HERMENEUS jrg 64-1992 nummer 1 - Tresoar

ders: “De natuur heeft ons de kiemen van de kennis gegeven” (Epistula ad Lucilium
120,3).
Enkele voorbeelden van de tournure ‘natura magistra’
“De natuur is onze leermeesteres” is een formulering die men, in ethische zin, voornamelijk
in Stoïcijnse geschriften aantreft. Secundum naturam vivere (“volgens de natuur
leven”) is immers een van de grondregels van de Stoa en volgens deze filosofie
zijn de wetten van de natuur een richtsnoer waarnaar men zijn leven dient in te richten.
Als voorbeeld kan een passage bij Seneca dienen (Epistula ad Lucilium 45,9): qui
natura magistra utitur, ad illius leges componitur, sic vivit quomodo illa praescripsit
(“Wie de natuur als leermeesteres heeft, richt zich naar haar wetten en leeft volgens
haar voorschriften”). Cicero spreekt van de natuur als leidsvrouwe (natura dux): De
officiis 1,100 en Tusculanae disputationes 1,13.30.
Resonanties van dergelijke formuleringen klinken door in christelijke teksten. De
menselijke ziel, aldus Tertullianus (De testimonio animae 5,1), is een leerling van de
natuur: Magistra natura, anima discipula est. Quidquid aut illa edocuit aut ista perdidicit,
a deo traditum est, magistro scilicet ipsius naturae (“De natuur is de leermeesteres,
de ziel is de leerling. Wat de eerste heeft onderricht en de laatste in zich heeft opgenomen,
is door god, de leermeester immers van de natuur zelf, overgeleverd”). Bij dezelfde
schrijver vinden wij in De resurrectione mortuorum 12,8 nog een andere tekst met natura
magistra: praemisit tibi naturam magistram, quo facilius credas prophetiae, discipulus
ante naturae (“Voordien zond hij je de natuur als leermeesteres opdat je, vóór
die tijd leerling van de natuur, de profetie gemakkelijker zou geloven”; vergelijk ook
van dezelfde auteur De corona 5,1).
Reeds in Paulus’ Romeinenbrief (l ,19 w.) ontdekken wij sporen van een dergelijke
traditie: de mens kan uit de schepping opmaken dat er een natuurlijke wet bestaat die
aan de geschreven wetten voorafgaat.
De verbinding ‘artis magistra9
Hoewel, voorzover ons bekend, niet als bepaling van natura, vinden wij in de Latijnse
literatuur een enkel voorbeeld van de verbinding artis magistra. Allereerst in een van
de Heldinne-brieven van Ovidius (Epistula Sapphus ad Phaonem 83), waar de Muze
Thalia deze eretitel krijgt:
Sive abeunt studia in mores artisque magistra
Ingenium nobis molle Thalia facit.
(“Hetzij interesse in gewoonte overgaat en Thalia, de leermeesteres in de kunst ons
talent plooibaar maakt”).
Er is ook een Griekse pendant γριεκσ γριεκσ, die al vroeg voorkomt, nl. in
de Prometheus van Aeschylus (vers 110 γριεκσ γριεκσγριεκσγριεκσ γριεκσ
γριεκσ γριεκσ γριεκσ; vergelijk ook de verzen 254 en 506): “de gestolen vuurbron,
die de leermeester van iedere vaardigheid voor de stervelingen gebleken is”.
Vanwege de woordplaatsing willen wij hier eveneens de als slot van een hexameter
fungerende verbinding arte magistra vermelden (“met meesterlijke kunstvaardigheid”).
Ze komt tweemaal bij Vergilius voor (Aeneïs 8,442 en 12,427) en is naderhand
21