HERMENEUS jrg 64-1992 nummer 1 - Tresoar

Natura artis
magistra
G.J.M. Bartelink
De culturele bijdrage van NRC-Handelsblad van 17 augustus 1990 was gewijd aan
een belangwekkend en de eeuwen door veel behandeld thema: de verhouding tussen
natuur en kunst. In een inleidend artikel ondernam de journalist Pieter Steinz een poging
om de oorsprong van de blijkbaar spreekwoordelijke uitdrukking Natura artis
magistra op te sporen. De constatering dat de gedachte ongetwijfeld op de Oudheid
terugging werd naderhand door enkele ingezonden stukken bevestigd, maar de auteur
toonde zich duidelijk teleurgesteld dat de letterlijke formulering van de uitdrukking
- allerwegen bekend als de spreuk boven de ingang van de Amsterdamse dierentuin
(Artis!) - nergens door hem vóór de stichting van de diergaarde in 1838 door het
Koninklijk Zoölogisch Genootschap van die naam kon worden getraceerd, te meer
daar men uit het eerste bezoekersgidsje van Artis uit 1843 kan opmaken dat de uitdrukking
destijds in die vorm een spreekwoordelijk karakter had. Wijsmuller, een van
de stichters, schreef hierin een “historisch overzigt”, waarin hij kritiek op de Latijnse
naam van de dierentuin voorzichtig afwees: “Het is mogelijk dat ook de latijnsche
titel de aandacht opwekte; en het is vreemd dat onderscheidene wetenschappenlijke
instellingen te Amsterdam een latijnsche zinspreuk voeren... Wij houden het er voor,
dat de stichters van dit genootschap, zij het ook geen gelukkige, dan toch een verstandige
keuze deden. Zij handelden zonderde minste aanmatiging, en stelden liever eene
algemeen bekende spreuk boven de poort, dan het verwijt op zich te laden, iets een
naam te geven, waarop het nog geene aanspraak had”.
Misschien zou een neolatinist een vingerwijzing kunnen geven, of er teksten uit de
18e of het begin van de 19e eeuw bestaan waarin de spreuk voorkomt. Onze bedoeling
is alleen nog eens naar de bronnen in de Oudheid te kijken en met wat speurwerk
te pogen het historische beeld helderder te krijgen.
Allereerst dient er evenwel op gewezen te worden dat de uitdrukking Natura artis
magistra. die gewoonlijk als vanzelfsprekend vertaald wordt met “De natuur is de
leermeesteres van de kunst”, tengevolge van de scala van betekenissen van zowel
natura (�_σις) als ars (τέ�νη) een ruimere interpretatie blijkt toe te laten. Ars kan
iedere vaardigheid of kunde aanduiden, zowel kunstvaardigheid en wetenschap als
praktische vaardigheden. En natura kan betrekking hebben op de scheppende kracht
in het heelal, ze kan al het geschapene aanduiden, maar ook de in natuur heersende
18