drs. Bart Hetebrij - Nederlandse Officieren Vereniging

O PI N I E
In juni zal Carré (wederom) gewijd zijn aan veteranen, naar aanleiding van 5 jaar
Veteranendag 2009. Voor deze gelegenheid heeft Humanistisch Raadsman Bart
Hetebrij de redactie een aantal interviews met veteranen ter beschikking gesteld,
onder de titel “Levensverhalen in Perspectief”. Medeauteur van deze verhalen is
Martine Hulsman. In de aanloop naar het themanummer publiceert Carré in de
komende edities een aantal verhalen uit dit boek. Zo verneemt de lezer hoe veteranen
hun leven hebben beleefd, hoe belangrijk het is dat ze niet vergeten worden en dat ze
recht hebben op onze waardering en erkenning.
Tiga Serangkai
Aldeboarn is de Friese naam van het dorp waar ik woon. Het
ligt op de lijn Leeuwarden-Heerenveen en ontleent zijn naam
aan de rivier de Boarn die het dorp in tweeën deelt.
Vroeger was deze rivier verbonden met de Middelzee en had
het een haven van enige historische betekenis. Bonifatius en zijn
gevolg van Frankische soldaten kwamen hier in het jaar 754 aan
land. Op weg naar Dokkum vernielden zij en passant een aantal
voor de Friezen heilige plaatsen. En zoals bekend hebben zij dit
gebrek aan respect voor de cultuur en godsdienst van iemand
anders met de dood moeten bekopen. Er is wat dat betreft
nog niet veel veranderd. Kijk maar naar de vernietiging van de
enorme Boeddhabeelden in Afghanistan door de Taliban. Hoe
klein van geest kun je zijn? In Indië heb ik zoiets nooit meegemaakt.
Je had respect voor de cultuur, de godsdienst, de adat,
voor de vrouwen en kinderen als je een kampong omsingelde.
Maar laten we niet op de zaak vooruitlopen.
Mijn verhaal begint in Nederland, waar ik tijdens de oorlogsjaren
Maleis leerde spreken en schrijven. De boeken leende ik
van een oom die zich specialiseerde in Indisch recht. Werken
voor een handelshuis in Indië leek me ideaal. Ver weg, maar toch
deel van het koninkrijk. Een overzees gebiedsdeel met genoeg
ruimte om te pionieren. Maar voordat ik daar een baan kon
gaan zoeken, moest eerst de Jap er nog uitgegooid worden. Na
de oorlog gaf ik me direct op als oorlogsvrijwilliger, als parachutist
ondanks mijn hoogtevrees. Dat lijkt tegenstrijdig, maar
het zit in mijn natuur om juist dat te doen wat ik moeilijk vind.
Ik heb geen taalgevoel en wil juist daarom talen leren. Heb ook
jarenlang als kind elke dag voor het ontbijt een uur op de viool
geoefend, terwijl ik niet echt muzikaal ben.
Vrijwilliger werd het niet. Het zou allemaal anders lopen. Bij
Defensie zei men: maak eerst je textielopleiding maar af en kom
dan als dienstplichtige terug. Zo gezegd, zo gedaan. In oktober
1946 vertrok ik met de 7 December Divisie naar Indië. Ingedeeld
als korporaal bij de artillerie zat ik met de batterijcommandant
in het voorterrein bij de infanterie en hield me als
Humanistisch Raadsman
JAN VAN DER VELDE, 1925. NEDERLANDS-INDIË.
technical assistent bezig met de inzet van de artilleriestukken
In die functie heb ik veel acties meegemaakt als ondersteuning
van het bataljon Friesland en vooral van het 5 e infanteriebataljon
met de geuzennaam Andjing NICA, vrij vertaald ‘de honden
van het Nederlands-Indisch bestuur’. Ik heb veel acties van dit
KNIL-bataljon op de gevoelige plaat vastgelegd. De foto’s uit
die periode heb ik allemaal nog.
Zomer 1947 startte de eerste politionele actie. Politioneel
omdat de actie gericht was op herstel van de orde, de Japanse
tegenstander was immers al verslagen. Tjimahi op Java was
het vertrekpunt. Van daar gingen we richting Cheribon met
als uiteindelijk doel de stad Djokjakarta. Voorbij Tegal omzeilden
we met een tactische manoeuvre de ingegraven Siliwangi
Divisie. Zo’n honderd kilometer voor Djokjakarta, iets voorbij
het stadje Gombong, werd halt gehouden. Onder politieke
Bart HETEBRIJ
Humanistisch raadsman
Andjing NICA ‘de honden
van het Nederlands-
Indisch bestuur’.
(Foto: www.hetdepot.com)
Carré 2 - 2009 pagina 29

TNI: is de afkorting
van Tentara Nasional
Indonesia ofwel het
Indonesisch leger.
Carré 2 - 2009 pagina 30
druk was er een tijdelijk bestand gesloten. De teleurstelling bij
ons was enorm. Zo dicht bij het doel en dan moeten stoppen.
Wie is de vijand eigenlijk? TNI of onze politici? Dat soort vragen
kwam dan wel bij je op.
Er zat niets anders op dan kwartier te maken, het stadje te verkennen
en ergens een hapje rijst te gaan eten. Omdat ik heel
andere interesses had dan de meeste van mijn lokale sobats en
Maleis sprak, verkeerde ik graag onder de lokale bevolking.
Niet iedereen van mijn eenheid kon het waarderen als ik er
weer eens alleen op uittrok. Op dat punt kreeg ik veel kritiek
te verduren. Maar dat kon mij niet schelen. Tenslotte sprak ik
de taal en iedere taal is een nieuw leven, een nieuwe cultuur
en nieuwe contacten. Zo dacht ik erover. Het hield me geestelijk
overeind, verrijkte me. Teveel in de militaire setting blijven
hangen, zou alleen maar tot autoriteitsconflicten leiden.
Een zekere mate van ruimte en vrijheid had ik nodig om mezelf
te kunnen blijven. Ik kreeg veel Chinese vrienden. Probeerde
hun taal te leren. Ging met hen tennissen, praatte over textielbusiness,
over hun cultuur, taal, gebruiken, over hun belangstelling
maar ook over hun angsten en onzekerheden. Als deze
actie slaagde en de orde hersteld was, zou de handel ook weer
opleven was de verwachting. Het zal één van deze kennissen
geweest zijn, precies weet ik het niet meer, die mij benaderde
met het verzoek of ik een foto kon maken van een doodgeboren
kindje. Het kindje was van een jonge Indonesische vrouw
die met haar twee zussen en ouders op de Grote Postweg in
Gombong woonden. Er werd mij verteld dat de foto bestemd
was voor de vader van het doodgeboren kindje, een TNI-officier
die om begrijpelijke redenen niet in Gombong kon komen
om het kindje te zien en er afscheid van te nemen.
Hoewel de TNI-officier bij de tegenpartij hoorde, had ik daar
geen enkele moeite mee. Ik ging naar het opgegeven adres en
maakte daar de foto van het kindje. Als dank hiervoor kreeg ik
een zelfgemaakt afscheidslied cadeau. De vrouw en haar twee
zussen maakten samen muziek. De tekst van het lied hadden
ze zelf geschreven. Met een van de zussen heb ik nog tot 2004
gecorrespondeerd. Haar hele levensgeschiedenis heeft zij mij
toevertrouwd. Ontroerend hoe uit zo’n klein gebaar, een
levenslange correspondentie en vriendschap kan ontstaan. Het
klinkt misschien vreemd, maar als ik er nu aan terugdenk, geloof
ik niet dat ik haar als de “vijand” beschouwde.
Voor mij was die vrouw iemand uit mijn eigen land, een rijksgenoot
met toevallig een andere politieke mening, maar dat
maakte haar niet minder of anders. Ook als we met echte repu-
blikeinse idealisten te doen hadden, probeerden we die mensen
toch in functie te houden. Zo hadden we in Tegal een TNIofficier
benoemd tot inspecteur van politie. Ons uitgangspunt
was zoveel mogelijk handhaven wat maar enigszins gehandhaafd
kon worden. Als het echter een vrouw van een Duitse officier
zou zijn geweest, had ik het nooit gedaan. Dat was de vijand.
Dan was het een heel ander verhaal geweest.
Er zat bij mij geen ideologie of christelijke naastenliefde achter,
maar veeleer zoals ik gewend was met elkaar in het dorp om
te gaan. Voor mij was het dorp het verlengde van ons erf. Als
kind kwam ik overal en bij iedereen. Ik leerde wat van de smid,
van de timmerman en de boer. Als tienjarige namen doopsgezinden
mij mee naar de generale repetitie van de Mattheus
Passion. Anderen leerden mij zeilen. Ik werd overal in betrokken
en stond daar ook voor open. Ook de mensen met een
meer bedenkelijke reputatie werden door het dorp geaccepteerd.
Er woonde bijvoorbeeld één homo in het dorp. Daar
werden geen problemen over gemaakt. Hij hoorde er bij, het
was zo. So what? Je accepteerde de mensen in het dorp. In de
stad heb je meer keuze in het selecteren van gelijkgestemden
dan in een dorpsgemeenschap en is er dus meer risico op het
ontwikkelen van een eendimensionale kijk op de wereld. Misschien
had ik die foto wel nooit gemaakt als ik in een stad opgegroeid
zou zijn. Wie zal het zeggen?
Later, als directeur van een textielbedrijf met vestigingen op
verschillende continenten, heb ik veel profijt gehad van dat
gevoel van openstaan voor anderen, van mensen serieus nemen,
bij iedereen te rade gaan, van mensen willen leren. Dat gevoel
is ontwikkeld in het dorp en voor het eerst toegepast als militair
in Indië. Daarnaast heb ik als militair geleerd te improviseren
en verantwoordelijkheid te nemen.
Wat ik in het dorp en later in het leger geleerd heb, werkte later
door in mijn manier van zaken doen. Bijvoorbeeld, als ik in een
ander land een contract moest afsluiten, verdiepte ik me altijd
vooraf in de geschiedenis van dat land en leerde enkele woorden
van de taal. Daarmee werden de mensen opener. Je legde makkelijker
contact met je zakenpartners. Maar ook in het bedrijf
zelf paste ik deze principes toe. Zo stelde ik rond 1965 in het
bedrijf een vrouwenraad aan. Vrouwen kunnen bepaalde dingen
gewoon beter bekijken, zoals de indeling van de te werken
uren. Horizontale bevordering was een andere door mij genomen
maatregel. Men kon opgeleid worden voor verschillende
functies in het totale productieproces. Bij gebleken geschiktheid
volgde een salarisverhoging. Tot slot ben ik nooit, ondanks
druk van uit de personeelhoek, overgegaan tot het aanstellen
van een bedrijfsmaatschappelijk werker. Problemen zijn voor
de leiding om op te lossen. Klinkt militair, hè? Dat hebben ze
ons op de SROA (School Reserve Officieren Artillerie) geleerd,
waar ik na Indië tot officier werd opgeleid. Als leidinggevende
zijn alle problemen voor jou. Jij hebt de verantwoordelijkheid.
Als directeur van een bedrijf is dat niet anders.
Woordenlijstje:
Tiga serangkai: de drie zusjes vormden een muzikaal trio.
Letterlijke betekenis: drie als één verbonden.
TNI: is de afkorting van Tentara Nasional Indonesia ofwel het
Indonesisch leger.
Sobat: maat
(Volgende pagina: brief van Jan van der Velde uit 1947)

Lieve allemaal, Gombong 19 aug.1947
Heb net het O.P. logboek bijgewerkt. In dit boek moeten de
bijzonderheden van de acties van ons onderdeel vermeld worden.
Zondagmiddag is een compagnie Andjing NICA (ongeveer 150 man)
met brencarriers naar de kust gegaan. Tegen de schemering zijn de
wagens teruggekomen, maar dit keer alleen met de chauffeurs. De
troepen zelf zijn in alle stilte langs het strand getrokken tot op de
hoogte van Karanganjar en hebben daar op het strand overnacht.
In dit gebied, ten Zuiden van de weg Gombong-Karanganjar, zaten
ongeveer 1000 man TNI troepen. Volgens onze inlichtingeneenheid
waren hiervan 3 a 400 man goed gewapend, de rest betrof mensen
van de Laskar Rajat bewapend met ‘bamboe roendjing’ (speer van
bamboe) en handgranaten. Gistermorgen om 3.30 uur zijn ze
naar het Noorden opgerukt, zodat ze om 6 uur ‘contact’ met de
TNI hadden. Van te voren echter waren een halve compagnie en
wij langs een meer oostelijke weg halverwege de kust gekomen en
hadden al een behoorlijk stuk vuur op verschillende punten gelegd
en onze infanterie naar voren laten gaan. Ze verwachtten ons dus
uit het Noorden, terwijl onze hoofdmacht juist uit het Zuiden kwam,
daar hadden ze niet op gerekend. De Andjings konden dan ook weer
eens behoorlijk toeslaan. We hadden fellere tegenstand verwacht
omdat de meeste TNI troepen ‘vers’ uit Djokja kwamen. De meeste
tegenstanders gingen aan de haal. Op het laatst nog verzet gehad
van een mitrailleursnest.
Er zijn onder andere twee “Hadjis” gevangengenomen. Een Hadji is
en Mohammedaan die een bedevaart naar Mekka heeft volbracht
en daardoor de bevoegdheden van een priester heeft verworven. Uit
gevonden brieven bleek dat de ene Hadji speciaal uit Soerabaja was
overgekomen om op 18 augustus een parade van de troepen hier in
Gombong af te nemen en bij die gelegenheid de troepen onkwetsbaar
te maken. Een goede vangst want dit zijn de mensen die de bevolking
opstoken. Natuurlijk zijn niet alle Hadjis zo. Dit onkwetsbaar maken
heeft niets uit te staan met de Islam, maar is nog een overblijfsel van
het animisme. We vroegen hem of we zijn onkwetsbaarheid met de
klewang mochten uitproberen. De beste man voelde er niets voor .
Heb een stuk of wat opnames gemaakt.
Verder hebben we nog een aantal gevangenen meegenomen voor
inlichtingen. De lui die opgestookt zijn of gedwongen waren om mee
te doen, laten we weer lopen. Oproerkraaiers en rampokkers nemen
we mee voor verder verhoor. Hebben we echter met ware idealisten
van doen, dus mensen die zonder bijbedoelingen als zelfverrijking
of verdacht van moord en terrorisme opgepakt zijn, dan gebeurt er
met die mensen niks en blijven ze als het even kan in hun functie
gehandhaafd. Van een volksoorlog kun je niet spreken. Een gebied wat
we eenmaal bezet hebben, wordt en blijft rustig, tenzij er infiltratie
plaatsvindt. Dit bewijst dat er een bepaalde groep is geweest die
de bevolking onder dwang of door ophitsing tot bepaalde dingen
gebracht heeft. Bewaren jullie mijn negatieven zo goed mogelijk.
Verwacht gauw weer post.
Oan’t sjen Jan