HERMENEUS jrg 64-1992 nummer 1 - Tresoar

door de vijfde-eeuwse dichter Sidonius Apollinaris aan de poeta maximus van de Romeinen
ontleend (Carmina 2,420; 11,30).
Natura docet
Dat de natuur de leermeesteres van de artes is, wordt ook door de formulering natura
docet (indertijd gekozen als naam voor het natuurhistorisch museum in Denekamp)
tot uitdrukking bracht. Bij Cicero vinden wij de volgende uitspraak: “Ontelbare vaardigheden
zijn er uitgevonden, omdat de natuur ons die leerde” (De legibus 1,26 artes
innumerabiles repertae sunt docente natura). Elders spreekt hij van de natuur die begon
te onderrichten (De finibus 5,59 natura ... instituit docere). Enkele andere teksten
zijn Paulus, Ad Corinthios I 11,14 nec ipsa natura docet vos (‘En leert de natuur zelf u
niet”) en de embleem-tekst Natura doctrice (‘Terwijl de natuur onze leermeesteres
is”) 4 .
De onbekende auteur van de retorica-handleiding Ad Herennium (ca. 85 v Chr.)
merkt op dat de natuur zelf ons allerlei retorische principes leert (3, 21-22). Docet
ergo nos ipsa natura, quid oporteat fieri. Hoc modo naturae subpeditabitur doctrina.
Nam utraque altera separata minus erit firma, ita tamen multo plus in doctrina atque
arte praesidii sit .... Solis exortus, cursus, occasus nemo admiratur, propterea quia cotidie
fiunt; ut ecclipsis solis mirantur. quia raro accidunt, et solis ecclipsis magis mirantur
quam lunae, propterea quod haec crebriores sunt. Docet ergo se natura vulgari
et usitata re non exsuscitari, novitate et insigni quodam negotie commoveri. Imitetur
ars igitur naturam et, quod ea desiderat. inveniat, quod ostendit, sequatur. Nihil enim
est quod aut natura extremum invenerit aut doctrina primum, sed rerum principia ab
ingenio profecta sunt, exitus disciplina comparantur.
(“De natuur zelf leert ons dus. wat er gebeuren moet. Zo zal het onderricht de natuurlijke
aanleg steunen. Afzonderlijk zullen deze elk van beide minder uitwerking hebben,
met dit voorbehoud dat onderricht en scholing veel meer steun bieden ... Overhel
opkomen, de baan en het ondergaan van de zon verbaast niemand zich, omdat dit een
alledaags gebeuren is; maar over zonsverduisteringen verbaast men zich wel, omdat
die zelden plaats vinden; en over zonsverduisteringen verbaast men zich meer dan
over maansverduisteringen, omdat de laatste vaker voorkomen. De natuur leert dus
dat men zich niet opwindt over iets dat gewoon en gebruikelijk is, maar dat men door
het verrassende en opvallende getroffen wordt. Laat de vaardigheid derhalve de natuur
nabootsen en laat ze ontdekken wat de natuur verlangt, en navolgen wat ze ons voorhoudt.
Niets is er immers dat de natuur het laatst of dat het systematisch onderricht het
eerst ontdekt heeft, maar het begin van alle vaardigheid gaat uit van het natuurlijke
talent, wat evenwel daarna komt, verwerft men zich door praktische scholing”).
Ars naturae imitatio
Reeds kwam terloops de zegswijze ter sprake dat iedere menselijke vaardigheid een
nabootsing van de natuur is. Wij vinden ze bij Seneca, die een voorkeur heeft voor
spreekwoordelijke uitdrukkingen (Epistula ad Lucilium 65,3 Omnis ars naturae imitatio
est). Aan de wieg van deze formulering staat Aristoteles: γριεκσ γριεκσγριεκσ
γριεκσ (De physica auscultatione 2,2; 194 a 21; “de menselijke vaardigheid bootst de
natuur na”).
22