ZWENTIBOLD, HISTORIE EN FICTIE - IVN

ZWENTIBOLD, HISTORIE EN FICTIE
A.M.P.P. JANSSEN
Het gebied rond de Graetheide heet in de volksmond het Land van Zwentibold.
De naam Zwentibold ontmoet men in deze omgeving echter meer: straten, sportclubs,
automobielbedrijven, een weekblad zijn naar hem genoemd en in de variant
Sanderbout o.a. een Sittards bastion en een stadswijk. Wie was deze Zwentibold
en wat betekent hij voor onze regio?
LEVEN
Zwentibold werd rond 870 als onwettige zoon van Arnulf, de latere keizer van
het Duitse rijk, geboren 1 ). Hij werd genoemd naar zijn peetvader Swatopluk, de
vorst van Bohemen 2 ). In 894
trachtte Arnulf zijn zoon als
koning van Lotharingen aan te
stellen, om enigszins tegemoet
te komen aan het verlangen
naar zelfstandigheid
van de Lotharingers. Na aanvankelijk
verzet – vermoedelijk
had de Lotharingse adel
moeite met de onwettige zoon
– werd in 895 te Worms
Zwentibold als koning geaccepteerd.
De aartsbisschop
van Trier, zijn kanselier, had
zijn gewicht in de schaal
gelegd.
Zwentibold bemoeide zich
na zijn troonsbestijging prompt
met de Franse troonstrijd tussen
Odo en Karel de Eenvoudige.
Aangezien zijn feitelijke
doel gebiedsuitbreiding
was, maakte hij zich beiden
tot vijand. Bij zijn krijgsverrichtingen
kreeg hij de steun
van Reinier, graaf van
Beeld van Zwentibold in Bad Münstereifel
Henegouwen en Haspengouw,
70

die hij beloonde met de Servaasabdij van Maastricht. Omdat zijn vader deze abdij
aan Trier geschonken had, werden hierdoor de relaties met de aartsbisschop
aldaar verstoord. Ook met enkele inheemse adellijke families (o.a. de Matfriedingers)
ontstonden conflicten, die door keizer Arnulf werden gesust. Arnulf
arrangeerde voor zijn zoon een huwelijk met Oda, dochter van de hertog van Saksen,
einde maart 897. Een jaar later was de politieke situatie gewijzigd. Zwentibold
had zich verzoend met de aartsbisschop van Trier, maar was in conflict geraakt
met graaf Reinier, waarschijnlijk omdat deze tot samenwerking met Karel de
Eenvoudige van West-Francië besloten had. De Servaasabdij kwam weer in handen
van Trier en Reinier werd verbannen. Deze laatste verschanste zich in Durfos
(Furfooz bij Namen?). Karel de Eenvoudige en Reinier gingen daarna tot de aanval
over. Zwentibold, gesteund door onder andere bisschop Franco van Luik, wist
het gevaar op het nippertje te bezweren: er kwam vrede. Deze vrede was echter
van korte duur. Na de dood van de keizer (899) merkte Zwentibold bij de
belegering van Reinier bij Durfos, dat de aartsbisschop van Trier hem in de steek
liet. Zijn opponenten benoemden Lodewijk het Kind, de wettige zoon van Arnulf,
tot koning. Door de Matfriedingers werd Zwentibold uiteindelijk verslagen, niet
ver van de Maas, op 13 augustus 900.
DRIE DOCHTERS EN TWEE VROUWEN
In de Notae Aureaevallenses van Egidius van Orval uit de dertiende eeuw worden
twee dochters van Zwentibold genoemd, Benedicta en Caecilia, die onderricht
zijn door de abdis van Susteren Amelberga en haar in die functie opgevolgd
hebben. Een derde dochter, Relindis, zou ingetreden zijn in het klooster Flémalle,
dat door Zwentibold gesticht heet te zijn 3 ).
Hier stoot men op een probleem, aangezien volgens bepaalde overleveringen
Zwentibolds dochters het lijk van hun vader geborgen en naar Susteren gebracht
zouden hebben. Indien de drie dochters stammen van Oda, met wie Zwentibold in
897 huwde, was de oudste dochter twee of drie jaar oud, toen Zwentibold stierf.
Ongetwijfeld zijn de jonge dochtertjes – zoals ook Hlawitschka beweert – in Susteren
(en Flémalle) ondergebracht, toen Oda na Zwentibolds dood huwde met diens
rivaal graaf Gerard. Op deze wijze was het nageslacht van Zwentibold gedoemd
uit te sterven 4 ).
De legende vond een andere oplossing: Zwentibold zou vóór Oda nog een andere
vrouw gehad hebben: Sophia (de wijsheid!) 5 ). Het probleem van de twee
vrouwen duikt ook merkwaardigerwijs op in een volksverhaal dat door Russel
overgeleverd is, maar nauwelijks bekend is: 6 )
Volgens dit verhaal ondernam Zwentibold eene reis naar het H. Land, zijne vrouw, rijk, bezittingen
en rijkdommen verlatende, om boete te doen voor zijne zonden en een vergramden
God vergeving te vragen. Ongelukkig viel hij op deze reis in de handen der Turken, die hem
medevoerden en in slavenkleederen staken, om hem voor de vernederendste verrigtingen te
gebruiken. Onder het slavenkleed verried zich echter de hooge afkomst, door
71

zijne fiere houding, zijn voorkomen en omgang dermate, dat de dochter des Konings geneigdheid,
eerbied, ja liefde voor den edelen slaaf opvatte; en zij, toen ze op haren verjaardag eene
gunst van haren Koninklijken vader mogt vragen, de verlossing niet alleen maar zelfs de hand
van haren begunstigden slaaf eischte. Dewijl haar, volgens de gebruiken des lands, geene
gunst kon geweigerd worden, moest de Koning, hoe onbezonnen hem ook het verzoek zijner
dochter toescheen, toegeven, en Zwentibold verkreeg zijne vrijheid. Daarbij kon hij de hand
zijner verlosseres niet weigeren, en was verpligt, ofschoon gehuwd, eene tweede vrouw ten
huwelijk te nemen. Doch toen hij, kort daarna, zijne ware afkomst geopenbaard had, ging hij
met zijne tweede vrouw, die daarin bewilligde, op reis, om naar zijn vaderland terug te keeren
en zijne betrekkingen en al wat hem dierbaar was weder te zien. Op die reis zong en speelde
zijne echtgenoote de harp in de plaatsen welke zij doortrokken, om op die wijze in hun onderhoud
te voorzien en de kosten voor dien verren togt te goed te maken. Zoo naderde hij den
erfgrond, waarnaar hij zoo zeer haakte. Hij spoedde dan zijne turksche gemalin een paar dagreizen
vooruit, om zijne familie te omhelzen. Doch weldra bespeurde zijne wettige vrouw op
zijn gelaat, dat na eene zoo lange afwezendheid van vreugde moest schitteren, iets sombers,
een geheime droefgeestigheid, en zij waagde het haren echtgenoot naar de oorzaak daarvan te
vragen. Toen verhaalde Zwentibold haar, hoe hij in de handen der Turken was gevallen; hoe
hij in slavenketenen gezucht had, en verlost was door eene prinses, welke hij uit dankbaarheid
verpligt was geweest te huwen en die zich over een paar dagen bij hem zou bevinden. Er rees
echter in het hart zijner vrouw geene afgunst, geen haat of kwade drift op; maar zij sprak:
”Zwentibold, troost u, stel die droefgeestigheid ter zijde, uwe vrouwen zullen als zuster leven”.
Toen trokken zij zich in het sticht te Susteren terug, terwijl Zwentibold zich te Grasbroek
ging vestigen.
Russel acht dit verhaal ongeloofwaardig, omdat het volgens hem laakbaar was,
wanneer Zwentibold met een andere vrouw gehuwd zou zijn, zonder dat het
eerste huwelijk ontbonden was. Aannemelijker is het te veronderstellen dat
Zwentibold geen tweede vrouw gehad heeft. De naam Sophia verschijnt namelijk
alleen in de late overlevering die samenhangt met de legendarische schenking
van de Graet 7 ).
ZWENTIBOLD EN HET LAND VAN ZWENTIBOLD
We belanden nu bij de relaties van Zwentibold met onze regio. Hier dienen wij
enkele zaken te onderscheiden:
– de oorkonde van Zwentibold betreffende Susteren
– de intrede van zijn dochters in de abdij van Susteren
– het graf en de verering van Zwentibold in Susteren
– het Bescheid van de Graet en de residentie te Born.
Van Zwentibold is slechts één document uit zijn eigen tijd bekend, waarin een
relatie met onze streek terug te vinden is: de oorkonde van 5 juni 895, waarvan de
beste editie in 1960 verzorgd werd door Schieffer. In deze oorkonde bekrachtigde
Zwentibold de toestemming van zijn vader voor de priester Siginand, die de abdij
van Susteren bezat en wenste dat deze na zijn dood overging naar de abdij van
Prüm 8 ). Volgens Egidius van Orval zou Zwentibold de kerk (NB niet de abdij!)
72

gesticht hebben. Deze overdrijving werd op advies van Jacob Kritzraedt in 1647
reeds gecorrigeerd door B. Fisen, die schreef: Hij heeft dus de kerk vanaf de onderste
fundamenten zo vernieuwd, dat sommigen geloofd hebben dat hij ze gesticht
zou hebben. Na de Noormannenstorm van 881, die ook aan Susteren niet
voorbij zal zijn gegaan, werd de kerk ongetwijfeld onder keizer Arnulf en zijn
zoon Zwentibold herbouwd. Bij recent archeologisch onderzoek is vastgesteld
dat de eerste steenbouwfase van de abdij dateert uit de negende of tiende eeuw 9 ).
Over de dochters Benedicta en Cecilia, die in Susteren ondergebracht werden,
is reeds gesproken. De reliekhouders voor de stoffelijke resten van deze dames,
gemaakt door Jan van Steffesweert, dateren van het begin van de zestiende eeuw.
Het aangrijpende verhaal, waarin de dochters hun gesneuvelde 30-jarige vader
naar de abdij van Susteren zouden hebben gebracht, non è vero, ma bene trovato
10 ).
We komen dan op het punt van de begraving van de koning in Susteren. Dit
wordt meestal in verband gebracht met zijn gewelddadige dood. De eigentijdse
bron is hier de kroniek van Regino van Prüm, die bij het jaar 900 (13 augustus)
noteert, dat Zwentibold door de graven Stephanus, Gerardus en Matfridus in een
gevecht gedood is circa Mosam, in de buurt van de Maas 11 ). Het vermoeden dat
Zwentibold in de abdijkerk van Susteren begraven is, is gebaseerd op:
– een mededeling van Egidius van Orval: Corpus autem beati regis Ceinderboldi
sepelitur in ecclesia Sustrensi, quam ipse fundaverat in honorem Dei: het
lichaam van de zalige koning Ceinderbold wordt evenwel begraven in de kerk
van Susteren, die hij zelf had gesticht ter ere Gods;
– het feit, dat ook zijn dochters in deze abdij ondergebracht werden;
– de verering van koning Zwentibold in Susteren en omgeving en de aanwezigheid
van zijn relieken.
De mededeling van Egidius van Orval wordt in onze streek het eerst weer
opgenomen door Jacob Kritzraedt in 1642. Deze uit Gangelt afkomstige jezuïet
schrijft, dat hij onder de nagelaten papieren van de in 1584 gestorven Sittardse
voogd Joannes Heister een stuk gevonden heeft over Zwentibold. Vervolgens
geeft hij een vertaling (”verteutschet”) van deze tekst, waaruit blijkt dat het de
passage over Zwentibold uit het werk van Egidius van Orval betreft. Wij lezen er
onder meer: Das Leib des seligen Königs Synderboldi ist in der Kirchen zu
Süsteren, welche er fundiert hatt zur Ehren Salvatoris, begraben worden 12 ).
Toen de kerkhistoricus Knippenbergh kort na 1700 de kerk in Susteren bezocht,
werd hem een grote steen getoond, die het graf van Zwentibold bedekte 13 ).
Russel schreef in 1862 dat in 1836 het graf geopend en de grafsteen van Naamse
steen in de crypte geplaatst was; de steen mat twee bij één Nederlandse el. Men
zou ook een degen gevonden hebben, die door onvoorzichtigheid gebroken werd
en verloren is gegaan 14 ). Schaepkens wist eveneens in 1862 te melden, dat men
dit graf aangetroffen had onder de vloer van een oude kapel, die in de vorm van
73

een apsis aan de oostzijde aan
de koorapsis aangebouwd was.
De arbeiders zouden destijds
het gouden zwaard voor de
prijs van het goud verhandeld
hebben 15 ). Volgens Roozen
daarentegen werd Zwentibolds
graf in 1890 voor het priesterkoor
gevonden door architect
Von Fisenne bij de verbouwing
van de kerk. Men constateerde
dat ten behoeve van de
aanleg van dit gemetselde
graf, dat aan de binnenzijde
bepleisterd en rood geverfd
was, een oudere sarcofaag (zevende
eeuw) verplaatst was.
Roozen gebruikt als argument
voor de authenticiteit van het
graf het feit dat het gemaakt
was van dezelfde materialen
die ook voor de kerk zijn gebruikt.
Hij ging er van uit dat
de kerk rond 900 gebouwd
was en in 1050 verbouwd. In
feite werd er echter in het derde
kwart van de elfde eeuw
een nieuwe kerk gebouwd op
de fundamenten van haar voorgangster.
Roozen wilde dus
het graf, dat hij nooit met
eigen ogen gezien had, rond
900 dateren door een vergelijking
te maken met bouwmateriaal
waarvan men nu
aanneemt dat het uit de elfde
eeuw stamt 16 ). Het graf vertoonde overigens veel overeenkomst met een achter
het hoogaltaar gevonden tombe. Deze laatste werd zeker vanaf het derde kwart
van de elfde eeuw, toen ook de crypte werd gebouwd, gebruikt als confessio, een
voor de pelgrims zichtbaar heiligengraf 17 ). Op dezelfde wijze zou ook het zogenaamde
graf van Zwentibold de functie van confessio gehad kunnen hebben.
Een volgende reconstructie is dan denkbaar: tegen 900 werd in Susteren een
nieuwe, stenen kerk gebouwd. Bij die gelegenheid werden de stoffelijke resten
74
Koor van de Amelbergakerk te Susteren,
prent van A. Willemyns (1862)

B
A
Koor en crypte Amelbergakerk Susteren:
A: het zogenaamde ’graf van Zwentibold’
B: confessio
van de oudere Susterense
heiligen verheven (elevatie of
translatie) en in twee confessiones
geplaatst, zichtbaar
voor de pelgrims: vóór het
priesterkoor en achter op het
priesterkoor 18 ). In deze kerk
werd in augustus 900 Zwentibold
begraven, zoals zijn
oudoom keizer Lotharius I in
855 voor het hoofdaltaar van
de abdijkerk van Prüm zijn
laatste rustplaats vond 19 ). In
het derde kwart van de elfde
eeuw volgde de nieuwbouw
van de kerk en de aanleg van
de buitencrypte, die vooral diende
om de pelgrims
gemakkelijker toegang tot de confessio te verschaffen, zonder dat daardoor de
koorgebeden in de kerk gestoord hoefden te worden 20 ). De confessio vóór het
koor verloor hierdoor haar betekenis en die achter op het koor werd – nu toegankelijk
vanuit de crypte – de voornaamste bewaarplaats van de relieken. Bij
deze gelegenheid werden de relieken van de recentere heiligen (Zwentibold,
Amelberga, Benedicta, Cecilia) verheven.
In het voorgaande was al sprake van de translatie, de verheffing van de relieken.
Volgens Egidius van Orval was dit in de loop der tijden onder diverse
Luikse bisschoppen gebeurd en waren de stoffelijke resten van de heiligen, onder
wie Zwentibold, in sarcofagen en vergulde schrijnen geplaatst. De schrijver vermeldt
voorts dat de nagedachtenis van Zwentibold werd gevierd op 13 augustus,
de dag die Zwentibolds tijdgenoot Regino van Prüm in zijn kroniek had genoteerd
als de sterfdatum van de koning 21 )! In een inventaris uit 1174 worden de
Zwentiboldrelieken weliswaar niet expliciet genoemd, maar er is wel sprake van:
decem et septem capse reliquias continentes: 17 houders/schrijnen met relikwieën.
Na de aanduiding bij Egidius van Orval dateert de eerste vermelding van
de Zwentiboldrelieken uit 1688: een in fijn goud gevatte relikwie van ’Sanderbold’,
het hoofd van de koning en twee gewaden 22 ). Deze relieken werden kort
voor 1700 uitvoerig beschreven door Arnoldus Hertzworm, die van 1671 tot
1691 prior van de kruisheren van Maaseik is geweest en meer geschriften op zijn
naam heeft staan 23 ). Zijn in de volkstaal geschreven manuscript Susterenensis
historia hebben wij helaas (nog?) niet kunnen terugvinden.
Hertzworm sprak ook van de geneeskrachtige werking van Zwentibolds tand.
Wanneer men met de tand van de heilige de zieke tand aanraakte, verdween de
75

de Graet is toegenomen.
DE SCHENKING VAN DE GRAET
tandpijn. In Hertzworms tijd
leefden nog zeer veel personen
die dit ervaren hadden. Is
dit wellicht dezelfde tand, die
nu voor een van Apollonia, de
traditionele patrones tegen
kiespijn, gesleten wordt 24 )? In
de schatkamer van Susteren
bevinden zich tegenwoordig
verder nog de schedels van
Zwentibold en zijn vrouw
’Odegundis’, geplaatst in witgeschilderde
houten kastjes
uit de zeventiende of achttiende
eeuw, en zijn wapenrok
van groen fluweel, die evenwel
uit het begin van de veertiende
eeuw stamt 25 ). Ook van
de dochters Benedicta en Cecilia
zijn relieken bewaard.
Natuurlijk is het moeilijk
uit te maken of de relieken authentiek
zijn. Het kan best zijn
dat men van de vele beenderen
en schedels die Susteren bezat
er enkele is gaan toeschrijven
aan Zwentibold, toen diens devotie
onder invloed van het
verhaal van de schenking van
Door het verhaal van de schenking van de Graet is Zwentibold in onze streken
het meest bekend. Het schenkingsverhaal is het eerst als historisch document gebruikt
door Jacob Kritzraedt rond 1642. Kritzraedt maakte, evenals alle onderzoekers
na hem, gebruik van een van de vele afschriften van een manuscript uit
1534, dat zelf ook weer een afschrift was van een document in het archief van het
ambt Born 26 ).
Van belang voor ons onderwerp is vooral het eerste deel van de tekst: Zwentibold
kreeg in een droom een aansporing van God om met zijn vrouw te overleggen
over een gift aan de arme mensen, die hij door roof en brandschatting dikwijls
in nood had gebracht. Hij was van plan hen het bos genaamd Die Graedt
76
Reliekhouder Zwentibold
in de schatkamer van Susteren

met heide en weiden te schenken. Na de mis liet de koning een ruiter zijn paard
bestijgen en na de handwassing voor de maaltijd gaf hij hem opdracht zoveel mogelijk
plaatsen rond de Graet te umbrijden. De route van de ruiter was: Born,
Guttekoven, Limborch, Sitterdt, Munstergeleen, Opgeleen, Beeck, Elsloo, Steijn;
te Huijeren (Houserlinde) wisselde hij van paard; vandaar ging het naar Urmondt,
Berg, Beecht, Papenhoven, Buchten; te Holtum liet een wijff hem niet
door het valderen, hetgeen voor de ruiter een teken was om terug te keren naar
Born, waar hij op tijd arriveerde, voordat de heren weer water namen na de
maaltijd. Koning Zwentibold ging vervolgens zitten en gaf de rechten op de
Graet, maar bepaalde ook dat de heren van Born overheren zouden blijven. Dan
volgen de bepalingen van het bosrecht, waarbij interessant is, dat Holtum uitgesloten
werd en ook de priesters van de parochiekerken hun deel kregen, mits ze
iedere zondag zouden bidden voor Zwentibold en zijn vrouw.
ZWENTIBOLD-PROMOTIE
Vooral Jacob Kritzraedt, die rond 1640 in Sittard vertoefde, heeft een grote rol
gespeeld bij de herwaardering van Zwentibold. Zo was hij het met name, die de
enigszins aarzelende Bollandisten, de beroemde hagiografen, definitief wist te
overtuigen van de heiligheid van de vorst van Lotharingen. Kritzraedt verschafte
op 10 februari 1642 aan Bollandus persoonlijk alle informatie, die hij destijds
kon bemachtigen over de verering van Zwentibold. Ook de beroemde hagiograaf
van het Maasland, Fisen, werd door Kritzraedt met succes benaderd: het resultaat
leest men in diens Flores ecclesiae Leodiensis. Deze tekst werd door de Bollandisten
grotendeels overgenomen voor hun reeks van de Acta Sanctorum 27 ). Fisen
werd ook de bron voor de eerste kunstzinnige verwerking van de Zwentiboldstof:
een dramaproductie van de Sittardse dominicanen, die in 1759 werd opgevoerd.
Het programmaboekje voor de voorstelling Sanderboldus Rex is teruggevonden
in het Hauptstaatsarchiv te Düsseldorf. Opvallend is, dat zowel Fisen als de Bollandisten
in hun tekst niet spreken van de schenking van de Graet, maar de dominicanen
van Sittard wel: de eerste helft van het derde deel van het toneelstuk
was er zelfs geheel aan gewijd 28 )!
Toen in 1819 door de Gedeputeerde Staten van Limburg besloten werd de
Graetheide te verdelen, kreeg ook de schenking weer aandacht. J.J. Sassen maakte
er in die tijd melding van in zijn geschrift Précis des faits relatifs au partage de
la Bruyère dite Graetheide en kort daarna, in 1822, verscheen een overigens niet
zo beste teksteditie van Dunckel in de Sittarder Stadts und Kreises kalender 29 ).
In 1841 verscheen in het Belgisch Museum vervolgens de uitgave van Ecrevisse
en Willems en daarna zorgde een van Limburgs grootste geleerden Jos Habets in
zijn Limburgsche Wijsdommen (1891) voor de standaardtekst, die nog heden ten
dage dienst doet 30 ). In Habets’ uitgave horen we ook reeds enige kritische geluiden,
en wel ten aanzien van de authenticiteit van de tekst, niet zozeer met betrekking
tot de schenking. Voor de historiciteit van deze voert Habets zelfs een
77

drietal argumenten aan, die na hem nog dikwijls door anderen zijn gebruikt: voor
de symbolische wijze van het schenken van grond zocht hij parallellen in heiligenlegenden
en zelfs in de oudheid; de ouderdom van de schenking bleek uit het
feit dat deze plaatsvond toen het hele gebied onder één heer stond; het bidden
voor Zwentibold en diens vrouw Sophia gebeurde in de vorige eeuw nog steeds.
Tot in de jaren zestig van onze eeuw werd in Limburg aan deze opvatting
nauwelijks getornd. Men meende zelfs nog voorwerpen of lokaties met de koning
in verband te kunnen brengen. Zo bewaarde men op kasteel Born een ’stoel van
Zwentibold’ en werd deze benaming ook gebruikt voor de motte aan de Veerse
Weg te Guttecoven. De historiciteit van het verhaal van de schenking werd nog
verdedigd door onder meer pater Roozen en Frans Smeets 31 ).
Naast de interesse uit de historische hoek kreeg Zwentibold in de vorige eeuw
ook de belangstelling van schrijvers en dichters. Ook hier speelde Ecrevisse weer
een rol. De in Obbicht geboren romancier schreef namelijk in 1846 het verhaal
Koning Zwintebold, waarin hij binnen het historische kader de fantasie de vrije
loop liet. Hoofdpersoon bij Ecrevisse is niet Zwentibold, maar jonkheer Johan,
die aan het hof van de koning te Grasbroek vertoefde, maar in ongenade viel. Na
zijn bestraffing besloot Johan in het Graetbos nabij Urmond als kluizenaar te
gaan leven. Volgens het verhaal zou zich hier de beslissende veldslag hebben
afgespeeld, waarin Zwentibold zijn leven verloor. De fatale slag zou Zwentibold
zijn toegebracht door een onbekende ridder, die daarna kluizenaar Johan bleek te
zijn. Johan, die op deze wijze wraak genomen had, wist het lichaam van de dode
koning te bemachtigen en begroef het nabij zijn kluis, waar het dertig jaar later
teruggevonden werd 32 ).
Russel kwam in 1862 met het reeds besproken volksverhaal over de twee
vrouwen.
Kort daarop ontdekten ook de dichters Zwentibold: in 1875 verscheen in de
Volksverhalen van Welters het gedicht van Jacques Vrancken: De dochters van
Zwentibold 33 ). De eerste strofen luiden:
Relindis, droeve weeze,
Sta op, en kom met spoed,
De koning ligt verslagen
En badend in zijn bloed!
De koning ligt verslagen
Door ’s vijands hand vermoord;
Zijn pantser is verpletterd,
Zijn edel hart doorboord!
Het gedicht handelt over het bergen van het lichaam van de gesneuvelde koning
door zijn drie dochters. Ongetwijfeld vormde het de inspiratiebron voor pater
Jacques Schreurs’ Swentibold of de dode ridder (1940), waarin hetzelfde thema
behandeld wordt 34 ). De eerste strofen:
78

Prent van Cuno van den Steene,
bij: Swentibold of de dode ridder (1940),
gedicht van pater Jacques Schreurs
De avond is gevallen,
De weide rookt van bloed;
Dan gaan de horens schallen,
De trommen slaan ten groet
En met triomf beladen
Trekt stom de vijand af;
De krijg kent geen genade,
Hij graaft zo menig graf.
Doch aan het slagveld later
Verrijst een man en wast
Zijn wonden in een water
En draagt zijn droeven last
Door beemden en door hagen
Naar ’t Susterens convent:
Vorst Swentibold verslagen
Ligt ginds in groot torment.
Pater Schreurs voerde in
1937 – men zou haast zeggen
als navolger van de Sittardse
dominicanen in de achttiende
eeuw – Zwentibold ten tonele
in het tweede deel van zijn
spel der Heiligdomsvaart, dat
nog om de zeven jaar in Susteren wordt opgevoerd 35 ).
Door Herman Strategier werd op tekst van pater Schreurs zelfs een oratorium
Koning Swentibold gecomponeerd, dat in augustus 1948 bij gelegenheid van Wilhelmina’s
regeringsjubileum in het Maastrichter Staargebouw ten gehore werd
gebracht. De KRO zond het destijds uit 36 ).
Bij Schreurs missen we overigens het element van de schenking van de Graet.
In 1952 werd zelfs een carnavalslied aan Zwentibold gewijd. Het lied van de
hand van Piet en Evert Zits wordt heden ten dage nog steeds gezongen in Susteren
en nagenoeg beschouwd als het Susterens volkslied. Wij geven hier de beginstrofe
en het refrein:
De pap van òs waor Zwentibold Blauw is oos blood.
De mam ein graasboerin. Onthat det mer good!
En weer zeen dao de kènjer van. Want de Graasburgers, alaaf,
Alaaf, waat ei gezin! Die sjtamme van ’ne keuning aaf!
KRITISCHE KANTTEKENINGEN
79

Tafereel uit de Heiligdomsvaart te Susteren (1993)
haal:
Schitterde Zwentibold volop
in de poëzie en de muziek, in
de historiografie dromden donkere
wolken boven zijn persoon
samen. In Limburgs Verleden
(1967) gaf Boeren de
Graetheideschenking het predicaat
’sage’ en dit oordeel
werd in de volgende jaren
door kritische onderzoekers
onderbouwd 37 ). Van groot belang
is het boek van Wilfried
Krings (1976) over de Allmenden,
de gemene gronden
38 ). Op de eerste pagina
van zijn boek laat Krings
weliswaar een boer uit Schalbruch
nog eens zeggen:
Sanderbout dä gowe Küning, däm
han se begraven en dr Berg va Bor,
en enen driedobbele Särk, ene
gowe, ene selvere on enen iesere.
Doa hät nach genen aa gerohrt.
Sanderbout, dä hät de Buren de
Graat Heej gegäve. Dät höb ich
junkseinde nach beläft in de
Kirchen op het Spaansch, dat se
bäde vür Sanderbout dä gowe
Küning 39 )!
Maar in zijn tweede voetnoot
rekent hij af met dit ver-
Ob dies als historisches Faktum angesehen werden kann steht nicht fest. Die berufung auf
einen königlichen Stiftungsakt ist vielleicht besser als Versuch zu deuten, die gewohnheitsmäßige
Nutzung des betreffenden Areals nachträglich formal zu legitimieren.
Deze opvatting werd hierna ook verkondigd door Venner, Munsters en Schrijnemakers
40 ). De argumenten van Habets zijn inmiddels achterhaald. Zijn parallellen
stammen uit de wereld van de legenden en de sagen; het argument van de
politieke eenheid van het gebied is te zeer gebaseerd op de idee van de territoriaalstaat
en niet op het feodale denken van de Middeleeuwen; en bij het gebed
voor Zwentibold figureert vreemd genoeg niet zijn historische echtgenote Oda,
maar Sophia. Zeer waarschijnlijk is Zwentibold een rol gaan spelen, toen men het
bestaande gewoonterecht trachtte te legitimeren. Voor de hertog van Gulik was
80

CD Clouseau: Swentibold, 1995
dit niet ongunstig. Hij zag zichzelf immers als de opvolger van de heren van
Born. Zijn presentatierecht voor kanunniken bij de kapittels van Susteren en Sittard
en voor de pastoor van Berg aan de Maas bezat hij ook uitdrukkelijk als heer
van Born 41 ). Op deze wijze kon hij zelfs aanspraak maken op de soevereiniteit
van de Graetheide, ondanks het protest van Geleen, Beek, Elsloo, Stein en Obbicht,
die niet tot het Guliks territorium behoorden. Hierbij zag de Gulikse hertog
zich gesteund door de geestelijkheid in het Land van Zwentibold: hij droeg immers
Sittardse en Susterense kanunniken voor, hij had een dikke vinger in de pap
bij de benoeming van nieuwe landdekens in het landdekenaat Susteren, en vele
Sittardse dominicanen, maar ook Kritzraedt waren van Gulikse bodem 42 )!
81

ZWENTIBOLD ANNO 1997
Moeten wij nu, zoals de spelleider van de Heiligdomsvaart van Susteren,
zeggen: Geschiedenis, gij kunt gaan en ook gij, Legende, hebt uw werk gedaan?
Naar mijn mening niet! Wij dienen ons bij het historisch onderzoek naar het
verleden van onze streek te baseren op feiten en duidelijk onderscheid te maken
tussen werkelijkheid en fictie. De Muze heeft echter haar eigen wetten en waarde
op zichzelf. Zwentibold is muzisch gemeengoed en een deel van het cultuurpatrimonium
van het naar hem genoemde Land geworden.
Hoe de persoon van Zwentibold ook tegenwoordig nog inspirerend werken
kan, blijkt wel uit het feit dat de Sittardse organist Hub Geurts rond deze koning
in 1991 een ’orgel-dialoog’ heeft gecomponeerd: de inhoud van aan de historie
en de fictie ontleende teksten wordt geëvoceerd in orgelmuziek. Deze voordrachten
en orgelklanken worden regelmatig ten gehore gebracht tijdens de openstellingen
van de Limbrichtse oude St.-Salviuskerk. Maar ook in de moderne
muziek is Zwentibold doorgedrongen.
Toen de leden van
de Belgische muziekgroep
Clouseau, die ook in Nederland
een grote bekendheid geniet,
een optreden hadden verzorgd
in Susteren, werden ze
op hun thuisreis tussen Born
en Urmond getroffen door een
bordje met het opschrift
’Swentibold’. Door de tot de
verbeelding sprekende naam
geïnspireerd, componeerden
Bob Savenberg en Yannick
Fonderie het lied Swentibold,
dat in 1995 op CD is uitgebracht
43 ).
Merkwaardig is een aan
Zwentibold gewijd kunstwerk,
dat op 18 april 1997 in Einighausen
werd onthuld. Beeldend
kunstenares Francis von
Wahlde vervaardigde uit Cortenstaal
een reeks van beeldenduo’s,
gebaseerd op de lokale
gebruiken en historie. Op ad-
vies van een zekere Queis
maakte ze een afbeelding van
82
Tweemaal koning Zwentibold in Einighausen (1997)
kunstwerk van Francis von Wahlde

’koning Sanderbout, die omstreeks het jaar 1000 heeft geleefd’, die ze de hand
laat schudden van ’koning Swentibold’, die volgens de toelichting ’koning van
Lorraine’ (= Lotharingen) was en op kasteel Grasbroek geresideerd zou
hebben 44 ). Terecht prees provinciaal museumconsulent drs. P. Fransman bij de
onthulling van het kunstwerk het feit dat de kunstenares haar thematiek ontleend
heeft aan de plaatselijke gemeenschap, en wijselijk ging hij niet nader in op de
thematiek zelf. Het is jammer, dat de kunstenares na het raadplegen van de autoriteit
’Queis’ niet elders een ’second opinion’ heeft gezocht, waardoor koning
Zwentibold nu op de hoek van de Einighauserweg en de Boschweg zijn eigen
hand staat te schudden. Dit artikel biedt misschien een oplossing voor het dilemma.
Laten wij het er maar op houden, dat de kunstenares twee aspecten van één
en dezelfde persoon heeft willen vastleggen: enerzijds de historische Zwentibold,
koning van Lotharingen, die in augustus 900 met een aan zekerheid grenzende
waarschijnlijkheid zijn laatste rustplaats heeft gevonden in de stiftskerk van Susteren,
en anderzijds de Zwentibold, die voortleeft in de volksverhalen van het
naar hem genoemde Land van Zwentibold en zo een onuitwisbaar stempel heeft
gedrukt op deze streek.
* Dit artikel is de uitwerking van een voordracht, die gehouden werd op 19 oktober 1991 bij
gelegenheid van de internationale contactdag van LGOG kring Sittard.
Noten:
1. Th. Schieffer, Die Urkunden der deutschen Karolinger IV: die Urkunden Zwentibolds und Ludwigs des Kindes,
Berlin 1960, 3-4; E. Hlawitschka, Lotharingien und das Reich an der Schwelle der deutschen Geschichte,
Stuttgart 1968, 158-184; C.A.A. Linssen, Historische opstellen over Lotharingen en Maastricht in de Middeleeuwen,
Assen/Maastricht 1985, 8-14. Zwentibold als heilige: B. Fisen, Flores ecclesiae Leodiensis, Leodii
1647, 369; J.B. Sollerius, De S. Suentiboldo rege confessore, in: Acta Sanctorum Augustus III, Antverpiae 1737,
138-139; M. Coens, Saints et saintes honorés à l’abbaye de Susteren dans l’ancien diocèse de Liège, Analecta
Bollandiana 80 (1962), 327-344; J. Choux, Sventiboldo, in: Bibliotheca Sanctorum XII, Roma 1969, 89-90
(overigens met onjuiste sterfdatum).
2. J. Schaeken, Over de herkomst van de naam Zwentibold, in: Historisch Jaarboek voor het Land van Zwentibold
13 (1992), 152-154.
3. Aegidii Aureaevallensis gesta episcoporum Leodiensium, II, 38, in: I. Heller, MGH, Scriptorum XXV, Hannover
1880, 50-51. Voor de waarde van de Notae Aureaevallenses als bron zie: S. Balau, Étude critique des sources de
l’histoire du pays de Liége au Moyen Age, Bruxelles 1902-1903, 465, J. Coenen, De drie munsters der Maasgouw
II: Susteren, PSHAL 57 (1921), 21-76, vooral p. 47, noot 2, en Coens (zie noot 1) 331-332; J. Knippenbergh
(Historia ecclesiastica ducatus Geldriae, Bruxellis 1719, 50) schrijft dat volgens de historische traditie
Amelberga of Amelberta de oudste dochter van Zwentibold zou zijn geweest. Aan deze mededeling kan men
evenveel waarde hechten als aan Knippenberghs opmerking dat Zwentibold op instigatie van zijn dochters tot de
restauratie van Susteren overgegaan zou zijn. Amelberga van Susteren mag men niet verwarren, laat staan identificeren
met Amelberga van Temse, van wie de relieken zich al vóór 870 in de
St.-Pietersabdij van Gent bevonden (elevatio 1073): A. d’Haenens, Amalberga, in: Bibliotheca Sanctorum I,
Roma 1961, 913-914; G.B. Proja, Amalberga di Susteren, in: Bibliotheca Sanctorum I, Roma 1961, 914; over de
onbetrouwbaarheid van de biografie van Amelberga van Temse o.a.: A. Poncelet, Les biographies de Ste Amelberge,
Analecta Bollandiana 31 (1912), 401-409.
4. Hlawitschka (zie noot 1) 61.
5. J. Habets, Bijdragen tot de geschiedenis van de voormalige stad Susteren en van de adellijke vrouwenabdij Sint-
Salvator aldaar, PSHAL 6 (1860), 441-567, p. 463.
6. J. Russel, Kronijk of geschiedkundige beschrijving der stad en voormalige heerlijkheid Sittard, met aanhangsel
over koning Zwentibold en de heerlijkheid Born, Maastricht 1862, 168-169.
83

7. Coenen (zie noot 3) identificeert op p. 52 Sophia met Oda (hij beschouwt de schenking van de Graet als historisch).
Coens sluit zich hierbij aan (zie noot 1, p. 341, noot 2); hij beschouwt het verhaal van de schenking wel
als legendarisch.
8. Schieffer (zie noot 1) nr. 2, pp. 18-20.
9. Egidius van Orval (zie noot 3): in ecclesia Sustrensi, quam ipse fundaverat; Fisen (zie noot 1): Ab imis ergo fundamentis
sic instauravit, ut a nonnullis creditus sit condidisse. Voor de Noormannen: J.G.C. Venner en J.H.M.
Verlinden, Keizer Karel de Dikke en de Noormannen te Asselt 881-882, regionale geschiedenis in een Europees
kader, PSHAL 132 (1996), 7-45. Voor de datering van de steenbouw: H. Stoepker, Archeologisch onderzoek
van de Salvatorabdij te Susteren, HJLZ 13 (1992), 130-136.
10. Voor de reliekbustes zie: A.M. Koldeweij e.a., Schatkamers uit het Zuiden, Utrecht 1985, 165-167; J. van
Cauteren, De kerk en kerkschat van het kapittel van St.-Salvator te Susteren, Susteren/Sittard 1993, 42-43. Fisen
(zie noot 1) 372-373 wekt de indruk dat de meisjes zelf ervoor gekozen zouden hebben om in het klooster te
gaan. Volgens hem zou Zwentibold zelfs te Flemalle voor zijn jongste dochter Relindis op haar verzoek een
Mariakerk gebouwd hebben.
11. G.H. Pertz, Reginonis chronicon, MGH Scriptores I, Hannover 1826, 609: ... a comitibus Stephano, Gerardo et
Matfrido circa Mosam isdem Zuentibold in proelio interficitur, Idibus Augusti. Eodem anno Gerardus comes
Odam, uxorem eiusdem Zuentiboldi regis, sibi in matrimonium copulat.
12. Jacob Kritzraedt, Chronik Gangelt, p. 85 (fotokopie in Gem. Archief Sittard pp. 308-309).
13. Knippenbergh (zie noot 3) 39.
14. Russel (zie noot 6) 167.
15. A. Schaepkens, Zuentibold, Messager des sciences historiques de Belgique 1862, 42-48.
16. Roozen, Susteren, Susteren 1980, 312-316.
17. Van Cauteren (zie noot 10) 11.
18. Een dergelijke constructie kende men ook in de proosdijkerk van Essen-Werden bij het graf van de H. Liudger.
Voor de resten van deze in 809 vóór het koor begraven heilige werd kort daarna een kleine ’kamer’ gemetseld;
vgl. R. Günter, Kunsthistorischer Wanderführer Rheinland, Herrsching 1984, 283-284.
19. F.J. Faas, Basilika St. Salvator Prüm/Eifel, München/Zürich 1977 (2de druk), 2. Ook nadien was de ruimte voor
het priesterkoor een favoriete laatste rustplaats voor graven en hertogen, zoals in de O.L. Vrouwe-Munsterkerk
in Roermond en de abdijkerk van Rolduc.
20. Zo ook in Fosses, vgl. L.F. Genicot, Fosses, voormalige collegiale kerk Saint-Feuillen, in: Rijn en Maas, kunst
en cultuur 800-1400, Keulen-Brussel 1972, 118.
21. Egidius van Orval: Predicti sancti et sancte processu temporis translati sunt de terra sub episcopis diversis Leodiensibus
et in sarcophagis et feretris deauratis eorum corpora decenter relocata. Beati siquidem Xeindeboldi
regis memoria celebratur id. augusti.
22. Roozen (zie noot 16) 194 en 267.
23. Sollerius (zie noot 1) 138. Voor Hertzworms, die in 1693 als prior van de kruisheren van Venlo overleden is:
L. Heere, Het Kruisherenklooster te Maaseik vóór de Franse Revolutie, in: De Kruisheren te Maaseik 1476-
1797, 1855-1955, Diest 1955, 9-112, vooral p. 60 en p. 70.
24. Zo ook Van Cauteren (zie noot 10) 28.
25. Van Cauteren (zie noot 10) 46; Herzworm sprak – volgens Sollerius (zie noot 1) – van twee zijden gewaden,
rood en groen, in de vorm van een dalmatiek, zoals vroeger koningen en keizers plachten te dragen: Monstrantur
praeterea in ipso sacro cubiculo vestes binae holosericae praedicti S. Regis rubei et viridis coloris, auro
pretiosisque lapidibus distinctae in hodiernae dalmaticae formam, qualibus olim reges & Caesares indui solebant,
...
26. Jacob Kritzraedt, Chronik Gangelt, kopie Gem. Archief Sittard pp. 294-307 [= pp. 79-85 in originali]; van de
oorspronkelijke tekst werd het afschrift vervaardigd op 6 juni 1534; dit jaartal vindt men ook bij A. Dunckel,
Sittarder Stadts und Kreises Kalender auf das Jahr 1823, Sittard [1822], pp. 34-35, en bij Jos Habets, De
Graatheide bij Born, PSHAL 12 (1875), 394-402; later geeft Jos Habets abusievelijk het jaartal 1533 in: Limburgsche
Wijsdommen, ’s-Gravenhage 1891, 382-397.
27. Sollerius (zie noot 1).
28. A.M.P.P. Janssen, Toneelopvoeringen bij de Sittardse dominicanen, HJLZ 11 (1990), 16-25.
29. J.J. Sassen, Précis des faits relatifs au partage de la Bruyère dite Graetheide, z. p. 1821. Dunckel (zie noot 26)
22-35.
30. J.F. Willems en P. Ecrevisse, Oud record wegens een leengoed, gelegen bij Borne, in de provincie Limburg,
Belgisch Museum 5 (1841), 424-435; Habets: zie noot 26.
31. Roozen (zie noot 16) 273 (uitgegeven in 1960); F. Smeets in: Born, een koninklijk domein met een boeiend
verleden, Born 1978, vooral pp. 19-43.
32. P. Ecrevisse, Koning Zwintebolt (Sanderbout), oorspronkelijk verschenen in het Nederduits Letterkundig Jaerboekje
van 1846, later herdrukt in: Pieter Ecrevisse, Vier verhalen uit het Land van Zwentibold, Maastricht
1979, 137-147.
33. H. Welters, Limburgsche legenden, sagen, sprookjes en volksverhalen, deel 1, Venlo 1875, 138-141.
34. J. Schreurs, Swentibold of de dode ridder, De Windroos 1940, 171-179.
35. Jacques Schreurs, Spel der Heiligdomsvaart, Susteren-Sittard 1937.
36. Libretto ’Koning Swentibold’, Maastricht 1948; Katholieke Radio Gids 1948, nr. 1048. Kopieën werden mij verschaft
door de heer E. Zits uit Susteren.
37. P.C. Boeren, Frankische tijd en vroege middeleeuwen, in: Limburgs Verleden II, Maastricht 1967, 16: Om de
figuur van Sanderbout (...) weefde zich de sage van de Graatheide.
84

38. W. Krings, Wertung und Umwertung von Allmenden im Rhein-Maasgebiet vom Spätmittelalter bis zur Mitte des
19. Jahrhunderts, Assen 1976.
39. Sanderbout die goede koning, die hebben ze begraven in de berg van Born [motte?] in een driedubbele zerk, een
gouden, een zilveren en een ijzeren. Nog niemand heeft die aangeraakt. Sanderbout, die heeft de boeren de
Graetheide gegeven. Dat heb ik als kind nog meegemaakt in de kerken in het Spaanse gebied, dat ze baden voor
Sanderbout, die goede koning.
40. G.H.A. Venner, De Meinweg, onderzoek naar rechten op gemene gronden in het voormalige Gelders-Gulikse
grensgebied circa 1400-1822, Assen 1985; A.J. Munsters, De soevereiniteit van de Graetheide, HJLZ 7 (1986),
58-88; M.J.H.A. Schrijnemakers, Nogmaals koning Zwentibold en het ”Bescheyt van den Graet”, HJLZ 9
(1988), 105-123.
41. HSAD, Jülich-Berg II, 373-375, Liber Praesentationis, passim.
42. A.J. Munsters, De verkiezing der landdekenen in het aartsdiakenaat Kempenland in de 17e en 18e eeuw,
PSHAL 85 (1949), 413-448; A.J. Munsters, De kerkelijk-politieke conflictsituatie in het Guliks-Luikse kerkdistrict
sinds de vijftiende eeuw, in: Van der Nyersen upwaert, Maastricht 1981, 69-83.
43. CD Swentibold van Clouseau (1995, nr. 7243 8 731832 8), ook te beluisteren op de CD Oker (1995, nr. 7243
8323362 5).
44. De toelichting op de kunstwerken van Francis von Wahlde vindt men op de achterzijde van de omslag van:
Louis Heylighen, Kroniek van een 125-jarige, fanfare Concordia Einighausen (1872-1997), Einighausen/
Sittard 1997.
Bijlage:
Voorbeelden van het voortleven van Zwentibold in het Land van Zwentibold:
– Automobielbedrijf Swentibold, Susteren
– Swentibold BV Plaatbewerkingsbedrijf, Susteren
– RK Basisschool Swentibold, Putstraat, Born
– Swenty-Milk BV, Heirweg, Born
– Swentiboldstraat Susteren, Sittard
– Swentiboldlaan, Urmond
– Sanderboutlaan, Stein
– Fort Sanderbout, Sittard
– Wijk Sanderbout, Sittard
– Swentibold-fietsroute, ANWB
– Weekblad Swentibold, Born
– Bloemenzaak Swentifleur, Buchten
– rubriek King Swenty in weekblad De Trompetter (jaren ’80)
– Stichting voor Maatschappelijke Dienstverlening Swentibold, Sittard
– Accordeonvereniging Swentibold, Born
– Gymnastiekvereniging Swentibold, Sittard
– Modelvliegclub Swentibold, Born
– Volleybalclub Swentibold, Buchten
– Voetbalvereniging Sanderbout, Sittard
– Schietsportvereniging Sanderbout, Sittard
– Ponyclub Swentibold, Sittard
– Turnaccommodatie Swentiboldzaal
– Benzinestation Swentibold - Rijksweg A2
– Boerenbond Swentibold, Einighausen-Limbricht
– Juniorkamer Swentibold, Sittard-Geleen.
85