HERMENEUS jrg 64-1992 nummer 1 - Tresoar

De medische
verzorging van
de Romeinse
soldaat
Maarten Th.R.M. Dolmans
Wie denkt aan het Romeinse rijk, denkt aan Romeinse soldaten. Zij veroverden dat
rijk niet alleen, maar zij hielden het ook eeuwenlang intact. Wapens en strategie speelden
hierbij natuurlijk een belangrijke rol. Minstens even belangrijk - zo leren ons ook
recente oorlogservaringen - zijn het moreel en de fysieke conditie van de man in het
veld. Welke bijdrage heeft de medische verzorging in het Romeinse leger daaraan nu
geleverd?
In 1975 schreef G. Majno nog in zijn boek The Healing Hand (390): “for lack of documents,
the story of the Roman army and navy surgeons cannot be written...”. Zijn
woorden gaan tegenwoordig niet meer op. Daarbij dient echter wel aangetekend te
worden dat de moderne studies zonder uitzondering deelstudies zijn. Het literair en
archeologisch bronnenmateriaal geeft nog geen volledig beeld en blijft moeilijk interpreteerbaar.
De verrichtingen van de medische dienst in vredestijd
Het is voornamelijk aan de militaire reorganisaties van Augustus (27 v.Chr.-14 n.
Chr.) te danken dat er een erkende militair-medische dienst ontstond. Deze dienst
bestond uit een aantal medici -waarschijnlijk zo’n 10 à 12 per legioen -, verplegers en
per castra een militair hospitaal, het valetudinarium. De medici hadden naar het zich
laat aanzien drie taken: de zorg voor het behoud van de gezondheid van de troepen,
het verplegen van de zieken in vredestijd en het verzorgen van gewonden in oorlogstijd.
Algemene gezondheidstoestand
Daar de gezondheid van de troepen slechts gewaarborgd kon worden door goede sanitaire
voorzieningen en hygiëne, hadden deze in de kampen een hoge prioriteit.
Daarnaast speelde ook de algemene lichamelijke conditie van de soldaten een belangrijke
rol. Vandaar dat de aankomende recruut onderworpen werd aan een probatio,
1

een keuring. Vegetius (eind vierde eeuw n.Chr) (Epitome rei militaris I 6) geeft hierin
een goed inzicht:
Maar wie een keuring gaat houden moet scherp opletten dat hij op grond van het gezicht,
van de ogen, van de algemene bouw van de ledematen, diegenen uitzoekt die sterk genoeg
zijn om zich soldaten te tonen. Want niet alleen bij mensen, maar ook bij paarden en honden
wordt kracht getoond door vele aanwijzingen... Laat dus een jongeman, die geselecteerd
wordt voor het krijgsbedrijf levendige ogen hebben, een rechte hals, een brede borstkas,
gespierde schouders, sterke armen, lange vingers, een bescheiden buik, smalle billen, kuiten
en voeten, die niet uit elkaar staan door overbodig vlees maar stevig zijn met harde spieren.
Als U bij een recruut deze tekenen tegenkomt, leg dan niet veel nadruk op de lengte. Het is
namelijk nuttiger dat soldaten sterk zijn dan dat ze groot zijn.
Naast de medische keuring werd aandacht besteed aan de legale status, de achtergrond,
vorige beroepen, de intelligentie en de geschiktheid van de gegadigde. Een
recruut met gebreken of ziekten maakte weinig kans door de keuring heen te komen.
Na de keuring vertrok de recruut naar zijn eenheid. Daar kreeg hij een militaire training
die van hem een volwaardig soldaat moest maken. Deze training duurde minimaal
vier maanden en alleen zij die dit volbrachten werden soldaat. De anderen werden
alsnog uit het leger verwijderd.
Ook na de proeftijd was de soldaat niet bevrijd van de diverse trainingen. Elke
ochtend verrichtten de soldaten oefeningen, die varieerden van wapentraining tot
zwemmen en het bouwen van kampen.
Flavius Josephus vermeldt dat de soldaten iedere dag met veel enthousiasme trainden.
Dit lijkt in onze ogen haast onwaarschijnlijk als we ons indenken dat de soldaten
in volle uitrusting drie maal per maand, een mars van 10.000 voet (30 km) moesten
afleggen. Deze spierversterker werd smalend ambulatus, oftewel “wandeling” genoemd.
Uit de bronnen blijkt dat de fysieke conditie van manschappen, periodiek of indien
daar aanleiding toe was, werd gecontroleerd. Eerlijkheidshalve moet worden toegevoegd
dat Vegetius training belangrijker achtte voor de gezondheid van de manschappen
dan het (preventieve) werk van de medici.
Goede voeding is mede van belang om de conditie van de soldaten op peil te houden.
De Romeinen wisten dit. Zij besteedden uitgebreid aandacht aan het voedsel. De belangrijkste
voedingsbestanddelen van de soldaten waren de diverse graansoorten.
Deze zijn in vele legioens- en hulptroepenkampen teruggevonden. Naast graan nuttigden
de soldaten vlees van runderen, schapen, geilp» en varkens, regelmatig aangevuld
metjachtvlees. Ten slotte dienen groenten en andere gewassen, zoals bonen,
linzen, wortelen, appels, erwten, vijgen en specerijen, genoemd te worden.
Ook over voeding in geval van ziekte is het een en ander bekend. Celsus omschrijft
linzen, erwten en tuinbonen als goed voor zieken. Plinius noemt linzen goed voor de
ingewanden en een middel tegen zwellingen. Sporen van dit eiwit- en koolhydraatrijk
voedsel zijn in de diverse valetudinaria aangetroffen, net als resten van vijgen, schaaldieren,
eieren en gevogelte. Volgens antieke schrijvers waren ook deze laatste goed
voor de gezondheid. Hun opmerkingen en de vindplaatsen maken het aannemelijk
dat dit voedsel door de militaire medici gebruikt werd als voedsel voor zieken.
2

Ziekten
Uit diverse bronnen wordt duidelijk dat de medici soms te maken hadden met een
groot aantal zieken. Een militair arts, gestationeerd in Alexandrië, schrijft aan zijn
moeder (Papyri Ross.-Georg. III.2.6-15):
U zult er dus goed aan doen, moeder, wanneer U onze brief ontvangen heeft, direct naar ons
toe te komen, want U weet, dat mijn broer Marcus zeer bezorgd is om de zieken en hun verzorging.
U weet, dat het niet gemakkelijk is het niet geringe aantal patiënten en de apotheek
achter te laten zonder dat er gemor over ons ontstaat... In ieder geval heeft Marcus U met
een brief op de hoogte gebracht van mijn drukke werkzaamheden....
Naast deze brief geven officiële documenten indicaties. Eén daarvan noemt een soldaat
die niet terugkeerde van dienst elders, omdat hij ziek werd. Een ander laat zien
dat enkele soldaten ziek waren geweest en nog niet fit waren voor dienst. Een aanwezigheidslijst
uit Vindolanda (Chesterholm, Noord-Engeland) met namen van 750
militairen vermeldt niet minder dan zeventig zieken, waarvan tien door bindvliesontsteking
van de ogen.
Het is duidelijk dat een ziekenpercentage van negen procent, zoals te Vindolanda,
ernstige gevolgen kan hebben voor de grensverdediging. Er moest alles aan gedaan
worden om dergelijke situaties te voorkomen. Daarom ook de vaak goede hygiënische
inrichtingen en de hospitalen in de kampen. Het zijn deze laatste die een “betrouwbare”
indicatie geven van het aantal zieken. De legioenshospitalen konden zo’n twee
tot zeven procent van de totale bezetting van het kamp huisvesten. Betekent dit dat
het gemiddeld aantal zieken en gewonden ten minste twee procent heeft bedragen?
Ook de Romeinse soldaten leden aan alledaagse kwalen als verkoudheid, griep en
ingewandstoornissen. Uit de literatuur blijkt dat oudere soldaten last kregen van jicht.
Door ouderdom en slecht voedsel verkromde ledematen, en arthritis op jeugdige leeftijd
waren niet ongewoon, zoals onder andere blijkt uit Tacitus’ Annales (I 34) en uit
opgravingen in Velsen en Herculaneum. Zo had bijvoorbeeld het skelet van de fors
gebouwde 1.90 meter lange man uit Velsen een zeer sterk ontwikkelde rechterarm en
door overbelasting beschadigde voeten en wervelkolom. Het skelet van een cavalerist
uit Herculaneum gaf - naast enige genezen verwondingen - aanwijzingen voor botvervorming
door paardrijden. Fysisch-antropologisch of osteo-archeologisch onderzoek
naar skeletresten van Romeinse soldaten zullen ongetwijfeld nog meer aanwijzingen
geven.
Concentratie van grote mensenmassa’s op een klein oppervlak, zoals in de legerkampen,
was een goede voedingsbodem voor het uitbreken van epidemische ziekten.
Zij waren de grootste “killers” uit de Oudheid. Het besmettingsgevaar en het verlies
van mensenlevens hadden een ingrijpende psychologische uitwerking. Verruwing,
demoralisering en het verdwijnen van de strijdlust waren het gevolg. Het was daarom
zaak het verspreiden van ziekten zoveel mogelijk tegen te gaan. Belangrijke functies
van de medische dienst waren dan ook het voorkómen, het beperken en het behandelen
van epidemische ziekten.
3

Geneeskundige hulp
Werd een soldaat toch ziek, dan werd hij overgebracht naar het valetudinarium. De
medici aldaar stelden de diagnose en gaven de patiënt zo mogelijk geneeskundige
hulp. Volgens Celsus bestond medische hulp uit drie onderdelen: genezing door middel
van dieet, geneesmiddelen en chirurgie. Het ziekenvoedsel is eerder genoemd; nu
bekijken we de geneesmiddelen.
De belangrijkste medicinale vondsten komen uit Novaesium (Neuss, Duitsland) en
Oberaden (Nordrhein-Westfalen, Duitsland). Tijdens onderzoek op het hospitaalterrein
van Novaesium vonden archeologen in een brandlaag gedeeltelijk verkoolde
planten en vruchtenresten. Zij ontdekten daarin duizendguldenkruid, thijm, bilzenkruid,
bokshoom, hertshooi, en andere planten. Het is niet uit te sluiten dat deze planten
gebruikt zijn als geneesmiddel en voedsel voor de zieken in het hospitaal. Buiten
het hospitaal werden resten van planten en vruchten als weegbree, St.Janskruid, wikke,
bonekruid, bonen, vijgen en perziken aangetroffen. Al deze gewassen worden
door auteurs als Celsus, Plinius, Galenus en natuurlijk ook door de militaire medicus
Dioscurides genoemd als geneesmiddelen voor bijvoorbeeld oogziekten, longontsteking,
jicht, reumatiek, als trekpleister, tegen littekenpijn, en bij doorliggen.
Een deel van de genoemde planten werd geïmporteerd, een ander deel verbouwd in
de hospitaalhof. Waarschijnlijk verzamelden de stafleden de planten die zij verwerkten
tot drankjes, pillen en zalfjes. Vondsten van mengblokken, zalfdozen, glaswerk
voor oliën, olievaatjes en medicijnkisten rechtvaardigen deze conclusie.
Wijn had ook een geneeskrachtige werking. Uit het kamp Carpow, in het natte en
koude Schotland, komt een fragment van een wijnamfoor waarin in Griekse letters
gekrast stond: “PRAST[ON]” fmalrove, Murrubium vulgare).
De wijn die met extract van deze plant was aangelengd, werd door Dioscurides aanbevolen
als middel tegen borstklachten, speciaal als hoestdrank. Op een wijnamfoor
uit het fort Isca Silurum te Caerleon in Zuid-Wales stond “AMINE”, hetgeen in de
literatuur genoemd wordt als een zeer goede Italiaanse kwaliteitswijn, die gebruikt
werd als middel tegen diarree en bij gewone verkoudheid.
EX RADICE BRITANICA: deksel van een medicinaal
doosje uit Haltem (Duitsland), dat een middel
tegen scheurbuik bevatte. 16 na Chr.
4
Voorbeelden van kennisverrijking door
militaire medici zijn ons ook bekend. Zo
leerden zij volgens Plinius (Nat.Hist XXV
20-1.), tijdens de veldtochten van Germanicus
in 16 n.Chr. het middel radix
britannica (zuring, Rumex obtusifolius)
kennen. Dit bleek een uitstekend middel
tegen scheurbuik. Een in het kamp Haltem
(Duitsland) gevonden dekseltje met
als inscriptie “EX RADICE BRITANI-
CA”, bevestigt het gebruik van deze
wortel. Daarnaast werd tijdens campagnes
een uitstekend bloedstelpend middel,
barbarum genaamd, ontdekt. Axius,
medicus ocularius, was bij Galenus (XII
786K) bekend om zijn uitstekende oog-

De verspreiding van Romeinse militaire hospitalen.
zalf die vermiljoen bevatte en de medicus exercitus Antigonus ontdekte volgens Galenus
(idem) een bruikbaar middel tegen hoofdpijn.
Hospitalen en hygiëne
Zoals gezegd was één van de belangrijkste zorgen binnen een militair kamp het voorkómen
van ziekten. Om deze reden wil ik kort ingaan op de hospitalen en de sanitaire
voorzieningen in de militaire kampen. Op dit moment zijn zo’n 25 valetudinaria bekend.
De meeste hiervan liggen langs de muur van Hadrianus, langs de Rijn en de
Donau. De eerste militaire hospitalen treffen we aan ten tijde van Augustus, bij het
ontstaan van gestationeerde legers. Alle bekende hospitalen stammen uit de eerste en
tweede eeuw n.Chr.
De uniformiteit van de gebouwen is groot. Om een binnenhof lagen vier vleugels.
In één vleugel lag de ingang, die uitkwam op een hal. Deze gaf meestal toegang tot
een behandelruimte, een ruimte voor de medici, de keuken en de binnengang. De drie
andere vleugels bevatten, door de binnengang in twee rijen gescheiden, ziekenkamers.
Deze constructie liet toe dat een groot aantal zieken op een relatief geringe
oppervlakte ondergebracht kon worden.
Opvallend zijn de 60 kamers die overeenkomen met de 60 centuriën van een legioen.
Ook bij de hospitalen van niet-Romeinse hulptroepen is een verhouding van één kamer
per centune zichtbaar.
5

In de eerste en tweede eèttw valt één
langzame toename van het bebouwde
grondoppervlak en kamers te constateren.
De oorzaak hiervan is niet bekend:
mogelijk ontstond er een behoefte aan
grotere kamers voor een betere verzorging,
of het aantal zieken en gewonden
nam in de tweede eeuw toe.
Behalve op het strategisch belang werd
bij het uitzoeken van een geschikte
lokatie voor het kamp ook gelet op de
natuurlijke gesteldheid van de lokatie.
Drassige terreinen of gebieden met slechte
afvoermogelijkheden werden, zo mogelijk,
vermeden. Daarentegen waren
de Romeinen zich ervan bewust dat er
gezorgd diende te worden voor vers
water. Om deze reden vinden we veel
kampen bij rivieren. Waar dit niet mogelijk
was, maakten de architecten gebruik
van aquaducten, waterleidingen of
putten.
Net zo belangrijk als vers water was
een goede afvoer. Hiervoor bouwden de
Romeinse soldaten afvoerkanalen, latrines
en beerputten. Latrines lagen vaak bij de omwallmg op het laagste punt van nel
kamp. Hierdoor konden zij makkelijk gespoeld worden.
Daar waar geen waterlatrines gebouwd konden worden, waren de latrines voorzien
van grote bakken of emmers waarde faecahën in terecht kwamen. Deze bakken werden
regelmatig geleegd.
En natuurlijk kende elk kamp, in de nabijheid, zijn badhuis. Deze badhuizen dienden
vooral de persoonlijke hygiëne en moesten het ontstaan van ziekten tegengaan.
Vooral in de noordelijke gebieden, langs de muur van Hadrianus, zullen deze baden,
in de lange en koude winterdagen, een welkome bron van afwisseling ten opzichte
van de dagelijkse routine geweest zijn.
De verrichtingen van de medische dienst in oorlogstijd
Het militaire hospitaal van Vetera
(Birten by Xanten, Duitsland) 54-70 na Chr.
In tijd van oorlog nam de medische bedrijvigheid in het leger sterk toe. De opvang, het
vervoer en de behandeling van gewonden vroegen alle aandacht van het medisch
personeel. De medici waren gedwongen over te schakelen van ziekenzorg naar oorlogschirurgie.
Zoals bekend vochten de Romeinse soldaten in linies van acht man diep. De veldslagen
in de Oudheid liepen uit op een strijd van man tegen man. Dat bij dit soort ge-
6

Twee militairen krijgen geneeskundige hulp op het
slagveld. Detail zuil van Traianus te Rome.
vechten vele gewonden vielen, is duidelijk.
Het was zaak deze gewonden zo
snel mogelijk af te voeren. Zij hinderden
de overige manschappen en tastten door
hun ellendige aanblik het moreel van de
vechtenden aan. Daarnaast moesten zij
voor medische zorg zo snel mogelijk uit
de linies gehaald worden. Gedurende de
Keizertijd lag deze taak bij de capsarii
(hospikken) en medesoldaten. Zoals de
zuil van Traianus laat zien ontvingen zij
achter de linies eerste hulp van capsarii
en medici. Na een eerste verzorging
werden de soldaten op lastdieren en wagens
vervoerd naar het kamp of een civiele
nederzetting. Waren die niet in de
buurt, zoals tijdens de veldtocht van Germanicus in 16 n. Chr., dan kregen de gewonden
en het zware materiaal een voorsprong en werd getracht de vijand zolang mogelijk
tegen te houden.
Gewondenbehandeling
In het kamphospitaal aangekomen werden de gewonden verder behandeld. Verdoven
van de patiënt was onmogelijk. Aangezien de gemiddelde soldaat geen Marius was
- die zich zonder iets van de pijn te laten merken liet opereren aan zijn spataderen -,
moest hij bij de operatie door enkele helpers worden vastgehouden. Afkooksels van
bilzenkruid en papaver werden wel gebruikt als verdoving, maar als Celsus schrijft
dat een medicus zich niets moet aantrekken van het geschreeuw van de patiënt en rustig
moet snijden, kunnen we ons een voorstelling maken van de situatie. De vleeswonden,
die over het algemeen goed te behandelen waren, werden eenvoudig dichtgenaaid
ofdichtgelijmd. Verwondingen veroorzaakt door projectielen vroegen een andere
behandeling. Hiervoor hadden de Romeinse medici verschillende chirurgische
instrumenten. Veel van deze instrumenten als lepels, scalpels, spieropheffers, tangen,
scharen, en haken zijn teruggevonden in
de legerkampen. Projectielen die in het
lichaam waren terechtgekomen, waren
over het algemeen moeilijk te verwijderen,
zoals Celsus ( De medicina VII
iv.5.1) mededeelt:
Chirurgisch gereedschap gevonden in militaire context
Ook projectielen, die, het lichaam zijn
binnengedrongen, en daarin blijven steken,
worden vaak met grote moeite verwijderd.
Sommige problemen komen
voort uit de aard van de projectielen,
andere uit de plaats, waar ze zijn binnengedrongen.
Elk projectiel moet uit het
7

moet uit het lichaam gehaald worden, ofwel via de plaats, waarlangs hét kwam, of via de
plaats, waarnaar het wijst. In het eerste geval heeft het zichzelf een weg gemaakt, waarlangs
het kan terugkeren, in het tweede geval krijgt het die van een operatiemes, want tegenover
de punt wordt het vlees opengesneden... Dit zijn de algemene regels.
Eventueel werd voor brede projectielen de Diokleïsche (genoemd naar de Griekse
geneesheer Diokles) lepel gebruikt (idem, VII iv.5.3):
Dit [instrument] wordt naast het projectiel op zijn zijkant naar binnen gestoken; vervolgens
wordt, zodra men de punt van het projectiel bereikt heeft, het instrument een beetje gedraaid
zodat het projectiel in het gat valt. Wanneer de punt in het gat zit, worden direct de vingers
tegen de haakjes aan de andere kant gelegd en trekken zij tegelijktijd het instrument en het
projectiel naar buiten.
Projectielen die vast zaten in het bot werden zo mogelijk met de hand of een tang verwijderd.
Lukte dit niet dan werd het bot ingesneden.
Na de behandeling werd de wond gedicht. Wonden die niet genaaid of gelijmd konden
worden, werden met fibulae (spelden) gesloten.
Als voorlopig laatste handeling werd een wondverzorgende pleister en verband
aangebracht (idem, V xxvi.23e/f; V xxvi.24a):
Vervolgens moet op iedere wond eerst een in azijn [of wijn] gedrenkte en uitgeknepen spons
gelegd worden. Men kan zonder ingewikkelde medicamenten een wond genezen. Maar als
iemand hierin weinig vertrouwen heeft, moet men er een medicament opleggen, dat zonder
vet bereid is uit die middelen, die ik genoemd heb als bruikbaar bij bloederige wonden: en
vooral, als het een vleeswond is, barbarum... Een verband om een wond te verbinden kan het
best van linnen zijn. Het moet breed zijn, zodat het, als het er éénmaal omheen ligt, niet
alleen de wond bedekt, maar ook de randen aan beide zijden.
De wondpleisters bevatten één of meer plantenextracten en mineralen. Volgens de
medici remden deze pleisters de ontstekingen en bevorderden zij de wondheling. Vele
van deze extracten en mineralen, als wijn, honing, eiwit, gemalen slakken en pijnboomhars
zijn ons bekend uit de literatuur. Een deel hiervan is aangetroffen in de militaire
hospitalen. In Corbridge (Engeland) werden in een houten kist bundels ijzer en
brons aangetroffen, die in stof of leer waren gebonden. Als we Plinius en Dioscurides
mogen geloven zou de kist hebben kunnen dienen om roest en kopergroen te maken
voor hospitaalmedicijnen (Plinius, Nat.Hist. XXXIV 153/4; zie ook Dioscurides,
De materia medica V 93):
Het effect van roest van ijzer is (wonden) zich te laten samen trekken, ze te drogen en ze te
dichten...nuttig is het ook bij recente wonden, vermengd met wijn en gekneed door myrrhe...
Maar de voornaamste aanbeveling is het gebruik bij vochtige pleisters om wonden en zweren
te reinigen.
Dioscurides (De materia medica V 87) kent dezelfde werking aan koper toe:
de werking [van koper] is adstringerend en opdrogend; het doet vermageren, doet de verzweringen
schrompelen.... en brengt de invretende zweren tot staan.
Dat de antieke geleerden er meer dan eens naast zaten, is algemeen bekend. Maar
toch, een deel van de medicijnen en medische middelen die gevonden zijn in de kampen
en hospitalen, bezit volgens Majno (The Healing Hand, 368) dezelfde chemische
8

estanddelen als middelen die wij tegenwoordig voor dezelfde doeleinden gebruiken.
Na de zware behandelingen werd de gewonde naar een ziekenkamer in het hospitaal
gebracht, waar hij voortdurend door capsarii werd verzorgd. Zijn wonden werden
regelmatig gecontroleerd en schoongemaakt.
Omdat de antieke geneeskunde geen
krachtige antiseptica kende en de medici
evenmin op de hoogte waren van het
ontsmetten van het instrumentarium,
was de kans op ontstekingen groot.
Amputeren zal dan ook, als laatste redmiddel,
een regelmatig terugkerende
behandeling zijn geweest in de oorlogschirurgie.
Celsus (De medicina VII 33)
beschrijft de manier van amputeren:
Dus tussen het gezonde en het aangetaste
deel moet het vlees met een chirurgenmesje
tot aan het bot ingesneden worden
en wel zo, dat dat niet gebeurt precies ter
hoogte van een gewricht en dat liever iets
van het gezonde deel weggehaald wordt
dan dat uit het zieke deel iets achtergelaten
wordt. Zodra men bij het bot gekomen
is, moet het gezonde vlees eraf gehaald
worden en rond het bot weggesneden
worden, zodat ook in dat deel het bot
enigszins blootgelegd wordt: vervolgens
moet met een zaagje dat deel van het bot
afgezaagd worden zo dicht mogelijk bij
het gezonde vlees. En dan moet het uiteinde
van het bot, ruw gemaakt door het
zaagje, glad gemaakt worden en moet de
huid er overheen gelegd worden; de huid moet bij een behandeling van deze soort losgemaakt
worden, zodat hij zoveel mogelijk aan alle kanten het bot bedekt. Waar de huid er
niet overheen gelegd kan worden, moet dat [deel] met pluksel bedekt worden en moet daar
bovenop een in azijn gedrenkte spons gebonden worden. De rest moet naderhand zo gedaan
worden als bij wonden, waarin pus ontstaat, is voorgeschreven.
Nazorg
Capsarii (hospikken) verzorgen een gewonde Numidische
cavalerist. Reconstructie naar gegevens uit de
2e eeuw na Chr.
Al de zieke, gewonde en verminkte soldaten vroegen nazorg. Voor kort herstel konden
de soldaten in het hospitaal blijven. Hier kregen zij specialistische zorg, speciaal
voedsel en genoten wellicht op zonnige dagen in het atrium van het hospitaal van de
zon en de frisse lucht. Soldaten met zware ziekten en verwondingen hadden echter
langdurige nazorg nodig, waartoe het militaire hospitaal niet was uitgerust. Deze soldaten
kregen ziekteverlof of werden naar een “herstellingsoord” gestuurd. Een papyrus
uit Egypte geeft aan dat enkele herstellenden ten tijde van Keizer Claudius (42-54
n.Chr.) naar de kust gestuurd werden om aan te sterken. In Rome is een aantal inscrip-
9

ties te voorschijn gekomen die het bestaan van een optio convalescentium aangeven.
Wellicht was deze een beheerder van een hospitaal voor herstellenden. En tenslotte
weten we dat vele baden in diverse delen van het Romeinse rijk gebouwd en gebruikt
werden door Romeinse soldaten.
In tijd van langdurige campagnes was gebruik van dit soort voorzieningen bijna onmogelijk.
Het strijdtoneel verplaatste zich constant. De lichtgewonden trokken met
het leger mee. Zij werden na hun herstel weer ingezet, soms in aparte eenheden. Voor
de langdurig herstellenden werd een andere oplossing gevonden. Zij werden eenvoudigweg
ondergebracht bij de plaatselijke bevolking. Dit betekende niet dat ze alle
goede zorg moesten ontberen. De militaire bevelhebbers en keizers zorgden ervoor
dat het hun ook daar aan niets ontbrak.
Van ontslag zijn er in het algemeen drie oorzaken: eervol ontslag, ontslag wegens ziekte of
invaliditeit, en oneervol ontslag” (Digesta XLIX 16.13.2).
Soldaten die door verwondingen of ziekte gehandicapt of zodanig verzwakt waren
dat zij hun dienst niet meer naar behoren konden vervullen, werden uit dienst ontslagen.
Zij voldeden niet meer aan de hoge eisen die aan iedere soldaat gesteld werden.
Ook hun missio causuria. ontslag wegens invaliditeit, was eervol. De invalide
soldaat kreeg dus gewoon zijn pensioen van 3000 denarii (of het Romeins burgerrecht),
alsof hij vijfentwintig jaar in dienst was geweest.
Kwaliteit van de medisch zorg
In het bovenstaande is getracht in het kort een overzicht te geven van de hygiëne, de
militaire hospitalen, het bestaan van legerartsen en de goede zorg voor de patiënten
tijdens de eerste en tweede eeuw n.Chr..
Eerste en belangrijkste doel van de militair-medische dienst was het voorkómen
van ziekten en het behoud van en de controle op de conditie van de soldaten. Het
tweede doel was het herstel van zieken en gewonden. Deze soldaten kregen, zoals gezegd,
onderdak en voortdurende verzorging in de militaire hospitalen.
Het is moeilijk te bewijzen dat de genoemde medische verzorging en chirurgische
methoden bij alle legerartsen bekend waren, laat staan door hen gebruikt werden. Een
niet onbelangrijk deel van de beschreven medische en chirurgische kennis kan naar
mijn mening alleen afkomstig zijn uit de militaire geneeskunde. Mogen we dus aannemen
dat de legerartsen deze kennis toepasten?
Daarnaast zijn de medicamenten ter sprake gekomen. Deze kwamen ongetwijfeld
niet allemaal uit de hoek van de militaire geneeskunde. Wat wel opvalt is dat deze, in
de antieke geneeskundige literatuur opgesomde middelen in de Romeinse legerhospitalen
en kampen zijn teruggevonden. Archeologisch onderzoek leert dat de door
Celsus, Dioscurides en Plinius beschreven remedies ook werkelijk werden toegepast.
De militaire medici moeten dus op de hoogte zijn geweest van de medische stand van
zaken en kenden hun “Celsus” en “Dioscurides”.
Naar mijn mening leverde de medische zorg een belangrijke bijdrage aan de gevechtskracht
van de Romeinse soldaten. Het moreel van de soldaten werd versterkt, zij
vochten met meer overtuiging en waren, na ziekte of letsel, weer snel beschikbaar
voor actieve dienst.
10

Een opmerking van Galenus (XIII 604K), dat de militaire medici, in vergelijking
met hemzelf, weinig anatomische kennis hadden doet hier niets aan af. Het feit blijft
dat er uit de eerste noch uit de tweede eeuw n.Chr. iets bekend is over soldaten die zich
beklaagden over de medische verzorging in het Romeinse leger. Of waren zij daartoe
niet meer in staat?
LITERATUUR
Davies, R.W., The Medici of the Roman Armed Forces, Epigrafische Studien 8 (1969) 83-99.
idem, The Roman military medical service, Saalburg Jahrbuch 27 (1970) 84-104.
Jackson, R., Doctors and Diseases in the Roman Empire (London 1988).
Johnson, A., Römische Kastelle des 1. und 2. Jahrhunderts n. Chr. in Brittannien und in den germanischen Provinzen
des Römerreiches (Mainz 1987).
Wilmanns, J.C., Zur Rangordnung der römischen Militararzte während der mittleren Kaiserzeit. Zeitschrift
für Papyrologie und Epigraphik 69 (1987) 177-189.
11

Man versus
minnaar
Lysias’ eerste redevoering
Martine van Kassen
Lysias, een door politieke omstandigheden verarmde fabrikantenzoon in Athene, schreef omstreeks
400 v. Chr. redevoeringen op bestelling. Atheners die in een proces verwikkeld waren en
zelf niet in staat waren hun verhaal adequaat onder woorden te brengen, konden daarvoor bij
hem terecht en droegen het door hem geschreven betoog vervolgens zelf voor bij de rechtbank.
Zijn eenvoudig maar geraffineerd proza, de overtuigingskracht van zijn argumentatie en zijn
bekwaamheid een perfect op de persoon van zijn cliënt toegesneden betoog te schrijven hebben
Lysias beroemd gemaakt. Ook in zijn als eerste overgeleverde redevoering zijn deze kwaliteiten
duidelijk aanwezig. De Athener Euphiletus is beschuldigd van moord op een zekere Eratosthenes.
Euphiletus beweert dat de vermoorde de minnaar van zijn vrouw was, dat hij hem op
heterdaad als zodanig betrapt heeft en hem vervolgens heeft neergestoken, wat volgens de
wetten was toegestaan. Volgens de familie van Eratosthenes zou Euphiletus hem echter van de
straat naar binnen hebben gelokt en hem, toen hij zijn toevlucht had genomen bij de haard, hebben
vermoord. Euphiletus loopt door deze beschuldiging een zeer groot risico. Als hij veroordeeld
wordt zal hij zijn burgerrecht en al zijn bezittingen verliezen. Reden genoeg om een
- waarschijnlijk niet goedkope - professional in te schakelen voor het schrijven van de verdediging.
En Lysias heeft zich meesterlijk van zijn opdracht gekweten. Bij het lezen van de tekst zie
je Euphiletus voor je: een beetje naïeve, niet al te intelligente man, vervuld van hevige wraakgevoelens
als hij merkt dat hij behoorlijk bij de neus is genomen door zijn schijnbaar zo ingetogen
en degelijke vrouw. Hij zal in eerste instantie als bedrogen echtgenoot een nogal onnozele
indruk hebben gemaakt op de juryleden, Atheense burgers die er waarschijnlijk van overtuigd
waren dat iets dergelijks hen nooit zou overkomen. Maar Lysias weet de enigszins ongebruikelijke
situatie bij de beklaagde thuis, die het bedrog mogelijk maakte, zeer aannemelijk te maken.
En wie van de aanwezigen zou het raffinement waarmee de gelieven te werk gingen wél
hebben doorzien? Zo wordt in de loop van het verhaal toch een zekere identificatie met en sympathie
voor de beklaagde mogelijk en dat kan aanzienlijk hebben bijgedragen tot een voor hem
gunstige uitspraak. Of die er ook gekomen is, weten we helaas niet.
Ik zou er heel wat voor over hebben, leden van de jury, als u in deze zaak net zo over
mij zou oordelen als u over uzelf zou doen wanneer u in mijn schoenen stond. Want ik
ben er zeker van dat ieder van u, als u voor anderen dezelfde maatstaf hanteerde als
voor uzelf, verontwaardigd zou zijn over het gebeurde en dat u allen zelfs de bestaande
straffen voor dergelijke figuren te laag zou achten. En niet alleen u zou er zo over
12

denken, maar heel Griekenland. Want dit is het enige vergrijp waarvoor zowel in een
demokratische als in een oligarchische staat dezelfde wraak wordt gegund aan de
zwaksten en de sterksten, zodat de geringste dezelfde rechten heeft als de hoogst geplaatste.
Zozeer, heren, beschouwen alle mensen dit misdrijf als volstrekt ontoelaatbaar.
Wat de hoogte van de straf betreft neem ik dus aan dat u allen het wel eens bent
en dat niemand daar zo gemakkelijk over denkt dat hij meent dat dergelijke boosdoeners
recht hebben op vergiffenis of een lichte straf.
Maar ik denk, heren, dat ik dit moet bewijzen: dat Eratosthenes overspel heeft gepleegd
met mijn vrouw en haar verleid heeft, dat hij mijn kinderen te schande heeft
gemaakt en mijzelf heeft beledigd door mijn huis binnen te dringen. Verder moet ik
aantonen dat er tussen mij en hem geen enkele vijandschap bestond behalve hierom,
dat ik het niet voor het geld gedaan heb, om mezelf te verrijken terwijl ik arm was, en
dat ik geen enkel ander winstoogmerk had behalve mijn wettelijke wraak. Ik zal u nu
vanaf het begin mijn hele situatie uiteenzetten en ik zal niets weglaten maar de hele
waarheid vertellen. Want ik denk dat dit mijn enige kans op redding is, als ik u alles
wat er gebeurd is kan uitleggen.
Toen ik besloten had te trouwen, Atheners, en een vrouw in huis had genomen was
mijn houding eerst zo, dat ik haar niet hinderde, maar haar anderzijds niet de vrijheid
liet te doen wat ze wilde. Ik hield haar dus zo goed mogelijk in het oog en lette op haar
zoals het hoort. Maar toen ons kind was geboren, was ik gerust en vertrouwde ik haar
al mijn zaken toe, omdat ik dacht dat wij nu met de sterkste band verbonden waren. In
het begin, Atheners, was zij inderdaad de beste vrouw die je je maar voor kunt stellen:
een flinke huisvrouw, die het huishouden zuinig en zorgvuldig regelde. Maar toen
mijn moeder stierf, bleek haar dood voor mij het begin van alle ellende. Want mijn
vrouw liep mee in de begrafenisstoet, werd door die vent gezien en na verloop van tijd
door hem verleid. Hij bespiedde namelijk de slavin die de boodschappen deed, nam
via haar contact op met mijn vrouw en werd zo haar ondergang.
Eerst moet ik u nu vertellen, heren, dat ik een huisje met twee etages heb, boven en
beneden op dezelfde manier ingedeeld als respectievelijk vrouwen- en mannenverblijf.
Maar toen ons kind geboren was, voedde zijn moeder het zelf. Wanneer ze het nu
moest wassen, liep ze het risico van de trap te vallen, en daarom nam ik mijn intrek
boven en de vrouwen beneden. Wij waren daar helemaal aan gewend en dikwijls ging
mijn vrouw ook beneden bij het kind slapen om het de borst te geven en te maken dat
het niet huilde. Dat ging lange tijd zo en ik koesterde nooit enige verdenking maar
was zo onnozel te denken dat mijn vrouw een model van ingetogenheid was in de stad.
Maar na verloop van tijd, heren, kwam ik een keer onverwachts van het land en na
het eten begon het kind te schreeuwen en was lastig. Dat kwam doordat de slavin het
expres pijn deed, om het te laten huilen. Die man was toen namelijk in huis, zoals ik
achteraf te weten kwam. Ik zei tegen mijn vrouw dat ze erheen moest gaan en het kind
de borst geven, zodat het huilen eindelijk ophield. Zij wou eerst niet, omdat ze zogenaamd
blij was dat ze me na een tijd weer terugzag. En toen ik boos werd en haar beval
erheen te gaan zei zij: “Zodat jij zeker hier het slavinnetje kan verleiden. Je hebt
haar al eens eerder aangehaald toen je dronken was!” Ik moest lachen en zij stond op.
En toen ze wegging deed ze zogenaamd voor de grap de deur op slot. Ik schonk er
geen aandacht aan en zonder enige verdenking sliep ik lekker, omdat ik immers van
het land kwam. Tegen de ochtend kwam ze weer en maakte de deur open. Toen ik
vroeg waarom de deuren ‘s nachts gekraakt hadden, zei ze dat de lamp bij het kind
13

was uitgegaan en dat ze hem bij de buren weer had aangestoken. Ik zweeg en dacht
dat het zo was. Maar, heren, het leek of ze haar gezicht had opgemaakt, en dat terwijl
haar broer nog geen dertig dagen dood was. Toch zei ik er niets van en ging zwijgend
naar buiten. Daarna, heren, verliep er enige tijd en ik besefte bij lange na de omvang
van mijn ongeluk niet. Toen kwam een of andere oude vrouw naar me toe die gestuurd
was door een vrouw van wie hij de minnaar was, zoals ik later hoorde. Die was verontwaardigd
en voelde zich beledigd dat hij niet meer zo vaak bij haar kwam en ze had
hem laten volgen totdat ze ontdekt had hoe dat kwam. Dat vrouwtje stond me dus
dicht bij mijn huis op te wachten en kwam naar me toe. “Euphiletus”, zei ze, “je moet
niet denken dat ik uit bemoeizucht naar je toe ben gekomen. De man die jou en je vrouw
beledigt is namelijk een vijand van ons. Als jij de slavin die bij jullie thuis de boodschappen
doet ondervraagt, zul je alles te weten komen. En het is Eratosthenes uit de
deme Oè die dat doet. Hij heeft niet alleen jouw vrouw verleid, maar ook heel wat andere.
Dat is z’n specialiteit”.
Toen ze dat gezegd had, heren, ging ze weg. Ik raakte onmiddellijk in verwarring
en alles schoot me weer te binnen en ik was een en al verdenking toen ik bedacht hoe
ik in de slaapkamer was opgesloten, en toen ik me herinnerde dat in die nacht de deur
naar de binnenplaats en de buitendeur gekraakt hadden, wat nooit gebeurde, en dat
het leek dat mijn vrouw zich had opgemaakt. Dat schoot me allemaal te binnen en ik
was een en al verdenking. Toen ik thuis was gekomen, beval ik de slavin mee te gaan
naar de markt. Ik bracht haar bij een van mijn vrienden en zei dat ik alles gehoord had
wat zich in huis afspeelde. “Jij mag nu kiezen”, zei ik, “één van tweeën: of je wordt
afgeranseld en verdwijnt naar de molen om daar de rest van je leven in ellende door te
brengen of je vertelt mij de hele waarheid en krijgt verder geen straf van me, maar
vergiffenis voor watje gedaan hebt. Geen leugens asjeblieft, je moet me de hele waarheid
zeggen”. Zij ontkende eerst en zei me te doen wat ik wilde, want ze wist van niets.
Maar toen ik Eratosthenes noemde en zei dat hij het was die mijn vrouw bezocht,
schrok ze, nadat ze dacht dat ik alles precies wist. Toen viel ze bij mijn knieën neer en
nadat ik haar beloofd had dat haar niets zou gebeuren, vertelde ze eerst hoe hij haar
na de begrafenis benaderd had, hoe zij daarna tenslotte als tussenpersoon was opgetreden
en hoe mijn vrouw zich mettertijd had laten overhalen, hoe hij werd binnengelaten
en hoe ze bij de Thesmophoria 1 , toen ik op het land was, met zijn moeder naar
de tempel was gegaan. Alles wat er verder gebeurd was vertelde ze me in detail. Toen
ze alles gezegd had zei ik: “Zorg er nu voor dat geen mens hier iets van hoort, anders
zijn mijn beloften aan jou niet geldig. Ik eis dat je me helpt ze op heterdaad te betrappen.
Want ik heb geen behoefte aan woorden, maar dat het bewijs geleverd wordt dat
het zo is”. Ze beloofde dat te zullen doen.
Daarna verliepen er vier of vijf dagen... 2 zoals ik u met doorslaggevende bewijzen
zal aantonen. Maar eerst wil ik vertellen wat er op de laatste dag gebeurde. Ik heb een
vertrouwde vriend, Sostratos. Die kwam ik na zonsondergang tegen toen hij van het
land kwam. Omdat ik wist dat hij op dat tijdstip thuis niets te eten zou aantreffen, nodigde
ik hem uit bij mij te eten. En toen we bij mij thuis waren gekomen, gingen we
naar boven en aten daar. Toen hij genoeg had, vertrok hij en ik ging naar bed. En Eratosthenes
kwam b innen, heren, en de slavin maakte mij direct wakker en zei dat hij er
was. Ik zei tegen haar op de deur te letten en ging zachtjes naar beneden en naar buiten.
Ik ging naar deze en gene en trof sommigen thuis aan, anderen waren niet in de
stad. Ik nam er zoveel mogelijk mee van degenen die thuis waren en ging op weg. Na-
14

dat we fakkels gehaald hadden in de dichtstbijzijnde winkel gingen we naar binnen.
De deur was open en de slavin stond op haar post. We stootten de deur van de slaapkamer
open en wij die het eerst binnenkwamen zagen hem nog naast nfn vrouw liggen,
de volgenden zagen hem naakt op het bed staan. Toen, heren, sloeg ik hem, gooide
hem neer, bracht z’n handen naar z’n rug en bond ze vast. Ik vroeg hem waarom hij
mij beledigd had door mijn huis binnen te dringen. Hij gaf zijn vergrijp toe,attwrbad
en smeekte me hem niet te doden maar genoegen te nemen met een geldboete. Daarop
zei ik: “Niet ik ga je doden, maar de wet van de stad die jij hebt overtreden en die je
van minder belang achtte dan je eigen pleziertjes. Jij beging liever een dergelijke misdaad
jegens mijn vrouw en mijn kinderen dan datje de wetten gehoorzaamde en je
fatsoenlijk gedroeg”.
Zo kreeg hij, heren, de straf die de wetten bepalen voor dergelijke boosdoeners,
zonder dat hij van de straat was weggesleurd of z n toevlucht had genomen bij de haard,
zoals mijn aanklagers beweren. Dat kon ook niet, omdat hij in de slaapkamer werd
neergeslagen en direct viel, en ik z’n handen op z’n rug had gebonden. Bovendien waren
er zoveel mensen binnen dat hij niet kon ontsnappen en had hij geen wapen of stuk
hout of iets anders waarmee hij zich had kunnen verdedigen tegen de aanwezigen.
Maar, heren, u weet denk ik ook wel dat schuldigen niet toegeven dat hun vijanden de
waarheid spreken, maar dat ze door zelf te liegen en dergelijke verhalen te verzinnen
proberen de woede van de toehoorders op te wekken tegen hen die het recht aan hun
kant hebben. - - ^
Lees nu eerst de wet voor.
Wet 3 .
Hij bestreed het niet, heren, maar gaêz^ü vergrijp toe en bad en smeekte om niet te
hoeven sterven en hij was bereid een boete te betalen. Maar ik ging niet accoord met
zijn voorstel tot genoegdoening, maar wilde liever de wet van de stad laten gelden en
ik paste die straf toe die u voor dergelijke gevallen hebt vastgesteld omdat u die het
rechtvaardigst achtte.
Getuigen hiervoor, wilt u het podium opkomen.
Getuigen.
En lees ook de wet voor die op de zuil van de Areopagus staat.
Wet.
U hoort, heren, dat ook de rechtbank van de Areopagus, die volgens traditie ook nu
nog vonnis wijst in moordzaken, uitdrukkelijk bepaald heeft, hem niet aan moord
schuldig te verklaren die een minnaar bij zijn vrouw betrapt en zich zo op hem wreekt.
En de wetgever beschouwde die straf zozeer als rechtvaardig in het geval van
gehuwde vrouwen, dat hij ook bij maïtresses, hoewel die van minder belang zijn,
dezelfde straf heeft opgelegd. Als hij een zwaardere straf dan deze ter beschikking
had gehad bij wettige echtgenotes, zou hij die kennelijk hebben vastgesteld. Maar
omdat hij in hun geval nu eenmaal geen ergere straf kon bedenken, heeft hij dezelfde
straf als bij maïtresses gekozen.
Lees ook de volgende wet voor.
Wet.
U hoort, heren, dat de wet een dubbele boete oplegt als iemand een Vrije persoon of
een kind verkracht. Als het om een vrouw gaat, in een geval waarin doden is toegestaan,
valt hij onder dezelfde bepalingen. Dus, heren, heeft de wetgever verkrachters
minder willen straffen dan degenen die overreding gebruiken. Tegen de laatsten sprak hij
15

zich immers uit voor de dood, voor de eerstgenoemden bepaalde hij een dubbele boete,
omdat hij van oordeel was dat verkrachters door hun slachtoffers gehaat worden,
terwijl verleiders zo’n verderfelijke invloed uitoefenen dat ze zorgen dat andermans
vrouwen zich vertrouwder voelen met hen dan met hun mannen. Daardoor raakt het
hele huis in hun macht en is het niet meer uit te maken van wie de kinderen zijn, van de
echtgenoten of van de minnaars. Daarom heeft de wetgever voor hen de doodstraf vastgesteld.
Mij, heren, spreken de wetten dus niet alleen vrij van enig misdrijf, maar ze
machtigen me zelfs die straf toe te passen. Het is nu aan u uit te maken of ze van kracht
moeten zijn of niets waard zijn. Ik persoonlijk denk dat alle steden daarom wetten uitvaardigen,
opdat wij ze in geval van twijfel kunnen raadplegen over wat ons te doen
staat. Welnu, zij raden de slachtoffers in gevallen als deze aan zich zo te wreken. Ik
verzoek u er net zo over te denken. Anders garandeert u verleiders een dusdanige veiligheid,
dat u ook dieven zult aanmoedigen om maar te zeggen dat ze minnaars zijn.
Ze weten dan immers dat, als ze beweren met die bedoeling andermans huis binnen te
dringen, niemand hun een haar zal krenken. Want iedereen zal dan weten dat we de
wetten over echtbreuk kunnen vergeten, maar slechts beducht moeten zijn voor uw
uitspraak, die in alle gevallen de hoogste autoriteit is in de stad.
En, heren, overweegt u het volgende. Zij beschuldigen mij ervan dat ik die dag de
slavin zou hebben bevolen de jongeman te gaan halen. Nu zou ik denken, heren, dat ik
gerechtigd was de verleider van mijn vrouw hoe dan ook te pakken te nemen. Goed,
als ik bevolen had hem te gaan halen nadat er alleen woorden gewisseld waren, zonder
dat er in feite iets gebeurd was, dan had ik onjuist gehandeld. Maar als ik, nadat er
onherstelbare dingen gebeurd waren en hij al dikwijls mijn huis was binnengekomen,
hem op welke manier ook te pakken had gekregen, zou ik denken dat mij niets te verwijten
viel. Maar u zult op grond van het volgende gemakkelijk inzien dat ze ook op
dit punt liegen. Ik zei u al, heren, dat ik mijn vertrouwde vriend Sostratos tegenkwam
toen hij omstreeks zonsondergang van het land kwam, dat hij bij mij at en na het eten
vertrok. Overweegt u, heren, eerst eens dit: als ik Eratosthenes die nacht in de val had
willen lokken, had ik dan niet beter zelf ergens anders kunnen eten, dan thuis een gast
mee te brengen? In het laatste geval had hij toch niet zo gauw mijn huis durven binnendringen.
En denkt u dat ik vervolgens mijn gast had laten gaan en alleen en onbeschermd
was achtergebleven, of dat ik hem zou hebben gevraagd te blijven om me te
helpen de minnaar te straffen? Ten derde, heren, denkt u niet dat ik in dat geval mijn
vrienden overdag gewaarschuwd zou hebben en hen zou hebben verzocht bijeen te
komen in het huis van een van hen, zo dicht mogelijk in de buurt, liever dan, zodra ik
het gemerkt had, ‘s nachts rond te hollen zonder te weten wie ik thuis aan zou treffen
en wie niet^ Ik ben nog bij Harmodios en een ander geweest die niet in de stad waren
(want dat wist ik niet) en anderen trof ik niet thuis, maar ik nam mee wie ik kon. Denkt
u niet dat ik, als ik het van tevoren geweten had, slaven had ingezet en het mijn vrienden
had laten weten, om zelf zo veilig mogelijk naar binnen te gaan (want hoe kon ik
weten of hij niet ook een wapen had?) en om zoveel mogelijk getuigen te hebben bij
mijn wraak? Maar nu nam ik, omdat ik niets van de gebeurtenissen in die nacht had
voorzien, mee wie ik kon.
Getuigen daarvoor, komt u alstublieft het podium op.
Getuigen.
U hebt de getuigen gehoord, heren. En vraagt u zich bij uw overwegingen over deze
zaak ook af, of er ooit vijandschap heeft bestaan tussen Eratosthenes en mij behalve
16

hierom. U zult daar geen spoor van vinden. Hij had me niet vals beschuldigd, had niet
geprobeerd me te laten verbannen uit de stad, had me geen civiel proces aangedaan
en wist niets van me waarom ik, uit angst dat iemand het te weten zou komen, z’n dood
zou wensen. Evenmin hoopte ik er rijker van te worden als ik mijn doel bereikte. Want
er zijn mensen die elkaar om dergelijke redenen naar het leven staan. Er was geen
sprake van een scheldpartij of een dronkemansruzie of een ander conflict tussen ons,
sterker nog, ik had de man zelfs nog nooit gezien behalve in die nacht. Met welke bedoeling
zou ik nu een dergelijk risico hebben gelopen, als hij me niet het ergst denkbare
onrecht had aangedaan? En zou ik dan zelf getuigen bij mijn misdaad hebben
geroepen, terwijl ik, als ik hem ten onrechte uit de weg had willen ruimen, dat had
kunnen doen zonder dat iemand ervan wist?
Ik vind dan ook, heren, dat ik die wraak niet in mijn eigen belang heb genomen,
maar in het belang van de hele stad. Want wanneer zulke boosdoeners zien wat voor
prijzen er zijn uitgeloofd voor dergelijke misdaden, zullen ze minder geneigd zijn ze
te begaan, zeker als ze zien dat u er ook zo over denkt. Anders is het maar beter de bestaande
wetten af te schaffen en andere uit te vaardigen, die mannen die op hun vrouwen
passen straffen en hun belagers volledig vrijuit laten gaan. Dat zou immers heel wat
eerlijker zijn dan dat burgers door de wetten in de val worden gelokt. Want die moedigen
degene die een minnaar bij zijn vrouw betrapt aan met hem te doen wat hij maar
wil, maar daarna blijken de processen gevaarlijker voor de gedupeerden dan voor
degenen die tegen de wetten in andermans vrouwen onteren. Ik riskeer nu immers
mijn leven, mijn geld en al mijn bezittingen, omdat ik de wetten van de stad gehoorzaamd
heb.
NOTEN
1. Een uitsluitend door vrouwen gevierd religieus feest ter ere van Demeter en Kore.
2. Lacune in de tekst.
3. De strekking van de geciteerde wetten (de tweede is van Draco) valt in grote lijnen uit de tekst op te
maken.
Ik ben bij de vertaling uitgegaan van de editie van L. Gernet en M. Bizos, Lysias, Discours, Tome I (Paris
1955).
17

Natura artis
magistra
G.J.M. Bartelink
De culturele bijdrage van NRC-Handelsblad van 17 augustus 1990 was gewijd aan
een belangwekkend en de eeuwen door veel behandeld thema: de verhouding tussen
natuur en kunst. In een inleidend artikel ondernam de journalist Pieter Steinz een poging
om de oorsprong van de blijkbaar spreekwoordelijke uitdrukking Natura artis
magistra op te sporen. De constatering dat de gedachte ongetwijfeld op de Oudheid
terugging werd naderhand door enkele ingezonden stukken bevestigd, maar de auteur
toonde zich duidelijk teleurgesteld dat de letterlijke formulering van de uitdrukking
- allerwegen bekend als de spreuk boven de ingang van de Amsterdamse dierentuin
(Artis!) - nergens door hem vóór de stichting van de diergaarde in 1838 door het
Koninklijk Zoölogisch Genootschap van die naam kon worden getraceerd, te meer
daar men uit het eerste bezoekersgidsje van Artis uit 1843 kan opmaken dat de uitdrukking
destijds in die vorm een spreekwoordelijk karakter had. Wijsmuller, een van
de stichters, schreef hierin een “historisch overzigt”, waarin hij kritiek op de Latijnse
naam van de dierentuin voorzichtig afwees: “Het is mogelijk dat ook de latijnsche
titel de aandacht opwekte; en het is vreemd dat onderscheidene wetenschappenlijke
instellingen te Amsterdam een latijnsche zinspreuk voeren... Wij houden het er voor,
dat de stichters van dit genootschap, zij het ook geen gelukkige, dan toch een verstandige
keuze deden. Zij handelden zonderde minste aanmatiging, en stelden liever eene
algemeen bekende spreuk boven de poort, dan het verwijt op zich te laden, iets een
naam te geven, waarop het nog geene aanspraak had”.
Misschien zou een neolatinist een vingerwijzing kunnen geven, of er teksten uit de
18e of het begin van de 19e eeuw bestaan waarin de spreuk voorkomt. Onze bedoeling
is alleen nog eens naar de bronnen in de Oudheid te kijken en met wat speurwerk
te pogen het historische beeld helderder te krijgen.
Allereerst dient er evenwel op gewezen te worden dat de uitdrukking Natura artis
magistra. die gewoonlijk als vanzelfsprekend vertaald wordt met “De natuur is de
leermeesteres van de kunst”, tengevolge van de scala van betekenissen van zowel
natura (�_σις) als ars (τέ�νη) een ruimere interpretatie blijkt toe te laten. Ars kan
iedere vaardigheid of kunde aanduiden, zowel kunstvaardigheid en wetenschap als
praktische vaardigheden. En natura kan betrekking hebben op de scheppende kracht
in het heelal, ze kan al het geschapene aanduiden, maar ook de in natuur heersende
18

orde en de door de natuur in de levende wezens gelegde kracht. Zo komt ars soms
naast natura voor in een context waarin de laatste term op een individueel persoon
betrokken is en de betekenis “natuurlijke aanleg” heeft. Er zijn nu eenmaal artes die
niet door vlijtige oefening alleen te leren zijn en die men zonder een zekere dosis talent
nooit goed zal kunnen beheersen.
Men kan, aldus Quintilianus (Instituyio oratoria I, Prol. 26), alleen een goed rhetor
worden als men voldoende begaafd is: Illud tamen in primis testandum est, nihil praecepta
atque artes valere, nisi adiuvante natura (“Maar allereerst dient men nadrukkelijk
te stellen dat voorschriften en methodische scholing niets uithalen als ze niet door
natuurlijke aanleg gesteund worden”). Maar, aldus deze pedagoog in de redenaarskunst,
zelfs de meest begaafde zal onder leiding in theorie en praktijk aan de verdere
ontplooiing van zijn talenten moeten werken (Institutio oratoria 2, 8, 3.8 en 12, 2,4).
De bronnen voor de uitdrukking Natura artis magistra blijken vooral in filosofische
geschriften te vinden te zijn. Het gaat voornamelijk om de Epicureeërs en de Stoïcijnen,
maar ook Aristoteles’ uitspraak dat de menselijke vaardigheid de natuur nabootst,
heeft de eeuwen door echo’s gehad.
De Epicureïsche lijn
Onze spreuk doet onmiddellijk denken aan Epicureïsche ideeën over de ontwikkelingsgeschiedenis
van de mensheid zoals die bijvoorbeeld in het 5e boek van Lucretius’
Dererum natura beschreven wordt. Daar is sprake van een geleidelijk ontwikkelingsproces
waarbij de mens in de eerste fase van zijn bestaan door waarneming van de
vele verschijnselen in de natuur om hem heen en door vervolgens na te bootsen wat
voor hem bruikbaar was, tot een hoger niveau wist te komen.
Met name in De rerum natura 5, 1241 - 1457 staat de gedachte dat de natuur de
ïeermeesteres van de verschillende artes geweest is, centraal. Hier vinden we een volstrekt
andere opvatting dan die volgens welke de goden als ε�ρεταί (uitvinders) van
de verschillende kunsten en vaardigheden gezien werden, zoals Apollo van de muziek,
Athene van het weven en Ceres van de akkerbouw. Lucretius beschrijft, overigens
zonder van natura magistra te spreken, hoe de natuur de mensen het smelten van
metalen leerde doordat ze metaaladers bij bosbranden hadden zien smelten, hoe spinnewebben
de vrouwen tot het beoefenen van de weefkunst inspireerden, hoe men poten
en planten leerde toen men zag hoe van de bomen gevallen eikels en bessen wortel
‘schoten en hoe voor de oudste muziek het gezang van de vogels en het melodisch suizen
van de wind het voorbeeld was. Dezelfde gedachte vinden we reeds in de 5e eeuw
v. Chr. bij Democritus, zoals Plutarchus in De sollertia animalium 20 (974a) zegt: “Deze
wil aantonen dat wij in de allerbelangrijkste zaken leerlingen van de dieren zijn,
van de spin in het weven en stoppen, van de zwaluw bij het bouwen van huizen en van
de zangvogels, de zwaan en de nachtegaal, bij het zingen, krachtens nabootsing”.
Een directe echo van dergelijke gedachten klinkt door in een gedicht van John
Dryden (Annus Mirabilis CLV):
By viewing nature, nature’s handmaid art
Makes mighty things from small beginnings grow:
Thus fishes first to shipping did impart,
Their tail the rudder, and their head the prow.
19

Verwant hiermee is de gedachte, die wij bij andere auteurs uit de Oudheid aantreffen,
dat de natuur de mens langs de weg van experimenten, allereerst op het gebied van de
landbouw die als de basis van de beschaving beschouwd werd, op een hoger plan gebracht
had. Zo is voor Varro de landbouw een ars, die de natuur ons langs de twee wegen
van ervaring en navolging heeft bijgebracht (Rerum rusticarum 1,18,7): Bivium
nobis ad culturam dedit natura, experientiam et imitationem. Antiquissimi agricoiae
temptando pleraque constituerunt, liberi eorum magnam partem imitando (“De natuur
gaf ons een dubbele baan die naar beschaving voerde, nl. ervaring en navolging.
De allereerste landbouwers hebben door middel van experimenten tal van gegevens
weten te achterhalen, hun kinderen hebben dit voornamelijk weten te bereiken door
in hun voetsporen te treden”).
De opvattingen van de Stoïcijnen
Bij de Stoïcijnen is natura (γριεκσ) een centrale term. Ze huldigen de opvatting dat de
natuur, gedefinieerd als een ignis artificiosus (γριεκσγριεκσ: “kunstvaardig vuur”) 1
voor de mens een leermeesteres is, wanneer hij zich bepaalde vaardigheden eigen wil
maken.
In Cicero’s De natura deorum 2, 57, 22 komen wij dicht bij de formulering Natura
artis magistra. In de verwoording van de Stoïcijnse zienswijze lezen wij de volgende
passage: Zeno igitur naturam ita definit ut eam dicat ignem esse artificiosum ad gignendum
progredientem via. Censet enim artis maxime proprium esse creare et gignere,
quodque in operibus nostrarum artium manus efficiat, id multo artificiosius naturam
efficere, id est, ut dixi, ignem artificiosum, magistrum artium reliquarum. Atque
hac quidem ratione omnis natura artificiosa 2 est, quod habet quasi viam quandam et
sectam quam sequatur.
(“Zeno definieert de natuur derhalve aldus, dat hij zegt dat ze een kunstvaardig vuur
is dat methodisch te werk gaat bij het scheppingsproces. Want hij is de mening toegedaan
dat het aan de kunstvaardigheid bij uitstek eigen is te scheppen en voort te brengen
en dat, wat de hand tot stand brengt bij onze menselijke kunstwerken, de natuur
nog veel kunstvoller doet, het kunstvaardig vuur dus, zoals ik zojuist zei, de leermeester
vun de overige kunsten. En in dit opzicht is de hele natuur kunstvaardig dat ze als het
ware een methode en richtsnoer heeft om ons te volgen”).
In De beneficiis IV 6,6 - 7,1 spreekt de Stoïcijn Seneca over de werking van de natuur
in de afzonderlijke mens. Ze brengt de in ons aanwezige kiem van de talenten tot
ontwikkeling. In deze passage komen de termen natura, ars en magister in elkaars
onmiddellijke omgeving voor. Insita sunt nobis omnium aetatum omniumque artium
semina magisterque ex occulto deus producit ingenia. “Natura, inquis, haec mihi
praestat”. Non intellegis te, cum hoc dicis, mutare nomen deo? Quidenim aliud est natura
quam deus et divina ratio toti mundo partibusque eius inserta? Quotiens voles,
tibi licet aliterhunc auctorem rerum nostrarum compellare.
(“De zaden van alle leeftijden en van alle kunstvaardigheden zijn bij ons ingeplant en
als een leermeester brengt god in het verborgene de talenten tot ontplooiing. ‘Het is de
natuur, zeg je, ‘die mij dit schenkt’. Begrijp je niet dat je door deze formulering god
een andere naam geeft? Want wat is de natuur anders dan god en de goddelijke logos
die de hele kosmos en zijn delen doordringt? Zo dikwijls als je wilt, mag je deze schepper
van het menselijk bestel met een andere naam aanspreken”). Zo zegt Seneca el-
20

ders: “De natuur heeft ons de kiemen van de kennis gegeven” (Epistula ad Lucilium
120,3).
Enkele voorbeelden van de tournure ‘natura magistra’
“De natuur is onze leermeesteres” is een formulering die men, in ethische zin, voornamelijk
in Stoïcijnse geschriften aantreft. Secundum naturam vivere (“volgens de natuur
leven”) is immers een van de grondregels van de Stoa en volgens deze filosofie
zijn de wetten van de natuur een richtsnoer waarnaar men zijn leven dient in te richten.
Als voorbeeld kan een passage bij Seneca dienen (Epistula ad Lucilium 45,9): qui
natura magistra utitur, ad illius leges componitur, sic vivit quomodo illa praescripsit
(“Wie de natuur als leermeesteres heeft, richt zich naar haar wetten en leeft volgens
haar voorschriften”). Cicero spreekt van de natuur als leidsvrouwe (natura dux): De
officiis 1,100 en Tusculanae disputationes 1,13.30.
Resonanties van dergelijke formuleringen klinken door in christelijke teksten. De
menselijke ziel, aldus Tertullianus (De testimonio animae 5,1), is een leerling van de
natuur: Magistra natura, anima discipula est. Quidquid aut illa edocuit aut ista perdidicit,
a deo traditum est, magistro scilicet ipsius naturae (“De natuur is de leermeesteres,
de ziel is de leerling. Wat de eerste heeft onderricht en de laatste in zich heeft opgenomen,
is door god, de leermeester immers van de natuur zelf, overgeleverd”). Bij dezelfde
schrijver vinden wij in De resurrectione mortuorum 12,8 nog een andere tekst met natura
magistra: praemisit tibi naturam magistram, quo facilius credas prophetiae, discipulus
ante naturae (“Voordien zond hij je de natuur als leermeesteres opdat je, vóór
die tijd leerling van de natuur, de profetie gemakkelijker zou geloven”; vergelijk ook
van dezelfde auteur De corona 5,1).
Reeds in Paulus’ Romeinenbrief (l ,19 w.) ontdekken wij sporen van een dergelijke
traditie: de mens kan uit de schepping opmaken dat er een natuurlijke wet bestaat die
aan de geschreven wetten voorafgaat.
De verbinding ‘artis magistra9
Hoewel, voorzover ons bekend, niet als bepaling van natura, vinden wij in de Latijnse
literatuur een enkel voorbeeld van de verbinding artis magistra. Allereerst in een van
de Heldinne-brieven van Ovidius (Epistula Sapphus ad Phaonem 83), waar de Muze
Thalia deze eretitel krijgt:
Sive abeunt studia in mores artisque magistra
Ingenium nobis molle Thalia facit.
(“Hetzij interesse in gewoonte overgaat en Thalia, de leermeesteres in de kunst ons
talent plooibaar maakt”).
Er is ook een Griekse pendant γριεκσ γριεκσ, die al vroeg voorkomt, nl. in
de Prometheus van Aeschylus (vers 110 γριεκσ γριεκσγριεκσγριεκσ γριεκσ
γριεκσ γριεκσ γριεκσ; vergelijk ook de verzen 254 en 506): “de gestolen vuurbron,
die de leermeester van iedere vaardigheid voor de stervelingen gebleken is”.
Vanwege de woordplaatsing willen wij hier eveneens de als slot van een hexameter
fungerende verbinding arte magistra vermelden (“met meesterlijke kunstvaardigheid”).
Ze komt tweemaal bij Vergilius voor (Aeneïs 8,442 en 12,427) en is naderhand
21

door de vijfde-eeuwse dichter Sidonius Apollinaris aan de poeta maximus van de Romeinen
ontleend (Carmina 2,420; 11,30).
Natura docet
Dat de natuur de leermeesteres van de artes is, wordt ook door de formulering natura
docet (indertijd gekozen als naam voor het natuurhistorisch museum in Denekamp)
tot uitdrukking bracht. Bij Cicero vinden wij de volgende uitspraak: “Ontelbare vaardigheden
zijn er uitgevonden, omdat de natuur ons die leerde” (De legibus 1,26 artes
innumerabiles repertae sunt docente natura). Elders spreekt hij van de natuur die begon
te onderrichten (De finibus 5,59 natura ... instituit docere). Enkele andere teksten
zijn Paulus, Ad Corinthios I 11,14 nec ipsa natura docet vos (‘En leert de natuur zelf u
niet”) en de embleem-tekst Natura doctrice (‘Terwijl de natuur onze leermeesteres
is”) 4 .
De onbekende auteur van de retorica-handleiding Ad Herennium (ca. 85 v Chr.)
merkt op dat de natuur zelf ons allerlei retorische principes leert (3, 21-22). Docet
ergo nos ipsa natura, quid oporteat fieri. Hoc modo naturae subpeditabitur doctrina.
Nam utraque altera separata minus erit firma, ita tamen multo plus in doctrina atque
arte praesidii sit .... Solis exortus, cursus, occasus nemo admiratur, propterea quia cotidie
fiunt; ut ecclipsis solis mirantur. quia raro accidunt, et solis ecclipsis magis mirantur
quam lunae, propterea quod haec crebriores sunt. Docet ergo se natura vulgari
et usitata re non exsuscitari, novitate et insigni quodam negotie commoveri. Imitetur
ars igitur naturam et, quod ea desiderat. inveniat, quod ostendit, sequatur. Nihil enim
est quod aut natura extremum invenerit aut doctrina primum, sed rerum principia ab
ingenio profecta sunt, exitus disciplina comparantur.
(“De natuur zelf leert ons dus. wat er gebeuren moet. Zo zal het onderricht de natuurlijke
aanleg steunen. Afzonderlijk zullen deze elk van beide minder uitwerking hebben,
met dit voorbehoud dat onderricht en scholing veel meer steun bieden ... Overhel
opkomen, de baan en het ondergaan van de zon verbaast niemand zich, omdat dit een
alledaags gebeuren is; maar over zonsverduisteringen verbaast men zich wel, omdat
die zelden plaats vinden; en over zonsverduisteringen verbaast men zich meer dan
over maansverduisteringen, omdat de laatste vaker voorkomen. De natuur leert dus
dat men zich niet opwindt over iets dat gewoon en gebruikelijk is, maar dat men door
het verrassende en opvallende getroffen wordt. Laat de vaardigheid derhalve de natuur
nabootsen en laat ze ontdekken wat de natuur verlangt, en navolgen wat ze ons voorhoudt.
Niets is er immers dat de natuur het laatst of dat het systematisch onderricht het
eerst ontdekt heeft, maar het begin van alle vaardigheid gaat uit van het natuurlijke
talent, wat evenwel daarna komt, verwerft men zich door praktische scholing”).
Ars naturae imitatio
Reeds kwam terloops de zegswijze ter sprake dat iedere menselijke vaardigheid een
nabootsing van de natuur is. Wij vinden ze bij Seneca, die een voorkeur heeft voor
spreekwoordelijke uitdrukkingen (Epistula ad Lucilium 65,3 Omnis ars naturae imitatio
est). Aan de wieg van deze formulering staat Aristoteles: γριεκσ γριεκσγριεκσ
γριεκσ (De physica auscultatione 2,2; 194 a 21; “de menselijke vaardigheid bootst de
natuur na”).
22

Plinius Maior le1gt de beroemde beeldhouwer Lysippus een dergelijke uitspraak in
de mond: “Want op de vraag, wie hij van zijn voorgangers navolgde, had hij gezegd,
na op hun grote aantal te hebben gewezen, dat men de natuur zelf moest navolgen, niet
een kunstenaar” (Naturalis historia 34,61 Eum enim interrogatum, quem sequeretur
antecedentium, dixisse, monstrata hominum multitudine, naturam ipsam umitandam,
non artificem).
Het verdient vermelding dat Multatuli in zijn Duizend-en eenige hoofdstukken over
specialiteiten (eerste druk 1871, p. 102) een soortgelijke gedachte uitspreekt: “Men
rigt zich - gemakshalve en om verantwoord te zijn - naar meesters in de kunst, en
vergeet dat de/e hunne waarde juist daaraan ontleenden, dat zij zich niet rigtten naar
een meester. De eenige leermeesteres, de artis magistra, die het regt heeft haren discipelen
een geldig doctors-diploom uittereiken, is de aard der dingen. Wie ’t versmaadde
te studeren op die hoogeschool, zal ten-allen-tijde een brekebeen blijven”.
De gedachte dat de kunst de natuur navolgt wordt evenwel ook soms bewust omgedraaid:
de kunst overtreft de natuur. Zo zegt de middeleeuwse dichter Hildebert van
Lavardin (Carmina 36,33-34) vol bewondering voor de prachtige godenbeelden van
het oude Rome:
Non potuit natura deos hoc ore creare
Quo miranda deum signa creavit homo.
“Niet vermocht de natuur de goden zulk een gestalte te geven,
Als van de goden de mens heerlijke beelden ontwierp” 5 .
Ba het spreek woordenboek van Walther 6 lezen wij formuleringen als: Ars et naturam
frangere potest (14917 “De kunst kan zelfs de natuur breken”) en Ars est tamen dux
quam natura certior (14916a “De kunst is evenwel een betrouwbaarder leidsvrouwe
dan de natuur”).
Elders is in de spreekwoorden sprake van een harmonieuze verhouding tussen natura
en ars: Ars perficit naturam (N.S. 925 “De kunst vervolmaakt de natuur”); Ars
cum natura ad salutem conspirat (N.S. 913 “Vaardigheid werkt met de natuur samen
tot ons welzijn”); Naturam ars iuvat (N.S. 923 c “Vaardigheid helpt de natuur”).
Maar eindigen wij met enkele voorbeelden, die ons uitgangspunt meer benaderen:
Ars potens, natura vero triplo potentior (14925 a l “De kunst is machtig, maar de
natuur vele malen machtiger”) en Ars potest laborque multum, plus tamen natura agit
(14925 b “Vaardigheid en inspanning vermogen veel, maar de natuur bewerkt meer”).
De natuur is immers de enige moeder van alle vaardigheden (N.S. 4991): Natura mater
oï^n^n} unica artium est.
AANTEKENINGEN
1. Cf. Zeno, in H. von Arnim, Stoicorum Veterum Fragmenta l, (1921) p. 71.
2. Cf. even verder (De natura deorum 2,58) mundi ... natura non artificiosa solum, sed plane artifex ab
eodem Zenone dicitur “De natuur ... van het heelal wordt door diezelfde Zeno niet alleen kunstvaardig
genoemd maar zelfs kunstvaardig schepper”). Deze tournure natura artifex is tot in de late Oudheid te
traceren (zie Thesaurus Linguae Latinae II 700-701). Zo bijv. bij Boëthius, In Porphyrii Isagogen commentorum
editio duplex (begin): natura nos ita quasi quaedam benigna artifex humanitatis excoluit (“De
natuur heeft ons zo als een welwillend kunstenaar op het gebied van de menselijke beschaving op een
hoger peil gebracht”).
23

3. Vergelijk ook een onzeker fragment van Aeschylus, Tragicorum Graecorum Fragmenta 5, Aeschylus, ed.
St. Radt, Göttingen 1985, p. 505 (Dubia F 474: Plutarchus, De capienda ex inimicitiis utilitate 2,86):
τέ�νης �πάσης �στιν �ργαν�ν (sc. τ� π�ρ).
4. Zie A. Henkel en A. Schone, Emblemata. Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI. und XVIL Jahrhunderts,
Stuttgart 1967, no. 457.
5. Cf. P von Moos, Hildebert von Lavardin, 1056-1133 (Pariser Historische Studiën, hrsg. v. Deutschen
Hist. Inst. in Paris III), Stuttgart 1965, p. 252.
6. Hans Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis Medii Aevi. Lateinische Sprichwörter und Sentenzen
des Mittelalters in alphabetischer Anordnung. 1-6, Göttingen 1963-1969; Proverbia sententiaeque
Laiinitatis Medii ac Recentioris Aevi. Nova Series. Lateinische Sprichwörter und Sentenzen des Mittelalters
und der frühen Neuzeit in alphabetischer Anordnung. Neue Reihe. Aus dem Nachlass von Hans
Walther herausg. v. Paul Gerhard Schmidt. 7-9, Göttingen 1982-1986 (= N.S.).
24

Iliasreceptie in
de moderne
Nederlandse
literatuur
Piet Gerbrandy
Sommige classici zijn van mening dat literatuur die iets met de oudheid te maken
heeft, automatisch interessant is: van wat klassiek is, zou verder niet beargumenteerd
hoeven te worden waarom het waardevol is. Die opvatting komt mij twijfelachtig
voor. Juist nu we in Nederland proberen het eindexamen klassieke talen zo vorm te
geven, dat de kandidaten o.a. leren oog te krijgen voor het Nachleben van de oudheid,
is het zaak moderne teksten aan te dragen die ook voor niet-klassiek geschoolden de
moeite waard zijn. In het receptie-hoofdstuk uit Hektors Noodlot, de Iliasuitgave die
deze cursus op veel scholen gebruikt wordt, heb ik dan ook getracht een aantal interessante
teksten bijeen te brengen, waaruit men een representatief beeld zou kunnen
krijgen van de Iliasreceptie door de eeuwen heen, met name in Nederland. Maar er is
natuurlijk geen sprake van, dat dat hoofdstuk volledig zou zijn. Hoewel de Ilias lang
niet zo populair is geweest als de Odyssee, kan haar receptie geïllustreerd worden met
tal van boeiende gedichten en verhalen, zonder dat men zijn toevlucht behoeft te nemen
tot derderangs broddelwerk.
Als we even afzien van vertalingen, kan een literair werk op ruwweg vijf verschillende
manieren (iedere indeling is kunstmatig) worden geïncorporeerd in het werk
van een latere auteur. Deze kan de oudere tekst citeren, bewerken, of parodiëren, hij
kan allusies maken, en hij kan hem verwerpen. Van zo’n verwerping vindt men doorgaans
niets terug in de tekst zelf, hoogstens zou er gewezen kunnen worden op interviews
waarin auteurs zich tegen de traditie afzetten. Uit de moderne Nederlandse literatuur
ken ik geen directe parodie op de Ilias, maar citaten, allusies en bewerkingen
van bepaalde passages zijn er wel. In dit artikel behandel ik er vier.
Willem Brakman, Inferno
In zijn in 1991 verschenen roman Inferno vertelt Willem Brakman een werkelijk
krankzinnig verhaal over een uit de hand lopende excursie naar de hel. De duivel verzaakt
daar zijn plichten, er wordt niet meer als vanouds gemarteld, een Jan Salie-geest
heeft bezit genomen van de ganse onderwereld. Door enkele verontruste notabelen
wordt een actie op touw gezet: door een veldtocht tegen de hemel te ondernemen,
hopen zij een réveil van oprechte slechtheid te kunnen entameren en de hel met een
25

nieuw elan te bezielen. Van alle kanten worden oud-strijders opgeroepen zich bij de
onderneming aan te sluiten, maar eigenlijk zijn zij te bejaard en te gebrekkig om nog
iets uit te richten.
Een stoet vol hologige ademnood piepte en rochelde voorbij, elkaar vasthoudend; sommigen
klapten met één vleugel, anderen met twee. Het was een spookachtig gezicht omdat
ze om camouflageredenen met fijn mergelpoeder waren bestoven en danig waren vergrijsd.
Zo te horen stemde het de luitenant ook mild, want hij overspoelde de soldeniers met raadgevingen
en waarschuwingen: ^Uitkijken voor gladde stukken! Bij struikelen direct door de
knieën zakken anders kost het een heup. Kleine stappen, een waggeltje is al goed genoeg en
als dat nodig is de vrije hand op de breuk houden. Bij scheuten in de borst direct aan de kant,
bij spierkramp de hand opsteken en ik kom eraan. Niet stilstaan in de wind als jullie bezweet
zijn en wie alles laat lopen mag uitvallen.”
“Dat zijn de verwarringstroepen,” zei de heer Paap met een zekere trots, “die moet u niet
onderschatten. In de slag wijzen ze de vijand op iets dat er helemaal niet is, en roepen de
vreemdste dingen zoals pas op uw veters, waar is mijn fiets, wijzen behulpzaam maar gegeneerd
op een zogenaamd open gulp, laten struikelen over hun stok, vragen om een vuurtje
maar als ze goed op dreef zijn halen ze de tegenstander toch fiks onderuit. Sommigen hebben
de Slag om Yperen nog meegemaakt of anders kennen ze wel iemand die dat heeft gedaan.”
Onder de initiatiefnemers bevindt zich de classicus Holm, die aan een etymologisch
woordenboek werkt. Op de zojuist geciteerde troepenschouw reageert hij als volgt:
“Wat een étrange mélange,” zei de heer Holm opeens heel dichtbij, “ik vraag mij werkelijk
af wat ik doe hier. Denk aan de edele Hector, verslagen voor de muren van Troje. ‘Hij’, staat
er, bleef liggen op het slagveld, maar ‘hijzelf daalde af in ‘t schimmenrijk. Dat heb ik mij
altijd gewenst, ik zakte in elkaar in de Fuchsiastraat, nog helemaal vol van mijn etymologisch
woordenboek, ikzelf daalde echter af naar Hades, naar iets dat ik mij voorstelde als
een schemerig etymologisch woordenboek met onweer in de lucht. Denk u eens in, Charon,
de Styx, Hermes Psychopompos en dan dit, het lijkt potdikke wel het Alexanderveld.”
Een heus Iliascitaat! En welke functie heeft het hier? Zo’n aanhaling past natuurlijk
ïoed bij een classicus. Maar Brakman selecteert door zulk soort alinea’s wel een bepaald
publiek uit. Misschien wil hij een band met zijn lezers scheppen door te refereren
aan een gemeenschappelijke leeservaring, want gymnasiasten voelen zich meteen
thuis, terwijl niet-klassiek geschoolden zich wellicht buitengesloten voelen en
Brakman zullen betichten van een snobistisch vertoon van nodeloze eruditie.
Maar classici weten, dat de door Holm geciteerde woorden in de Ilias helemaal niet
voorkomen. Holm verhaspelt de opening van de Ilias, waar de zielen van de gesneuvelden
naar de onderwereld afdalen, terwijl de helden zelf honden en roofvogels tot
maaltijd strekken. Brakman draait de situatie dus om, hetgeen aardig past bij de teneur
van het boek, waarin hel en gewone wereld, goed en kwaad elkaars plaats hebben
ingenomen. Bovendien typeert het nepcitaat Holm als een pedante oplichter.
Ofschoon Inferno absoluut niet voor een enge gymnasiale incrowd geschreven is,
levert oppervlakkige kennis van de Ilias dus toch iets op.
Wilfred Smit, Klein epos
Wilfred Smit (1933-72) is allereerst bekend om zijn poëzie: enigszins raadselachtige
miniaturen met een uiterst precieuze stijl. Hoewel sommige gedichten een verontrus-
26

tende sfeer oproepen, krijgt de lezer voortdurend het gevoel dat er een spel gespeeld
wordt, een spel waarvan hij de regels niet kent. Kleuren spelen in zijn werk een prominente
rol. Smit, die Slavist was, publiceerde in 1961 het verhaal Klein epos, dat in 6
bladzijden een gegeven uit de Ilias verwerkt.
De verteller spreekt zijn protagonisten aan in de tweede persoon; op de laatste alinea
na, waar hij het tegen Aehilleus heeft, is steeds Patroklos de aangesprokene: Patroklos,
Je bent een jongen van goeden huize, zoiets verraadt zich. Wanneer je je weg in het
kamp niet kunt vinden - zoals nu - barstje niet meteen uit in verwensingen. Aldus de aanhef.
De verteller kent de verborgen verlangens van Patroklos en laat voortdurend
merken dat hij de jongeman niet helemaal voor vol aanziet. Patroklos is in het kamp
op zoek naar de tent waar officierskleding bewaard wordt. De regen komt bij bakken
uit de hemel neer, alles ziet grauw van de modder. Het feit dat die hele oorlog voor een
hoer wordt gevoerd, maakt Patroklos niet bepaald enthousiast.
En dan hij met wie je de tent deelt - die al weken bokkig is, bezocht van de zwaarste melancholie.
Wat moet je met een vriend-officier in de tent die alleen maar op bed ligt, en alsmaar
beledigd is - en weer is een vrouw de oorzaak, een slavin, niet eens een hoer. Ditmaal durf je
haar naam uit te spreken: Briseïs. steeds dezelfde natte plak voor op haar kleed, daar waar
de schoot is. Godbetert, de vriend waar je mee bent opgegroeid, weliswaar ouder in rang
-die wel zegt dat hij van je houdt- maar als je hem nodig hebt, slaapt hij. trekt zich zelfs niet
af, ook al bied je hem daarbij je hulp aan...
Als hij eenmaal de bewuste tent - de uitdragerij van je vriend Aehilleus - heeft gevonden,
meet een onderdanige slaaf hem een veel te ruim zittende wapenuitrusting aan.
Vervolgens beent Patroklos weer terug naar de tent van Aehilleus.
Met een hand, zoals de oude wijven van dichters meenden dat een heldenhand zijn zou, rood
en behaard, scheur je het zeil weg dat de opening afsluit van je tent; zo Aehilleus ontdekkend
op bed, Aehilleus met z’n aan de slapen grijzend gefriseerd hoofd, je bilmaat - zoals de manschap
het oneerbiedig noemt - in een hemd op het rustbed. Hij probeert, de overdonderde, te
gaan /itten, spreidt daarbij z’n gans niet edele dijen, zodat het zwarte nest toont, waarin de
toren omligt - /elfs dat heeft die slavin niet overeind kunnen houden. Je hebt deze mokkende,
wat aftandse officier in je macht, Patroklos - vraag niet, beveel! Geef op dat schild
met al die snorrepijperijen en parels ... wordt [sic] maar grof, Patroklos, de Peilden zijn tenslotte
niet anders dan een rijkgeworden vissersgeslacht. Hier dat zwaard - datje moeder uit
haar rederij heeft kunnen fourneren .... Hij herkent je zo niet. Patroklos, een druipende halfgod
met parels water in het haar en om de neusvleugels, gehuld in een donkerrode wolk. Hij
geeft je de wapens, vraagt niet waarom en met welk recht, maakt een beweging of hij je
hand wil grijpen, kussen.
Patroklos laat zich nu door de manschappen meevoeren naar Troje.
Je staat al voor Troj e. houwt je h a n den stuk en rauw, je bent al dood, Patroklos. de keel doorboord,
anders had de keelband aan je helm je wel gewurgd toen je viel; de mooiste helderrode
straal komt niet uit het gat in je nek, niet uit de snede onder je keel vandaan maar uitje
mond. Pathos dat zich verslikt...
In de alinea hierna, de laatste, spreekt de verteller zijn minachting voor Aehilleus uit.
Het meest opmerkelijk is misschien, dat Aehilleus zich, in tegenstelling tot wat erin
de Ilias staat, helemaal niet bemoeit met Patroklos’ plan. De homerische Aehilleus
drukt Patroklos immers op het hart meteen terug te komen nadat hij de Trojanen zal
hebben teruggedreven: Achilleus is bang dat Patroklos anders heldendaden zal ver-
27

ichten, die hij liever voor zichzelf wil bewaren. Smits Achilleus is daarentegen een
uitgesproken slappeling.
De wat ranzige sexualiteit die uit het verhaal spreekt, stoelt niet direct op de Ilias
zelf. Toch zijn er met enige goede wil in de Ilias wel aanwijzingen te vinden voor de
veronderstelling dat Patroklos en Achilleus ‘het’ met elkaar doen. Wanner Thetis in
boek Q Achilleus komt aansporen zijn mateloos verdriet om de dood van zijn vriend
te kanaliseren, zegt ze (vss. 130-131): �γαθ�ν δ� γυναιικί περ �ν �ιλ�τητι µίσγεσθ�
(en het zou goed zijn als je nu eens met een vrouw naar bed ging). Maar de mythologische
traditie heeft, misschien mede onder invloed van het verhaal over Achilleus’ travestie
op Skyros, wel vaker gesuggereerd dat de beide vrienden geen platonische relatie - in
de moderne zin - hadden.
Deze bewerking van elementen uit de Ilias leunt tegen de parodie aan, hoewel de
sfeer te wrang is om voor humor door te gaan. Het is duidelijk dat de verteller niet gelooft
in edele motieven. Door de titel Klein epos roept de auteur de verwachting op, dat
het over echte helden en heroïsche verrichtingen zal gaan. Deze illussie wordt vervolgens
wreed verstoord. Ofschoon ook de verteller van de Ilias oog heeft voor de
nachtzijde van het helden-ideaal, realiseert de lezer zich na Smits verhaal pas goed,
hoe walgelijk de valse pathetiek van zo’n oorlog is.
Frans Budé, Helena en ik
Sommige gedichten zou men, met een term uit de schilderkunst, figuratief kunnen
noemen, andere abstract. De Ilias is een figuratief dichtwerk, omdat zij verwijst naar
een bepaalde werkelijkheid, die overigens best fictief kan zijn. In dergelijke literatuur
wordt een bepaalde stand van zaken, een gebeurtenis, een gevoel beschreven. Aristoteles
noemt dat T���, uitbeelding. Maar er zijn ook gedichten die pretenderen niet
naar de buitentalige werkelijkheid te verwijzen. Zij vormen hun eigen universum, dat
alleen binnen dat gedicht geldigheid heeft, net zoals de kleuren op een schilderij van
Karel Appel alleen maar een functie hebben ten opzichte van elkaar. Zulke gedichten
of schilderijen kan men abstract of autonoom noemen. Het probleem met autonome
poëzie is echter, dat het gebruikte materiaal buiten die gedichten wel degelijk betekenis
heeft. Daarom worden er door die woorden altijd buitentalige associaties opgeroepen.
Een goede dichter weet dat, en probeert uiteraard die stroom van beelden en
associaties te structureren en te sturen. Weliswaar ‘gaan’ die gedichten niet over iets
dat buiten hen staat, maar krijgt de lezer toch een indruk van coherentie, ook al ‘begrijpt’
hij niet precies wat de gedichten ‘betekenen’. Maar het is soms moeilijk aan te
geven waar intuïtief ervaren eenheid ophoudt en baarlijke nonsens begint.
De Maastrichter dichter Frans Budé (1945) behoorde duidelijk tot de autonome
richting, maar zijn vijfde bundel, in 1991 verschenen onder de titel De onderwaterwind,
lijkt figuratiever dan het vroegere werk. In de bundel komt een reeks voor met
de titel Helena en ik. die weer in twee gedeelten uiteenvalt. Vruchtbaar groeiend en
Waakzaam schuilend, die beide uit vier gedichten bestaan.
In de eerste reeks wordt een geheime erotische ontmoeting beschreven. De ik in
wie we misschien Paris mogen zien, wordt door een jij, Helena dus, ontboden naar een
boot, om over te steken naar een andere wereld, die van de extase. De reeks eindigt
met een gedicht waarin het poëtisch fixeren van een moment wordt beschreven als
een orgasme.
28

In de tweede reeks. Waakzaam schuilend, heeft het zorgeloze genieten plaatsgemaakt
voor diepgaande twijfels, grammaticaal o.a. tot uiting komend in een aantal
vragen. Er is kennelijk een soort verwijdering tussen de geliefden opgetreden, maar
na een scheiding proberen ze de draad weer op te pakken. In het tweede gedicht wordt
een reis naar het zuiden genoemd, waarbij het feit dat de gelieven achtervolgd en gezocht
worden een schaduw over het samenzijn werpt.
Er is geluid
dat niet bestaat, een onderaards
geklaag dat niet wacht op de sneeuw
die nog moet vallen. Morgen pas
zullen ze ons zoeken gaan, onze
namen roepen die wij achterlieten
in het uitgewiste dal, lang
voordat wij daar opnieuw ontstaan.
Dat opnieuw ontstaan zal niet alleen gebeuren, wanneer de mensen die hen zoeken
hun namen roepen, maar ook wanneer de lezer de verscholen geliefden heeft ontdekt
en hun een naam geeft. In de Ilias (Z 357-35 8) had Helena al voorspeld, dat toekomstige
generaties over hen zouden zingen. In het derde gedicht lijkt de idylle niet meer
te redden. Het slot van het laatste gedicht luidt als volgt:
De kans dat ik versta, nog eerder
straks verdwijn, mij haastend
langs de hagen van je tuin
Het einde van de liefde valt samen met het einde van het gedicht. Als deze reeks iets
met de Ilias uitstaande heeft, is het niet meer dan een vage allusie. Toch moeten we er
in eerste instantie van uitgaan dat de dichter zijn titel met voorbedachten rade gekozen
heeft. Wat voegt de mythologische associatie toe aan dit ogenschijnlijk zo moderne
liefdesverhaal? Het enige wat ik kan bedenken, is dat door de titel al duidelijk wordt
dat de geliefden uit verschillende werelden komen, en dat de vrouw vroeg of laat terug
moet naar haar eigen huis, alwaar wellicht iemand op haar wacht. Verder zal de
auteur hebben willen aangeven dat de beschreven gebeurtenis ingrijpend en wereldschokkend
is. Als de titel nog meer impliceert, ontgaat mij dat.
Gerrit Kouwenaar, drie heldenzangen
Als er iemand met de autonomische poëzie vereenzelvigd wordt, ja zelfs als de Nederlandse
uitvinder ervan is gecanoniseerd, is het wel Gerrit Kouwenaar. Kees Fens constateerde
onlangs in de Volkskrant (27-9-91) dat we inmiddels zo aan Kouwenaars
idioom gewend zijn, dat we zijn, vroeger als ondoorgrondelijk bekend staande, gedichten
nu zonder problemen kunnen lezen. Maar het valt ook niet te ontkennen, dat
zijn werk de laatste vijftien jaar steeds toegankelijker, in mijn termen: figuratiever is
geworden. Een goed voorbeeld daarvan is de reeks van drie heldenzungen, die in 1976
verscheen.
29

In de eerste zang wordt de muze verzocht het hexametrisch gerochel der helden te
bezingen. De dichter hoopt de alziende blinde te worden, zodat hij de gruwelen van de
oorlog kan beschrijven. Tevens hoopt hij de kracht te hebben zich het oog uit te rukken
dat zag / hoe de luizen als mensen verkoolden. De laatste strofe begint aldus: zing mij
o muze de ovens die onder zeus’ blinddoek / de tinnen soldaten als vlees deden smelten’, in
plaats van dat, zoals in de Ilias, de ∆ι�ς ��υλή alles bestiert, voltrekt de ellende zich
zonder dat iemand er iets aan kan doen: zelfs Zeus kan het niet langer aanzien. Hier
verwijst Kouwenaar uiteraard naar de bekende theologische crux, of het bestaan van
concentratiekampen en atoomwapens wel te verenigen is met het geloof in een god.
Bovendien wordt er een verband gelegd tussen de verteller, die blind wil worden, en
Zeus: allebei scheppen ze een bepaalde werkelijkheid waarop ze verder geen wezenlijke
invloed hebben. De oorlog is even autonoom als de poëzie. De laatste twee strofen
van de eerste zang zijn overigens grotendeels dactylisch.
De tweede zang vangt aan met een zestal hexameters, waarin we een held horen
sneuvelen:
Pezen en ijzeren botten verbrijzelde zonder erbarmen
hem de trefzekere dumdum, zodat ruglings hij neersloeg
ademloos licht happend / daar naderde reeds die hem velde,
borend de bajonet in de buik hem. en glanzend als slangen
warmden zijn darmen het zonlicht, en nacht steeg op uit zijn ogen
nacht steeg op uit zijn ogen: maar dan wel een ongewoon soort nacht! Het woord geeft
Kouwenaar aanleiding de vloed van dactylen te stremmen en in een pciar korte regels
te filosoferen over de taal. In zulke weerzinwekkende omstandigheden verliezen
woorden hun normale betekenis; je zou je zelfs kunnen afvragen of het überhaupt nog
wel zinvol is een poging te doen zo iets ergs in taal te beschrijven. Een woord als ‘nacht’
is uitsluitend betekenisvol als er ook een toestand van ‘niet-nachf bestaat: en dat is in
de dood nu juist niet het geval:
in de taal staat er
dat de taal ophield met noemen
dat er iets naderde dat de taal
nacht placht te noemen toen de taal
nog van licht sprak
In de daarop volgende hexameters worden krijgsman en kunstenaar met elkaar geïdentificeerd.
In het werk van Kouwenaar is het beeld van de dichter als doodmaker
niet ongebruikelijk: door de werkelijkheid te fixeren, ontdoe je haar in feite van haar
meest kenmerkende eigenschappen, tijd en verandering:
nooit had een krijgsman de geur van de aarde zo heerlijk gesnoven:
onbereikbaar voor staal, want gedekt door pallas maria,
liefde doorgloeide zijn handwerk, kunstenaar werd hij en minnaar
De zang eindigt met het beeld van een offer:
30
o hoe ontelbaar stegen de zielen als duiven ten hemel
smaaklijk gebraden voor hogere tafels en scheidden hun afval
af in het boek onder ‘t muzische oor van de stokblinde taalman

De derde zang is nog weer specifieker: de zangen gaan van algemeen naar bijzonder.
De ik - krijgsman en verteller zijn nu werkelijk één - wordt daags voor de vrede met
zes anderen op verkenning gestuurd. Alleen hijzelf overleeft de tocht. Na de oorlog
ontmoet hij de vader van een van die gesneuvelde krijgsmakkers. Deze wil graag het
lijk van zijn zoon in zijn eigen tuin begraven. De ik en de vader graven het lijk op:
nu ja, wat doe je, ik deed het, ik groef
hem op met zijn vader, becijferde hem
aan zijn plaatje, hij hing
uit elkaar, een weke lauwwarme massa, mijn hand
schoot polsdiep in zijn lichaam, schrok
van het materiaal dat onzinnig
een gat waarmaakte
Na de illegale begrafenis drinken vader en verteller een borreltje, onder een plataan:
een verwijzing naar Plato’s Phaidros. waar deze boom nu juist een locus amoenus
markeert. De ik vertelt over zijn vriend, maar verzwijgt hoe beestachtig ze zich hebben
gedragen:
ik deed
zijn waarheid weinig geweld aan, verzweeg
alleen al dat onzegbare de luizen de hoeren en hoe
wij huishielden als slagers
In de tuin zit ook de vleselijke zuster van de gesneuvelde kameraad. Het gedicht eindigt
als volgt:
mijn hand
raakte haar borsten aan en het was
dezelfde weke lauwwarme massa, dezelfde
weke lauwwarme massa, hetzelfde materiaal maar
hetzelfde, en het was
deze zelfde hand, deze
Men ziet hoe verbijsterd en vol walging de verteller als het ware tijdens het schrijven
kijkt naar de hand die dit schrijft. Het ligt voor de hand om te denken aan het homerisch
epitheton �νδρ���ν�ς (mannen dodend), dat bijvoorbeeld in het zesde boek van
de Ilias (vs. 498) met Hektor wordt verbonden, vlak nadat hij zijn vrouw en kind heeft
gestreeld, terwijl, in het laatste boek, Priamos de mannendodende handen van Achilleus
kust.
De allusies naar Homeros zijn evident en talrijk, zowel op verstechnisch als inhoudelijk
niveau. De helden uit dit gedicht gedragen zich in feite precies zoals hun homerische
voorgangers, met dit verschil dat Kouwenaar de onsmakelijke details zo levensecht
beschrijft, datje er als lezer bijna onpasselijk van wordt, hetgeen zonder twijfel
de bedoeling is. Waar de Ilias eindigt met de begrafenis van Hektor, besluiten de drie
heldenzangen met wat na die begrafenis komt: de ik heeft zelfs zijn onschuld als minnaar
verloren, hij is levenslang getekend door wat hij heeft meegemaakt. Zijn verleden
wordt niet begraven.
Ik denk niet, dat er in de moderne Nederlandse literatuur een treffender voorbeeld
van homerische aemulatio te vinden is dan deze drie heldenzangen.
31

LITERATUUR
Willem Brakman, Inferno, Amsterdam (Querido) 1991.
Frans Budé, De onderwaterwind, Amsterdam (Meulenhoff) 1991.
Marcel Derksen, Piet Gerbrandy e.a.. Hektors Noodlot. De ondergang van de held van Troje in de Ilias van
Homeros, Emmeloord (Hermaion) 1991.
Gerrit Kouwenaar, volledig volmaakte oneetbare perzik, Amsterdam (Queriodo) 1978 (De drie heldenzangen
verschenen oorspronkelijk als tekst in: De Ilias van Homerus, een album met 17 zeefdrukken van Jan Cox
(Galerij de zwarte panter, Antwerpen 1976).
Wilfred Smit, Verzameld Werk, Amsterdam (Athenaeum-Polak & Van gennep) 1983.
Simon Vestdijk. Homerus fecit, uit: Narcissus op vrijersvoeten (1938), in: De Amfora. Verhalen en gedichten
gebaseerd op de klassieke oudheid, Bulkboek 1989.
32

ALEXANDRI SMARI CRISPI
CARMEN CARNALE
Carnem adipemque cano, cenans qui primus ab ore
in stomachum propero frustum demittere sorbens
deridentque homines epulis me semper edacem.
Cara caro, calida ac fragrans præcisaque crassis
ex suibus bobusque bonis; quis talia edendo 5
temperet a fructu? Nam mansa equidem minima omnis
illuuiem dulcem remoues a dentibus albis,
ut leues sumptis lingua tacti haustibus exstent.
Mamma, mihi causas memora, qua blanditia sit
impetus hic carnis citus alteriusque alimenti. 10
Uber emm lactens, etiam rudis arte canendi,
suxi iam cupiens ut adhuc utrumque pueliæ
integræ - sed me miserum! Cur carmina cuncta
denique semper agunt curam quæ concitat omnis?
Quidue meum studium uerum est, aut quis mihi turbat 15
corporis interioris et exterioris amores?
Inuidus es, cibe care, uetasque aliam per amorem?
Namque saginas me forma gracili spoliatum,
alliciatur uti muliercula nulla parata.
Fallere te nequeo, numquamue relinquere possum. 20
3 derident P: irrident S: illudunt T homines P: omnes S edacem P: edentem S
9 / 10 sit / impetus hic camis citus alteriusque alimenti S: sic / camis et escae aliaeque sit
impetus exagitatus P, hic uersus pulchrior, sed casus gen. sg. fem. aliae rarissimus est.
17 Inuidus P: Æmulus S
SIGLA: P = Prima Optio Poets; S = Secunda Optio Poete;
T = Tertia Optio Poetæ.
COMMENTAAR
1 ff. cf. Vergilius’ Æneis 1.1 ff.: Arma uirumque cano, Troiæ qui primus ab oris /
Italiam fato profugus Lauiniaque uenit / litora... (Ik bezing de oorlogsdaden en de man
die door het lot gedreven als eerste naar Italië en de Lavinische kusten kwam...)
cenans... epulis (‘aan tafel’): Hieruit kunnen we opmaken dat de dichter bij zijn
loftuiting in een tafelgezelschap zit (cenans), waarin hij in zijn gulzigheid (edacem) als
eerste (primus) aan de maaltijd begint.
5 f. quis talia edendo temperet a fructu?: een pastiche op Vergilius Æneis 2.6/8: quis
talia fando (...) temperet a lacrimis? (Wie zou zich na zulke woorden onthouden van
tranen?)
36

ALEXANDER SMARIUS KRULKOP
VLEESVERS
Ik zing van vlees en vet en haast me als eerste aan tafel een
hapje van mijn mond in mijn keel slikkend te doen afdalen,
terwijl mijn disgenoten mijn eeuwige vraatzucht bespotten.
Dierbaar warm en geurend vlees, gesneden uit vette
varkens en goede runderen! Wie zou bij zo’n maaltijd niet
gemeten? Ja, want als ik je helemaal fijn gekauwd heb,
verwijder je het zoete vuil van mijn witte tanden, zodat ze
glad blijken als ik na enkele slokken met mijn tong over ze
heen glijd.
Mama, breng mij de oorzaken in herinnering, door welke
bekoorlijkheid mijn hartstocht voor vlees en andere etenswaren
is opgewekt. Als zuigeling immers, toen ik nog
onervaren was in de dichtkunst, zoog ik de borst al gretig,
zoals nog steeds elk van beide bij een maagdelijke meid -
maar och arme ik! Waarom gaan uiteindelijk alle gedichten
altijd over de liefde die iedereen in beroering brengt? Wat
is nou mijn ware liefhebberij, of wie is het toch die de
begeertes van het in- en uitwendige lichaam door de war
stuurt? Ben je jaloers, dierbaar voedsel en duld je geen
ander in naam der liefde? Je verpest immers mijn mooie
slanke lijn en mest me vet, zodat geen enkele vastbesloten
meid zich voelt aangetrokken.
Je bedriegen kan ik niet. Je verlaten nooit.
6. mansa minima omnis: ‘geheel fijn gekauwd’, cf. Cicero’s De Oratore 2.162: omnia
minima mansa. equidem legt nadruk.
7. remoues: subj. caro.
8. ut...: subj. dentes. sumptis haustibus: abiadvus absolutus; cf. Ovidius’ Metamorphoseon
7.450: bacchi tibi sumimus haustus.
9. cf. Vergilius’ Æneis 1.8: Musa, mihi causas memora, quo numine læso...
11. cf. Ovidius’ Tristia 2.424: Ennius ingenio maximus, arte rudis (Ennius, geweldig wat
betreft talent, ruw wat betreft techniek).
12 f. ut adhuc...: (‘zoals ook nu nog...) se. cupiens sugerem, irrealis zoals blijkt uit 19,
14. omnis: acc. plur.
18. forma gracili spoliatum: ‘beroofd van mijn ranke schoonheid’.
19. Let op de klankwisseling (a, i en u), muliercula kan een negatieve bijsmaak hebben
(‘wijfie’, ‘vrouwmens’), maar is hier meer letterlijk bedoeld (‘vrouwtje’, ‘meisje’).
20. Fallere wegens onthouding van vrouwelijk schoon nequeo, relinquere wegens
chronische behoefte aan eten numquam possum.
Bovenstaand Latijns vers met vertaling en commentaar werd de redactie in deze vorm aangeboden door
Alexander Smarius, op dat moment tweedejaars klassieke talen te Amsterdam.
37

Misverstanden
rond Homerus’
bomen
W.K. Kraak
Sparren, dennen en zilversparren
Sparren (genus Picea) ontbreken in de wereld van Homerus. Ook de beroemde plantkundige
Theophrastus spreekt niet over deze boomsoort. Toch bestaat er een moderne
theorie dat bacchanten een roes kregen uit een drank bereid uit de rossige schors en
de hars van Picea abies, de fijnspar, een boom in de bergbossen van Noord- en Centraal-Europa
met verspreiding tot in Albanië en Bulgarije. Een andere soort, Picea
orientalis (de Kaukasische spar) groeit op de Kaukasus. Daar bereikt deze boom een
maximale hoogte: tot 50 m! Deze spar komt ook voor in bergbossen van Klein-Azië;
zelfs wordt hij vermeld voor de berg Ida in Troas.
De Ida is een literaire beroemdheid geworden door Homerus (Ilias boek XIV) en de
dichte naaldhoutbossen tot aan de kruin hebben plantkundigen in verrukking gebracht.
Niet vanwege een enkele verspreid voorkomende Kaukasische spar maar wegens
de dichte begroeiing met een speciaal soort zilverspar (genus Abies). Een fraaie
wetenschappelijke naam was spoedig gevonden: Abies equi-trojani. Een lokale soort.
Godin Hera verleidt haar echtgenoot Zeus tot het bedrijven van liefdesspel op een
bloeiende alpenweide van de Ida. Het is haar bedoeling dat de slaapgod Hypnos hem
terstond in diepe slaap zal laten verzinken. Hypnos stelt zich verdekt op - in de gestalte
van een onschuldige vogel - in de kruin van een hoge zilverspar (elatè, Ilias XIV
287) aan de rand van de weide.
De vertaling “gezeten in een den” is dus niet juist, want het gaat hier kennelijk om
de zilverspar. Voor den of ‘pijnboom’ gebruikt het Grieks de woorden ‘pitus’ en
‘peukè’.
Vruchtverliezende wilgen bij Homerus
In de taal van Homerus zijn uitdrukkingen te vinden die weergeven wat de mensen
opviel. Een epitheton zoals olesikarpos (�λεσίκαρπ�ς), “vruchtverliezend”, moet een
in de natuur herkenbaar verschijnsel aanduiden: een woord uit de kringen van houthakkers,
herders, jagers enz. Wanneer Homerus wilgen ‘vruchtveriiezend’ noemt, moeten
we een seizoen lang wilgen bekijken.
42

Wilgen zijn tweehuizig. Een vrouwelijke boom draagt katjes in het vroege voorjaar,
een mannelijke wilg heeft ook katjes, maar deze laatste hebben geen andere taak
dan stuifmeel te verspreiden. De katjes van mannelijke wilgen hebben hun taak volbracht
zodra ze uitgestoven zijn: deze vallen dan plotseling massaal af en worden op
de grond onder de boom vertrapt door mens en dier. Bij populieren is hetzelfde verschijnsel
waarneembaar.
Het stuifmeel van de mannelijke wilgen is verstoven, wanneer de katjes afvallen; bij
de vrouwelijke wilgen worden dan de katjes aan de boom rijp, ze barsten open en de
‘zaadjes’ (elk zaadje van een pluimpje voorzien) zweven weg op de wind. Het epitheton
olesikarpos kan dan ook alleen slaan op de mannelijke exemplaren.
Daarom stel ik voor “vruchtverliezende wilgen” anders te vertalen, bij voorbeeld
“de katjes afwerpende manlijke wilgen”, want καρπ�ς is een vaag begrip: “alles wat
aan een boom hangt en geen blad is”.
Liddell & Scott geven een misleidende verklaring van het woord �λεσίκαρπ�ς
“losing its fruit (!), because they shed their fruits (!) before ripening” en bij Mehler kan
men lezen: “vruchtverliezend, daar van de wilgen (de mannelijke exemplaren) de
Wichten (!) niet rijp (!) worden”.
Het epitheton “bladerenschuddend” bij Homerus
De bezige handen van slavinnen vergelijkt Homerus (Odyssee 7,106) met het voortdurend
in beweging zijn van espeblad, het blad van de ratelpopulier, Populus tremula.
In deze vergelijking gaat het om spinnen en weven.
Het epitheton einosiphullos “bladerenschuddend” elders in Homerus geeft aantalr
ding tot misverstand. Het woord is doorzichtig want het bevat hetzelfde element dat
men kent uit einosichthoon “aardschudder”, “aardschokker” (Poseidon). Maar het
gevaar schuilt hierin dat Homerus niet spreekt over een boom maar over een berg. Die
berg is de Pelion (modern Pilion) - tot de top geheel begroeid met bos. Deze berg haalt
de boomgrens juist nog niet. Op de naar zee gekeerde flank overheerst beukenbos,
samen met tamme kastanje, respectievelijk Fagus moesiaca en Castanea sativa. Bos
dat in de herfst verkleurt en in de winter kaal is. Laat in het voorjaar wordt de berg
weer groen.
Het homerisch epitheton is in feite even zakelijk als het woord “bladafwerpend” bij
Theophrastus voor loofhout dat ‘s winters kaal is. Oppianus spreekt over “de lente die
loof baart” en Apollonius Rhodius kent een “bladstrooi-maand” en om terug te keren
naar Homerus: een van zijn mooiste vergelijkingen gaat over bladafval in de herfst en
het jaarlijks weer ontluikend blad in de lente: Ilias VI 146/9.
Homerus gebruikt het epitheton van de Pelion ook voor de voornaamste berg op
Ithaca, de Neriton, die geheel bekleed is met bos.
De woordenboeken zouden de vakterm “bladverliezend” moeten geven ter verduidelijking
van het epische woord “bladschuddend”. Men komt echter op een dwaalspoor
“with quivering foliage, of wooded mountains” (Liddell & Scott), ^met beweeglijk
gebladerte” (Mehler).
Pelion einosiphullon: Ilias II 757; Odyssee 11, 316; Oppianus, cynegetica I, 116; Apollonius Rhodius,
Argonautica 4,217; de berg Neriton op Ithaca: Ilias II 632; Odyssee 9, 22 vgl. 13, 351.
43