrisis ontstaat als een zeer hoge 

release van serotonine plaats vindt. Deze kan ontstaan tijdens of direct na 

een bepaalde behandeling of tijdens een operatie. Hierbij passen de 

volgende symptomen: ernstige diarree, fl ushing, dehydratie, hypotensie 

en piepende ademhaling (bronchospasmen). 

De meest voorkomende functionele pancreas-NET is het insulinoom, deze 

functioneert autonoom in de aanmaak van insuline en verstoort zo de 

normale insuline-glucose huishouding. Hierdoor kan de patiënt ernstige 

hypoglycemieën ontwikkelen. Meestal kan de patiënt deze in het begin 

opvangen door frequentere maaltijden te gebruiken. Hierdoor kan het 

gewicht toenemen. De overige functionele pancreas-NET zijn terug te 

vinden in tabel 1. 

Diagnostiek 

Er bestaat geen test om GEP-NET vroegtijdig op te sporen. De onderzoeken 

bij GEP-NET bestaan uit bloed- en urineonderzoek, beeldvormend 

onderzoek, nucleaire scan(s), interventie radiologie en scopieën afhankelijk 

van de locatie van de tumor. Het bloedonderzoek bestaat naast een 

algemeen bloedonderzoek uit tumormarkers, zoals Chromogranine A 

(CgA) en neuron-specifi c enolase (NSE) en eventuele hormoonbepalingen. 

Afhankelijk van de bevindingen bij de anamnese en het algemene 

bloedonderzoek kan gekozen worden om insuline, gastrine, glucagon of 

VIP te bepalen in het bloed. Op verdenking van een insulinoom moet een 

72-urige vastentest worden uitgevoerd. Serotonine 

kan in een enkel ziekenhuis in het bloed worden 

bepaald, maar meestal wordt gekozen voor de 

meting van het afbraakproduct van serotonine, 

5-hydroxy-3-indoleactic acid (5-HIAA) in 24-uurs 

urine. Uit te voeren beeldvorming kan bestaan uit 

een CT-scan en/of MRI-scan. Een somatostatine 

receptor scintigrafi e (SRS) wordt uitgevoerd op de 

afdeling nucleaire geneeskunde en is een 

belangrijk hulpmiddel bij het diagnosticeren, het 

lokaliseren van de primaire tumor en of metastasen, 

maar ook om te gebruiken bij evaluatie van de 

behandeling als de tumor positief is op de scan. 

Hierbij wordt gebruik gemaakt van een radioactief 

gelabeld somatostatine, een synthetisch analoog 


16 

van het lichaamseigen somatostatine dat een langere halfwaardetijd 

heeft en gebruikt kan worden voor beeldvorming en behandeling. Een 

scan met metaiodobenzylguanidine gecombineerd met radioactief 

jodium (MIBG-scan) is een bruikbare scan als de SRS negatief blijkt te zijn. 

De PET-scan kan verricht worden bij somatostatine-scan negatieve 

tumoren en slecht gediff erentieerde GEP-NET. 

Bij PNET wordt vaak gekozen voor een endoscopische echografi e vanuit 

de slokdarm. Verschillende scopieën kunnen worden uitgevoerd bij NET 

van het gastro-intestinale traject. Voor het bevestigen van de diagnose is 

weefselonderzoek door een ervaren patholoog noodzakelijk. Dit kan 

worden verkregen door middel van een biopt ten tijde van een scopie of 

een echogeleid leverbiopt bij aanwezigheid van levermetastasen. Een 

patiënt met een carcinoïd en verhoogde 5-HIAA’s in de urine moet 

gecontroleerd worden door een cardioloog voor het maken van een 

echografi e van het hart. Hiermee kan eventuele aantasting van de 

hartkleppen worden beoordeeld. Bij een carcinoïd hartziekte kan 

tricuspidalusklep- en of pulmonalisklep insuffi ciëntie voorkomen. 

Behandeling 

De behandeling van een gemetastaseerde GEP-NET zal meestal niet 

curatief zijn. Het grootste gedeelte van de zorg zal dus neerkomen op het 

toepassen van levensverlengende behandelingen. 

Chirurgie is, indien mogelijk, de eerste keuze van behandeling en wordt 

VERPLEEGKUNDIGE ZORG BEVAT VEEL 

SYMPTOOMMANAGEMENT 

toegepast om de tumor in zijn geheel te verwijderen (curatief) of 

debulking van de tumor te verkrijgen (cytoreductief), maar ook palliatieve 

chirurgie hoort daar bij (Modlin e.a., 2005 & Hodul e.a., 2008). 

Cytoreductieve chirurgie zou een positieve invloed hebben op de 

overleving (Hodul e.a., 2008 & Osborne e.a., 2006). Palliatieve chirurgie 

wordt bijvoorbeeld toegepast om een obstructie van het darmtraject op 

te heff en. De rol van levertransplantatie wordt tot nu toe zeer controversieel 

geacht (Turaga, 2011). 

Bij interventieradiologie kan gedacht worden aan het toepassen van 

radiofrequente ablatie (RFA) of (radio- of chemo)embolisatie bij metastasen 

in de lever. 

Somatostatine-analogen zijn de standaard bij het behandelen van de 

symptomen (Turaga e.a., 2011). Meestal wordt gestart met een kortwerkende 

variant, die drie keer per dag subcutaan geïnjecteerd moet worden 

om vervolgens op een lang werkend preparaat over te stappen, dat 

meestal één keer per vier weken intramusculair of diep subcutaan, 

afhankelijk van de fabrikant, moet worden geïnjecteerd. Somatostatineanalogen 

kunnen ook directe eff ecten hebben, zoals het verminderen van 

de tumorgroei en indirecte eff ecten, zoals de antiangiogenese in de tumor. 

De mate van het eff ect is afhankelijk van het subtype van de somatostatine-receptor 

en het aantal (Kvols e.a., 2006). Somatostatine-analogen 

worden over het algemeen goed verdragen en zijn veilig met milde 

bijwerkingen. Een alternatief voor patiënten met weinig respons op 

somatostatine-analogen is interferon-α dat ook in combinatie met somato- 


statine-analogen gegeven worden. Echter interferon heeft wel meer 

bijwerkingen waaronder griepverschijnselen, gewichtsverlies, vermoeidheid, 

bijwerkingen op hematologisch en hepatologisch gebied en 

psychische veranderingen waaronder angst en depressiviteit. 

Cytotoxische behandeling heeft een gelimiteerde waarde voor goed 

gediff erentieerde GEP-NET vanwege de lage proliferatie index van de 

tumor (Castellano e.a., 2011). Op dit moment worden streptozotocine met 

5-fl uorouracil/doxorubicine, temozolamide alleen of in combinatie met 

capecitabine gegeven. Slecht gediff erentieerde NET worden meestal 

behandeld met cisplatinum/oxaliplatine met etoposide (Öberg e.a., 2011). 

Patiënten met voldoende somatostatine receptoren op de tumor, 

onderzocht door middel van SRS, kunnen ook veilig en eff ectief behandeld 

worden met peptide receptor radionuclide therapie. Behandeling met 

radioactief gelabelde somatostatine-analogen is een veelbelovende 

nieuwe behandeling bij patiënten met een inoperabele of gemetastaseerde 

NET. De geringe bijwerkingen zijn mild en de therapie respons is meer 

dan dertig maanden (Kwekkeboom e.a., 2011). Dit middel wordt intraveneus 

aan de patiënt toegediend en bestraalt de tumor op deze manier van 

binnenuit. Patiënten krijgen deze behandeling in een aparte ruimte. De 

verpleegkundige zorg is hier minimaal vanwege de aanwezige straling. 

Patiënten die rond deze therapie extra zorg nodig hebben, verblijven na 

de behandeling in een eenpersoonskamer op de ‘gewone’ verpleegafdeling. 

Patiënten die geen aanvullende zorg/behandeling nodig hebben, 

kunnen de dag na de therapie naar huis met speciale leefregels. De 

therapie wordt over het algemeen verspreid over vier sessies gegeven. 

Nieuwe therapieën 

Recent zijn ook andere nieuwe tumorgerichte therapieën getest bij 

patiënten met GEP-NET. Deze tumoren zijn sterk gevasculariseerd en 

daarom wordt gekeken naar middelen die kunnen ingrijpen op de 

angiogenese. Everolimus is een mTOR (mammalian target of Rapamycin) 

remmer en remt de groei en proliferatie van tumorcellen. Dagelijkse 

inname van everolimus heeft bij PNET tot goede resultaten geleid (Yao 

e.a., 2010). Everolimus geeft wel een aantal serieuze bijwerkingen, die over 

het algemeen redelijk goed worden verdragen, waaronder anemie, 

hyperglykemie, stomatitis, misselijkheid, smaakafwijkingen, rash en 

pneumonitis. Een aantal van dezelfde bijwerkingen, maar ook het 

handpalm-voetzoolsyndroom, met roodheid en pijn in de handen en 

voeten, zijn beschreven bij sunitinib. Dit middel is een zogeheten multi 

tyrosine kinase remmer en remt het proces in de tumorcel, dat betrokken 

is bij de tumorgroei en metastatische progressie onder andere via 

eff ecten op vaatnieuwvorming. Deze middelen kunnen worden 

Patiëntenvereniging 

Stichting NET-groep is de patiëntenvereniging die actief is binnen 

Nederland. Deze vereniging is te vinden op de volgende website: 

www.net-kanker.nl Binnenkort komt er een nieuwe 

patiëntenfolder uit met daarin uitgebreide informatie over 

diagnose, diagnostiek, behandeling en leven met een NET, dat in 

samenwerking met medisch specialisten en verpleegkundigen uit 

verschillende ziekenhuizen is opgesteld.

Tabel 2. Vijfjaarsoverleving. 

Neuro-endocriene tumor 

(naam / lokalisatie) 

Insulinoom 97% 

Gastrinoom 60-70% 

Glucagonoom 50-60% 

VIPoom 50% 

Niet-functionele PNET 30-50% 

Oesophagus Geen data 

Maag 63% 

Duodenum, jejunum en ileum 60,5% 

Appendix 71% 

Colon 61,8% 

Rectum 88,3% 

(Bron: Modlin e.a., 2006) 

Algemene gemiddelde 

vijfjaarsoverleving 

gecombineerd met somatostatine-analogen. Bevacizumab is ook een 

middel dat de vorming van bloedvaten in tumoren remt en zodoende de 

tumorgroei (tabel 2). 

Verpleegkundige zorg 

Verpleegkundige zorg en diagnoses zullen bij de verschillende tumoren 

deels overlappend zijn en deels afhankelijk zijn van de gestelde diagnose. 

Verpleegkundigen die zorg dragen voor patiënten met GEP-NET, zullen 

worden uitgedaagd ten aanzien van symptoommanagement. Flushes en 

ernstige diarree kunnen een grote impact op het leven van een patiënt 

hebben en het is daarom verstandig dat patiënten weten wanneer hun 

behandelend team te waarschuwen om dehydratie te voorkomen (Jacobs, 

2009). Instructies met betrekking tot voorgeschreven medicatie en 

voldoende intake van vocht zijn dan belangrijk, maar ook bepaalde 

voedingsmiddelen kunnen fl ushes en diarree uitlokken bij patiënten met 

een carcinoïd. Patiënten ervaren een relatie tussen hun eetgewoonten en 

symptomen. Er is meer onderzoek nodig om mogelijke eff ecten van een 

dieet op de symptomen te achterhalen en patiënten evidence-based 

advies te kunnen geven (Davies e.a., 2009). Patiënten met ernstig 

uitgezaaide ziekte kunnen ook fl ink in gewicht afnemen. Bij patiënten met 

een insulinoom is een adequate glucosecontrole van belang en moeten 

patiënten goed geïnstrueerd worden wanneer te eten, maar vooral ook 

wat te eten. Het in consult vragen van een diëtiste is dus vaak van groot 

belang. Voor de verpleegkundige is met betrekking tot uitleg over 

(invasieve) diagnostische onderzoeken, operatieve ingrepen, medicamenteuze 

behandeling en het rapporteren van en het adviseren over 

bijwerkingen en klachten een belangrijke rol weggelegd. Het opnemen 

van een NET-nurse practitioner of gespecialiseerde NET verpleegkundige 

zou centraal moeten staan binnen ieder multidisciplinair team dat voor 

deze patiëntencategorie zorgt (Davies e.a., 2009). 

Patiënten met een GEP-NET dienen vanwege de complexe zorg multidisciplinair 

behandeld te worden met goede psychosociale support. De 

meeste tumoren kunnen namelijk niet curatief behandeld worden. Het 

hebben van deze soort kanker roept ook regelmatig vragen op in de 

omgeving van de patiënt: waarom krijg je geen chemotherapie en hoe 

kan het dat je nog steeds leeft 5 jaar na diagnose met een uitgezaaide 

ziekte? Het is belangrijk de patiënt en zijn naasten hierin te begeleiden. In 

sommige ziekenhuizen zullen patiënten ook de mogelijkheid hebben deel 

te nemen aan klinische trials. Als (research) verpleegkundige is het 

belangrijk om goed op de hoogte te zijn van de diagnose van de patiënt 

en de werking van nieuwe middelen 

Europese samenwerking 

Op Europees gebied is de European Neuro-endocrine Tumor Society 

(ENETS) actief. ENETS bestaat uit medisch specialisten, die actief zijn in het 

behandelen van patiënten met NET. ENETS heeft een aantal richtlijnen 

ontwikkeld voor de medische zorg voor patiënten met NET en is in 2009 

begonnen met het visiteren van ziekenhuizen binnen Europa gericht op 

de benoeming tot Center of Excellence voor de zorg aan patiënten met 

NET. Het Erasmus MC in Rotterdam heeft deze status in januari 2010 

behaald. In Nederland is een handjevol verpleegkundigen betrokken bij 

de zorg voor patiënten met NET. Zij werken verspreid over verschillende 

ziekenhuizen. Door de mogelijkheid deel te nemen aan binnenlandse en 

buitenlandse symposia en congressen komen zij vaker met elkaar in 

contact en bestaat het idee om met elkaar te gaan samenwerken. Op het 

jaarlijkse ENETS congres heeft een kleine verpleegkundige groep, 

werkzaam binnen Europa, contact met elkaar gezocht om nieuwe 

ontwikkelingen en ervaringen op het gebied van de zorg aan deze 

patiënten met elkaar te delen. Bovenstaande verpleegkundige activiteiten 

staan nog in de kinderschoenen, maar hiermee zijn hopelijk de eerste 

stappen naar evidence-based care door verpleegkundigen voor patiënten 

met NET gezet. 

Conclusie 

Gezien de complexiteit van deze zeldzame tumoren is het aan te raden 

om patiënten met een GEP-NET te behandelen in een centrum met 

expertise ten aanzien van deze tumoren. Daarnaast is het belangrijk dat 

deze patiënten besproken en behandeld worden binnen een team van 

verschillende medisch specialisten, gespecialiseerde verpleegkundigen, 

diëtiste, medisch-maatschappelijk werker en eventueel betrokken 

medisch psycholoog. 

MEER INFORMATIE 

MEER INFORMATIE EN EEN LITERATUURLIJST ZIJN OP TE VRAGEN BIJ DE AUTEUR VIA 

E-MAIL: W.GEILVOET@ERASMUSMC.NL 


17

18 

Van diagnose tot palliatie bij pancreascarcinoom 

Zorgpad Obstructie Icterus 

• Chulja Pek, Verpleegkundig Specialist Obstructie Icterus • Agnes Reijm, Verpleegkundig Specialist (io) Palliatieve gastro-intestinale tumoren • Dr. Manon Spaander, MDL-arts gastro-intestinale 

tumoren • Dr. Geert Kazemier, Chirurg gastro-intestinale tumoren • Prof. dr. Casper van Eijck, Chirurg gastro-intestinale tumoren. De auteurs zijn verbonden aan het Erasmus MC, Rotterdam. 

Het pancreascarcinoom is een relatief zeldzaam voorkomende tumor 

waarvan de incidentie het afgelopen decennium nagenoeg stabiel is 

gebleven. Gemiddeld worden er per jaar in Nederland 1750 nieuwe 

patiënten met een pancreascarcinoom gediagnosticeerd. Daarmee 

neemt deze tumor 2,5 % van alle nieuw gediagnosticeerde carcinomen 

en 5% van de totale sterfte aan kanker voor zijn rekening. 

Het pancreascarcinoom komt vaker voor bij mannen dan bij 

vrouwen (1,5:1) en de leeftijd varieert van 0,5 - 3,6 per 100.000 voor 

DE STADIËRING VAN HET 

PANCREASCARCINOOM IS STERK VERBETERD 

personen jonger dan 50 jaar tot 55,9 – 89,2 per 100.000 voor 

personen ouder dan 75 jaar. De meest voorkomende locatie van het 

pancreascarcinoom is de pancreaskop (75%) een minderheid wordt 

gevonden in corpus (15%) en staart (10%). 

Wanneer klachten ontstaan is de tumor meestal zo ver voortgeschreden 

dat curatieve behandeling niet meer mogelijk is. Zonder 

therapie is de mediane overleving na diagnose vier tot zes maanden. 

Indien er een in opzet curatieve resectie verricht kan worden, is de 

5-jaars overleving 10 à 20%. Het percentage patiënten dat bij 

presentatie in aanmerking komt voor een resectie met curatieve 

intentie is echter slechts 20% (fi guur 1). 

Oorzaak 

De oorzaak van pancreascarcinomen is onduidelijk. Wel wordt het 

vaker aangetroff en bij mensen die roken en/of lijden aan chronische 

ontsteking aan het pancreas. De meeste patiënten hebben echter 

Percentage Overleving 

120% 

100% 

80% 

60% 

40% 

20% 

0% 


Overleving na diagnose 

0 1 2 3 4 5 

jaar na diagnose 

2003-2007 

Figuur 1: Overleving na diagnose pancreaskopcarcinoom. 

een blanco voorgeschiedenis. Voor de verwerking van het hebben 

van een pancreascarcinoom is dit daarom moeilijk te begrijpen, 

omdat velen een gezond leven hebben geleid en nog nooit eerder 

in aanraking geweest zijn met de gezondheidszorg. 

Symptomatologie 

Bij een carcinoom gelokaliseerd in de pancreaskop zijn de eerste 

klachten meestal een obstructie icterus. Een obstructie icterus is 

geelzucht ten gevolge van een afsluiting van de galwegen. Obstructie 

icterus bij een pancreaskoptumor ontstaat doordat de tumor de distale 

ductus choledochus dichtdrukt. De klachten van een obstructie icterus 

worden invaliderend voor de patiënt indien het geel zien gepaard gaat 

met jeuk en er ten gevolge van het verhoogde bilirubine een reactieve 

biliaire gastritis ontstaat met klachten van braken, maagpijn en 

zuurbranden. Naast deze klachten zijn de symptomen stopverfkleurige 

ontlasting, colakleurige urine en ongewenst gewichtsverlies. In het 

begin zijn al deze klachten echter heel mild en is er eigenlijk slechts 

sprake van geelzucht zonder andere verschijnselen; er wordt dan ook 

gesproken van ‘stille icterus’. Bij obstructie icterus door een carcinoom 

treedt meestal geen cholangitis op. Afsluiting van de galwegen kan 

leiden tot stollingsstoornissen, spijsverteringsstoornissen, elektrolyten 

verschuiving en vermindering van de algehele weerstand. 

Bij een pancreaskopcarcinoom kan er tevens obstructie van het 

duodenum ontstaan, gepaard gaande met passageklachten en 

braken, algehele malaise en soms bloedingen. Overige klachten die 

kunnen voorkomen zijn een gespannen gevoel in de bovenbuik, pijn 

in epigastrio uitstralend naar de rug, steatorroe, diarree, nycturie en 

een continu dorstgevoel (de laatste twee symptomen kunnen wijzen 

op een hyperglykemie die vaak ontstaat door afsluiting van de 

ductus pancreaticus en ontstane diabetes mellitus). 

Voorlichting en communicatie 

Patiënten met kanker verkeren tijdens het diagnostische en 

therapeutische traject in een onzekere situatie (van ’t Spijker, 1997). 

Er is in deze fase een grote behoefte aan duidelijke informatie. 

Goede mondelinge uitleg maar ook schriftelijke documentatie is 

hiervoor onontbeerlijk. Door lotgenotencontact kan een verbetering 

optreden van de cognitieve vaardigheden, gemoedstoestand 

en kwaliteit van leven (Borne, 2005). Naast onvervangbare mondelinge 

voorlichting door artsen en verpleegkundigen worden ook 

schriftelijke voorlichtingsmiddelen meegegeven en wordt de 

patiënt gewezen op overige informatiebronnen, zoals patiëntenverenigingen, 

websites en de mogelijkheid van lotgenotencontact.

Samenvatting 

Dit artikel geeft een beeld van het ketenzorgtraject waar een patiënt mee te maken krijgt die een obstructie icterus heeft ten gevolge van een 

pancreascarcinoom. Obstructie icterus is geelzucht ten gevolge van een afsluiting van de galwegen. Het is een multidisciplinair traject waarbij de 

patiënt niet alleen te maken krijgt met verschillende disciplines maar vaak ook met verschillende zorginstellingen (IGZ, 2009). Dit heeft te maken met 

het feit dat bij het stellen van de diagnose de behandeling curatief of palliatief kan zijn. Een curatieve behandeling wordt uitsluitend in een tertiair 

centrum uitgevoerd. Palliatieve behandelingen kunnen in elk ziekenhuis plaatsvinden of door de huisarts. 

Diagnostiek 

De diagnostiek is niet alleen gericht op het stellen van de diagnose maar ook 

om in een vroeg stadium te bepalen of een in opzet curatieve behandeling 

mogelijk is. In de afgelopen tien jaar is de stadiëring van het pancreascarcinoom 

sterk verbeterd. Ook de overgang van verwijzer naar een tertiair centrum om 

resectabiliteit te beoordelen kent een grote verbetering in doorlooptijd. 

De diagnostiek vindt in de meeste gevallen plaats door een specifi eke 

CT-scan (Phoa, 2005) volgens pancreasprotocol eventueel aangevuld met 

een MRI-scan verricht door de radioloog of een Endo-Echografi e verricht 

door de Maag Darm Leverarts. Een Endoscopische Retrograde Cholangio 

Pancreatografi e (ERCP) wordt tegenwoordig zelden ingezet voor de 

diagnostiek maar als deze wordt uitgevoerd, dan is dit voor therapeutische 

doeleinden (plaatsen van een endoprothese in de galwegen). Bij 

voorkeur echter wordt er geen ERCP verricht (van der Gaag, 2010). 

Wanneer een afsluiting van de galwegen niet gedraineerd kan worden 

middels ERCP, dan ontstaat de noodzaak voor een Percutane Transhepatische 

Cholangio drainage (PTC drain). 

Indien bij beeldvorming een verdenking bestaat op een pancreascarcinoom 

die in aanmerking komt voor een resectie, is aanvullend cytologisch/ 

histologisch onderzoek niet ten koste van alles noodzakelijk. Dit is wel van 

belang bij patiënten waarvan radiologisch irresectabiliteit wordt vastgesteld 

en bij patiënten die voor palliatieve chemotherapie in aanmerking komen. 

Het is van belang dat het traject van diagnostiek en behandeling voor de 

patiënt zo inzichtelijk mogelijk is en de patiënt het traject met zo min 

mogelijk bezoeken aan het ziekenhuis kan doorlopen. Er moet voldoende 

tijd worden uitgetrokken om de verschillende onderzoeken met de patiënt 

te bespreken. Tevens moet het voor de patiënt duidelijk zijn waar hij of de 

familie zich kan vervoegen als er vragen zijn. Een verpleegkundig specialist 

als vast aanspreekpunt en coördinator van zowel diagnostiek, behandeling 

en nazorg geeft de patiënt een aanspreekpunt met continuïteit en tevens 

iemand die overzicht heeft over het gehele zorgpad. 

Chirurgische Behandeling 

Preoperatieve voorbereiding 

De voedingstoestand voor operatie wordt beïnvloed door de passageklachten 

die veroorzaakt worden door de tumor of de reactieve biliaire 

gastritis. Meer eten is dan geen optie omdat dit niet gaat. Algemeen is 

bekend dat de incidentie van postoperatieve complicaties minder zijn 

indien de voedingstoestand optimaal is. Omdat een operatie plannen bij 

resectabiliteit prioriteit heeft, wordt er in de praktijk meestal bijvoeding of 

sondevoeding gestart indien passage van voedsel helemaal niet meer 

gaat. Meestal is dit een indicatie om de operatie versneld uit te voeren. 

Het is aangetoond dat perioperatieve toediening van somatostatine (of 

analoog) het risico op complicaties bij pancreaschirurgie in het algemeen 

verlaagt, maar geen invloed heeft op de mortaliteit (Gurusamy, 2010). 

Daarom wordt het profylactisch gebruik van somatostatine bij pancreaschirurgie 

niet standaard maar selectief toegepast bij patiënten met een 

hoog risico op een pancreasfi stel. 

Preoperatieve of neoadjuvante chemoradiotherapie (Varadhachy 2008) 

(Tinkl, 2009) kan overwogen worden bij patiënten met een ‘borderline’ 

resectabele pancreaskopcarcinoom, maar wordt momenteel alleen in 

studieverband toegediend. 

Operatie 

Het is van belang de indicatie tot behandeling te bespreken in een multidisciplinair 

team. Algemeen is in Nederland geaccepteerd dat patiënten met 

afstandsmetastasen en lymfkliermetastasen buiten het resectiegebied niet in 

aanmerking komen voor een operatie. Dit geldt ook voor patiënten met een 

tumor met vasculaire betrokkenheid, dat wil zeggen ingroei of omsingeling 

van het bloedvat door de tumor. Pancreasresecties uitvoeren bij patiënten 

met een hoge leeftijd (>80 jaar) kent een signifi cant hogere postoperatieve 

Figuur 2: De Whipple-operatie wordt uitgevoerd om een pancreaskopcarcinoom te cureren. 


20 

Figuur 3: Het zorgpad pancreascarcinoom. 


Huisarts 

MDL arts 

Radioloog 

(interventie) radioloog 

MDL arts 


Oncoloog 

GE chirurg 


Operatieteam 

Verpleegkundig team 

GE chirurg 

Diëtist 

Fysiotherapeut 

Maatschappelijk werk 

Psycholoog 

GE chirurg 


lcterus 

Huisarts 

Obstructie Icterus 

Echo 

Stenen? 

Nee 

Aanvullende 

diagnostiek 

(CT - scan) 

Tumorwerkgroep 

Resectabel? 

Ja; 20% 

Polikliniek bezoek 

Opname en 

operatie 

Follow up 

Recidief 

Ja 

Nee 

80% 

Adjuvante 

chemotherapie 

Als 

serumbilirubine 

> 250 mmol dan 

drainage galwegen 

middels ERCP of 

PTC 

Palliatief traject 

Eerste lijnszorg 

Tweede lijnszorg 

Behandeling 

a 

Derde lijnszorg 

MDL arts/chirurg 

Huisarts 

MDL arts 

Tertiaire zorg (joint 

clinic) 

-Pijnteam 

-Verpleegkundig 

specialist 

-Psycholoog 

-Maatschappelijk werk 

-Diëtist 

-MDL 

-Care 4 Cancer

mortaliteit. Deze mortaliteit is echter gecorreleerd met het hebben van 

cardio-pulmonale co-morbiditeit (Finlayson, 2007). Indien de cardio-pulmonale 

conditie goed is, is hoge leeftijd geen contra-indicatie voor operatie. 

Ook is bekend dat de mortaliteit samenhangt met het aanatal operaties 

dat wordt verricht in een ziekenhuis (Wittenberg, 2005). In Nederland 

bestaat er nog een mortaliteit van meer dan 10% in ziekenhuizen die deze 

operatie zelden uitvoeren. In de grote centra is de mortaliteit inmiddels 

gedaald tot rond de 1%- 2%. 

De Whipple operatie (Whipple, 1935) wordt uitgevoerd om een pancreaskopcarcinoom 

te cureren (fi guur 2). Hierbij worden de pancreaskop, de 

distale choledochus, de galblaas, het duodenum en de distale maag 

verwijderd. Vervolgens wordt er middels een roux-Y reconstructie een 

gastro-enterostomie, een pancreatico-jejunostomie en een biliodigestive 

anastomose aangelegd. 

Indien de tumor zich beperkt tot de pancreaskop kan de pylorus gespaard 

blijven en wordt er een ‘pylorus preserving pancreatoduodenectomy’ 

(PPPD) uitgevoerd. De mortaliteit en morbiditeit na beide operaties kent 

geen signifi cant verschil (Tran, 2004) (Seiler, 2005). 

Wanneer tijdens de operatie blijkt dat er vaatbetrokkenheid is bij de 

tumor of metastasen worden aangetroff en dan wordt ter plekke besloten 

of aanleggen van een dubbele bypass (gastro-enterostomie en hepaticojejunostomie) 

zinvol is (Yilmaz, 2001) (van Heek 2003). 

Follow-up 

Adjuvante chemotherapie kan bestaan uit 5-FU gecombineerd met 

leucovorin of gemcitabine (van Laethem 2010), maar dit wordt in 

Nederland niet standaard gegeven. Tijdens de follow-up controlebezoeken 

wordt gecontroleerd hoe de exo- en endocriene functie van de 

alvleesklier is en hoe de intake van voeding is. Voedinginname vergt nog 

weleens aanpassingen. Dat wil zeggen dat veel patiënten vaker over de 

dag kleine beetjes moeten eten in plaats van drie maaltijden per dag. Het 

ontwikkelen van diabetes is afhankelijk van de kwaliteit van het resterende 

pancreasweefsel. Een endocriene pancreasinsuffi ciëntie ontstaat 

echter vaak binnen een jaar na operatie. Exocriene pancreasinsuffi ciëntie 

kenmerkt zich door steatorroe, veel ontlasting en afvallen. Vaak komt de 

insuffi ciëntie van deze functies samen, dus wanneer het ene gediagnosticeerd 

is, is het raadzaam het andere ook te controleren. Naast de controle 

van deze fysiologische functies is er aandacht voor de psychosociale 

aspecten tijdens deze controlebezoeken. Tijdens follow-up wordt niet 

gekeken of er terugkeer van tumor is, omdat dit toch nooit curabel is en 

het diagnosticeren van een recidief als er nog geen klachten bestaan 

alleen maar zou leiden tot verzwaren van de psychische last van 

patiënten. 

Palliatie 

Bij irresectabiliteit van de tumor of bij een recidief van het pancreascarcinoom 

is het doel van de behandeling om de klachten te verminderen 

gericht op verbetering van de kwaliteit van leven. Voor patiënten met een 

pancreascarcinoom is de palliatieve zorg de laatste jaren verbeterd, mede 

door de landelijke richtlijnen die ontwikkeld zijn voor het behandelen van 

patiënten met kanker. Via Oncoline zijn deze richtlijnen in te zien. Zomer 

2011 zal de landelijke richtlijn van het pancreascarcinoom op deze site 

worden toegevoegd. 

Patiënten met een pancreascarcinoom hebben een verhoogd risico op het 

hebben van psychosociale problemen (Zabora, 2001) en depressie in 

vergelijking met andere patiënten met kanker (Massie, 2004). Depressie is 

te behandelen met medicamenteuze therapie. Verder is er (nog) onvoldoende 

bewijs voor een positief eff ect van psychologische interventies 

(van den Brink, 2005). Hulpverleners dienen alert te zijn op het ontstaan 

van deze problemen om deze tijdig te kunnen behandelen. Conform de 

landelijke richtlijn psychosociale zorg (Detecteren behoefte psychosociale 

zorg) wordt standaard gescreend op de behoefte aan psychosociale zorg. 

Patiënten met een pancreascarcinoom hebben in de palliatieve fase te 

kampen met veel lichamelijke klachten zoals obstructie icterus, passageproblemen, 

pijn en ascites. 

Adequate galwegdrainage, het verhelpen van passagestoornissen, 

pijnbestrijding en ascitesdrainages maken het mogelijk dat deze patiënten de 

laatste maanden van hun leven nog een redelijke levenskwaliteit hebben. De 

palliatieve behandelmogelijkheden kunnen variëren van een bypass-operatie 

of endoscopische drainage tot chemo- of (chemo)radiotherapie (Yip, 2006) 

(Yang, 2008), pijnblokkade, medicamenteuze pijnbehandeling en voedingsadviezen. 

De keuze van interventie is afhankelijk van de wens van de patiënt, 

de prognose en de conditie op dat moment. 

Joint Clinic 

Omdat de keus van de behandeling gedurende deze periode zo persoonlijk 

kan zijn is het belangrijk dat het behandelend team de patiënt goed kent 

(Walker, 2003). De chirurg heeft in geval dat patiënt een operatie heeft 

ondergaan goed contact met de patiënt, maar kan in het palliatieve traject 

slechts in enkele gevallen iets concreets betekenen. De oplossingen van deze 

RICHTLIJN PANCREASCARCINOOM 

DEZE ZOMER OP ONCOLINE 

problemen liggen meer op terrein van de Maag-Darm-Lever arts of de 

oncoloog. Om naadloze aansluiting van de zorg te bewerkstelligen kunnen 

patiënten gezien worden op een spreekuur waarbij Maag- Darm- Lever en 

Chirurgie gecombineerd is, een Joint Clinic. In dit team is veel aandacht voor 

interventies bij galwegobstructie en passagestoornissen omdat met 

adequate drainage van de galwegen en opheff en van passagestoornissen de 

kwaliteit van leven voor deze patiënten spectaculair verbeterd kan worden. 

Conclusie 

Het zorgpad pancreaskopcarcinoom (fi guur 3) is voor de patiënt zowel 

medisch inhoudelijk als psychosociaal een belastend traject. Goede 

communicatie en overleg tussen de professionals onderling (intern maar 

ook extramuraal) is onontbeerlijk en een vaste contactpersoon voor de 

patiënt een must om wegwijs te raken gedurende de ziekteperiode. 

INFORMATIE 

C.PEK@ERASMUSMC.NL 

A.REIJM@ERASMUSMC.NL 

LITERATUUR 

EEN LITERATUURLIJST KAN BIJ DE AUTEURS WORDEN OPGEVRAAGD. 


22 

Verpleegkundig specialisten i.o. wisselen kennis uit: 

Nurse Practitioners in New York 

• Hella Bosch, Maxima Medisch Centrum Eindhoven • Jeanette van Houwelingen, Slotervaart Amsterdam • Jeanet van Noord, Diaconessenhuis Leiden • Karen Tol, Isala Klinieken Zwolle 

• Carola Weerman, St. Antonius Nieuwegein/Utrecht • Mariëtte Weterman, AMC Amsterdam 

Het reisgezelschap bestond uit drieënveertig Verpleegkundig 

Specialisten in opleiding van de Algemene en Geestelijke Gezondheidszorg 

en zes docenten. Tijdens deze week woonden de 

studenten presentaties bij over het Amerikaans gezondheidszorgen 

opleidingssysteem en de functie van een Nurse Practitioner 

aldaar. De presentaties werden gegeven op de Pace University, 

vlakbij de Brooklyn Bridge. Een deel van de presentaties werd 

gegeven door Nurse Practitioners in opleiding voor hun doctoraat 


V.l.n.r.: Jeanette van Houwelingen, Karen Tol, Mariëtte Weterman, Jeanet van Noord, Hella Bosch en Carola Weerman. 

diploma. Zij presenteerden de resultaten van hun praktijkonderzoek. 

De studenten bezochten verschillende ziekenhuizen en 

gezondheidszorginstellingen in New York. Tijdens enkele bezoeken 

zijn de studenten verdeeld in aandachtsgroepen. In die samenstelling 

gaven de Nederlandse studenten een presentatie op de Pace 

University over een vergelijk tussen het Amerikaanse en Nederlandse 

gezondheidszorgsysteem en de door hun opgedane ervaringen 

in New York.

Samenvatting 

De Master Advanced Nursing Practice (MANP) opleiding van de Hogeschool Utrecht heeft een uitwisselingsprogramma met de Pace University in New 

York. In maart 2010 waren vijftien Amerikaanse studenten op bezoek in Utrecht. In december 2010 vond het tegenbezoek van Nederlandse MANP 

studenten plaats in New York. Het doel van deze uitwisseling is de versterking van het internationale profi el van de Utrechtse MANP opleiding, het 

bevorderen van kennis en het delen van inzichten over het zorgstelsel en het beroep van Nurse Practitioner. In dit artikel doen zes studenten, 

werkzaam in de oncologische setting verslag van hun ervaringen. 

Doctoraat 

In Amerika moet iedere Nurse Practitioner in 2015 in het bezit zijn van een 

doctoraat. Opleiders en de Nurse Practitioners geven in de praktijk aan 

dat de termijn voor het behalen van de PhD en de voorwaarden voor het 

fi nancieren van de opleidingen onvoldoende zijn geregeld. De reden voor 

deze beslissing is volgens dr. Joanne Singleton, van de Leinhart School of 

Nursing, dat er een gebrek bestaat aan het genereren en toepassen van 

evidence in de praktijk. In haar lezing op de Pace University vertelde ze 

dat veel onderzoek de werkvloer niet bereikt. Daarnaast is er volgens haar 

te weinig invloed van de Nurse Practitioners in het te voeren beleid, wat 

als essentieel wordt gezien voor het uitvoeren van de rol van Nurse 

Practitioners. 

Montefi ore Medical Center, Bronx 

De studenten in de aandachtsgroep oncologie bezochten het Montefi ore 

Medical Center in de Bronx, een wijk in New York waar veel latino’s wonen. 

Het Montefi ore Medical Center is een groot academisch ziekenhuis dat 

zich richt op naadloos gecoördineerde, excellente zorg voor de miljoenen 

inwoners van New York en omgeving. De zorg wordt, zoals is te lezen op 

hun website, gegeven door top artsen, buitengewone verpleegkundigen 

en betrokken medewerkers. Ter illustratie van het bijzondere karakter van 

ER ZIJN KLINIEKEN DIE HELEMAAL 

DOOR NURSE PRACTITIONERS 

WORDEN GELEID 

dit ziekenhuis wordt verwezen naar het fi lmpje op hun website (www. 

montefi ore.org/whoweare ). Elk jaar bezoeken meer dan 2,5 miljoen 

mensen dit ziekenhuis. De instelling beschikt over ruim honderd locaties, 

waarin ambulante en klinische zorg wordt geleverd in de Bronx en 

Westchester. De oncologische zorg richt zich op innovatie in zorg en 

techniek. Er wordt veel wetenschappelijk onderzoek gedaan, per jaar 

lopen er ruim 250 studies. 

NP op de polikliniek 

In het Montefi ore Medical Center is de begeleiding van de Nederlandse 

oncologiestudenten in handen van Una Hopkins. Zij is Nurse Practitioner 

in opleiding voor haar doctoraal diploma op de Pace University. Una is 

een enthousiaste en toegankelijke Nurse Practitioner. Er waren studenten 

aanwezig bij consulten van een aantal vrouwen met borstkanker die 

kwamen voor hun controle-afspraak bij adjuvante chemotherapie. De 

spreekuren worden voorbereid via het elektronisch patiëntendossier. Er is 

een assistente die vooraf de patiënten laat omkleden in een onderzoekshemd 

om het spreekuur zo effi ciënt mogelijk te laten verlopen. Naast het 

inventariseren van de kuurtoxiciteit en het algeheel welbevinden vindt er 

een lichamelijk onderzoek van de mammae, omliggende klierstations en 

ER IS PLAATS VOOR PEPTALK, EEN 

FLINKE KNUFFEL EN EEN ADVIESJE 

RODE WIJN EN YOGA 

palpatie van de buik plaats. De Nurse Practitioner schrijft veel medicamenteuze 

middelen voor, wat de effi ciëntie tijdens het spreekuur ten 

goede komt. Het recept voor chemotherapie schrijft zij echter niet 

zelfstandig voor. Naast kuurinformatie wordt begeleiding gegeven en 

worden interventies voorgesteld, waarbij ruimte is voor een stevige 

peptalk, een fl inke knuff el, het advies voor een rode wijn (bij voorkeur 

Merlot) en yoga. Het programma Look Good Feel Better wordt ook 

aangeboden. Een vrouw die hieraan had deelgenomen kwam terug met 

Pace University in New York. 


24 

enthousiaste ervaringen. Una gaf aan dat er veel mensen uit de Bronx 

beperkingen ervaren in hun sociale omgeving en huisvesting, maar ook 

taal- en cultuurproblemen spelen een grote rol in de benadering en 

begeleiding van deze patiënten. Het was opvallend hoe vaak Una 

‘gestoord’ werd in haar spreekuur. Die dag waren bijna alle internist 

oncologen weg voor een congres, dus werd er een groot beroep op haar 

als Nurse practitioner gedaan. 

Het behandelcentrum 

Aansluitend op haar spreekuur droeg Una haar patiënt persoonlijk over 

naar de verpleegkundige van het behandelcentrum, dat vlak naast de poli 

is gelegen. Aan deze ruimte is een unit gekoppeld waar de apotheek de 

cytostatica voorbereidt. Veel activiteiten zijn geautomatiseerd, zoals de 

HET PROGRAMMA LOOK GOOD FEEL BETTER 

WORDT AANGEBODEN ALS INTERVENTIE 

planning van bereiding en controle van de cytostatica. De infuuszakken 

met cytostatica zijn voorzien van streepjescodes en worden gecontroleerd 

door 2 verpleegkundigen aan het bed van de patiënt, waarbij de 

naambandjes van de patiënt werden gescand en in de computer 

gekoppeld met de streepjescode van de chemotherapie. Verpleegkundigen 

geven aan dat het systeem zorgvuldig en consequent werken 

bevordert maar dat zij hier veel tijd aan kwijt waren. 

Tijd die ze niet aan hun patiënten kunnen besteden. Een aantal problemen 

was voor de Nederlandse studenten herkenbaar, zoals een bloedmonster 

dat naar een verkeerde locatie gestuurd wordt, waardoor de 

planning van het behandelcentrum uitloopt en er te weinig stoelen 

beschikbaar zijn. Patiënten waren soms ontevreden over het uitlopen van 

Decor van deze studietrip. Al zin in een opleiding? 


wachttijden, een te kleine wachtkamer en het gebrek aan privacy voor het 

aangaan van een persoonlijk gesprek. De patiënten die de Nederlandse 

studenten daar hebben ontmoet, waren zeer verrast dat zij dit ziekenhuis 

“vanuit Nederland” kwamen bezoeken. De patiënten vroegen met veel 

belangstelling naar hun werk en hoe de vergoeding voor ziektekosten in 

Nederland geregeld is. Dit leverde regelmatig verbaasde gezichten op. 

Patiënt Navigator 

Een paar honderd meter verder was het chirugische deel van de kliniek 

gelegen. Daar namen Lisa Wiechmann, chirurg van de Division of Breast 

Surgery en Maureen Patrickakos, als patiënt navigator uitgebreid de tijd 

om de studenten te vertellen over hun patiëntengroep en de problemen 

die zij in hun praktijk tegenkomen. Ze gaven aan dat onderzoek naar 

borstkanker vooral wordt gedaan bij blanke vrouwen. De doelgroep 

waarmee het Montefi ore te maken heeft, zijn veelal gekleurde vrouwen. 

Gekleurde vrouwen reageren anders op bestaande behandelingen dan de 

blanke vrouwen. Doordat screening op borstkanker bij hen niet plaatsvindt 

worden tumoren vaak in een later stadium ontdekt. Daarnaast 

hebben zij vaak agressievere vormen van borstkanker. In dit ziekenhuis 

wordt veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar deze groep 

patiënten. 

De patiënt navigator loodst de patiënt door de behandeling heen. Niet de 

diagnose wordt behandeld, maar de patiënt in zijn omgeving. Dit 

betekent dat wanneer een patiënt na een behandeling niet zelf voor zijn 

eten kan zorgen, de patiënt navigator ervoor zorgt dat er eten voor de 

patiënt geregeld wordt. De patiënt navigator schat in welke zorg er nodig 

is om de patiënt zo goed mogelijk door de behandeling te helpen. Zij kan 

via navigationline de patiënt begeleiden en schakelt indien nodig de 

wijkverpleegkundige in, die bij de patiënt thuis zorg kan bieden. Bij de 

gesprekken met de patiënten wordt veel gebruik gemaakt van een 

tolkentelefoon. Zo’n 15% van de patiënten is niet verzekerd en 30% is 

onderverzekerd. 

Cure, Care en Toekomst 

Met Una werd gesproken over de uitvoering van haar vak als Nurse 

practitioner. Ze gaf aan dat zij in haar hart verpleegkundige is en blijft. In 

alles wat zij doet draagt ze deze achtergrond en kennis met zich mee. Ze 

erkent dat veel taken binnen het medische domein liggen, maar meent 

voor zichzelf hier een goede balans in te hebben gevonden. Ze vertelde 

over haar deelname aan een rondetafel discussie over het recent 

verschenen rapport over de toekomst van het verpleegkundig beroep in 

Amerika. Dit rapport is geschreven door de National Institute of Medicine 

BIJ DE MINUTE CLINIC NAAST 

DE SUPERMARKT KUN JE ZONDER 

AFSPRAAK TERECHT 

en richt zich op de uitdaging die Amerika te wachten staat, door de 

toestroom van 32 miljoen Amerikanen die toegang krijgen tot verzekerde 

zorg. Hierin wordt aan verpleegkundigen een grote rol toebedeeld in het 

ontwikkelen van initiatieven voor een nieuwe manier van zorgverlening

en het claimen van de taken waar zij voor opgeleid zijn. Una zet zich in 

voor een verpleegkundige stem in de politiek en het sterk maken van het 

verpleegkundige vakgebied binnen de maatschappij. De dag werd 

besloten met een presentatie van de farmaceutische industrie in een 

nabijgelegen restaurant. 

Opvallend voor de studenten was het feit dat er een aantal medewerkers 

in hun uniform was aangeschoven en dat er met groot gemak een derde 

bord van het buff et werd opgeschept, welke vervolgens in een “doggy 

bag” mee naar huis werd genomen. 

Taking Charge 

Er zijn een aantal klinieken in Amerika ‘nurse lead’. Hierbij is de arts op de 

achtergrond aanwezig, maar ligt de coördinatie en organisatie van de 

kliniek grotendeels in handen van verpleegkundigen. Daarnaast zijn er 

nurse runned klinieken, waarbij de kliniek geheel is opgezet door 

verpleegkundigen en door hen wordt geleid. Hierbij komt de arts 

uitsluitend via een consultaanvraag door de verpleegkundigen bij de 

patiënt. Zo zijn er obesitas- of preventieklinieken die door Nurse 

Practitioners geleid worden. We bezochten een Minute Clinic’ op Staten 

Island, als voorbeeld van een kliniek die door een Nurse Practitioner 

ER ZIJN EEN AANTAL KLINIEKEN IN 

AMERIKA ‘NURSE LEAD’. ARTSEN ZIJN 

ALLEEN OP ACHTERGROND AANWEZIG 

wordt geleid. Dit is een kliniek, die bestaat uit niets meer dan een kamer 

met een opklapbare onderzoeksbank en allerlei diagnostische apparatuur. 

Deze kliniek bevindt zich in een supermarkt. Mensen kunnen daar 

zonder afspraak naar toe. Bijvoorbeeld bij klachten van keelontsteking, 

controle van de bloeddruk of bloedsuiker, of een medische keuring voor 

een rijbewijs. De Nurse Practitioner van deze kliniek verricht handelingen 

zoals lichamelijke onderzoek en schrijft zo nodig medicijnen voor, 

“alles volgens protocol”. Deze medicijnen kunnen meteen afgehaald 

worden bij de apotheek die in dezelfde supermarkt gevestigd is. 

Vanzelfsprekend worden mensen doorgestuurd naar de eerste hulp als 

er aanvullend onderzoek nodig is. Deze Minute Clinics bestaan over heel 

Amerika, de aanleiding voor deze klinieken is de slecht toegankelijke 

huisartsenzorg. Deze nurselead en nurserunned clinics zorgen ervoor 

dat de toegankelijkheid van zorg groter is en de patiënttevredenheid 

wordt verhoogd. 

Deze studiereis was in de ogen van de Nederlandse studenten een 

succesvol verlopen pilot, die een vervolg mag gaan krijgen. In Nederland 

zijn diverse Hogescholen die internationalisering hoog in het vaandel 

hebben staan en worden geregeld vergelijkbare initiatieven ondernomen, 

al zin in een opleiding? 

INFORMATIE 

K.TOL@ISALA.NL 

column | Jan Bert Wever 

Maag 

‘Hoe moét dit verder?’, kreunde de maag. Ondanks 

dat hij tjokvol zat, gaf de mond aan dat er nog meer 

kwam. De enige oplossing was om in protest te 

komen. Hij gaf een extra peristaltische beweging, 

waarmee het transport enigszins op gang kwam. 

Maar dat zette ook het kneden en mengen in gang, 

waardoor hij nog onrustiger werd. Een dot maagsap 

wilde soms ook helpen de vertering te versnellen. 

Het gevolg was dat hij zijn pylorus moest openen en de twaalfvingerige 

darm daarmee belastte. Hij had een goede verhouding met zijn 

benedenbuurman en deed dat dus liever niet zo snel. Toch had hij op 

dit moment geen andere keuze. Vandaag was het zelfs zo erg dat hij 

aan zijn bovenbuurman extra eisen moest stellen. Hij besloot wat zuur, 

omhoog, terug te geven. Jammer voor de slokdarm, maar dat zou de 

eigenaar leren! 

Van Henk J. A. Hofl and, journalist en columnist, had hij gehoord dat 

dikke mensen hele etmalen een koff er onder hun vel dragen. En hij was 

het meer dan zat om als uitpuilend valies dienst te doen. Alhoewel zijn 

beneden- en bovenbuurman altijd vriendelijk waren, besloot hij niet 

langer alleen naar hen uit te wijken. Hij ging het anders aanpakken. Het 

ging weliswaar ten koste van hemzelf, maar hij stelde vast dat het 

verstandig was minder slijm aan te maken. Zijn zachte huid zou erdoor 

vernietigd worden, maar alla, een maagzweer in gang zetten was een 

fl uitje van een cent. Maar deze bleek niet afdoende de mond een halt 

toe te roepen. ‘Ik zal je leren’, riep de maag daarna al snel in volle toorn 

uit: ‘niet alleen een maagzweer, maar ook de kanker kun je krijgen. ’En 

hij ging te rade bij zijn DNA-vriendjes. ‘Geen punt’, zo zeiden zij, ‘we 

maken er wel wat van.’ 

Maar de eigenaar van de maag was ook niet gek. Hij voelde dat hij het 

slechte pad bewandelde. Hij sprak zichzelf toe en ging over tot een 

vastenkuur. ‘Waarom’, zo sprak hij, ‘doe ik mijn uiterste best me 

dagelijks in mooie kleren te steken, mijn gezicht te scheren en te 

crèmen en neusharen uit te trekken, terwijl ik geen aandacht heb voor 

mijn binnenkant?’ 

Een week van thee en sapjes zonder vast voedsel volgde, waarbij de 

eigenaar tot de slotsom kwam dat hij met minder beter functioneerde. 

De maag haalde ruimer adem, trok zijn boze besluiten in en ging tot 

restauratie over. 

JAN BERT WEVER WERKT ALS ONCOLOGIEVERPLEEGKUNDIGE OP DE AFDELING HEMATOLOGIE IN 

HET VU MEDISCH CENTRUM, AMSTERDAM. 


26 

Innovatieve zorgprogramma’s en e-health 

Meer inzicht in leven met kanker 

• Prof. dr. Irma Verdonck-de Leeuw, Hoogleraar Leeropdracht Leven met kanker; Vrije Universiteit, afdeling Klinische Psychologie VU medisch centrum, afdeling Keel-, Neus- en Oorheelkunde / 

hoofd-halschirurgie 

Terwijl vroeger de diagnose kanker min of meer een doodvonnis 

was, is er de laatste 30 jaar veel bereikt en is of wordt kanker voor 

veel mensen een chronische ziekte. Mede daardoor is er ook veel 

aandacht voor de kwaliteit van leven. Uit onderzoek van de 

afgelopen 30 jaar weten we dat fysieke, psychosociale en spirituele 

problemen veelvuldig voorkomen na de behandeling van kanker die 

de kwaliteit van leven negatief beïnvloeden. Het verschilt zeer per 

vorm van kanker en behandeling maar tot de top 10 van klachten 

behoren angst en zorgen, depressie, pijn, verslechterde fysieke 

conditie, vermoeidheid, slaapstoornissen, cognitieve problemen 

zoals geheugen- en concentratieproblemen, maagdarmproblemen 

inclusief misselijkheid, constipatie, diarree en voedingsproblemen, 

evenals problemen op het gebied van seksualiteit, intimiteit en 

vruchtbaarheid, en met werkhervatting. 

Begeleidende zorg 

Op beleidsniveau wordt in Nederland het belang van begeleidende 

zorg benadrukt in de verschillende tumorspecifi eke richtlijnen, de 

richtlijnen Palliatieve zorg, Spirituele zorg, Herstel na kanker, Oncologische 

revalidatie en Detecteren behoefte psychosociale zorg 

(www.oncoline.nl). 

Eén van de doelstellingen van het Nationaal Programma Kankerbestrijding 

is om in 2010 signaleringsinstrumenten te hebben 

ingevoerd in alle oncologische centra in Nederland waarmee de 

behoefte aan zorg in kaart wordt gebracht. Momenteel wordt het 

aanbevolen instrument, de Lastmeter, geïmplementeerd in 

verschillende centra in Nederland, zo nodig met ondersteuning door 

de Integrale Kanker Centra. Op de Lastmeter kunnen mensen 

aangeven hoeveel last ze ervaren op een thermometer en daarnaast 

aankruisen of ze van bepaalde aspecten wel of geen last hebben 

(Tuinman e.a. 2009). 

Op basis van eerder wetenschappelijk onderzoek hebben we op de 

afdeling Keel-, Neus- en Oorheelkunde / Hoofd-halschirurgie van het 

VU medisch centrum in 2006 een innovatieve methode ontwikkeld 

en ingevoerd om het welzijn van patiënten in de dagelijkse praktijk 

te kunnen monitoren: OncoQuest (de Bree e.a. 2008, Verdonck-de 

Leeuw e.a. 2009). In OncoQuest zijn vragenlijsten op het gebied van 

kwaliteit van leven (de EORTC QLQ-C30 en tumorspecifi eke 

modules) en angst en depressie (de Hospital Anxiety and Depression 

Scale (HADS)) door toepassing van ICT bruikbaar gemaakt voor de 

dagelijkse praktijk. De vragen worden via een touch screen door de 

patiënt zelf ingevuld. Vervolgens worden de gegevens geautomatiseerd 

real-time verwerkt en direct aangeleverd in overzichtelijke 


grafi eken (het welzijnsprofi el) bij de behandelend arts of verpleegkundige, 

zodat deze de informatie ter beschikking heeft tijdens het 

consult. Het blijkt dat het systeem goed bruikbaar is voor dagelijkse 

klinische praktijk: patiënten reageren positief op de invoering van 

OncoQuest en logistiek is de invoering goed haalbaar. Patiënten 

doen gemiddeld 10 minuten over het invullen van de vragenlijsten. 

Met behulp van OncoQuest kunnen fysieke en psychische klachten 

effi ciënt gemonitord worden, kan het welzijnsprofi el worden 

gemaakt en in overleg met de patiënt een gericht individueel 

zorgplan worden opgesteld. Momenteel wordt OncoQuest 

gefaseerd ingevoerd op andere oncologische afdelingen in het 

VUmc en is OncoQuest aangepast voor kinderen met oogkanker en 

hun ouders (RetinoQuest). Daarnaast zijn ReumaQuest en MSQuest 

in ontwikkeling. 

Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat hulpmiddelen als de 

Lastmeter en OncoQuest de communicatie tussen zorgprofessional 

en patiënt kan verbeteren (Detmar e.a. 2002; Velikova e.a.2004; 

Hilarius e.a. 2008; Valderas e.a. 2008). Maar alleen het in kaart 

brengen van de kwaliteit van leven of het maken van een welzijnsprofi 

el leidt niet tot verbetering van kwaliteit van leven. Daar is 

meer voor nodig, met name begeleidende zorg die eff ectief is en 

aansluit bij de behoefte van de patiënt (Jacobsen e.a. 2007; Luckett 

e.a. 2009; Snyder & Aaronson 2009; Snyder e.a. 2009; Carlson e.a. 

2010). 

Geïntegreerde zorg 

Wat betreft de organisatie valt begeleidende zorg voor patiënten 

met kanker onder de verantwoordelijkheid van verschillende 

zorgverleners: oncologisch chirurgen, radiotherapeuten, hematologen 

en medisch oncologen, huisartsen en verschillende paramedici 

en psychosociale hulpverleners. Projecten zoals “Supporting 

Transmural Oncological Care” (Van den Brink, 2006) en “Integrated 

Care” (Ouwens e.a., 2009) wijzen uit dat geïntegreerde zorgcoördinatie 

de zorg voor patiënten met kanker kan verbeteren. Patiënten 

en hun naasten stellen het zeer op prijs om één aanspreekpunt te 

hebben. De inzet van zorgcoördinatoren kan een belangrijke stap 

zijn in het optimaliseren van de begeleidende zorg (Fillion e.a. 2009; 

Carlson e.a. 2010). Zij kunnen met hun expertise patiënten helpen 

een individueel zorgplan op te stellen. 

Voor sommige vormen van begeleidende zorg is er wetenschappelijk 

bewijs dat deze zorg eff ectief kan zijn bij patiënten met kanker. 

Uit een studie bij patiënten met stemklachten na behandeling van 

stembandkanker bijvoorbeeld is gebleken dat stemtherapie door

Samenvatting 

Steeds meer informatie komt beschikbaar over de behoefte aan zorg bij kankerpatiënten. Innovatieve zorgprogramma’s en vormen van e-health 

bieden patiënten gelegenheid hun zorgvraag helder te formuleren. Zorgverleners kunnen daardoor meer maatwerk bieden. In dit artikel staat de 

auteur stil bij onder meer de Lastmeter, OncoQuest, Stepped Care en het OncoKompas. Tevens geeft de auteur aan welke belangrijke onderzoeksvragen 

nog op een antwoord wachten. 

een logopedist eff ectief is (Van Gogh e.a. 2006). Voor vermoeidheid 

kunnen bewegingsprogramma’s en cognitieve gedragstherapie eff ectieve 

interventies zijn (Gielissen e.a., 2006; Cramp & Daniel, 2008; Goedendorp 

e.a. 2009; Duijts e.a. 2010; Velthuis e.a. 2010). Uit een recente meta-analyse 

bleek dat psychologische behandeling van depressie bij patiënten met 

een somatische ziekte waaronder kanker, net zo eff ectief is als bij verder 

gezonde mensen met een depressie (Van Straten e.a. 2010). Dit zijn maar 

enkele voorbeelden. Uit de literatuur blijkt dat als er bewijs voor 

eff ectiviteit is, de eff ect sizes soms beperkt zijn en niet duidelijk is voor 

wie precies de interventie eff ectief is en op welk moment, hetgeen 

aangeeft dat er ruimte is voor verbetering. 

Stepped care 

Voor veel klachten zijn verschillende behandelingen beschikbaar. Vaak is 

het niet goed mogelijk om op voorhand te voorspellen wie het meest 

gebaat is bij welke behandeling. Daarnaast maken sommige patiënten 

graag gebruik van professionele zorg, terwijl anderen juist liever hun 

leven met kanker op hun eigen manier inrichten. Zij willen zelfstandig hun 

eigen herstel managen. Uit een serie meta-analyses is gebleken dat 

zelfzorg bij angst en depressie net zo eff ectief kan zijn als zorg door een 

Voorbeeld van 

aantal patiënten 

in: 100 

(hersteld) uit: 30 

Figuur 1. Stepped care-model. 

Week 0 

70 

professional, mits het om begeleide zelfzorg gaat. Om deze redenen 

wordt de zorg tegenwoordig steeds vaker toegepast volgens stepped 

care principes. Stepped care, oftewel een model met getrapte zorg, heeft 

BEHOEFTE AAN ZORG IN 

KAART BRENGEN 

als fundamenteel kenmerk dat alle patiënten beginnen met een 

behandeling van lage intensiteit. Pas als blijkt dat de behandeling niet 

voldoende is omdat de patiënt niet herstelt, wordt overgegaan op een 

meer intensieve vorm van behandeling. Essentieel in dit model is dat de 

klachten van de patiënten systematisch worden gemonitord, zodat tijdig 

bepaald kan worden of een volgende stap nodig is. 

De kosteneff ectiviteit van stepped care voor de behandeling van angsten 

stemmingsstoornissen is reeds aangetoond. Of dit model ook bij 

patiënten met kanker werkt is de vraag. Momenteel worden studies 

uitgevoerd naar de kosteneff ectiviteit van stepped care bij patiënten 

met angst of depressie na de behandeling van hoofd-halskanker of 

Stap 1: Stap 2: Stap 3: Stap 4: 

Watchful waiting Zelf-hulp 

Gesprekstherapie Psycholoog en/of 

Internet / boekje verpleegkundige antidepressiva 

35 

35 

20 

2 7 12 

15 


28 

longkanker. Het programma (zie fi guur 1) bestaat uit de volgende 

evidence based interventies: 

1. watchful waiting (een deel van de patiënten heeft weliswaar klachten 

maar deze herstellen spontaan in een korte periode); 

2. zelfhulp via boek of internet, inclusief ondersteuning; 

3. vijf gesprekken met een getrainde verpleegkundige (problem solving 

therapy); 

4. antidepressiva en / of meer intensieve gespreksbehandeling. 

De verwachting is dat stepped care beter aansluit bij de behoeften van 

patiënten en kosteneff ectiever zal zijn dan de huidige organisatie van de 

zorg. 

E-health 

Voor begeleidende zorg voor patiënten met kanker en hun dierbaren kan 

e-health een belangrijke rol spelen. Voorbeelden zijn de internetcursussen 

www.levenmetlongkanker-vumc en www.hoofdzaken-vumc die beide 

zijn ingebed in het hierboven genoemde onderzoek naar de eff ectiviteit 

van stepped care bij angst en depressie. 

Een ander voorbeeld is het oefenprogramma “Halszaken” met logopedische 

en fysiotherapeutische oefeningen om spraak-, slik- en schouderproblemen 

na de behandeling van hoofd-halskanker te voorkomen of 

verminderen. Met fi nanciële steun van Fonds NutsOhra is hiervoor een 

ONCOQUEST ZIJN VRAGENLIJSTEN OP HET 

GEBIED VAN KWALITEIT VAN LEVEN 

website ontwikkeld www.halszaken-vumc.nl, met een begeleid zelfhulpprogramma 

waarmee patiënten zelfstandig thuis de dagelijkse oefeningen 

kunnen doen. Patiënten vinden informatie op de website, fi lmpjes als 

voorbeeld van de oefeningen, een logboek dat ze kunnen bijhouden en 

een contactmogelijkheid met hun coach. Ook dit zelfhulpprogramma 

wordt momenteel wetenschappelijk onderzocht op eff ectiviteit. 

Het OncoKompas: een persoonlijk gezondheidsportaal 

Het is duidelijk dat e-health een faciliterende rol kan hebben in de zorg 

voor patiënten met kanker. Maar de ontwikkelingen gaan razendsnel, er 

zijn talloze mogelijkheden en een patiënt of diens naaste ziet al gauw 

door de bomen het bos niet meer. Ook voor de professionals in de zorg is 

het moeilijk om up-to-date te blijven. Onderzoek heeft aangetoond, dat 

patiënten zelf een grote bijdrage aan hun kwaliteit van leven kunnen 

leveren als zij de juiste adviezen krijgen of wanneer zij tijdig worden 

verwezen naar op hun lijf geschreven hulpverlening. Iedere patiënt is 

anders en heeft andere behoeftes. Nazorg vereist maatwerk en draait om 

precieze verwijzing naar de op dat moment gewenste of noodzakelijke 

hulpverlening, indien voor de aanwezige klachten (verdere) behandeling 

mogelijk is. Om deze redenen is eerder dit jaar het project OncoKompas, 

‘Gezond verder na de behandeling’ van start gegaan. Het betreft de 

ontwikkeling van een persoonlijk gezondheidsportaal dat patiënten gaat 

ondersteunen zelf of met hulp de weg te vinden naar optimale nazorg 

afgestemd op hun persoonlijke gezondheid en situatie. Het OncoKompas 

is gebaseerd op de Lastmeter en OncoQuest. Het OncoKompas bundelt 


state-of-the-art inzichten in dit zich ontwikkelende vakgebied. Sinds april 

jl. wordt dit systeem getest door patiënten die voor kanker worden 

behandeld op de afdeling Keel-, Neus- en Oorheelkunde / Hoofd-halschirurgie 

van het VUmc. Als de evaluatie van deze ontwikkelfase positief is, 

zal het portaal verder ontwikkeld en aangepast worden om het ook aan 

patiënten met andere vormen van kanker ter beschikking te kunnen 

stellen in heel Nederland. 

Meer inzicht in leven met kanker 

Alhoewel er voldoende kennis is om de begeleidende zorg voor patiënten 

te optimaliseren door het inzetten van zorgcoördinatoren, en het 

implementeren van hulpmiddelen als de Lastmeter, OncoQuest of het 

toekomstige OncoKompas, is er ook meer onderzoek nodig. De kennis 

over het leven met kanker is gefragmenteerd (bijvoorbeeld gericht op 

alleen vermoeidheid, of alleen depressie, of alleen persoonlijke groei), 

vaak gebaseerd op cross-sectionele studies of prospectieve studies met 

een korte follow-up en er is nog te weinig bekend over de determinanten 

en mediatoren die daarbij een rol spelen. Studies over de impact van 

kanker op het leven van partners en kinderen en andere dierbaren, al dan 

niet in een rol als mantelzorger, zijn beperkter en meestal cross-sectioneel 

van opzet. 

Systematische literatuur reviews en meta-analyses hebben aangetoond 

dat er een duidelijke associatie is tussen kwaliteit van leven, depressie, 

ziekteprogressie en overleven, zoals wij ook recent vaststelden (Oskam 

e.a. 2010). Onze bevindingen onderschrijven de resultaten van eerdere 

studies. Quinten e.a. (2009) stelden in een meta-analyse van individuele 

patiëntgegevens uit 30 studies vast dat kwaliteit van leven op de 

baseline, voor behandeling, een prognostische indicator is van overleven. 

Met name slechter fysiek functioneren, pijn en verlies van eetlust 

waren gerelateerd aan een kortere overlevingsduur. Montazeri (2009) 

onderzocht wat er in de literatuur tussen 1982 en 2008 bekend is over 

kwaliteit van leven voor en na behandeling als voorspeller voor 

overleven en vond 104 studies; ook hieruit bleek dat slechtere globale 

kwaliteit van leven, vermoeidheid, pijn, en verlies van eetlust voor of na 

behandeling gerelateerd waren aan overlevingsduur. Pinquart en 

Duberstein (2008) voerden een meta-analyse uit naar de relatie tussen 

depressie en overleven bij patiënten met kanker over 76 studies. Zij 

concludeerden dat depressie voor en na behandeling gerelateerd is aan 

mortaliteit. Zij onderzochten ook of leeftijd, geslacht en de vorm van 

kanker en het stadium van de ziekte daarbij van invloed zijn en vonden 

geen verschillen. 

NET-QUBIC 

Hoewel er dus wetenschappelijk bewijs is dat er een relatie is tussen 

depressie, kwaliteit van leven, ziekteprogressie en overleven is onduidelijk 

wat die relaties nu precies betekenen. In de wetenschappelijke wereld is 

hier veel discussie over. Duidelijk is dat hier een onderzoeksterrein ligt dat 

alleen kan worden ontgonnen door grote langlopende cohortstudies uit 

te voeren. Als invulling van de leerstoel ben ik samen met Laurien Buff art, 

Pim Cuijpers, René Leemans en Jan Smit en een breed samen te stellen 

landelijke consortium met expertise vanuit verschillende disciplines het 

project “Netherlands Quality of Life and Biomedical Studies in Cancer” 

(NET-QUBIC) aan het voorbereiden. De belangrijkste doelstelling van

NET-QUBIC is om de kwaliteit van leven van patiënten met kanker in kaart 

te brengen in relatie tot 

1. kankergerelateerde factoren zoals tumormarkers en -kenmerken, 

behandeling, ziekteprogressie en overleven; 

2. gezondheidsgerelateerde factoren zoals andere chronische ziekten, 

bloeddruk, gewicht, lengte, leefstijl, en fysiek, psychisch, cognitief en 

sociaal functioneren; 

3. psychopathologie zoals angst en depressie; 

4. kostenaspecten als zorggebruik en arbeidsparticipatie en 

5. biomarkers en genetische factoren uit bloed en speeksel. Er zal 

daarvoor een biobank worden opgebouwd. 

Ook wordt inzicht verkregen in de impact die kanker heeft op de kwaliteit 

van leven van de mensen in de directe omgeving van de patiënt, zoals de 

partner of kinderen. 

Een belangrijke eerste onderzoeksvraag betreft een verklaring te vinden 

voor de gevonden associaties tussen depressie, kwaliteit van leven, 

ziekteprogressie en overleven. Een recente hypothese is dat onderliggende 

gemeenschappelijke factoren tot zowel ziekteprogressie als 

DE KENNIS OVER HET LEVEN MET 

KANKER IS GEFRAGMENTEERD. 

MEER ONDERZOEK IS NODIG 

depressie en verslechtering van kwaliteit van leven leiden. Mogelijk leidt 

een door de tumor ontregeld immuunsysteem tot de productie van 

cytokines die zowel tumorgroei als symptomen als depressie en 

vermoeidheid als gevolg hebben. Genetische kenmerken, kankerbehandeling 

en psychische stress zouden dit eff ect kunnen versterken (Seruga 

e.a. 2008). Hierbij wordt verondersteld dat ook disfunctioneren van de 

hypothalamus-hypofyse-bijnier (HPA)-as, een belangrijk stress-systeem 

van het lichaam, een rol zou kunnen spelen. Daarnaast zijn er aanwijzingen 

dat bij depressie en gevoelens van geluk en welbevinden genetische 

factoren een rol spelen (Bartels en Boomsma, 2009). Mogelijk dat er ook 

genetische factoren zijn die gerelateerd zijn aan de kwaliteit van leven 

met kanker en hoe mensen zich aanpassen aan de gevolgen van een 

levensbedreigende ziekte. 

Naast de onderzoeksvraag betreff ende de associatie tussen depressie, 

kwaliteit van leven, ziekteprogressie en overleven, zijn er vele andere nog 

te beantwoorden vragen, zoals: 

- Hoe passen mensen zich aan aan het leven met kanker, zowel patiënten 

als hun dierbaren? 

- In hoeverre heeft comorbiditeit, het hebben van een andere ziekte 

naast kanker, invloed op de kwaliteit van leven? 

- Waarom wordt de één depressief en maakt de ander persoonlijke groei 

door? 

- Spelen biologische en genetische factoren hierbij een rol? 

- Welke gevolgen heeft kanker en de behandeling daarvan voor het 

inkomen en werk? 

- Welke vormen van begeleidende zorg zouden aan kunnen sluiten bij de 

behoeften van mensen om die vervolgens in interventie studies te 

toetsen? 

- Wat zijn de gevolgen van (langer) leven met kanker voor de gezondheidszorg? 

- Hoe vaak worden mensen opgenomen in het ziekenhuis of een 

hospice? 

- Hoe ervaren partners en kinderen hun rol als mantelzorger? 

- Zijn er specifi eke voorspellers die doorontwikkeld kunnen worden ter 

verbetering van vroeg diagnostiek van ziekteprogressie? 

- Wat kost vermoeidheid na kanker de maatschappij? 

Toekomst 

Het is de verwachting dat er de komende jaren door het werk van 

verschillende onderzoeksgroepen in Nederland meer wetenschappelijk 

inzicht komt in het leven met kanker en dat er een substantiële uitbreiding 

komt van bewezen (kosten)eff ectieve interventies om de begeleidende 

zorg voor patiënten met kanker en hun dierbaren te optimaliseren. 

INFORMATIE 

MEER INFORMATIE EN EEN LITERATUURLIJST IS TE VERKRIJGEN VIA S.BIEMANS@VUMC.NL 


Waarom we ziek 

worden en wat we 

kunnen doen om dat 

te vermijden 

AUTEUR : Prof. Dr. Johan Mackenbach 

ISBN : 9789035231689 

UITGAVE : 1e druk 2010 

PRIJS : € 27,50 


Ziekte in 

Nederland 

Meer dan de helft van de ziektes wordt veroorzaakt door bekende 

oorzaken buiten ons lichaam. En dat betekent dat we door die 

oorzaken aan te pakken langer gezond kunnen blijven. Door als 

individu gezonder te leven, maar vooral ook door als samenleving 

gezondere keuzes te maken. Gezonder werk, een gezonder milieu, 

een gezonder voedingsaanbod: de mogelijkheden liggen voor het 

oprapen. 

Prof. Dr. Johan Mackenbach is hoogleraar Maatschappelijke 

Gezondheidszorg aan het Erasmus Medisch Centrum te Rotterdam 

en gaat in op de vraag waaróm we ziek worden, wat we kunnen 

doen om dat te vermijden, en waarom dat juist in Nederland vaak 

niet lukt. Een onmisbaar boek voor mensen die zelf gezond willen 

blijven. 



Gastcolumn | 

Wat gij niet wilt dat u geschiedt, 

doe dat ook een ander niet 

Overal kom ik het tegen. De medische 

websites gonzen ervan en in de 

Engelstalige kranten wordt het ook 

fl ink uitgemeten. ‘Prostate Cancer 

Screening Doesn’t Cut Death Rates.’ 

Prachtig: alle woorden met een 

hoofdletter. Ze kunnen er wat van die 

anglofi elen. Belangrijke mededelingen 

hebben recht op kapitalen. Het 

onderzoek is al online te vinden. 

Het gaat om een Zweeds onderzoek 

dat zo’n twintig jaar geleden begon en de uitkomst is erg duidelijk: 

PSA-screening doet de sterftecijfers van prostaatkanker niet 

voldoende dalen. Daar tegenover staan de vele valspositieve 

meldingen die tot overbehandeling leiden. De term valspositief in 

het dokterslingo betekent dat de uitslag vals is, onjuist. Maar het is 

natuurlijk ook vals in de zin van gemeen, want het leidt tot een 

behandeling waarbij mannen in een gevoelig deel van hun lichaam 

getroff en worden. De prostaat ligt tussen darmen en blaas 

ingeklemd en geknutsel daaraan kan zeer onaangename gevolgen 

hebben. Darmklachten, plasproblemen en laten we maar zwijgen 

over potentieproblemen, want daarover praten wij mannen niet 

graag. Onze vitaliteit en gevoel voor welzijn zijn nauw verweven met 

potentie. Een man is niet erger te krenken dan via een grap over wat 

hij nog kan en een leven lang pochen over seksuele capaciteiten 

maakt ons mannen maar al te vaak tot karikaturen. 

Als een dergelijk onderzoek verschijnt pakt een journalist zijn 

telefoonboekje en belt elke deskundige die hij kent voor een 

mening. Wat weet je als eenvoudige broodschrijver immers precies 

van de waarde van onderzoeken? Misschien hebben de onderzoekers 

wel vergissingen gemaakt waar ze zelf blind voor zijn. Het kan 

ook wel zijn dat er een belang van de onderzoekers ergens in de 

uitkomsten verborgen zit. Dat weet je tegenwoordig helaas niet 

goed. Dus een journalist gaat de vingers niet branden en wil zich 

niet laten gebruiken als doorgeefl uik van een reclameboodschap. 

De reacties op een onderzoek zijn daarom altijd belangrijk en die kom 

ik ook in alle kranten en op websites tegen. Ik geef maar wat voorbeelden: 

Ho, ho, ho. Wat is dit allemaal? De behandeling van prostaatkanker 

was twintig jaar geleden wel even anders. We zijn nu een stuk beter 

geworden en de bezwaren van de behandeling vallen tegenwoordig 

enorm mee. Je kunt de PSA-screening dus niet zo maar afschrijven. Ik 

denk dan: Ha, ha, ha. Hoeveel beter is het dan geworden? Bepaal jij dat 

als deskundige of ik als patiënt die het mag ondergaan? 

Een ander zegt dat de richtlijnen nu al aangeven dat mannen boven 

de 75 helemaal niet op PSA gescreend zouden moeten worden en 

dat je bij jongere mannen niet op één of twee PSA-metingen af 

moet gaan. De tijd van één keer screenen en bij een wat hogere 

waarde paniek veroorzaken door het woord kanker te noemen zou 

wel voorbij mogen zijn. Dus waarom zoveel opwinding? 

Er zijn ook deskundigen die vinden dat dit onderzoek ons voor een 

lastig probleem stelt, want nu is er veel meer onzekerheid over wat 

een arts moet doen. Vervelend voor de arme man. In het leven zijn er 

nu eenmaal weinig zekerheden en zeker in dat van een arts. Dacht je 

er een gevonden te hebben via die PSA-test en hop slaan ze je hem 

uit handen. Artsen hunkeren naar zekerheden. Ze oefenen het meest 

onzekere beroep uit dat er bestaat. Je weet nooit of je wel alles goed 

overziet, of je gedurende je studietijd niet toevallig een hoofdstuk 

van een belangrijk boek hebt overgeslagen dat je juist nu nodig hebt, 

IN HET LEVEN ZIJN WEINIG ZEKERHEDEN, 

ZEKER IN DAT VAN EEN ARTS 

of je wel goed geslapen hebt en niet te veel sores thuis, zodat je in de 

spreekkamer niet op je best bent, of je je niet toevallig vergist omdat 

de persoon die zich bij je meldt met lichamelijke ongemakken zo 

geweldig gezond lijkt, of, of, of… Voor de zekerheid doe je daarom 

nog maar een test, maar wat als die test niet zoveel zekerheid biedt? 

‘Training for uncertainty’ van Renée Fox is de titel van een essay over 

de medische opleiding uit de jaren vijftig. Het is nog altijd actueel. 

Artsen moeten leren omgaan met onzekerheden en wat hebben ze 

niet aan trucjes om zichzelf voor de mal te houden en daarmee hun 

patiënten. 

Wat te doen? De meest voor de hand liggende oplossing is om de 

mensen waar het om gaat bij de keuzes te betrekken. Dat klinkt als 

afschuiven, maar in het licht van de onzekerheid rond belang en 

waarde van wat er in die zorg gebeurt is het niet meer dan logisch. 

Juist dat schijnt nu echter moeilijk voor artsen te zijn. Ik kan me niet 

aan de indruk onttrekken dat een van de redenen voor de keuze om 

geneeskunde te studeren is dat de artsenrol mensen plaatst in een 

positie van macht, van autoriteit, van beslissen voor en over 

anderen, van alles weten. En eenmaal in het circus opgenomen 

wordt het dan wel heel moeilijk om dat af te leren. Als verontschuldiging 

wordt vaak beweerd dat patiënten dat ook van je verwachten. 

In feite is de PSA- test een Trabant uit 1955 waarmee we het GP- circuit 

van de moderne geneeskunde op willen gaan. Zie daarmee 

maar eens een wedstrijd te winnen. 

IVAN WOLFFERS IS ARTS, SCHRIJVER EN ERVARINGSDESKUNDIGE 


31

Professionals 

kunnen effectief 

ingrijpen bij 

ouderenmishandeling 

GERDA KREDIET 

OUDEREN 

mishandeling 

ERVARINGEN EN INTERVENTIES 

AUTEUR : Gerda Krediet 

ISBN : 9789035231658 

UITGAVE : 1e druk 2010 

PRIJS : € 24,95 


Ouderenmishandeling 

Ervaringen en interventies 

Ouderenmishandeling is een onmisbaar boek voor iedereen die 

zich beroepsmatig bezighoudt met ouderen. In het boek is een 

interventie- en stappenplan opgenomen waarin de lezer concrete 

handvatten krijgt voor hulpverlening. 

Het boek is geschikt voor artsen, verpleegkundigen, thuiszorgmedewerkers, 

ouderenadviseurs, maatschappelijk werkers en 

hulpverleners die vertegenwoordigd zijn in Lokale Zorgnetwerken 

en Advies en Steunpunten Huiselijk Geweld. 

Gerda Krediet werkte tien jaar als sociaal psychiatrisch verpleegkundige 

bij het Meldpunt Ouderenmishandeling van de GGD 

Rotterdam-Rijnmond. Zij is nu directeur van Nood Zaak, een bureau 

voor advies, onderzoek en interventies bij ouderenmishandeling en 

professioneel mentorschap. 



Eff ect pemetrexed met of zonder Cisplatin of Carboplatin 

Onderzoek naar kaalheid door 

chemotherapie bij longkanker 

• Anja van Wijk -van Buuren, oncologieverpleegkundige, Sint Franciscus Gasthuis te Rotterdam 

In de dagelijkse praktijk van het Sint Franciscus Gasthuis (SFG) te 

Rotterdam bestond er onduidelijkheid over de mate van alopecia bij 

patiënten met Non Small Cell Lung Cancer (NSCLC) staduim IIIB/IV 

en Mesothelioom, die behandeld worden met pemetrexed 

monotherapie of in combinatie met cisplatin of carboplatin. 

Alopecia is de medische term voor kaalheid, maar wordt ook 

gebruikt als men haaruitval bedoelt. Omdat niet van tevoren 

duidelijk is of alopecia optreedt, in welke mate en bij wie het zich 

voordoet, kan de patiënt hierover niet volledig worden geïnformeerd. 

Dit in tegenstelling tot andere chemotherapeutische 

middelen, zoals bijvoorbeeld adriamycine, waarvan het 100% zeker 

is dat er alopecia zal optreden. De patiënt weet dan van tevoren 

welke maatregelen hij/zij kan treff en. Als die zekerheid er niet is, kan 

de patiënt zich niet goed voorbereiden op alopecia. Er zijn ook 

cytostatica die geen alopecia geven, hier ziet men vaak dat het haar 

futloos, droog en dunner wordt (Klaren, 2004). Tijdens het gehele 

proces van kanker hebben en daarvoor behandeld worden, is 

informatie voor patiënten van het grootste belang (Haes, 2009). 

Informatie helpt de patiënt onzekerheid te reduceren, beslissingen 

te nemen, zich voor te bereiden op latere consequenties van de 

ziekte of de behandeling en een gevoel van autonomie te behouden. 

Patiënten kunnen moeite hebben met hun veranderde 

www.shutterstock.com 

uiterlijke verschijningsvorm en vinden alopecia een zeer belastende 

bijwerking van cytostatica, die vaak hevige emotionele problemen 

geeft. Daarom is het van belang hen zo volledig mogelijk hierover te 

informeren; zowel mondeling als schriftelijk. 

Vanuit dit gegeven is een literatuurstudie gedaan tijdens de 

opleiding Intensieve Zorg uitstroom Oncologie aan de zorgacademie 

Erasmus MC . De vraagstelling van dit onderzoek was: ‘Bij welke 

DE PATIËNTEN UIT HET ONDERZOEK 

MERKTEN ALLEEN ZELF DAT ER 

SPRAKE WAS VAN ALOPECIA 

patiënten met bewezen NSCLC stadium IIIB of IV of een mesothelioom 

die behandeld worden met pemetrexed in combinatie met 

cisplatin, pemetrexed in combinatie met carboplatin of alleen 

pemetrexed komt er alopecia voor en zo ja in welke mate, bij welke 

subgroepen en is het gerelateerd aan het aantal kuren die men 

krijgt?”. Het doel van het onderzoek was de uitkomst te gebruiken 

voor de eigen verpleegkundige praktijk en daarmee de patiëntenvoorlichting 

te verbeteren. Ook buiten het SFG kan deze informatie 

nuttig zijn voor oncologieverpleegkundigen. 


34 

Tabel 1. Zoektermen. 

Methode 

Met zoektermen uit de vraagstelling is gezocht naar onderzoeksartikelen 

in de database van PubMed (tabel 1). De gevonden artikelen waren niet 

alleen gericht op alopecia maar zijn toch gebruikt omdat er geen artikelen 

gevonden werden die alleen op alopecia betrekking hebben. Er is op dit 

moment nog geen gericht onderzoek beschreven naar alopecia bij het 

gebruik van pemetrexed als monotherapie of in combinatie met cisplatin 

of carboplatin. 

Resultaten 

In een kwantitatieve fase II studie (Zinner, e.a., 2005) onder 50 patiënten 

met NSCLC stadium IIIB/IV gehouden in de Verenigde Staten, is gemeten 

in hoeverre alopecia zich voor heeft gedaan bij de behandeling met 

pemetrexed in combinatie met carboplatin. Het meetinstrument dat 

gebruikt werd is het National Cancer Institute Common Toxicity Criteria, 

versie 2.0. Uit dit onderzoek komt naar voren dat 46% van de patiënten 

alopecia graad 1 heeft. Bij 54 % van de patiënten kwam geen alopecia 

voor. Bijwerkingen van geneesmiddelen worden gerangschikt naar 

graden. Graad 1 is zeer mild en voorbijgaand en graad 4 is zeer ernstig 

(I-base, 2008). De National Cancer Institute/ CTC 2.0 voorziet in beschreven 

terminologie voor het rapporteren van bijwerkingen. Het is voorzien 

van een schaal met graderingen voor iedere genoemde bijwerking. (CTEP, 


Zoekterm Resultaten Relevant 

1 non-small-cell lung [MesH Terms] OR [mesothelioma [MesH Terms] AND 

pemetrexed AND alopecia 


pemetrexed AND carboplatin AND alopecia 


pemetrexed AND cisplatin/adverse eff ects [MesH Terms] AND alopecia 

MEER ONDERZOEK NODIG NAAR 

VOORKOMEN VAN HAARUITVAL 

Tabel 2. National Cancer Institute/Common Toxicity Criteria (CTC), versie 2.0. 

6 1, 4, 5 en 6 

1 1 

1 1 

1998). Hierin staan voor iedere bijwerking de graderingen omschreven. In 

tabel 2 is weergegeven hoe alopecia wordt vermeld. Hieruit blijkt dat 

graad 3 en 4 bij alopecia niet aan de orde is. In Nederland wordt op dit 

moment de CTC 3.0 gehanteerd (zie tabel 3). Van de 50 patiënten 

bestond 62% uit mannen. Het resultaat op alopecia is niet gediff erentieerd 

op geslacht en leeftijd. Wel wordt er genoemd dat bij degenen waar 

alopecia optreedt dit mild, voorbijgaand en niet cumulatief is. De 

patiënten meldden dat de alopecia alleen door henzelf werd opgemerkt 

en niet door hun omgeving. 

In twee andere kwantitatieve onderzoeken was het resultaat van 

alopecia veel lager, namelijk 6,4 % (Hanna, e.a., 2004, Rollins, e.a., 2005). 

In het onderzoek van Rollins, e.a., werden 64 patiënten behandeld met 

pemetrexed voor bewezen mesothelioom; hiervan was 82,8 % man. De 

studie werd gedaan in Duitsland, Italië, Engeland en de Verenigde Staten. 

Het is niet duidelijk hoe de alopecia werd gemeten; in het onderzoek 

wordt alleen het Lung Cancer Symptom Scale-Meso instrument 

genoemd: dit is een 100 mm visueel analoge schaal (VAS). Het LCSS-Meso 

instrument is ontworpen om kwaliteit van leven (QL) te meten en wordt 

voornamelijk gebruikt bij trials. Het beoordeelt zes belangrijke symptomen 

die gerelateerd zijn aan maligniteiten van de longen en hun eff ect 

op algemeen symptomatische stress, functionele activiteiten en globaal 

QL. (National Cancer Institute, 2010). In dit meetinstrument komt 

alopecia niet voor waaruit geconcludeerd kan worden dat in het 

onderzoek van Rollins, e.a.,(2005) de alopecia op een andere manier is 

gemeten. 

In het onderzoek van Hanna, e.a., uitgevoerd in de Verenigde Staten 

onder 265 patiënten waarvan 68,8% man was, werd ook alleen pemetrexed 

toegediend maar dan bij NSCLC stadium IIIB/IV waarvan 54,4% 

Category Toxicity Grade 0 Grade 1 Grade 2 Grade 3 Grade 4 

ALOPECIA alopecia No loss Mild hair loss Near or total hair loss -- -- 

Tabel 3. Common Toxicity Criteria version 3.0. 

Toxicity 1 2 3 4 

alopecia thinning or patchy complete

Samenvatting 

Om patiënten met NSCLC en Mesothelioom die behandeld worden met pemetrexed mono of in combinatie met carboplatin of cisplatin voor te lichten 

over het voorkomen van Alopecia bij deze middelen is een literatuurstudie uitgevoerd in het Sint Franciscus Gasthuis te Rotterdam. Uit dit literatuuronderzoek 

is gebleken dat wanneer de patiënt alleen pemetrexed krijgt; 6.4% last heeft van alopecia graad 0, graad 1 of graad 2. Pemetrexed gecombineerd 

met pisplatin geeft alopecia bij 11.9%; niet gediff erentieerd naar graad. Pemetrexed gecombineerd met carboplatin geeft alopecia graad 1 bij 

46% van de patiënten. Vanuit het literatuuronderzoek wordt de praktijk aanbevolen deze informatie op te nemen in SIB op maat en jaarlijks de 

zoektermen te herhalen in PubMed. 

eerder behandeld waren met chemotherapie. Alopecia kwam bij dit 

onderzoek voor in graad 0, graad 1 of graad 2. Dit is gemeten met de CTC, 

versie 2. 

In het onderzoek van Scagliotti, e.a., (2008) uitgevoerd in Italië, India, 

Duitsland, Nederland, België, Polen, Brazilië, Zuid-Korea, Denemarken, 

Turkije, Canada en de Verenigde Staten werd pemetrexed gecombineerd 

met cisplatin in een kwantitatieve fase III studie onder 839 patiënten 

waarvan 70% man was. Van deze patiënten had 11.9% alopecia; de 

diff erentiatie in gradaties is niet aangegeven. Bij dit onderzoek werd de 

toxiciteit in kaart gebracht met de CTC, versie 2.0. (zie tabel 4 voor 

resultatenoverzicht). 

Discussie 

In alle beschreven onderzoeken is niet duidelijk hoe de meetinstrumenten 

voor alopecia zijn gebruikt: is het instrument gehanteerd als een 

vragenlijst of is het een observatieschaal? Door wie zijn ze ingevuld: de 

patiënt, naasten of door de professional? In het onderzoek van Zinner, e.a., 

(2005) staat dat patiënten melding maken van alopecia maar dat het 

alleen door henzelf werd opgemerkt. Ook hier is niet duidelijk hoe de 

patiënten dit hebben aangeven; door middel van een enquête of door 

Tabel 4. Resultatentabel. 

ondervraging. Er kan niets gezegd worden over de betrouwbaarheid van 

het gebruik van het meetinstrument en daarmee over de betrouwbaarheid 

van het onderzoek. 

In drie van de vier artikelen hebben de patiënten NSCLC stadium IIIB/IV 

(Hanna, e.a. 2004, Scagliotti, e.a. 2008 en Zinner, e.a. 2005). In één artikel 

hadden de patiënten mesothelioom (Rollins, e.a. 2005). De gemiddelde 

leeftijd van de patiënten met NSCLC was tussen de 59 en 62 jaar. In het 

onderzoek van het mesothelioom is dit niet vermeld. Aan de onderzoeken 

namen zowel mannen als vrouwen deel, maar het percentage mannen was 

in elk onderzoek hoger. Bij het NSCLC was tussen de 60-70% man. Bij het 

mesothelioom was 82,8% man wat mogelijk te maken heeft met het feit 

dat mannen vaker met asbest in aanraking zijn gekomen door hun werk. 

Dat er meer mannen aan het onderzoek hebben meegedaan komt overeen 

met het feit dat longkanker meer voorkomt bij mannen. (VIKC, 2008). 

Hoewel de patiënten uit het onderzoek van Hanna, e.a., eerder behandeld 

waren met chemotherapie lijkt dit geen invloed te hebben gehad op de 

alopecia bij dit onderzoek. Het lagere percentage alopecia in de 

onderzoeken van Rollins, e.a., en Hanna, e.a., zou te verklaren kunnen zijn 

omdat alleen pemetrexed werd toegediend. Want in het onderzoek van 

Zinner, e.a., was het percentage hoger maar werd in combinatie met 

Auteur Behandeling Populatie Resultaten 

Scagliotti, G.V. et al (2008) cisplatin en pemetrexed 839 patiënten 

70% man 

gemiddelde leeftijd 61 jaar 

NSCLC IIIB /IV 

Zinner, Ralph. G. et al (2005) pemetrexed en carboplatin 50 patiënten 

61,3% man 

gemiddelde leeftijd 62 jaar 

NSCLC IIIB /IV 

Rollins, K.D. et al (2005) pemetrexed 64 patiënten 

82,8% man 

Mesothelioma III/IV 

Hanna, N. et al (2004) pemetrexed 265 patiënten 

68,6% man 

gemiddelde leeftijd: 59 

NSCLC IIIB/IV 

alopecia 11,9%, geen diff erentiatie 

in graden 

alopecia 46%, graad 1 

alopecia 6,4%, geen diff erentiatie in 

graden 

alopecia 6,4%, graad 0, graad 1 of 

graad 2 


36 

pemetrexed ook carboplatin toegediend. Het aantal chemotherapie kuren 

die de patiënt kreeg in alle genoemde onderzoeken was 4-6 keer. De 

resultaten uit het literatuuronderzoek lijken overeen te komen met de 

ervaringen in het SFG waarbij patiënten die behandeld wordt met 

pemetrexed mono of in combinatie met cisplatin of carboplatin soms kaal 

worden en soms niet. 

Conclusie 

Alopecia, graad 0, graad 1 of graad 2 (CTC 2.0) komt voor bij 6,4% van de 

patiënten die behandeld worden met alleen pemetrexed. Wanneer de 

patiënt een combinatie krijgt van pemetrexed met cisplatin komt alopecia 

bij 11.9% voor maar dit is niet gediff erentieerd naar graad. Als de 

pemetrexed gecombineerd wordt met carboplatin komt alopecia graad 1 

bij 46% van de patiënten voor in een milde voorbijgaande vorm. De 

patiënten uit het onderzoek merkten alleen zelf dat er sprake was van 

alopecia. Uit de resultaten van het onderzoek kan geen uitspraak gedaan 

giro 300 

www.hartstichting.nl 


(advertentie) 

worden over de diff erentiatie in subgroepen uitgesplitst naar geslacht of 

leeftijd en ook het aantal kuren die de patiënt krijgt, wordt niet genoemd 

in relatie tot alopecia. 

Aanbevelingen 

De uitkomsten van dit onderzoek kunnen gebruikt worden in de 

informatievoorziening aan deze specifi eke patiëntengroep. Aan de 

praktijk wordt aanbevolen de informatie uit de conclusie op te nemen in 

SIB op maat (Samenstellen Informatie over Bijwerkingen). Tot op heden is 

er nog niet voldoende onderzoek verricht naar het voorkomen van 

alopecia bij pemetrexed mono of in combinatie met cisplatin of carboplatin. 

Hiernaar zal nog meer onderzoek gedaan moeten worden. 

INFORMATIE 

MEER INFORMATIE OVER DIT ONDERZOEK EN LITERATUUROPGAVE IS VERKRIJGBAAR VIA 

A.VANWIJK@SFG.NL.

Boeken, toneelstukken, tentoonstellingen, fi lms en proefschriften 

ONCOMEDIA 

• Onder redactie van Jola Wijbrans, IKNL, locatie Leiden 

¬ Tijdschrift 

B 

Mammazone, jarenlang het tijdschrift van 

Borstkankervereniging Nederland, heeft een 

metamorfose ondergaan. Het blad heet nu B. 

B heeft een moderne uitstraling, een mooie 

rustige lay-out en wordt op mat papier 

gedrukt. De inhoud is als vanouds: veel 

informatie over de laatste ontwikkelingen op 

het gebied van borstkanker en nuttige tips en (web)adressen. 

Professionals en ervaringsdeskundigen komen in vlot geschreven 

interviews aan het woord en laten bijvoorbeeld zien hoe anderen met 

borstkanker het doen en wat hen heeft geholpen. B verschijnt 

driemaal per jaar. De artikelen verschijnen ook op www.borstkanker.nl 

¬ App 

Zonkrachtwaarschuwing 

Hoe vaker je verbrandt, hoe groter de kans op huidkanker. De 

zonkracht geeft aan hoe lang iemand gemiddeld zonder bescherming 

in de zon kan. Bij zonkracht 7 kun je in een kwartier al fl ink 

verbranden. Het KNMI meet zomers regelmatig zonkracht 7 of zelfs 

8. Nu kun je daarvoor een waarschuwing ontvangen via e-mail, 

Hyves, Widget, Twitter of mobiele App. De ontvanger krijgt bericht 

als zijn of haar huid door de hoogte van de zonkracht extra risico 

loopt om te verbranden. Insmeren, T-shirt en pet mee en de 

voorbereiding is compleet. Aanmelden via www.zonverstandig.nl 

¬ Boekje 

Informatie over neuro-endocriene tumoren (NET) 

Over de meest voorkomende tumoren is volop informatie te vinden 

in brochures, boeken en via websites. Dat geldt niet voor neuroendocriene 

tumoren, die zeer zeldzaam zijn en vaak pas laat ontdekt 

worden. Aan mensen bij wie onderzoek wordt gedaan naar een 

neuro-endocriene tumor (NET) in het maag-darmkanaal, de 

pancreas of de longen biedt dit informatieve boekje enige houvast. 

De Stichting Net-groep heeft de brochure uitgegeven in samenwerking 

met o.a. het Erasmus MC, NKI, UMCG en het Leuvens Kankerinstituut, 

alle vier NET-kenniscentra. www.net-kanker.nl 

¬ Workshops en retraites 

Hof van Kairos, ruimte voor rust, bezinning en inspiratie 

De Hof van Kairos is een plek voor mensen die kanker hebben of 

hadden. Een ruimte om tot rust te komen te midden van de natuur 

en inspiratie op te doen om verder te gaan. Ria Hengeveld richtte De 

Hof van Kairos op. Zij is van oorsprong verpleegkundige en werkt als 

begeleider met mensen rond levensvragen en levensthema’s. Als 

trainer is zij o.a. werkzaam binnen de palliatieve zorg. Het aanbod 

bestaat uit retraites en (meerdaagse) workshops waar ook partners 

welkom zijn. Er zijn ook workshops en trainingen voor werkers in de 

palliatieve en oncologische zorg. www.hofvankairos.nl 

¬ Website 

Doodgewoonbespreekbaar.nl 

In NRC Weekend, bijlage van NRC Handelsblad, praten in de rubriek 

‘Het laatste woord’ mensen over hun laatste levensfase. Een van hen 

was in mei jl. Zsuzsána Bagócsi, die onder de naam Suzanna van de 

Hunnen publiceert. Zij schreef het boek ‘Stervensdruk, geen tijd om 

dood te gaan’ en schrijft columns voor de website doodgewoonbespreekbaar.nl. 

Op de site staat een checklist als hulp voor mensen 

die over hun naderende dood willen nadenken en nog dingen te 

bespreken hebben. De checklist begint met de kwaliteit van leven in 

de laatste periode voor het sterven. Het tweede deel gaat over 

persoonlijke wensen. 

¬ Help- en doeboek voor 

kinderen 

Gewoon pech 

Esther Smid kreeg op 40-jarige leeftijd Gewoon pech 

Als je moeder borstkanker heeft 

de diagnose borstkanker te horen. Ze 

had toen zelf geen idee wat haar te 

wachten stond. Haar tweelingdochters 

Swaan en Luna waren op dat moment 

9 jaar en hadden volop vragen: ‘Is 

borstkanker besmettelijk? Krijg ik het 

later ook? Zat er al kanker in jouw 

borst toen jij mij borstvoeding gaf? 

Esther Smid 

Met tekeningen van Luna Bongers 

Hoe lang duurt borstkanker eigenlijk?’ 

Deze vragen inspireerden Esther 

samen met haar dochters een boek voor kinderen te maken. Ze 

hopen daarmee andere kinderen te helpen minder ongerust te zijn. 

www.gewoonpech.nl 

¬ Proefschrift 

Needs and preferences of patients with cancer 

Manlijke en vrouwelijke patiënten verschillen in wat ze belangrijk 

vinden in de zorg rond kanker. Dat blijkt uit het onderzoek dat 

Hester Wessels (UMC Utrecht) deed naar de behoeften en voorkeuren 

van mensen met kanker. Vrouwen met kanker bleken aspecten 

als bejegening door artsen en verpleegkundigen en psychosociale 

steun belangrijker te vinden dan manlijke patiënten. Ook hechten 

vrouwen meer belang aan privacy, de tijd tussen onderzoek en 

diagnose en de timing van het begin van de behandeling. 


38 

Eff ect mondigheid borstkankerpatiënt op de arts-patiënt communicatie 

Er komt een mondige vrouw 

bij de dokter… 

Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat patiënten steeds meer 

zelf actief op zoek gaan naar medische informatie via o.a. het internet 

(Van Rijen, 2005; Vedder, 2003). Een toenemend aantal patiënten 

confronteert de arts vervolgens met de gevonden informatie en wil 

actief bezig zijn met de behandeling van hun ziekte (Vedder, 2003). 

Dit laatste is in dit artikel samengevat onder de term mondigheid. Er 

wordt verslag gedaan van een onderzoek naar de vraag of volgens 

artsen vrouwelijke patiënten met borstkanker zich als mondige 

patiënten manifesteren, en zo ja hoe en welke consequenties die 

mondigheid heeft voor de communicatie tussen arts en patiënt. 

Om duidelijk te krijgen wat verstaan moet worden onder 

mondigheid in het algemeen, zijn uit de literatuur alle gevonden 

verschijningsvormen bijeengebracht (Street et al.,1995; Van der 

Jagt, 2003). Aan de hand van de uitkomsten is een model 

opgesteld voor de uitingen van mondigheid. Dit model is te zien 

in fi guur 1. 

Zes oncologische chirurgen uit verschillende ziekenhuizen in 

Nederland zijn geïnterviewd. De hoofdvragen die we beantwoord 

wilden zien waren: Is er sprake van een toenemende mate van 

mondigheid onder de borstkankerpatiënten? Zo ja, uit welke 

gedragsuitingen van de borstkankerpatiënt blijkt dit? Welke eff ecten 


• Annouk Goselink, MA Bedrijfscommunicatie • Dirk de Natris, drs. Communicatie- en Informatiewetenschappen/Bedrijfscommunicatie, Radboud Universiteit Nijmegen 

heeft de toenemende mate van mondigheid van de borstkankerpatiënt 

op de arts-patiënt communicatie? 

Toename van mondigheid 

Volgens alle geïnterviewde artsen zijn de vrouwelijke borstkankerpatiënten 

de afgelopen tien jaar mondiger geworden. Wel is er 

volgens hen sprake van regioverschillen: patiënten die in het oosten 

van Nederland wonen of op het platteland waren volgens de artsen 

minder mondig dan patiënten uit de stad of het westen van 

Nederland. Tevens zijn jongere hoog opgeleide patiënten volgens 

de artsen over het algemeen mondiger dan oudere laag opgeleide 

patiënten. 

Uitingen van mondigheid 

Alle gedragsuitingen uit het mondigheidsmodel zijn in meer of 

mindere mate herkend door de geïnterviewde artsen. 

De gedragsuiting die door de meeste artsen herkend werd was het 

stellen van medische vragen. Patiënten zijn de afgelopen tien jaar 

meer medische vragen gaan stellen. Hiervoor werden verschillende 

redenen genoemd, waaronder het internet als informatiebron, de 

toegenomen behandelmogelijkheden en het besef onder patiënten 

dat bepaalde medische zaken belangrijk zijn. Er wordt al ingespeeld

Samenvatting 

Uit interviews met zes oncologische chirurgen blijkt dat borstkankerpatiënten de laatste 10 jaar mondiger zijn geworden in de communicatie met de 

arts. Dit uit zich in het stellen van medische vragen, het uiten van bezorgdheid en het aangeven welke behandeling de voorkeur heeft. 

op deze uiting van mondigheid door meer informatie te geven en vragen 

te stellen aan de patiënt over wat zij al weet over de ziekte of behandeling. 

De meningen over het al dan niet toenemen van het aantal second opinions 

verschilden. Volgens sommigen komen ze weinig voor, volgens anderen is 

het aantal gelijk gebleven, de overigen zien een toename. Één arts merkte 

op dat het aanvragen van een second opinion ‘kan leiden tot ongewenst 

uitstel van noodzakelijke behandelingen of tot het soort van shopgedrag dat 

mensen op zoek zijn naar het antwoord dat ze het liefst willen horen’. 

Uit de antwoorden op de vraag of het aantal aanvragen van borstreconstructies 

was toegenomen bleek dat veel ziekenhuizen al hebben ingespeeld op 

de behoeften van de patiënt om dit onderwerp tijdens de consulten te 

behandelen. De mogelijkheid tot een borstreconstructie wordt tijdens het 

behandelproces aangeboden door de arts of de mammacare verpleegkundige 

en is dus al onderdeel geworden van de therapie. 

Vier artsen gaven aan dat vrouwelijke borstkankerpatiënten weinig 

aanbevelingen doen tijdens de consulten met de arts. De twee anderen 

vonden dat het toch wel wat was toegenomen in de afgelopen tien jaar. 

Eén van hen dacht dat de toename te wijten was aan het feit dat 

patiënten menen beter geïnformeerd te zijn. In één ziekenhuis worden 

patiënten zo actief betrokken bij het maken van een persoonlijk 

behandelplan dat zij percentages krijgen voorgelegd die betrekking 

hebben op hun situatie, bijvoorbeeld x procent overlevingskans bij een 

borstamputatie, en vervolgens zelf mogen kiezen wat zij belangrijk 

vinden. Deze manier van communiceren is volgens de arts een direct 

gevolg van de mondigheid van patiënten in het verleden; er is ingespeeld 

op de behoeften die mondige patiënten tegenover de arts hebben geuit. 

Bij de uiting ‘een voorkeur voor een behandeling aangeven’ ging het vooral 

om de voorkeur voor een borstbesparende operatie of een borstamputatie. 

Die voorkeur had echter niet altijd betrekking op de behandeling zelf, 

maar bijvoorbeeld ook op de plaats waar de behandeling plaats moest 

vinden. 

Het echt oneens zijn met de arts is een uiting die zelden voorkomt. 

Patiënten worden in grote mate bij de behandeling betrokken en er wordt 

over alles gecommuniceerd, waardoor het bijna niet voorkomt dat patiënt 

en arts het pertinent oneens zijn. 

Opvallend was dat vier artsen bij de uiting ‘een mening geven over het 

managen van de ziekte’ aangaven dat zij zich niet met afspraken en 

dergelijke bezig hoefden te houden. Er zijn speciaal mensen in dienst die 

dit regelen. Twee artsen merkten op dat patiënten soms te snel behandeld 

worden: ‘Je kunt je haast niet voorstellen, ik weet niet of je het wel eens 

gezien hebt, wat je mensen aandoet door ze in drie dagen door een diagnostische 

tunnel te trekken. Ze komen op maandag en ze horen op donderdagmiddag 

dat ze hun borst kwijt moeten en dat ze een existentieel bedreigende 

ziekte hebben. Het moet wel snel, maar zo snel?’ In één van de ziekenhuizen 

is dit de reden om het helemaal om te draaien en het van de patiënt te 

laten afhangen. Er wordt dus met de patiënt overlegd hoe snel de patiënt 

behandeld wil worden en wanneer bijvoorbeeld de operaties ingepland 

moeten worden. 

Alle artsen gaven aan ‘het uiten van bezorgdheid’ te herkennen uit de 

praktijk. Opvallend hierbij is dat de rol van de mammacare verpleegkundige 

door drie artsen benadrukt werd. ‘We hebben het wel zo georganiseerd 

dat we, dat staat inmiddels ook in de richtlijnen, werken met een gespecialiseerd 

verpleegkundige. Dus het consult ziet er vaak zo uit dat wij heel veel 

informatie geven, omdat we ook een informatieplicht hebben. Dus dat is een 

enorm stuk wat op ons bordje ligt. Het geven van informatie en het checken of 

PATIËNTEN ZIJN STEEDS MEER 

MEDISCHE VRAGEN GAAN STELLEN 

het begrepen is. En dan komen ze die keer erop vaak met vragen bij de 

oncologie verpleegkundige. En dat zijn natuurlijk ook wat meer vragen van: 

“Hoe moet ik het thuis regelen, hoe lang zal ik eruit zijn, kan ik nog werken.” 

…. Feitelijk die tweede keer die we vroeger zelf deden, die doen we nou niet 

meer zelf. Dat betekent dat het hele stuk van uiten van nog eens een keer 

emoties of management of eventueel aanbevelingen doen, dat stukje ligt 

vaak bij de oncologie verpleegkundige, dus dat maak ik niet altijd mee.’ 

Patiënten lijken het bovendien makkelijker te vinden hun bezorgdheid te 

uiten tegen een verpleegkundige dan tegen een arts. 

Claimend gedrag 

Over de eisende gedragsuitingen, consumentisme en claimend gedrag, 

verschilden de meningen. Sommigen merkten op dat eisend gedrag niet 

echt voorkomt onder vrouwelijke borstkankerpatiënten. Anderen gaven 

aan wel te maken te hebben met patiënten die consumentistisch gedrag 

vertonen, vooral wanneer zij slecht nieuws ontvangen. “Mensen vinden het 

fantastisch als ze met drie scanaanvragen de deur uit gaan en mensen vinden 

het vreselijk als ik zeg dat er geen enkele scan is die kan tonen hoe het precies 

zit. “Maar moet ik dan toch niet in Amsterdam zijn dokter, want daar hebben 

ze toch vast wel andere scans’’ van: “daar weten ze vast wel iets meer”. En dat 

wordt gestimuleerd door zorgverzekeraars, media, sites.” 

Wat betreft ‘claimend gedrag’, onderdeel van het eisende gedrag gaf één 

van de artsen aan dat patiënten denken recht te hebben op bepaalde 

scans of onderzoeken, omdat zij verzekerd zijn: ‘Maar ze willen niet een 

MRI scan, ze willen een gratis MRI scan. Dat willen ze, omdat ze menen dat 

ze daar recht op hebben. Dan zeg ik: “Dat recht hebt u niet” natuurlijk niet 

met zoveel woorden, maar in feite wel van: “Er is geen indicatie voor en het is 


40 

Mondigheid 

Figuur 1 : Model mondigheid. 

niet zo dat iedereen hier naar binnen kan lopen en kan zeggen: “Ik wil een 

MRI scan of een PET scan of een vul maar in scan.” Ja dat is wel eens 

onaangenaam.’ 

Agressie 

Tot slot agressie. Slechts twee artsen hadden hier wel eens mee te maken 

gehad tijdens de consulten met borstkankerpatiënten. Het zou hier gaan 

om een subtiele uiting van instrumentele agressie en agressieve 

uitingen tegenover de arts in de rol van brenger van slecht nieuws. 

Instrumentele agressie wil zeggen dat patiënten agressie gebruiken om 

een bepaald doel te bereiken, bijvoorbeeld het krijgen van een bepaald 

onderzoek. Opvallend is dat patiënten het nog steeds makkelijker 

schijnen te vinden hun agressieve gevoelens te uiten tegenover de 

verpleegkundige en de huisarts. Het feit dat het hier gaat om vrouwelijke 

borstkankerpatiënten speelt waarschijnlijk een rol bij het weinig 

voorkomen van de gedragsuiting agressie. Tevens speelt het feit dat 

borstkanker een ziekte is die steeds meer voorkomt en steeds beter te 

behandelen is ook een rol bij het weinig voorkomen van agressieve 

vrouwelijke borstkankerpatiënten. 

Effecten 

Een belangrijk eff ect van de toegenomen mondigheid is dat het consult 

zoveel mogelijk ingericht is naar de behoeften van de patiënt. In de 

afgelopen tien jaar zijn de behandelingen ingewikkelder en persoonlijker 

geworden. Iedere patiënt krijgt hierdoor een behandeling op maat en 

wordt actief betrokken bij het maken van het behandelplan. De mate 

waarin dit gebeurt verschilt echter nog per ziekenhuis. Dus door in te 


Actieve 

communicatie 

Eisend 

gedrag 

PATIËNTEN DENKEN RECHT TE HEBBEN 

OP BEPAALDE SCANS OF ONDERZOEKEN 

Vragen stellen 

Het geven van een 

mening 

Het uiten van 

bezorgdheid 

Consumentisme 

Claimend gedrag 

Agressie 

Second opinion aanvragen 

Aanvragen borstreconstructie 

Overige medische vragen 

Aanbevelingen doen 

Voorkeur voor een 

behandeling aangeven 

Het oneens zijn met de arts 

Mening geven over het 

managen van de ziekte 

Het uiten van bezorgdheid of 

andere negatieve emoties 

Emotionele agressie 

Instrumentele agressie 

spelen op de behoeften die patiënten de afgelopen jaren hebben geuit 

naar hun artsen, is het consult in een aantal ziekenhuizen persoonlijker en 

meer patiëntgericht geworden. 

Patiënten zijn tegenwoordig beter op de hoogte van bepaalde aspecten 

van de ziekte of behandeling. Daardoor is het voor de artsen gemakkelijker 

geworden om over bepaalde zaken te praten. 

Naast het feit dat de inhoud van het consult is veranderd, heeft de 

toegenomen mondigheid van de vrouwelijke borstkankerpatiënt ook 

eff ect op de relatie tussen de arts en de patiënt. 

Er is sprake van een verandering in de rol die de arts aanneemt tijdens het 

gesprek met de patiënt. Dit heeft allereerst te maken met de komst van de 

mammacare verpleegkundige die een deel van de communicatie voor 

haar rekening neemt. Een voordeel hiervan is dat de mammacare 

verpleegkundige nog een keer aan de patiënt vertelt wat de arts al eerder 

heeft verteld: ‘Maar je weet wel dat een deel nog eens extra wordt besproken 

en dat geeft in ieder geval een beter gevoel en dat is voor de patiënt ook heel 

plezierig. Want de patiënt die weet ook dat er bepaalde dingen zijn waarmee 

ze liever naar de mammacare verpleegkundige gaan om dat te bespreken. 

Dus daar is de communicatie ook wel wat anders, daar kunnen we ook echt 

focussen op het medisch inhoudelijke deel. De rest komt wel bij de nurse 

practitioners’. 

Ten tweede speelt de toegenomen mondigheid een belangrijke rol in het 

veranderen van de communicatierol van de arts. Doordat patiënten beter 

geïnformeerd zijn, komen ze met gerichte vragen tijdens het consult. Dit 

heeft tot gevolg dat artsen patiënten over onderwerpen moeten 

voorlichten die tien jaar geleden niet aan bod kwamen. 

Tot slot draagt ook het feit dat de behandelingen persoonlijker en 

ingewikkelder zijn geworden, er aan bij dat de arts vaak de rol van 

voorlichter aan moet nemen tijdens een gesprek. De arts heeft een 

informatieplicht en dient de patiënt dus op de hoogte te brengen van alle 

aspecten van de behandeling: ‘Er valt ook veel meer voor te lichten, (…). Het 

is allemaal heel wat genuanceerder geworden dan vroeger. En dat moet je ook

doen, want dat voorkomt een hoop misverstanden of vragen achteraf of lelijke 

gezichten als je informatie van tevoren geeft’. 

Expertrol 

Niet alleen de arts heeft een andere rol aangenomen tijdens de consulten, 

ook de patiënt kan een andere rol innemen. Een voorbeeld hiervan is de 

expertrol, waarbij de patiënt zich gedraagt als een expert. Doordat ze 

bijvoorbeeld informatie lezen die bedoeld is voor experts, denken 

patiënten dat zij zelf expert zijn op het gebied van borstkanker. 

Belangrijk hierbij is dat de arts de patiënt duidelijk maakt wat van 

toepassing is op haar specifi eke situatie en wat zinvol is en wat niet. Dit 

laatste is bijvoorbeeld van belang wanneer een patiënt via second 

opinions probeert haar gelijk te krijgen. 

Tot slot heeft de toegenomen mondigheid onder borstkankerpatiënten 

als eff ect gehad dat consulten over het algemeen langer duren dan tien 

jaar geleden: ‘Want zeker met de mondigere patiënt is de duur natuurlijk wel 

toegenomen en ook de frequentie waarmee ze je willen zien. Mensen zijn wel 

soms heel erg op zichzelf gefocust en dan hebben ze werkelijk vragenlijsten en 

die kunnen gewoon zonder problemen drie kwartier blijven zitten.’ 

Eén arts vond juist dat de consulten met de borstkankerpatiënten in tijd 

zijn afgenomen, doordat er een mammacare verpleegkundige bij 

aanwezig is. Hierdoor kan de arts zich beperken tot de noodzakelijke 

informatie en de rest overlaten aan de verpleegkundige. 

Conclusie 

De geïnterviewde artsen bevestigen dat in het voorbije decennium de 

mondigheid van patiënten is toegenomen. Deze uit zich met name in het 

stellen van medische vragen, het uiten van bezorgdheid en het aangeven 

van een voorkeur voor een behandeling. Het echt oneens zijn met de arts, 

consumentisme, claimend gedrag en agressie komen amper voor. 

Oorzaken van de toename zijn de gemakkelijk toegankelijke informatievoorziening 

via internet, de uitbreiding van voorlichting door ziekenhuizen 

(brochures en folders) en de toegenomen media-aandacht. 

De mondigheid heeft gevolgen voor de gespreksrolverdeling tussen arts 

en patiënt. Het gesprek is meer gericht op instemming van de patiënt en 

op overeenstemming tussen beide. De afstand tussen arts en patiënt is 

minder groot geworden. De arts heeft daarnaast meer de rol van 

voorlichter gekregen met betrekking tot mogelijkheden en alternatieven 

voor diagnose en behandeling. Deze rolverandering heeft tot gevolg dat 

de arts zich op medisch-inhoudelijke aspecten in het gesprek concentreert 

en paramedische zaken ter bespreking overlaat aan de verpleegkundige. 

Deze taakverdeling is een van de voorbeelden waarmee 

zorgcentra structureel anticiperen op de mondigere patiënt. 

Deze veranderde manier van communiceren kan positieve gevolgen 

hebben voor de mate van betrokkenheid van de borstkankerpatiënt. 

Borstkankerpatiënten tonen meer betrokkenheid wanneer de arts de 

actieve deelname van de patiënt aanmoedigt en faciliteert. Een ander 

positief gevolg van het betrekken van patiënten bij het behandelingsproces 

is dat de patiënt het gevoel heeft meer controle te hebben over haar 

gezondheid. 

INFORMATIE 

MEER INFORMATIE OVER DIT ONDERWERP KUNT U KRIJGEN VIA AGOSELINK@LIVE.NL 

column | Ilona van der Loos 

Alles blijft anders 

Mijn buik groeit en de maanden verstrijken. We 

kijken uit naar eind juni en wachten geduldig tot we 

onze derde spruit in ons gezin kunnen verwelkomen. 

We maken plannen voor augustus, oktober als het 

even kan ook al voor 2012 en verder. 

Zijn buik groeit ook als de maanden verstrijken. 

Ascitis ten gevolge van zijn hepacellulair carcinoom 

hoopt zich op. Hij kijkt ook uit naar eind juni en 

wacht geduldig tot hij zijn derde kleinkind in zijn armen kan sluiten. We 

hebben het afgelopen half jaar geleerd dat we geen garanties krijgen 

op wat er komen gaat. Daarom hebben mijn man en ik geopperd de 

naam en het geboortekaartje in een gesloten envelop aan mijn 

stiefvader te geven, zodat hij die op een zelfgekozen moment kan 

openmaken. Het werd ons niet in dank afgenomen. Het werd resoluut 

geweigerd: ik ben er nog in juni! Hij wil ook nog graag een keer gaan 

vliegen over het mooie Brabantse land. Geen probleem, dat regelen 

we. Maar niet nu, nee ná de zomer…is het antwoord. 

Ik manoeuvreer tussen reëel blijven en iemand niet alle hoop 

ontnemen. Het is een wankel evenwicht, zeker omdat mijn stiefvader 

me heeft gevraagd te allen tijden eerlijk te blijven. 

Vroeger kon hij toe met een uur of 5 slaap per nacht, nu is 12 uur amper 

voldoende. Hij heeft geen idee hoe dat komt. De nieuwe huisarts komt 

hem voortaan thuis bezoeken. Dat vindt mijn stiefvader erg attent, 

maar ‘wat zal de huisarts het er druk mee hebben als hij dat met 

iedereen doet’. Het kost me moeite om niet direct te reageren: Je bent 

ziek, je wordt niet behandeld, je gaat dood…wake-up en doe wat je 

nog wil doen. 

Mijn moeder verwoordt het mooi: je hoort van iedereen dat je moet 

genieten nu het nog kan, maar met je hoofd vol zorgen en onzekerheid 

is dit bijna onmogelijk. Het is allemaal anders. Als de eerste paniek van 

na de diagnose is weg geëbd en het ziekteproces langzamer gaat dan 

voorspeld, kom je in een soort niemandsland terecht. Kunnen we nog 

op vakantie gaan of zijn de risico’s te groot? En wanneer is het geschikte 

moment? In een laatste halfslachtige poging ze een beslissing te laten 

nemen gooi ik er maar een cliché tegenaan: van uitstel komt afstel. 

Beslis wat je wil, dan kun je het loslaten. Niet(s) beslissen geeft onrust. 

Ik heb gemakkelijk praten met de wereld aan mijn voeten. Ik ben jong, 

gezond en heb alles wat mijn hartje begeert. Mijn plannen reiken tot 

voorbij de horizon. Alles blijft anders als je horizon niet verder reikt dan 

het hier en nu. 

ILONA VAN DER LOOS WERKT ALS ONCOLOGIEVERPLEEGKUNDIGE IN HET VERPLEEGTECHNISCH 

TEAM VAN VIVENT. 

“ALLES BLIJFT ANDERS” BLØF EMI MUSIC NETHERLANDS BV 2011 


42 

Communiceer, respecteer en reageer ter voorkoming van 

Medicatie-interactie 

• Margaret Schot, verpleegkundig specialist interne • Marianne Keessen verpleegkundig specialist farmacologie. Beiden werkzaam in het Nederlands Kanker Instituut-Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis 

te Amsterdam. 

In de oncologie is inzicht in de medicatie-interactie tussen chemotherapie 

onderling of met andere tegelijkertijd toegediende medicamenten, 

CAM of voeding van groot belang. 

Chemotherapie betreft een behandeling met een smalle therapeutische 

index. Met andere woorden: de ruimte tussen (mogelijke) 

eff ectieve en toxische concentraties is erg klein. Medicatie-interactie 

beïnvloedt de concentratie, waardoor er kans op over- of onderdosering 

ontstaat. 

Een te lage concentratie kan tot onvoldoende eff ectiviteit leiden, 

daarentegen kan een te hoge concentratie tot levensbedreigende 

situaties leiden. 

De vergrijzing van de bevolking en de polyfarmacie die dit met zich 

meebrengt, alsmede het toenemende gebruik van CAM, doet de 

kans op medicatie-interactie toenemen. 

ADME-processen 

Wanneer een medicament de absorptie, distributie, metabolisatie 

en/of excretie (ADME) van een ander medicament verandert, spreekt 

men van een medicatie-interactie. 

Kennis van de ADME-processen is voor verpleegkundigen onontbeerlijk 

bij een goede voorlichting over de mogelijke eff ecten. 

Absorptie 

Van de huidige in ontwikkeling zijnde medicatie tegen kanker, 

bestaat 20-25% uit medicatie in orale toedieningsvorm. 

Enerzijds betreft dit de ‘traditionele’ chemotherapie (cytostatica): 

nieuw ontwikkelde medicamenten of ‘oude bekenden’ die voorheen 

intraveneus werden toegediend. Anderzijds bestaan er de sterk in 

ontwikkeling zijnde doelgerichte therapieën. 

De grote belangstellingvoor de ontwikkeling van orale chemotherapie 

is drieledig: 

• een langdurige, continue behandeling kan een therapeutisch 

voordeel hebben 

• het grootste deel van de patiënten geeft de voorkeur aan orale 

toediening 

• er vindt een kostenbesparing plaats van indirecte kosten, zoals 

ziekenhuisopname en benodigde materialen 

Anders dan bij intraveneuze therapieën, waarbij 100% van de 

toegediende medicatie in de bloedbaan terecht komt, is dit van een 

oraal medicament variabel. 

Van invloed hierop zijn de formulering van het medicament 

(o.a. de oplosbaarheid in water of vet en de stabiliteit in het 


maag-darmkanaal), de interactie met voeding en andere medicamenten 

en tot slot het zogenaamde ‘fi rst-pass-eff ect’, welke 

hieronder wordt toegelicht. 

In de maag- en darmwand zijn enzymen (eiwitten) aanwezig die het 

lichaam helpen en beschermen, door zich te binden aan zowel 

nuttige als potentieel schadelijke stoff en die het maag-darmkanaal 

binnenkomen. Door deze verbinding worden stoff en (bijv. voeding, 

medicijnen) wel of niet opgenomen en/of omgezet in andere 

stoff en. 

Deze enzymen bevinden zich eveneens in de lever, alwaar hetzelfde 

proces zich (opnieuw) voordoet. 

Het gevolg hiervan kan zijn dat er maar een bepaald percentage in 

het bloed terecht komt. De hoogte van het percentage is variabel en 

van meerdere factoren afhankelijk. 

Daarnaast kan voeding, andere medicatie of CAM de absorptie 

vertragen, verminderen of vermeerderen. 

Figuur 1 laat zien dat door het ‘fi rst-pass-eff ect’ het percentage van 

felodipine (antihypertensivum) in het bloed slechts 15% is ten 

opzichte van de ingenomen dosis. Door een interactie met 

grapefruit wordt dit percentage echter verdrievoudigd. Dit toont 

Figuur 1. First-pass-eff ect.

Samenvatting 

De oncologische patiënt gebruikt, naast de medicatie voor zijn behandeling, vaak andere medicijnen en complementaire en alternatieve middelen 

(CAM). Het gebruik van elk middel afzonderlijk kan leiden tot een bepaald eff ect. Zodra er meerdere middelen naast elkaar worden gebruikt bestaat 

het gevaar dat deze elkaar beïnvloeden. Dit kan tot gevolg hebben dat er onverwachte en vaak ongewenste eff ecten ontstaan. Communicatie met de 

patiënt is essentieel om een goede zorg met de beste uitkomsten te bereiken. 

aan dat het rekening houden met, en het informeren van de patiënt over 

een mogelijke interactie essentieel is voor een eff ectieve en veilige 

behandeling. 

Distributie 

De distributie ofwel verdeling van de medicatie via het bloed is voor een 

groot deel afhankelijk van de eiwitbindingscapaciteit van het medicament 

en de doorbloeding van het weefsel. 

Antikanker medicatie kan zich in de bloedbaan aan diverse eiwitten of 

bloedcellen binden. Slechts het ongebonden deel is in staat door te 

dringen in de weefsels. 

Opname van medicatie vanuit de bloedbaan naar de weefsels gaat door 

middel van: 

• passieve diff usie, waarbij het transport door de celmembraan in beide 

richtingen mogelijk is van de hogere naar de lagere concentratie. 

• actief transport welke in één richting verloopt, dit kan tegen de 

concentratiegradiënt in (en kost energie). Dit actieve transport 

verloopt via zogenaamde drugtransporters, waaronder het P-glycoproteïne 

(P-gp). Hierbij kan verzadiging van de transportmogelijkheid 

optreden. 

Het is inmiddels duidelijk dat het P-glycoproteïne een belangrijke rol 

speelt bij het zogenaamde ‘effl uxmechanisme’, een afweersysteem tegen 

toxische stoff en, welke opname in de cel tegenwerkt en toxische stoff en 

de cel uitwerkt. 

De belangrijkste locaties van het P-glycoproteïne zijn het maag-darmkanaal, 

de lever, de nieren, de placenta, de bloed-hersenbarriere, tumoren 

en lymfocyten. 

Wanneer er veel P-glycoproteïne in tumorcellen aanwezig is leidt dit tot 

resistentie voor medicamenten. 

Gebruik van medicatie welke de hoeveelheid van het P-glycoproteïne kan 

beïnvloeden kan leiden tot een signifi cante medicatie-interactie. 

Metabolisatie 

Metabolisatie of stofwisseling is de chemische omzetting van een stof, 

waarbij deze uiteenvalt in metabolieten (afbraakproducten). Dit vindt 

veelal plaats in de lever, met behulp van enzymen, maar kan ook 

plaatsvinden in darm, nieren, longen, bloed, placenta en huid. 

In de lever vindt de stofwisseling met name plaats door het cytochroom 

P-450 enzymsysteem. Een onderdeel hiervan is de CYP3A4 wat 

verantwoordelijk is voor de omzetting van ongeveer 50% van alle 

medicatie. 

Metabolisatie leidt in de meeste gevallen tot inactivatie van een 

medicament. In het geval van een zogenaamde ‘prodrug’ kan het 

echter ook leiden tot activatie, waarbij het actieve bestanddeel vrijkomt 

(= actieve metaboliet). Het toegediende medicament is dan pas werkzaam 

na omzetting. Voorbeelden hiervan zijn capecitabine, irinotecan, 

ifosfamide en etoposide. 

Medicatie-interactie tijdens het metabolisatieproces is afhankelijk van 

remming of activering van het enzymsysteem en de stoff en die hierdoor 

worden omgezet. 

Remming (inhibitie) van CYP450 en drugtransporters, zoals het P-gp leidt 

tot een vertraagde metabolisatie van een medicament. Dit heeft tot 

gevolg dat de concentratie verhoogt, met als gevolg dat de bijwerkingen 

kunnen toenemen. 

Activering (inductie) van deze enzymen leidt tot een versnelde metabolisatie, 

waardoor de concentratie verlaagt en de eff ectiviteit, de werking 

van het medicament, kan afnemen. Bij een prodrug leidt dit tot het 

omgekeerde. 

Als meerdere medicamenten omgezet worden door hetzelfde enzym, kan 

het zijn dat het ene medicament de ander verdringt. Met als gevolg dat 

het verdrongen medicament minder of niet wordt omgezet en dat de concentratie 

te hoog blijft. 

Het bespreken van de gebruikte middelen op de polikliniek. 


44 

Figuur 2 geeft aan welke interacties met chemotherapie potentieel op 

basis van CYP3A4 remming of activatie kunnen plaatsvinden. De 

medicatie in de linkerkolom remt het enzymsysteem, waardoor de 

middelen in de middenkolom minder of langzamer worden omgezet. Die 

middelen blijven dus (langer) in een hogere concentratie aanwezig. Dit 

kan leiden tot meer toxiciteit. 

De middelen in de rechterkolom zorgen voor een activering van het 

enzymsysteem waardoor de middelen in middenkolom meer of sneller 

worden omgezet. Die middelen worden dus sneller afgebroken en zijn in 

een lagere concentratie aanwezig. Dit kan leiden tot minder eff ectiviteit. 

Wat betreft de CAM in de rechter kolom zijn aanwijzingen gevonden voor 

mogelijke interacties, klinische eff ecten zijn vooralsnog niet aangetoond. 

Excretie 

Enkele medicamenten worden onveranderd uitgescheiden, van de meeste 

echter worden de metabolieten als afbraakproducten uitgescheiden. 

Veruit de belangrijkste weg waarop een stof uit het lichaam verwijderd kan 

worden is via de nieren. Afbraakproducten worden ook hier via actief 

transport met behulp van drugtansporters zoals het P-gp uitgescheiden. 

Ook hier geldt als meerdere afbraakproducten afhankelijk zijn van dezelfde 

drugtransporter dat ze elkaar kunnen verdringen. Dit heeft tot gevolg dat 

bepaalde afbraakproducten niet of pas later worden uitgescheiden. 

Daarnaast kunnen ook functionele storingen van de nier de excretie 

beïnvloeden. 

Een klein deel van de excretie vindt plaats door de lever. 

Met name in vet oplosbare afbraakproducten metabolieten met een grote 

molecuulmassa kunnen via de gal en de faeces uitgescheiden worden. 

En ook hier betekent een vermindering van de leverfunctie (door 

bijvoorbeeld hepatitis of uitzaaiingen), als ook een obstructie van de 

galwegen, dat de uitscheiding belemmerd kan worden. 


Figuur 2. Medicatie-interactie CYP3A4. 

Minimale excretie vindt plaats via uitademing, speeksel, transpiratie en 

haren. Deze zijn echter kwantitatief verwaarloosbaar. 

Pharmacodynamische interactie 

Naast de pharmacokinetische interacties, als beschreven bij de ADMEprocessen 

kunnen medicamenten elkaar ook op dynamisch niveau 

beïnvloeden. 

Men onderscheid vier soorten pharmacodynamische interacties: 

1. synergistische interactie, waarbij de medicamenten elkaars werking 

versterken (bijv. 5FU en leucovorin) 

2. antagonistische interactie, als de werking van beide medicamenten 

minder is dan bij individuele toediening 

3. additieve interactie, wanneer de werking niet meer is dan de cumulatieve 

individuele werking 

4. volgorde afhankelijke interactie, waarbij de volgorde van toediening 

bepalend is voor het gedrag (bijv. paclitaxel voorafgaand aan carboplatin 

vermindert thrombopenie) 

Klinische toepasbaarheid 

Op basis van begrip van de ADME mechanismen, alsmede pharmacokinetisch 

en -dynamisch onderzoek is het mogelijk behandelschema’s en 

-voorschriften op te stellen die het mogelijk maken om een veilige en 

eff ectieve behandeling te geven. 

Medicatie-interactie kan ook bewust gebruikt worden. Recent onderzoek 

waarbij oraal docetaxel tegelijk met ritonavir wordt ingenomen laat zien 

dat er een hoger percentage van docetaxel in het bloed terecht komt en 

ook minder snel afgebroken wordt. Bovendien is de toxiciteit ten opzichte 

van intraveneuze toediening afgenomen. 

In de toekomst zullen ongetwijfeld meer mogelijkheden gevonden 

worden.

Vooralsnog bestaat er nog veel onduidelijkheid over de rol van Complementary 

and Alternative Medicine (CAM) bij interacties. 

Ondanks een gebrek aan ondersteunend onderzoek, wordt gedacht dat 

het gebruik van CAM signifi cant bijdraagt aan onverwachte toxiciteiten en 

onderbehandeling door verschillen in concentratie van de anti-kanker 

medicatie bij kankerpatiënten. 

Het is evident dat meer onderzoek nodig is om inzicht te krijgen in 

medicatie-interacties veroorzaakt door CAM en om richtlijnen voor het 

gebruik hiervan op te stellen. 

CAM-gebruik 

Het gebruik van CAM is omvangrijk. Dit geldt zowel voor de gezonde 

bevolking als bij oncologische patiënten. Het valt vaak buiten het zicht 

van de oncologieverpleegkundige en is geen onderdeel van de reguliere 

behandeling. 

In dit artikel wordt gekeken naar het gebruik van CAM-middelen waar 

potentieel farmacologisch werkzame stoff en inzitten. 

Afhankelijk van verschillende onderzoeken in de periode 1999-2006 in de 

VS maakt 64-81% van de patiënten gebruik van vitamines en mineralen en 

26-77% gebruik van multivitamines. De laatste decennia is er een 

duidelijke toename in het gebruik, waarbij de hoogste toename het 

gebruik van kruiden betreft. In Nederland is minder onderzoek gedaan. 

Onderzoek uit 2003 en 2004 spreekt over gebruik van voedingssupplementen 

bij ruim 50% van de patiënten. Opvallend in de verschillende 

onderzoeken is een tot wel twee-en-een-half maal hoger gebruik bij 

patiënten die chemotherapie krijgen ten opzichte van het gebruik bij 

andere behandelingen. Eigen onderzoek, uitgevoerd bij 89 mammacare 

patiënten in het AVL, die behandeld werden met curatieve intentie, liet 

een gebruikpercentage van 60% zien. 

Het gebruik varieerde van één multi-vitaminepreparaat één maal per dag 

tot wel 23 verschillende middelen één tot vier maal daags. 

Redenen voor gebruik zijn divers en variëren van vermindering van angst, 

vermindering van klachten, het oppeppen van het immuunsysteem, 

gevoel van controle hebben, hoop op langere overleving, betere coping 

met de ziekte, aanpassing van “verkeerde” levensstijl tot ontevredenheid 

met de reguliere behandeling. 

Jonas (2001) beschrijft de algemene redenen voor CAM gebruik: 

1. een Holistische benadering met ook aandacht voor psychologische en 

sociale aspecten 

2. pragmatisch omdat de reguliere geneeskunde niet overal een goed 

antwoord voor heeft 

3. CAM wordt geacht veilig te zijn omdat het op een natuurlijke basis is 

4. een actievere rol voor de patiënt zelf. 

Aandachtspunten bij CAM-gebruik 

Veiligheid 

• bij geneesmiddelen geldt de regel het is onveilig tenzij het tegendeel 

door goed wetenschappelijk onderzoek is bewezen. Bij voedingssupplementen 

geldt het is veilig tenzij het tegendeel is bewezen. Dit houdt 

in dat pas als er problemen zijn er verder onderzoek naar gedaan wordt. 

• als er gesproken wordt over “natuurlijke middelen” houdt dit niet 

automatisch in dat het veilig is. Men realiseert zich niet dat in de natuur 

zeer giftige stoff en kunnen voorkomen. 

De middelen van 1 patiënt overzichtelijk in een koff ertje. 

• het gebruik wordt niet geregistreerd wat als gevolg heeft dat niet goed 

bekend is wat de mogelijke bijwerkingen en interacties zijn. 

Productie 

• CAM vallen niet onder de “Wet op de geneesmiddelen” en het 

productieproces staat dus niet onder dezelfde strenge controle. Dit 

houdt in dat afhankelijk van de fabrikant er verschillende samenstellingen 

zijn. Zelfs bij hetzelfde middel van dezelfde fabrikant kan de 

samenstelling kwalitatief en kwantitatief variëren. 

• contaminatie: regelmatig worden er in geteste preparaten niet op het 

etiket vermelde ingrediënten aangetroff en. Dat kan variëren van zware 

metalen tot medicatie. 

Gebruik 

• er is niet goed uitgezocht wat de juiste dosering en frequentie van het 

gebruik zou moeten zijn. 

• het idee dat “meer” beter is. Soms gebruiken mensen mega doseringen 

in de hoop dat het dan zeker eff ect zal hebben. 

Informatie 

• reclame voor het gebruik van verschillende preparaten is soms erg 

ondoorzichtig, onduidelijk is waar de gezondheidsclaims op gebaseerd 

zijn. Zeker op Internet is vaak niet duidelijk wie de informatie er heeft 

opgezet, wanneer het er is opgezet, waar de informatie op gebaseerd is 

en met wie je contact kan opnemen bij vragen. 

Rol van de oncologieverpleegkundige 

Ondanks dat de gebruikte middelen vrij verkrijgbaar zijn en vaak 

worden toegepast buiten “het zicht” van de oncologieverpleegkundige 

is het voor de verpleegkundige van belang hiervan op de hoogte te 

zijn. 

Patiënten geven aan hier graag open over te communiceren met hun 

hulpverleners. Zij hechten ook waarde aan hun professionele mening. 

Zij willen echter graag goed geïnformeerd een weloverwogen 


46 

beslissing kunnen nemen. De verpleegkundige is bij uitstek geschikt 

om samen met een patiënt te kijken welke motivatie aan het gebruik 

ten grondslag ligt. Waar een patiënt de informatie vandaan heeft. En 

wat voor verwachtingen een patiënt van het gebruik heeft en of dit 

reëel is. 

Het leert ons wat belangrijk is voor de patiënt in de coping met zijn ziekte 

en waar de reguliere behandeling mogelijk tekort schiet. 

Natuurlijk zijn zij vrij in hun keuze tot het gebruik. Van belang is de 

patiënt te informeren dat wij op de hoogte moeten zijn van het gebruik, 

‘NATUURLIJKE MIDDELEN’ ZIJN NIET 

PER DEFINITIE VEILIG 

dit uit veiligheidsoverwegingen. Het gebruik dient ook genoteerd te 

worden in het dossier en gecommuniceerd te worden met de arts. Als er 

sprake is van mogelijke interactie kan dit met de patiënt besproken 

worden. Als er twijfel is, is het raadzaam om een patiënt te adviseren de 

middelen niet tegelijk met de reguliere medicatie toe te passen. Als er 

geen interactie bekend is maar er onverwachte of ernstigere bijwerkingen 

gezien worden kan gekeken worden of er sprake van een interactie 

is. Als een patiënt zich realiseert dat er een mogelijke interactie 

plaatsvindt besluit hij vaak zelf het gebruik tijdelijk of blijvend te 

stoppen. 

In gesprek met de patiënt 

Als een patiënt CAM overweegt te gebruiken, dan wel gebruikt, zijn een 

aantal zaken van belang: 

Informatie 

• zorg dat u goed geïnformeerd bent. Kunt u de informatie uit verschillende 

bronnen halen of is er maar één bron beschikbaar? kunt u 

informatie over de therapie ook terugvinden bij het KWF of andere 

bekende instanties? 

• wat is het wetenschappelijk bewijs dat het veilig is en dat het werkt? Als 

er namen van artsen of onderzoekers vermeld worden, wordt er dan 

verwezen naar hun werkplek of naar gepubliceerde artikelen? 

• wees reëel over wat er geclaimd wordt, als gesproken wordt over een 

geneesmiddel voor kanker en/of vele andere ziekten, een wetenschappelijke 

doorbraak of een eeuwenoude remedie dan is dat zeker ook bij 

uw behandelend specialist bekend. 

Voorschrift 

• kijk of degene die u de therapie voorschrijft opgeleid is, ervaring heeft 

en aangesloten is bij een beroepsvereniging. 

• wordt bij vitaminen en sporenelementen aangegeven welk percentage 

van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (ADH) het betreft? Grote 

overschrijdingen van de ADH kan bij meerdere middelen schade 

teweeg brengen. Meer is niet per defi nitie beter. 

• worden mogelijke bijwerkingen en interacties vermeld? 

• is de dosering en wijze van gebruik goed beschreven? 


Productie en levering 

• de kwaliteit van de productie van de CAM is belangrijk. Wordt er onder 

bepaalde kwaliteitsgaranties geproduceerd. Bijvoorbeeld het HACCP 

keurmerk van de voedingsmiddelenbranche. 

• wordt het los geleverd of is het netjes verpakt en staat erop wat er in zit 

en wie het levert? 

Gebruik 

• “natuurlijke middelen” zijn niet per defi nitie veilig. Ook in de natuur zijn 

veel giftige middelen. Verschillende cytostatica zoals Vincristine, 

Vinblatine en Paclitaxel zijn van plantaardige oorsprong. 

• realiseer u dat iedereen anders reageert op middelen of dit nu reguliere 

medicijnen zijn of andere middelen. 

• realiseer u dat alle middelen die tegelijkertijd gebruikt worden mogelijk 

onderling een interactie kunnen hebben. Een bekend voorbeeld is 

grapefruit wat de concentratie in het bloed van verschillende medicijnen 

kan beïnvloedden. 

• vertel uw hulpverleners wat u gebruikt zodat zij een overzicht hebben. 

Dit bevordert uw veiligheid. 

• wat bij de ene vorm van kanker kan helpen of veilig is hoeft dat niet bij 

een andere vorm te zijn. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van 

middelen tegen overgangsklachten, die vaak fyto-oestrogenen 

bevatten. Vrouwen die een hormoongevoelig mammacarcinoom 

hebben wordt afgeraden deze te gebruiken. 

• hoeveel kost het aan geld, tijd, moeite en wat hoopt u ermee te 

bereiken? Bent u bereid dat te investeren? Evalueer na een bepaalde 

tijd of het u oplevert wat u ervan verwacht 

• “meer” is niet per defi nitie beter. Alles wat u gebruikt of dat nu medicijnen, 

voedsel of andere middelen zijn heeft vaak zijn eigen veilige doseringen. 

Er zijn meerdere onderzoeken met vitaminen en sporenelementen in 

hoge doseringen geweest die een ongewenste uitkomst hadden. 

Conclusie 

De patiënt met kanker gebruikt vaak veel verschillende middelen naast 

elkaar. Dit zijn medicijnen ter bestrijding van de kanker en mogelijk ook in 

verband met andere ziektes. Daarnaast worden vaak middelen gebruikt 

tegen symptomen en bijwerkingen zoals pijn, misselijkheid, huiduitslag 

en obstipatie. Ook worden vaak middelen toegepast met andere redenen 

zoals: zich beter te voelen, angst te verminderen en een goede conditie te 

behouden. 

Kennis over CAM en medicatie-interactie is binnen de reguliere geneeskundige 

onvoldoende aanwezig. Het is duidelijk dat zowel de patiënt als 

de hulpverlener hier wel behoefte aan heeft. 

Om veilige behandeling van de patiënt te kunnen waarborgen is het 

belangrijk om hierover in gesprek te gaan met de patiënt. 

Naar de mening van de schrijvers van dit artikel is het evenzo zo belangrijk 

dat eenduidige, Nederlandstalige en evidence based informatie over de 

werking en mogelijke interacties van CAM op een centraal punt verzameld 

gaat worden, toegankelijk voor patiënten en hulpverleners. 

INFORMATIE 

MEER INFORMATIE OVER DIT ONDERWERP KUNT U INWINNEN VIA M.KEESSEN@NKI.NL EN 

M.SCHOT@NKI.NL

Colofon 

Oncologica is een uitgave van de Vereniging van Oncologie 

Verpleegkundigen (V&VN Oncologie) en verschijnt vier keer 

per jaar. 

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of 

openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, 

microfi lm of op welke wijze dan ook, zonder 

voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 

Oplage 

2.500 exemplaren 

Abonnementen en adreswijzigingen 

V&VN Oncologie 

Postbus 3135 

3502 GC Utrecht 

(030) 291 90 00 

E-mail: secretariaatoncologie@venvn.nl 

Redactie Oncologica 

E-mail: oncologica@venvn.nl 

Eindredactie en redactiecoördinatie 

Lucienne Bongers, 

Publisher Support, Zeist 

Redactie Oncomedia 

Jola Wijbrans 

Illustraties 

Coretta van Gils 

Fotografi e 

Peter Janssen 

Uitgever 

Reed Business Gezondheidszorg 

Postbus 152 

1000 AD Amsterdam 

Tel.: (020) 515 92 22 

Editorial Manager: Ben Konings 

E-mail: Ben.Konings@reedbusiness.nl 

Website: www.reedbusiness.nl 

Redactie 

Jan Alex van Spil 

(hoofdredacteur) 

Verpleegkundig Specialist, Isala klinieken, 

Zwolle 

Dinka den Hollander 

(redactielid) 

Verpleegkundige werkzaam in de oncologie, 

Gelre Ziekenhuizen, Apeldoorn 

Dorien van Benthem 

(coördinatie nieuwspagina’s) 

Stafmedewerker, IKA, Amsterdam 

Mariet Crijns 

(redactielid) 

Opleidingsadviseur NKI-AVL, 

Amsterdam 

Basisontwerp 

True Colours Nederland, Utrecht 

Vormgeving 

Scientifi c Publishing Services, Chennai 

Advertentieverkoop 

Cross Advertising 

Arlan van der Velden en Nick Konings 

020 515 97 66 

gezondheidszorg@crossadvertising.nl 

www.crossadvertising.nl 

ISSN 

0929-8703 

Aanbieden teksten 

Een artikel mag tussen de 1500 en 2500 woorden 

omvatten. Als dit niet voldoende is voor het gekozen 

onderwerp, dient overlegd te worden met de redactie. 

Ook voor het uiten van een mening of opinie over 

zaken die de verpleging of de beroepsgroep betreff en is 

plaats in Oncologica. Een opiniërende bijdrage wordt 

kort en bondig geschreven (tot 1400 woorden). Naam, 

voornaam/voorletters, eventuele titulatuur, huidige 

functie en instelling van de auteur(s) dienen vermeld te 

worden evenals het telefoonnummer overdag en een 

e-mailadres. De tekst dient in een Word document 

aangeleverd te worden. Maak geen gebruik van opmaakmogelijkheden; 

de tekst dient zo ‘kaal’ mogelijk getypt 

te zijn. 

Indeling van artikelen 

De titel dient bij voorkeur beknopt te zijn. Schrijf vervolgens 

een korte inleiding waarin zakelijk gesteld wordt 

over welk onderwerp het artikel gaat, hoe dit is afgebakend 

en wat de relevantie ervan is voor de lezer van 

Oncologica. Maak gebruik van tussenkoppen die, net als 

de titel, kort en bondig zijn. 

Gelieve zo min mogelijk (bij voorkeur helemaal niet) 

gebruik te maken van noten. Het gebruik van afkortingen 

dient vermeden te worden. Daarnaast dient een korte 

samenvatting van maximaal 100 woorden aangeleverd te 

worden. 

Anja Kleefsman 

(redactielid) 

Oncologieverpleegkundige interne 

afdeling , NKI-AVL, Amsterdam 

Peter Janssen 

(redactielid) 

Verpleegkundig Consulent Oncologie, 

Bernhoven, Oss/Veghel 

Ineke Lokker 

(redactielid) 

Oncologieverpleegkundige en wetenschappelijk 

onderzoeker, Erasmus MC, Rotterdam 

Inge Jagt 

(redactielid) 

Kwaliteitsfunctionaris en 

verplegingswetenschapper, 

Tergooiziekenhuizen Hilversum/Blaricum 

Illustraties 

Het meesturen van foto’s, tekeningen (indien digitaal: 

minimaal 300 kb in .jpg of .tif format, géén .gif format) of 

andere illustraties als tabellen en grafi eken wordt bijzonder 

op prijs gesteld. Bij materialen van anderen of reeds 

eerder gepubliceerde illustraties, dient de bron vermeld 

te worden en toestemming verkregen te zijn. Wanneer 

collega’s, patiënten of anderen herkenbaar in beeld zijn 

gebracht, moeten zij toestemming voor publicatie geven. 

Foto’s voorzien van bijschriften. Tekeningen, tabellen en 

grafi eken voorzien van bijschriften en zowel digitaal 

(minimaal 300 kb in .jpg of .tif format) als apart op genummerd 

vel aanleveren. In de tekst aangeven waar ze 

opgenomen moeten worden. 

Inzendingen 

Bijdragen voor Oncologica zenden aan: Redactie Oncologica, 

e-mail: oncologica@venvn.nl. 

Copyright 

Bij inzending van een bijdrage wordt het recht van 

publicatie aan Oncologica overgedragen. De redactie 

behoudt zich het recht voor ingezonden teksten te 

redigeren. De inhoud wordt daarbij uiteraard niet 

aangetast. 

Reacties op een artikel 

Het wordt ten zeerste op prijs gesteld indien voor de 

redactie relevante reacties (vragen, opmerkingen) 

op een artikel worden doorgestuurd naar 

oncologica@venvn.nl 

Gerrie Dijkzeul 

(redactielid) 

Seniorverpleegkundige hematologie en 

beenmergtransplantatie, LUMC, Leiden 

Marjon Geerts 

(redactielid) 

Verpleegkundig Specialist 

Diakonessenhuis, Utrecht 

Martine Folsche 

(adjunct-hoofdredacteur) 

Verpleegkundig Specialist Erasmus 

MC-Daniel den Hoed, Rotterdam 

Joke van Tuijl 

(redactielid) 

Coördinerend oncologieverpleegkundige 

Poli Interne Geneeskunde, MC Zuiderzee, 

Lelystad 


Tijdig 

compassiemoeheid 

herkennen kan 

ziekteverzuim 

terugdringen 

AUTEURS : Gerlien Bloodshoofd, Karin Kerkhof 

ISBN : 9789035231696 

UITGAVE : 1 e druk 2010 

PRIJS : € 17,50 

Compassiemoeheid 

Professionals in de gezondheidszorg hebben vaak te maken 

met pijn, angst, verdriet en traumatische ervaringen van 

patiënten. Zo kun je overbelast raken. In dat geval spreek je van 

compassiemoeheid. Uitputting of burn-out liggen dan op de loer. 

Compassiemoeheid is bedoeld voor iedereen die in de 

gezondheidszorg werkt, vooral professionals die veel aan het bed 

staan. Voor leidinggevenden is deze box een prima hulpmiddel om 

het onderwerp bespreekbaar te maken binnen het team. 

Gerlien Bloodshoofd en Karin Kerkhof zijn beiden 

verpleegkundige niveau 5 en eerste graad docent Hoger 

Gezondheidszorgonderwijs.

Bekijk het inkijkexemplaar - Cross Media Nederland

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?