HERMENEUS jrg 64-1992 nummer 1 - Tresoar

Verwant hiermee is de gedachte, die wij bij andere auteurs uit de Oudheid aantreffen,
dat de natuur de mens langs de weg van experimenten, allereerst op het gebied van de
landbouw die als de basis van de beschaving beschouwd werd, op een hoger plan gebracht
had. Zo is voor Varro de landbouw een ars, die de natuur ons langs de twee wegen
van ervaring en navolging heeft bijgebracht (Rerum rusticarum 1,18,7): Bivium
nobis ad culturam dedit natura, experientiam et imitationem. Antiquissimi agricoiae
temptando pleraque constituerunt, liberi eorum magnam partem imitando (“De natuur
gaf ons een dubbele baan die naar beschaving voerde, nl. ervaring en navolging.
De allereerste landbouwers hebben door middel van experimenten tal van gegevens
weten te achterhalen, hun kinderen hebben dit voornamelijk weten te bereiken door
in hun voetsporen te treden”).
De opvattingen van de Stoïcijnen
Bij de Stoïcijnen is natura (γριεκσ) een centrale term. Ze huldigen de opvatting dat de
natuur, gedefinieerd als een ignis artificiosus (γριεκσγριεκσ: “kunstvaardig vuur”) 1
voor de mens een leermeesteres is, wanneer hij zich bepaalde vaardigheden eigen wil
maken.
In Cicero’s De natura deorum 2, 57, 22 komen wij dicht bij de formulering Natura
artis magistra. In de verwoording van de Stoïcijnse zienswijze lezen wij de volgende
passage: Zeno igitur naturam ita definit ut eam dicat ignem esse artificiosum ad gignendum
progredientem via. Censet enim artis maxime proprium esse creare et gignere,
quodque in operibus nostrarum artium manus efficiat, id multo artificiosius naturam
efficere, id est, ut dixi, ignem artificiosum, magistrum artium reliquarum. Atque
hac quidem ratione omnis natura artificiosa 2 est, quod habet quasi viam quandam et
sectam quam sequatur.
(“Zeno definieert de natuur derhalve aldus, dat hij zegt dat ze een kunstvaardig vuur
is dat methodisch te werk gaat bij het scheppingsproces. Want hij is de mening toegedaan
dat het aan de kunstvaardigheid bij uitstek eigen is te scheppen en voort te brengen
en dat, wat de hand tot stand brengt bij onze menselijke kunstwerken, de natuur
nog veel kunstvoller doet, het kunstvaardig vuur dus, zoals ik zojuist zei, de leermeester
vun de overige kunsten. En in dit opzicht is de hele natuur kunstvaardig dat ze als het
ware een methode en richtsnoer heeft om ons te volgen”).
In De beneficiis IV 6,6 - 7,1 spreekt de Stoïcijn Seneca over de werking van de natuur
in de afzonderlijke mens. Ze brengt de in ons aanwezige kiem van de talenten tot
ontwikkeling. In deze passage komen de termen natura, ars en magister in elkaars
onmiddellijke omgeving voor. Insita sunt nobis omnium aetatum omniumque artium
semina magisterque ex occulto deus producit ingenia. “Natura, inquis, haec mihi
praestat”. Non intellegis te, cum hoc dicis, mutare nomen deo? Quidenim aliud est natura
quam deus et divina ratio toti mundo partibusque eius inserta? Quotiens voles,
tibi licet aliterhunc auctorem rerum nostrarum compellare.
(“De zaden van alle leeftijden en van alle kunstvaardigheden zijn bij ons ingeplant en
als een leermeester brengt god in het verborgene de talenten tot ontplooiing. ‘Het is de
natuur, zeg je, ‘die mij dit schenkt’. Begrijp je niet dat je door deze formulering god
een andere naam geeft? Want wat is de natuur anders dan god en de goddelijke logos
die de hele kosmos en zijn delen doordringt? Zo dikwijls als je wilt, mag je deze schepper
van het menselijk bestel met een andere naam aanspreken”). Zo zegt Seneca el-
20