cursus 9 uit het VWO verwerkingboek - laagland, literatuur en lezer

A Leeropdrachten
cursus
Zestiende en zeventiende eeuw
Teksten:
• Joost van den Vondel, “Het stokske van Oldenbarneveldt”
• Erasmus, Lof der Zotheid
• Jacob Cats, Het Spaans heidinnetje
• G.A. Bredero, “Een oud besje met een jongeman”
• P.C. Hooft, “Sonnet”
• P.C. Hooft, Nederlandse Historiën
• P.C. Hooft en S. Coster, Warenar
• Joost van den Vondel, Lucifer
1 Zet de volgende gebeurtenissen in de juiste
chronologische volgorde: Beeldenstorm – Val van
Antwerpen – Rembrandt schildert De nachtwacht – Vrede
van Münster – Twaalfjarig Bestand – oprichting V.O.C.
– opening Amsterdamse schouwburg – Erasmus publiceert
Lof der Zotheid – oprichting Nederduytsche Academie.
2 Noem drie redenen waarom de rooms-katholieke kerk werd
geconfronteerd met de hervorming.
3 Wat wilde Karel V met zijn politiek in de Nederlanden
bereiken?
4 Tijdens het Twaalfjarig Bestand waren er interne tegenstellingen
in de Republiek. Leg uit hoe die tegenstellingen konden
leiden tot de executie van Johan van Oldenbarneveldt.
5 Leg beargumenteerd uit of er een relatie bestaat tussen
strijdliederen en regenten.
6 Leg in eigen woorden uit wat het verschil is tussen
enerzijds het empirisme en anderzijds het rationalisme.
7 Wat wordt bedoeld met de Copernicaanse wending?
8 Leg uit waarom het humanisme typerend is voor een
antropocentrisch wereldbeeld en niet voor een
theocentrisch wereldbeeld.
9 Geef in eigen woorden weer waarin volgens een humanist
een mens verschilt van het dier.
10 Noem vijf algemene kenmerken van de Renaissance.
11 Leg uit wat bedoeld wordt met de begrippen translatio,
imitatio en aemulatio.
12 Geef een omschrijving van het publiek van kunst en
literatuur uit de Renaissance.
13 Geef in maximaal 100 woorden een samenvatting van het
tekstgedeelte “Burgerlijke cultuur in de Republiek”.
14 Bekijk het schilderij van G.A. Berckheyde van het stadhuis
op de Dam in je theorieboek (zie beeld 6 op pagina 38) en
leg uit waarom dit stadhuis een classicistisch gebouw is.
15 Welke twee algemene tendensen zijn er in de Nederlandse
literatuur van de zestiende en zeventiende eeuw?
16 Wat was in de zestiende en zeventiende eeuw de taak van
de schrijver?
17 Wat zijn de drie ‘onderdelen’ van een embleem?
18 Leg uit wat de muziekterm contrafactuur met teksten uit
de Nederlandse literatuur te maken heeft.
19 Leg uit dat het werk van Jacob Cats duidelijk maatschappelijk
betrokken is.
20 Maak een schema van het tekstgedeelte “Ernstig en komisch
toneel”.
B Leesopdrachten
Opdracht 1
Joost van den Vondel
“Het stokske van Oldenbarneveldt”
5
10
15
20
Het stokske van Johan van Oldenbarneveldt,
Vader des Vaderlands
24 Literatuurgeschiedenis
Mijn wens behoede u onverrot,
O STOK en stut, die geen verrader,
maar ’s vrijdoms stut en Hollands Vader
gestut hebt op dat wreed schavot,
toen hij voor ’t bloedig zwaard moest knielen,
veroordeeld als een Seneca
door Nero’s haat en ongena,
tot droefenis der braafste zielen.
Gij zult nog jaren achtereen
den uitgang van die held getuigen,
en hoe Geweld het Recht dorst buigen,
tot smaad der onderdrukte steên.
Hoe dikwijls strekt’ gij onder ’t stappen
naar ’t hof der Staten stadig aan
hem tot een derde voet in ’t gaan
en klimmen op de hoge trappen,
als hij, belast van ouderdom,
papier en schriften, overleunde
en onder ’t lastig landspak steunde.
Wie ging, zo krom gebukt, nooit krom!
Gij rustte van uw trouwe plichten
na ’t rusten van die oude stok,
geknot door ’s bloedsraads bitt’re wrok –
nu stut en stijft gij nog mijn dichten.
Uit: Lust tot poëzie. Gedichten van Vondel.

Toelichting:
vs. 1: De dichter spreekt (denkbeeldig) tegen de wandelstok
van Van Oldenbarneveldt. Hij spreekt de wens uit dat
de wandelstok niet zal verrotten.
vs. 10: den uitgang: de dood.
vs. 19: bedoeld wordt: de drukkende last van de staatszorgen
vs. 22: oude stok: hier oude man
Joost van den Vondel schreef dit gedicht in 1657 over de
terechtstelling van Oldenbarneveldt in 1619.
a In welke versregel beschrijft Joost van den Vondel de
terechtstelling van Oldenbarneveldt?
b Wat is de historische achtergrond van dit gedicht?
c In vs. 6 en 7 wordt de situatie van Oldenbarneveldt
vergeleken met die van de Romeinen Seneca en Nero.
Zoek op wie Seneca en Nero waren en leg uit wie in het
gedicht met Seneca en Nero worden bedoeld.
d Wat wordt bedoeld met ‘derde voet’ in vs. 15?
e Joost van den Vondel speelt in dit gedicht een spelletje
met de woorden ‘stok’ en ‘stut’. Ga na waar de dichter deze
woorden gebruikt en wat de betekenis steeds is.
f Leg de slotregel ‘nu stut en stijft gij nog mijn dichten’ uit.
Opdracht 2
Erasmus, Lof der Zotheid
5
10
15
20
25
Natuurlijk is het ook mijn verdienste dat u overal oude
mannen van Nestors leeftijd ziet, die al nauwelijks meer
op mensen lijken, namelijk stotteraars, dwazen, tandelozen,
grijsaards en kaalhoofdigen of, om hen meer met
de woorden van Aristophanes te beschrijven: vuil, krom,
armzalig, gerimpeld, tandeloos, kaal en impotent. Toch
scheppen zij nog zoveel genoegen in het leven en voelen
zij zich zo jong, dat de één zijn grijze haren verft, de
ander zijn kale hoofd verbergt onder een pruik. Weer een
ander gebruikt tanden die hij misschien wel van een
varken heeft geleend, nog een ander is hopeloos verliefd
op een jong meisje en is met zijn dwaze verliefdheden
zelfs een jong ventje nog de baas. Die afgeleefde oude
sukkels nemen nog een teer jong meisje tot vrouw, zelfs
als zij geen bruidsschat heeft, zodat later nog anderen
plezier van haar zullen hebben. Dit gebeurt zo vaak dat
het bijna prijzenswaardig wordt.
Nog veel leuker is het de aandacht te richten op heel
oude vrouwtjes, die al half dood zijn en zo lijkachtig, dat
ze ogenschijnlijk uit de onderwereld zijn teruggekeerd,
maar bij wie nog altijd voor in de mond ligt hoe kostbaar
het levenslicht is! Ze zijn nog steeds verliefd en, zoals de
Grieken zeggen, krols en weten tegen een hoge prijs een
of andere Phaon te verleiden. Ze smeren onophoudelijk
hun gezicht met blanketsel in, ze zijn niet bij de spiegel
weg te slaan, trekken hun schaamhaar uit, laten hun
verschrompelde en slappe borsten zien, met hun bevende
stemmetjes wekken zij hun verwelkte verlangen weer op.
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw 25
30
35
40
45
Ze kunnen aardig drinken, dansen mee met de meisjes en
schrijven liefdesbriefjes. Iedereen lacht hen uit, zo
pot sierlijk zijn ze, maar ze hebben plezier in zichzelf, zij
wentelen zich in opperste weelde en smeren zich helemaal
met honing in, en dat geluk hebben ze natuurlijk aan mij
te danken. Ik zou overigens wel willen dat degenen die
hen bespottelijk vinden, eens bij zichzelf zouden nagaan
of ze niet ook liever door de zotheid tot het einde toe een
honingzoet leven zouden willen leiden, in plaats van, zoals
dat heet, een balk te zoeken om zich aan op te hangen.
Het kan mijn zotten over het algemeen niks schelen
dat die vrouwen een slechte naam hebben. Ze hebben dit
kwaad niet eens in de gaten of, als ze het wel in de gaten
hebben, stappen er gemakkelijk overheen. Als er een
steen op iemands hoofd valt, is dat echt erg. Maar
schaamte, een slechte naam, schande en scheldwoorden
zijn alleen maar schadelijk als ze worden gevoeld; als dat
gevoel ontbreekt zijn ze zelfs volkomen onschadelijk. Wat
kan het je schelen als het hele volk je uitfluit, zolang je
met jezelf bent ingenomen? Alleen de zotheid zorgt
ervoor dat dat gebeurt.
Uit: Erasmus, Lof der Zotheid.
a Wie is de ik-figuur in dit fragment?
b Leg uit hoe je de inhoud van dit fragment in verband kunt
brengen met de exempla contraria.
c Leg uit hoe je de inhoud van dit fragment in verband kunt
brengen met gewenst of ongewenst burgerlijk gedrag.
Opdracht 3
Jacob Cats, Het Spaans heidinnetje
530
535
540
Onderstaand fragment is de ontmoeting tussen Don Ian, een
edelman en het zigeunermeisje Pretiosa. Deze ontmoeting
vindt plaats nadat Cats uitvoerig het leven van de zigeuners
heeft beschreven. Don Ian is verliefd op Pretiosa. Zij
antwoordt hem.
Ik ben een zigeunerkind dat veracht wordt door alle mensen.
Hoe kan iemand van uw stand mijn gezelschap wensen.
Het kan slechts één reden hebben: u wilt dat uw wellust
Tot schande van mijn jeugd wordt geblust.
Maar nee, geloof me, geen man krijgt mij zo ver
Dat ik mij voor zijn wellust zal laten gebruiken.
Denk van mij wat u wilt en wat ik zou kunnen zijn,
Maar mijn gunsten zijn niet te koop voor geld,
En zullen dat nooit zijn. Toe, ga ergens anders jagen!
Er is geen enkele kans dat u met mijn eer aan de haal kunt gaan.
Weet dat er onder het volk dat u zigeuners noemt,
Nog een reine ziel is met een onbevlekt gemoed.
Gij, die zo graag het hof wil maken en minnekozen,
Ga naar het dartele hof en streel de zijden rokken.

545
550
555
560
565
570
575
580
585
590
595
Zoek daar maar iemand voor uw vunzige vreugd
En laat mij in het bezit van mijn ongerepte jeugd.’
Toen vrouw Maiombe het meisje op deze toon hoorde spreken,
Heeft ze haar pikzwarte haar een beetje rechtgestreken,
Zo blij was ze met dit gesprek. ‘Toe,’ zei ze, ‘lieve vriend,
Dit is geen lichtekooi die hoofse schavuiten op hun wenken bedient.’
De jonkheer, verbaasd door zulke strenge woorden,
Die hem via het oor het hart doorboorden,
Keek naar het trotse gezicht van het jonge meisje
En hij voelde weer de hevigheid van zijn innerlijk vuur.
Nadat hij daar zwijgend een poosje had gezeten,
Liet hij het serieuze meisje zijn voorstel weten.
En wel op deze wijze: hij trok van zijn hand
Een ring met een mooi juweel, een flonkerende diamant.
En hij zei tegen haar: ‘Schone maagd, ik zweer bij mijn leven
En bij het ridderschap dat de prins me heeft gegeven,
Ik zweer het bij de ring die u voor uw ogen ziet
Dat mijn trouwe ziel u mijn oprechte liefde biedt.
’k Wil u, schone bloem, niet als bijzit houden,
Maar ik zal volgens de regels van de wet met u trouwen.
En als bewijs daarvan geef ik u dit onderpand;
Draag het ter ere van mij aan uw rechterhand.’
Terwijl hij deze woorden spreekt, biedt hij Pretiose
Een mooie diamant aan. Na langdurig
Over zijn voorstel te hebben nagedacht,
Gaf ze met een ernstig gezicht ten antwoord:
‘Wel jonker, ik heb de indruk dat u het ernstig meent,
Maar als u met mij trouwt, daalt u te veel in stand.
Denk er dus goed over na voor u verder gaat.
Zo’n besluit moet na rijp beraad genomen worden
En bovendien, dat mag ik niet vergeten
Moet u in dit geval beslist ook weten
Dat er nog iets is dat per se moet worden gedaan
Voor we tot een beslissing in deze kwestie overgaan.
U moet twee jaar lang in ons midden leven
En u volledig aan onze wetten en regels overgeven.
U moet met ons gaan dwalen door het hele land,
Soms volkomen zonder geld of enig ander bezit.
U moet uw grote rijkdom en uw voorname stand
En ook uw prachtige kleding geheel achter u laten.
U moet met volle overgave, en niet voor de schijn,
Net als wij, mikpunt van spot voor de hele wereld zijn.
Dit alles, lieve vriend, is nodig om goed te kunnen bepalen
Of het nuttig en zinvol is uw zinnen op mij te zetten.
En, aan de andere kant, of het ook voor mij wenselijk is
Mijn vrije hart aan u te binden in eeuwige trouw.
Ziet u, dit is bij ons het gebruik, eerlijk waar;
U moet, als u wilt, over de kwestie na gaan denken.
Op deze manier moet u uw liefde bewijzen, mijn vriend,
En zo niet, dan wordt duidelijk dat u niet bij mij past.
Zodra de ridder haar hele verhaal had gehoord,
Ging er een koude rilling door zijn hele lijf.
Hij zei: ‘Het plan dat u naar voren hebt gebracht,
Gaat ver, lieve maagd, daar moet over worden nagedacht.
Ik wil rustig over de kwestie na kunnen denken
En ik zal u in klare taal mijn antwoord geven.
600
605
610
615
620
625
630
Dat zal ik doen op deze plaats, in ditzelfde dal,
Zodra de gouden zon hier opnieuw schijnen zal,’
Na die woorden zwijgt hij omdat hij had vernomen
Dat zijn jagers van de berg naar beneden kwamen.
Hij wenkt ze met zijn hand zodat de hele stoet
Met hem verder afdaalt naar zijn vaders slot.
De ridder gaat naar binnen en hoewel alle bedienden
Bezig zijn de schotels in een rij op tafel te zetten,
Neemt hij toch niet deel aan de maaltijd
Omdat hij, naar het schijnt, erg teneergeslagen is.
Hij sluit zijn kamerdeur en loopt een poosje op en neer.
Hij spreekt zichzelf toe in weifelende woorden,
Dan zus, dan zo, maar hij komt niet tot een besluit.
Op het laatst barst hij los met de volgende woorden:
‘Helaas! Hoe kom ik erbij zo dwaas te doen
En mijn oog te laten vallen op iemand van zo’n lage stand.
Mijn oog, mijn vrijersoog, mijn ongeremde lust,
Mag toch niet op deze wijze worden geblust!
Zal ik mijn adellijke afkomst, mijn stand en eer verloochenen
En met zo’n smerige bende gaan zwerven langs de wegen,
Dwars door dit rijk en vele andere landen,
Alleen gedreven door wellustig liefdesvuur?
Zal ik, een christen, mij met heidenen inlaten
En naast hen een onbeschaafd en beestachtig leven leiden?
Zal ik een vriend zijn van die vieze bende
En daarmee onze God en de heilige doop bezoedelen?
Zal ik iets doen waardoor mijn familie mij gaat haten
En mijn huwelijksaanzoek in het hele land wordt bespot?
Zal ik mijn vooraanstaande familie te schande maken
Omdat ik met een heidense vrouw ga samenleven,
Omdat ik tot ergernis van alle christelijke vrouwen
Met zo’n ellendig schepsel zou willen trouwen?
Uit: Jacob Cats, Het Spaans heidinnetje.
a Pretiosa beroept zich in dit fragment op haar ‘jeugd’
(vs. 532 en 544). Wat bedoelt zij daar precies mee?
b Pretiosa denkt dat Don Ian handelt uit ‘wellust’
(vs. 531, 534). Wat bedoelt ze daar precies mee?
Waar verdenkt ze Don Ian van?
c Pretiosa voert in haar gesprek met Don Ian een belangrijk
bezwaar tegen een eventuele relatie aan. Welk bezwaar is dat?
d In het fragment wordt een tegenstelling geformuleerd tussen
het leven van de zigeuners en het leven aan het hof.
Leg uit wat die tegenstelling precies is.
e Don Ian schenkt Pretiosa een kostbare ring. Welke
symbolische boodschap wil hij met deze ring overbrengen?
f Pretiosa stelt Don Ian op de proef. Welke proef moet hij
ondergaan en waarom?
g Net als Pretiosa formuleert ook Don Ian in dit fragment
bezwaren tegen het huwelijk. Hij vreest onder andere spot
en een onbeschaafd leven. Maar wat is zijn belangrijkste
bezwaar?
h Zowel Pretiosa als Don Ian formuleren bezwaren tegen een
eventueel huwelijk. Welke burgerlijke, maatschappelijke
moraal blijkt uit hun bezwaren?
26 Literatuurgeschiedenis

Opdracht 4
G.A. Bredero, “Een oud besje met een jongeman”
1
2
3
4
Een oud besje met een jongman
Stem: Pots honderdduizend slapperment, etc.
Besje
Nu Hereman, nu jonggezel,
hoor toe, en hou wat stal.
Hereman
Nou laat mij gaan jij ouwe vel,
wat schort je? bin je mal?
Besje
Hoe komt dat gij u zo verbaast?
Ai lieve hou wat stee.
Hereman
Weg, ouwe totebel, gij raast:
wat jij zoekt, zoek ik mee.
Besje
Hoe valt u dit zo euvel in,
dat gij mij zo versmaadt?
Hereman
Weg kwijlbab met uw kevelkin,
weg met uw malle praat.
Besje
Ai jongman geef mij wat gehoor,
het is mijn eerste bee.
Hereman
En prevel mij niet meer an ’t oor:
wat jij zoekt, zoek ik mee.
Besje
Dit schenk ik u, o jonge held!
daartoe mijn lijf en goed.
Hereman
Nu Besje, laat mij ongekweld,
en zoek een gierig bloed.
Besje
Ik maak u, jongeling, zo rijk
als ’t water van de zee.
Hereman
Gij zijt mij al te ongelijk:
wat jij zoekt, zoek ik mee.
Besje
Ik zal u houden als een graaf,
in ’t goud, in ’t zilver stijf.
Hereman
Daarvoor zou ik dan zijn een slaaf
van een verschrompeld wijf.
Besje
Dat kleuter is te wispeltuur,
al is zij blank als snee.
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw 27
5
6
7
Hereman
En gij zijt mij te nors en zuur:
wat jij zoekt, zoek ik mee.
Weg taaie tandeloze best,
weg druipneus, weg roodoog,
ga, haal ien kooltje in uw test
en zet ’t vrij wat hoog,
en raas en blaas daar leven in,
en laat mij in mijn vree.
Dit is het meisje naar mijn zin!
Wat jij zoekt, zoek ik mee.
Besje
De ouderdom is wijs van raad,
daartoe zuinig en vroed.
Hereman
Gelijkheid in de echte staat
baart vriendschap in ’t gemoed:
wat is hier liefelijker ding,
of ’t allerdroefste wee,
als goe’ of geen vereniging?
Wat jij zoekt, zoek ik mee.
Al was de rijkdom van uw schat
als al de wereld groot,
en eer ik ze met u bezat,
ik was veel liever dood.
Weg morsebel, gij hebt een gongs,
loop door, gij oude kwee.
Och Bestemoer gij zoekt wat jongs:
wat jij zoekt, zoek ik mee.
Uit: Liederen van Bredero.
Toelichting:
strofe 1: Hereman kan zowel een aanduiding zijn voor
Herman als voor een man die een heer is.
strofe 2: kwijlkwab: doekje tegen het kwijlen; kevelkin:
puntkin
strofe 3: een gierig bloed: een begerige sukkel
strofe 7: een gongs: een (figuurlijke) klap van de molen;
kwee: oud wijf
a Leg beargumenteerd uit, uit welke afdeling van Bredero’s
Groot Lied-boeck dit lied afkomstig is.
b Wat is de zangwijze, de melodie van dit lied?
c Dit lied bestaat uit zeven coupletten die steeds eindigen
met de zelfde slotregel “wat jij zoekt, zoek ik mee”. Leg uit
wat met deze slotregel wordt bedoeld.
d Welk verband kun je leggen tussen dit lied van Bredero en
het fragment uit Lof der Zotheid van Erasmus (opdracht 2)?
e Dit lied gaat over de thematiek van de ongelijke liefde.
Citeer de liedregels waaruit duidelijk de visie op deze
thematiek blijkt. Wie verwoordt deze visie?

Opdracht 5
P.C. Hooft, “Sonnet”
5
10
Sonnet
Wanneer door ’s werelds Licht de blindgeboren jongen
gezicht verkreeg, hij stond verwonderd en bedeesd.
Beweging, kleur, de vorm van plant, van mens, van beest
verbluffen zijn gedacht’, en liefelijk besprongen;
voorts sloten, torens schier ten hemel hoog gesprongen,
het tijdverdrijf van ’s mensen onderwind-al-geest,
maar de zichtbare god, de schone zon, het meest.
Zijn tonge zweeg – ’t gemoed dat riep om duizend tongen.
Zo is het ook, mijn licht, wanneer gij mij verschijnt
en dat mijn ziel ontdekt uw ziels sieraden vijndt
die ’t oog van mijn gemoed, dat tot hen strekt, gemoeten,
dan zwelt mijn hart van vreugd en van verwond’ring diep
en danke jegens u en jegens die u schiep,
totdat het barst en valt gebroken voor uw voeten.
Uit: P.C. Hooft, Liederen en gedichten.
Toelichting:
vs. 1: ’s werelds Licht: Christus
vs. 2: bedeesd: verbijsterd
vs. 4: verbluften en overweldigden op aangename wijze zijn
geest
vs. 5: schier ten hemel ... gesprongen: bijna tot de hemel
reikend
vs. 6: ’s mensen onderwind-al-geest: het alles ondernemende
vernunft
vs. 10: ontdekt uw ... vijndt.: de schoonheid van uw ziel
vindt blootliggen
vs. 11: tot hen strekt: zich richt op hen; gemoeten: tegemoet
komen
a Probeer in eigen woorden te formuleren wat Hooft bedoelt.
Let daarbij goed op de vergelijkingen.
b De gedichten van Hooft worden getypeerd als echte
Renaissanceliteratuur. Leg met verwijzingen naar dit sonnet
uit dat deze typering juist is.
c De ik-figuur noemt de geliefde ‘mijn licht’ (vs. 9).
Waar vergelijkt de ik-figuur de geliefde mee?
d Leg beargumenteerd uit of je de beeldspraak (‘mijn licht’)
in verband kunt brengen met de Copernicaanse wending.
e Leg beargumenteerd uit of je dit sonnet wel of niet in
verband kunt brengen met het petrarkisme.
Opdracht 6
P.C. Hooft, Nederlandse Historiën
5
10
15
20
25
Een oude bezigheid in vrijwel alle Nederlandse steden en
vele dorpen was de beoefening van de dichtkunst,
waartoe de vaardigste en het meest tot vermaak gezinde
geesten hun bijeenkomsten hielden in ruimten hun door
gemeenschappelijke overheden ter beschikking gesteld,
die rederijkerskamers genoemd werden. Deze waren
gewoon niet alleen allerlei dichtwerken te vervaardigen
en van hand tot hand te laten gaan, maar zelfs in het
openbaar hele toneelstukken te vertonen, waarin zij nu
eens op boertige wijze, dan weer in ernst ieder datgene
voorhielden wat met zijn plicht van doen had. Een
stichtelijk vermaak en wijze van dichten die, mits de
overheid de maat mag aangeven, van geen gering nut is
om de meningen van de menigte te mennen. Want omdat
de orators niet meer bestaan, zijn er in onze tijden maar
twee manieren over om het volk via het gehoor te
overtuigen, namelijk vanaf de preekstoel en vanaf het
toneel. Zo heeft de overheid geen krachtiger middel dan
dit om het gewone volk een rustige volgzaamheid in te
scherpen en haar aanzien te handhaven tegenover het
gezag der geestelijken, aangezien het voorbeschikt
schijnt dat die alle bestuurders moeten dwarsbomen die
niet precies naar hun pijpen dansen. En niemand mag
de illusie hebben met het verspreiden van geschreven
stukken en gedrukte pamfletten op te kunnen tegen de
scherpte van een welbespraakte tong die een groot aantal
van allerlei mensen tegelijk in een uur kan overtuigen en
de hartstochten van de spreker aan hen weet over te
brengen.
Uit: P.C. Hooft, Nederlandse Historiën.
In zijn Nederlandse Historiën geeft Hooft een korte typering
van de rol van de rederijkerskamers.
a Welke twee soorten toneel werden er in de rederijkerskamer
opgevoerd?
b Wat was het doel van rederijkerstoneel?
c Veel schrijvers en dichters in de Republiek kwamen uit de
hogere maatschappelijke klasse en schreven vanuit het
wereldbeeld van deze groep. Citeer een gedeelte van een zin
waaruit dat wereldbeeld blijkt.
d Hooft onderscheidt twee manieren om het volk met gehoor
te overtuigen. Welke twee?
e Wat is effectiever: gesproken tekst of geschreven tekst?
f Wat vind jij in de tijd waarin je leeft het meest geschikte
medium om een zo groot mogelijk publiek te bereiken en te
beïnvloeden? Beargumenteer je visie.
28 Literatuurgeschiedenis

Opdracht 7
P.C. Hooft en S. Coster, Warenar
5
10
15
20
25
30
35
40
In onderstaand fragment uit het begin van het toneelstuk
zijn de buren van Warnar aan het woord. Geertruyd wil haar
broer Rijckert overhalen te gaan trouwen. Zij weet al een
geschikte huwelijkspartner.
Derde toneel: Geertruyd, Rijckert
[niet ver van Warnars huis]
Geertruyd Ik wil graag, broeder, dat je wat ik je nu ga zeggen
Niet als bemoeizuchtig geklets uit zult willen leggen.
Dat mag een zuster toch wel van haar broer verwachten,
Hoewel ik weet dat men ons vrouwen niet hoog pleegt te achten.
Men zegt vaak dat we maar wat kletsen en niet veel meer.
Ik laat dat maar voor wat het is, voor deze ene keer.
Maar wat ik wel nadrukkelijk van je begeer,
is dat je bedenkt dat ik je zuster ben, die aan je eer
En je welzijn hoort te denken zo goed ze kan.
Rijckert Wat heb je te zeggen?
Geertruyd Wel, je wordt langzamerhand een oude man
En als jij sterft zonder kinderen die van je erven
Zal de familienaam van vader geheel uitsterven.
Daarom heb ik de hele nacht liggen bedenken op welke manier
Ik je het best aan een vrouw zou kunnen helpen.
Rijckert [ironisch] Ik wens je veel plezier,
En tot verhoging van de vreugd ook nog een heel pond vijgen.
Geertruyd Luister, je zou vandaag of morgen de kolder kunnen krijgen,
En je door een lichtzinnige, valse slet laten bekoren.
Rijckert Meen je het werkelijk, zuster?
Geertruyd Jazeker, ’t is me ernst.
Rijckert Ach, dan ben ik verloren.
Geertruyd Och kom, waarom?
Rijckert Ik kan beslist niet tegen zulk gepraat.
Ik heb nog liever dat je me twee blauwe ogen slaat.
Je zou niets kunnen zeggen dat me verdrietiger maakt.
Geertruyd Luister.
Rijckert Elk woord hierover voelt alsof ik door een steen wordt geraakt.
Geertruyd Doe het, je moet me geloven.
Rijckert Raad jij het me aan? Dan doe ik het!
Geertruyd Ja, anders zou je een misstap begaan.
Rijckert Trouwen kan best goed zijn als ik het maar niet hoef te doorstaan.
Geertruyd Luister naar mijn woorden, beste man, naar de raad die ik je gaf.
Sla mijn advies niet in de wind, je geluk hangt ervan af.
Rijckert Goed, ik ga akkoord, zoek morgen maar een bruid op.
Op voorwaarde dat ik haar overmorgen de deur weer uitschop.
Als jij dat kunt regelen, ga ik vast naar de barbier
Om me te laten scheren. Adieu.
Geertruyd Jij spot ermee, hoor eens hier,
Let nu eens goed op en laat je grapjes maar:
Ik ben een weduwe op het spoor van veertig jaar,
Misschien iets meer of minder, maar het is daaromtrent.
Door middel van een of ander afgetroggeld testament,
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw 29

45
50
55
60
65
70
75
80
Dat ze met temen en flemen van haar man wist te verwerven,
Speelde ze het klaar het beste deel van zijn bezit te erven.
Ze is bijdehand en bedachtzaam, en speelde het klaar
Dat zij voordeel van hèm had, maar hij niet van haar.
Rijckert Wat een kreng!
Geertruyd Wind je niet op, al lijkt het wat gemeen.
Zo is de wereld tegenwoordig, het draait om geld alleen.
Ze zit goed in haar spullen en woont ook nog piekfijn
Alles, echt alles is precies zoals het moet zijn.
En ze is zo trouwlustig als je hier maar zelden ziet.
Rijckert Ze is hels vuur op een stokje, ze verbrandt haar hand niet.
Ik weet wel wie je bedoelt, de weduwe van Claesje Klick.
Maar we passen niet bij elkaar, Lobberich en ik.
Ik weet zeker dat ik die valse mooipraatster niet moet,
Als ik toch malligheid moet uithalen, dan liever meteen ook goed.
Het is best mogelijk dat je plan me zou kunnen bekoren
Als je een meisje van achttien voor me op wist te sporen.
Zoals de dochter van buur Warnar, zij zou mijn leed kunnen stelpen
Geertruyd Als je haar wilt, zou ik je misschien wel kunnen helpen,
Maar die familie is te laag van stand en heeft geen cent.
Warnar Maar het meisje is een schat en de vader is een eerlijke vent.
Ik wil geen schoonvader voor wie slechts schuldenaren bestaan.
En ook geen huis vol dienstboden om tegen tekeer te gaan.
Ik heb genoeg van dat gehannes en gedoe.
Geertruyd Wel, als dat jouw keus is, wens ik je Gods zegen toe.
Rijckert Kort en goed, ik ga het haar vader vragen.
Kijk, hij komt net thuis, hij komt juist op tijd opdagen.
Vierde toneel: Warnar, Rijckert
[voor Warnars huis]
Warnar [terzijde] Ik had al zo’n voorgevoel, het lag ook wel in de lijn.
Ik ging met zoveel tegenzin, dat het wel vergeefs moest zijn.
Toen ik bij ’t Princenhof kwam, bleek er niemand te zijn:
Geen korporaal, onderkorporaal, luitenant of kapitein.
De mensen letten niet meer op de tijd, het is toch al te mal.
Nu ga ik weer snel naar huis, want mijn hart is er al.
Rijckert Buurman Warnar, goeiendag, hoe staat het leven?
Warnar Ah, ben jij daar, Rijckert, moge God je een goede dag geven.
Rijckert En jou een goed jaar, hopelijk overkomt je niets.
Warnar [terz.] - Als de rijken de armen zo vriendelijk toespreken, willen ze iets.
Ik ben bang dat de meid hem van de pot heeft verteld. -
Rijckert Hoe gaat het met je?
Warnar Arm en berooid, gebrek aan geld.
Maar dat geldt voor lieden van mijn stand in ’t algemeen.
Uit: P.C. Hooft, Warenar.
a Personages uit zeventiende-eeuwse toneelstukken zijn
herkenbare typen en vertonen gewenst of ongewenst gedrag.
Licht deze bewering toe aan de hand van Geertruyd, Rijckert
en Warnar.
b Wat is de belangrijke thematische overeenkomst tussen het
lied van Bredero (opdracht 4) en het gesprek tussen
Geertruyd en Rijckert?
c Geertruyd en Rijckert hebben verschillende visies op een
eventuele huwelijkskandidaat voor Rijckert. Wat zijn de
verschillende visies precies en wie heeft er volgens de
gangbare zeventiende-eeuwse moraal gelijk?
d Leg uit dat de namen Warnar en Rijckert niet toevallig
gekozen zijn.
30 Literatuurgeschiedenis

Opdracht 8
Joost van den Vondel, Lucifer
5
Op zijn zesenzestigste verjaardag op 17 november 1653
schreef Joost van den Vondel een gedicht bij een portret dat
Govert Flinck van hem had geschilderd: “Op mijn schilderij,
toen Govert Flinck mij uitschilderde in het jaar 1653”. Van
den Vondel legde toen hij dit gedicht schreef, de laatste
hand aan zijn treurspel Lucifer.
Op mijn schilderij, toen Govert Flinck mij
uitschilderde in het jaar 1653
Ik sluit vandaag een ring van zesmaal ellef jaren,
en zie mijn hoofd besneeuwd en tel mijn grijze haren
ook zonder glazen oog in deze schilderij.
En nog ontvonkt mijn hart in lust tot poëzij,
terwijl ik Lucifer zijn treurrol leer volspelen
en met de bliksem sla op hemelse tonelen,
ten schrik en spiegel van de staatzucht en de nijd.
Wat is mijn ouderdom? Een rook, een damp, geen tijd.
Uit: Lust tot poëzie. Gedichten van Vondel.
Toelichting:
vs. 3: mijn glazen oog: bril
vs. 6: sla: doe hem neerslaan
vs. 7: staatzucht: heerszucht
a Waar spelen de gebeurtenissen in Lucifer zich af?
b Van den Vondel noemt Lucifer een ‘spiegel’. Leg uit wat met
dit begrip wordt bedoeld.
c Wat is volgens Van den Vondel in dit gedicht de beoogde
functie van Lucifer?
d Leg in eigen woorden uit wat Van den Vondel bedoelt met
‘treurrol’ in vs. 5.
Lucifer ging op 2 februari 1654 in première. In deze tragedie
staan twee groepen engelen tegenover elkaar: de
Godgetrouwe engelen onder leiding van de aartsengel
Michaël en ontevreden engelen die Luciferisten worden
genoemd. Deze engelen zijn jaloers op Adam en Eva in het
paradijs die door God boven de engelen worden geplaatst.
Belzebub, Belial en Apollion stoken de ontevreden engelen
op. Zij zoeken een leider voor hun verzet. Het fragment uit
Lucifer is het slot van het derde bedrijf. Belzebub vertelt dat
Michaël vertrokken is om bij God over de Luciferisten te
klagen. Lucifer verschijnt dan ten tonele.
1180
1185
1190
1195
1200
1205
1210
1215
1220
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw 31
BELZEBUB
De veldheer vaart naar God, om over u te klagen.
Schept moed. Vorst Lucifer, gestegen op zijn wagen,
wordt herwaarts aangevoerd. Gij moet u kort beraên.
Een heirkracht, zonder hoofd, kan nimmermeer bestaan.
Wat mij belangt, die last valt mij te zwaar te tillen.
Lucifer
De ganse hemel waagt en dreunt van uw geschillen.
De keurebenden staan gereten en gedeeld;
het oproer slaat al voort. De hoge nood beveelt
hierinne te voorzien en onheil voor te komen.
Luciferisten
Heer stedehouder, wijk en toevlucht aller vromen,
wij hopen nimmermeer, dat gij, als Michaël,
den hals van ’t engelsdom tot ene voetschabel
van Adams afkomst zult verworpen en verdoemen,
en zulk een smaad en hoon vergulden en verbloemen
met schijn van billijkheid en stijven door uw macht
den opgang van den mens, een grof, een aards geslacht.
Wat wierook schenkt hij toch den schaars van hem gezienen?
Waarom belast men ons een snoden worm te dienen,
te dragen op de hand, te luistren naar zijn stem?
Schiep God de hemelen en englen slechts om hem,
wij waren nutter nooit geschapen, noch geworden.
Ontfarm u, Lucifer. Gedoog niet dat onze orden
zo laag vernederd werde en zonder schuld verzink’,
de mens, gelijk een hoofd der englen, strale en blink’
in ’t ongenaakbre licht, waarvoor de Serafijnen,
al bevende van angst als schaduwen verdwijnen.
Indien gij u verneêrt zo groot een ongelijk,
tot voorstand van ons recht, te slechten in dit rijk,
wij zweren uwen arm eendrachtig t’ onderstutten.
Aanvaardt deez’ heirbijl, help, och help ons recht beschutten.
Wij zweren u met kracht, in volle majesteit,
te zetten op den troon, aan Adam toegeleid.
Wij zweren uwen arm eendrachtig t’ onderstutten,
aanvaardt deez’ heirbijl: help, och help ons recht beschutten.
Lucifer
Mijn zonen, op wier trouw geen vlek van ontrouw hecht,
al wat de Godheid wil en van ons eist, is recht.
Ik ken geen ander recht en stut, als stedehouder
der Godheid, zijn besluit en raadslot met mijn schouder.
Den scepter, dien ik voer, ontving mijn rechterhand
van zijne Almogendheid, als een genadepand
en teken van Gods gunst en liefde tot ons allen.
Is nu zijn hart en zin op Adam juist gevallen,
en lust het hem, den mens, in volle heerschappij,
te zetten bovenaan en boven u en mij
te kronen, schoon we nooit in onzen plicht bezweken,
wat raad hier toe? Wie wil dat raadslot tegenspreken?
Indien hij Adam nog eenzelve heerlijkheid,

1225
1230
1235
1240
1245
1250
1255
en d’ engelse natuur gelijk, had toegeleid,
dat waar verdragelijk voor alle hemeltelgen,
gesproten uit Gods stam: nu mochten zij ’t zich belgen,
zo belgzucht gene vlek omhoog gerekend waar.
Maar hoe men ’t vat, dit loopt van wederzij gevaar,
hetzij men zwichte uit schroomte of moedig wederstreve.
Ik wense dat hij u deez’ bellegzucht vergeve.
Luciferisten
Heer Stedehouder, ai, aanvaardt dien heirstaf toch
en handhaaf ’t heilig recht: wij volgen in uw zog.
Wij volgen, streef vooruit op uw gezwinde veren.
Wij willen sneuvlen of zeeghaftig triomferen.
Lucifer
Dit strijdt met onzen eed en Gabriëls gebod.
Luciferisten
Dat strijdt met God en zet het mensdom boven God.
Lucifer
Laat God zijn eer en stoel en majesteit bewaren.
Luciferisten
Bewaar uw eigen stoel: wij willen, als pilaren,
u stutten en den staat der engelen meteen.
Geen mens zal onze kroon, Gods kroon, met voeten treên.
Lucifer
De veldheer Michaël, gewapend onder ’t zegenen
van boven, wil ons fluks met al zijn heir bejegenen.
Zijn heirkracht bij uw macht, wat is ’t een groot verscheel!
Luciferisten
Is ’t gene helft, gij sleept een staart van ’t derde deel
der geesten mede, indien ge u geeft op onze zijde.
Lucifer
Dan is de kans gewaagd, onz’ gunst verloren bij de
verdrukkers van uw recht.
Luciferisten
De moed, de dapperheid,
de hoon, de smaad, de spijt, de wanhoop, het beleid,
de wraak, het ongelijk, niet anders te beslechten,
en wat hier aanhangt, zal ons stijven, onder ’t vechten.
Belzebub
Wij hebben ’t heilig rijk alleen in onze macht.
Wat raadslot men besluit’, de wapens geven ’t kracht
en nadruk. Zo wij slechts ons in slagorden stellen,
wat nu nog weifelt straks op onze zij zal hellen.
Lucifer
Ik troost me dan geweld te keren met geweld.
1260
1265
Belzebub
Zo stijg de trappen op, o allerbraafste held.
Heer stedehouder, stijg dien troon op, dat we u zweren.
Lucifer
Vorst Belzebub, getuig, en gij, doorluchtste heren,
Apollion, getuig, getuig, vorst Belial,
dat ik, uit nood en dwang, dien last aanvaarden zal,
tot voorstand van Gods rijk, om ons bederf te keren.
Belzebub
Nu brengt den standerd voort, dat wij den standerd zweren,
getrouwigheid aan God en onze Morgenstar.
Luciferisten
Wij zweren tegelijk bij God en Lucifer.
Uit: Joost van den Vondel, Lucifer / Adam in ballingschap / Noah.
Toelichting:
vs. 1183 waagt: davert
vs. 1184 gereten: uiteengescheurd
vs. 1189 voetschabel: voetbank
vs. 1194 Wat ... gezienen: wat voor eerbewijzen brengt hij
(de mens) aan de toch eigenlijk nooit door hem
geziene God, d.w.z. wat voor belang heeft God
erbij?
vs. 1195 snoden: waardeloze
vs. 1199 orden: orde, soort
vs. 1201 de mens: lees: en de mens
vs. 1223 wil: zal, kan
vs. 1227 zich belgen: geërgerd zijn
vs. 1228 zo: als tenminste
vs. 1229 vat: aanpakt; dit ... gevaar: beide oplossingen zijn
gevaarlijk voor ons
vs. 1233 zog: kielzog
vs. 1245 Is ... helft: zoal niet de helft; staart: staartvormige
groep (met een toespeling op Openb. 12:4, waar
verteld wordt van de draak die met zijn staart het
derde deel van de sterren uit de hemel wegsleepte)
vs. 1251 en ... aanhangt: en wat dies meer zij
e Welke twee algemene kenmerken van een treurspel herken je
in Lucifer?
f Welke raad geeft Belzebub in vs. 1178 en verder aan de
Luciferisten?
g In welke versregels komt de kritiek van de Luciferisten op de
mens het duidelijkst naar voren?
h Leg beargumenteerd uit waarom Lucifer niet direct bereid is
aanvoerder van de ontevreden engelen te worden.
i Leg in eigen woorden uit welke rol Belzebub volgens jou in
het tekstfragment speelt.
j Citeer de versregels waarin Lucifer beargumenteert dat hij de
leiding over de ontevreden en opstandige engelen aanvaardt.
32 Literatuurgeschiedenis

k Leg uit waarom onderwerpen als verzet en opstand goed
aansluiten bij de historische ontwikkelingen van de
zestiende en zeventiende eeuw.
5
10
15
20
25
30
35
40
Na het overlijden van Joost van den Vondel schreef
Geeraardt Brandt een biografie over hem. Brandt beschrijft
de ontvangst van Lucifer in 1654:
In het volgende jaar, 1654, gaf hij zijn treurspel Lucifer
in het licht. Dit werk was wat de artisticiteit betreft, niet
het minste van zijn treurspelen, maar ten aanzien van de
stof en de uitwerking werd het aan veel kritiek onderworpen.
Sommige predikanten veroordeelden openlijk op
de preekstoel dat men zulke bijbelstof, de hemel met de
engelen, op het toneel bracht; dat men het heilige
mengde met menselijke vondsten, en daar een toneelspel
van maakte. ‘In dit spel,’ zeiden ze, ‘waren opgenomen
onheilige, onkuise, goddeloze, valse en zeer aanmatigend
bedachte zaken, te spitsvondig uit het menselijk brein
gesproten.’ Hun prediken en aandringen had zo veel
uitwerking, dat men Lucifer, na twee keer spelen, van
het toneel weerde. Doch dat tegenwerken wekte een des
te groter nieuwsgierigheid om te lezen hetgeen men
verbood te spelen. De ganse druk van duizend boeken
raakte in acht dagen tijd uitverkocht, zodat de uitgeverboekverkoper
het treurspel weer opnieuw op de pers
legde. Onder de predikanten die op dit punt de meeste
ijver aan de dag legden, was wel de voornaamste Petrus
Wittewrongel, een Zeeuw van geboorte. Dagelijks haalde
hij de schouwburg alsmede de toneelstukken in zijn
preken over de hekel, ze aanduidend als ‘scholen der
ijdelheid, en zondige offerplaatsen, overblijfsels van het
heidendom, aanleidingen tot zonde, goddeloosheid,
onreinheid, lichtzinnigheid en tijdverspilling’.
Hoewel Vondel met zulke tegenstanders te maken had,
liet hij de moed niet zakken. Hij maakte dit toepasselijke
versje op Wittewrongel:
Trompetter van de Zeeuwen
Gij tergt een nest vol spreeuwen
Hij stelde een Toneelschild, of pleitrede voor het goed
recht van het toneel op, in proza, waarin hij de
predikanten niet spaarde, maar hen met veel bitse en
bittere woorden beschreef als onoordeelkundige gezellen,
kerkuilen en bedilals. Tot zijn verdediging voerde hij aan
‘dat het oogmerk van de treurspelen is de woeste aard der
mensen in te tomen en hun goede zeden in te prenten,
en dat het blijspel zwaarmoedige zielen verkwikt’. Ook
wees hij erop dat er, ‘als men ter wille van het misbruik
van dingen altijd het goed gebruik moest verwerpen,
niets ter wereld onomgewroet en onaangetast zou blijven’.
Uit: Geeraardt Brandt, Het leven van Joost van den Vondel.
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw 33
l Welke kritiek hebben de predikanten op Lucifer?
m De duizend gedrukte boeken van Lucifer waren in acht dagen
verkocht. Leg beargumenteerd uit of een oplage van duizend
exemplaren voor zeventiende-eeuwse begrippen veel of
weinig is.
n Wat is volgens Van den Vondel de functie van een treurspel?
c Eindopdrachten
Kies een van onderstaande opdrachten.
Muziek
1 Studeer een aantal liederen uit de zestiende en zeventiende
eeuw in en verzorg een muzikale presentatie.
Voor deze opdracht kun je je laten inspireren door
uitvoeringen op cd. Er zijn meerdere cd’s beschikbaar.
Muzieknotaties van bekende dichters kun je vinden in G.A.
Bredero, Groot Lied-boeck, deel 3; P.C. Hooft, Granida (editie
L. van Gemert) en Vondel vocaal (editie K. de Bruijn en
M. Spies).
2 Zoek informatie over het ontstaan van de opera en leg
daarna in een beschouwing uit of je Granida van Hooft wel
of geen opera kunt noemen.
Voor deze opdracht kun je gebruik maken van Granida (editie
L. van Gemert) of Granida (tekstboekje van de voorstelling
uit 2009 door Ipermestra).
Schilderkunst
3 Genreschilderijen zijn in functie vergelijkbaar met
didactische verhalen en (boertige) liederen. Er kan in
schilderijen gebruik gemaakt worden van exempla contraria
en vaak worden er normen en waarden uitgebeeld.
Zoek drie duidelijke afbeeldingen van genreschilderijen uit
de zeventiende eeuw die je in verband kunt brengen met de
liederen van Bredero uit je theorie- en verwerkingsboek.
• Beschrijf zo nauwkeurig mogelijk wat je op de schilderijen
ziet afgebeeld.
• Probeer te bepalen welke normen en waarden centraal
staan en of er gebruik wordt gemaakt van exempla
contraria.
• Leg beargumenteerd uit welke relaties je kunt leggen
tussen de liederen en de schilderijen.
Literatuur
4 Schrijf twee sonnetten. Laat je inspireren door de sonnetten
van Hooft in je theorie- en verwerkingsboek. In het eerste
sonnet streef je naar imitatio: je schrijft een sonnet met als
onderwerp de petrarkistische liefde. Het tweede sonnet is
een sonnet waarin je de petrarkistische liefde bespot.