magazyn

A L G E M E E N
M A G A Z Y N a
V A N
WETENSCHAP, KONST EN SMAAK.
lVde Deel, Ifte Stuk.

A L G E M E E N
M A G A Z Y N,
V A N
WETENSCHAP, KONST EN SMAAK.
B E H E L Z E N D E :
L WYSBEGEERTE EN ZEDEKUNDE.
II. NATUURKUNDE EN NATUURLYKE HISTORIE.
III. H I S T O R I E K U N D E .
IV. BESCHAAFDE LETTEREN, FRAAIJE KUNSTEN,
EN MENGELWERK.
VIERDE DEEL, EERSTE STUK.
TE AMSTERDAM,
By D'ERVEN P. MEIJER en G. WARNARS,
M D C C X C.

ï.
A L G E M E E N
M A G A Z Y N.
WYSBEGEERTE EN ZEDEKUNDE.
WYSEEG. IV. D. A

DE INVLOED VAN DE GEDACHTE AAN GOD
0 1' ONZE DEUGD.
w ie heeft meer genot van het glansryke zonnelicht
, de heldere lucht , het zacht-ftraalende avondlicht
, eene weide met alle de fchoonheden van hst
voorjaar vcrfierd ; wie geniet , zeg ik , dit meer
clan hy , die in dit alles eenen grooten, boven alles
vcrheevenen , vriend befchouwt , die hem aanlacht,
geluk verkondigt, en hetzelve, van tyd tot tyd, als
een" onderpand van eene nog betere toekomst, verfchaft?
En wie gevoelt zich niet, wanneer de natuur
hem in zulk eene foort van aandoening brengt, meer
geflcrkt tot alles goeds , en bckvvaamer om zelfs de
zwaarlle plichten te vervullen ? Wie drukt niet , in
zulk een oogenblik , zyne moeder , zynen vriend tederer
aan het hart ? Wie denkt dan niet met meer
gelaatenheid aan de moeijelykheden van het leven, aan
de beledigingen, hem door zyne cvenmenfchen aangedaan
, en aan de verdrukking , welke hy van zyne
meerderen moet verdraagen? En is dit niet die toelland
der ziele, welke meer en meer der volkomenheid
nadert , welke ons ter oeffening der deugd als
voorbereidt ? En was dit niet een gevolg van het levendig
geworden denkbeeld van God?
Deeze toeftand der ziele, welke voor de deugd zoo
gunstig is , of die veel meer, indien ze onveranderd
bleef voortduuren, deugd zou weezen; deeze toeftand
is , wanneer men hem naauwkeuriger ontleedt , gerustheid
des gemoeds en liefde , te vredenheid met
onze lotgevallen , en met onze medemenfehen. Wie
geraakt echter wel ooit tot het eea of tot het andere ,
As die
3

4 DE INVLOED VAN DE GEDACHTE
die nimmer verder gezien beeft dan op de menfchen,
en de dingen , die onmiddelbaar op hem werken ,
en hem dikwerf onvermydelyk moeten tegenwerken ?
Onmooglyk kan hy, daar hy in den kring van kleine
bezigheden en het opfpooren van geringe voordeelen
wordt omgedrceven , vry zyn van bekommering
en verdriet, en dus ook even min van haat en weerzin.
Dan alleen is dit voor hem mooglyk, wanneer
hy zich boven zyncn gewoonlyken toeftand verheft,
om de aanvallen , het geduurig tergen van kleine ,
verydelde wenfehen, van geweigerde reebten, of van
te leurgeftelde ontwerpen te verdraagen. En hoe zal
hy zich boven dcezcu kring van kleinigheden verheiTen,
wanneer hy buiten dezelve niets dan een louter ydel
vindt ? Waaraan kan zyn geest zich vast houden,
wanneer 'er geen God noch toekomend leven is ? Waarmede
zal hy zig bezig houden, dan met even deeze
geneugten , deeze voordeden , welker najaaging bem
zodanig kwelt ? Hy kan dus van deeze angstige ,
vermoeijende en zoo dikwerf verydelde poogingen nimmer
uitrusten. Nooit kan hy tot die ftilte en opge-.
ruimdbeid van ziel geraaken, zonder dewelke het onmooglyk
is , om alle menfchen als zyne broederen
te befchouwen, en in zich zclven gelukkig genoeg te
zyn , om over het geluk van anderen nimmer wan~
gunstig te worden.
De Godsdienst is eene drangreden , welke altyd
werkt: alle andere werken Hechts op zekere tyden en
onder zekere omftandigheden. De eerfte heeft alleenlyk
betrekking op den mensch als mensch : alle andere
daarentegen op zekere verbindtenisfen. De Godsdienst
omvat het geheele beftaan van den mensch; alle

AAN GOD OP ONZE DEUGD. 5
andere bcginfelen integendeel bepaalen zich flechts tot
een gedeelte van zyn beltaan , of vooronderflellen
hem reeds in byzondere omftandighcden. Wil men
hem, by voorbeeld ^ door eere en fchande beweegen
? Daar zyn menfchen , die zoo onbekend
en in het verborgen leevcn, dat zy geen van beiden
te vreezen of te wachten hebben; daar zyn handelingen
van elk mensch in 't byzonder , zoo onbekeud,
dat ze die belooning misfen, of deeze ftraf ontgaan.
••• Wil men hem door yver voor het algemeene
best , aanfpooien ? In hoe veele betrekkingen
komt de mensch zonder geboorte , zonder ampt ,
waarin hy niets , of ten minden niets aanmerkelyks
voor den Staat kan doen? Wil men hem door
den invloed , dien zyne daaden op de verbetering of
Op de verergering van zyn eigen gemoed moeten hebben
, van het kwaad affchrikken , en tot zynen.
pligt aanlokken ? . Behalven dat deeze befpiegeling
voor veelen te fyn is, en eenen reeds gevörmden
en befchaafden geest vooronderftélt ,- brengt dezelve
ons ook natuurlyfc op het denkbeeld van God
en een toekomend leven , zonder welken onze inwendige
volmaaktheid iets hersfenfehimmigs of onverfchilligs
weezen zou.
Maar is 'er een God , zoo beftaat hy altoos ; zo
heeft hy op den mensch in elk tydpunt van zyn beltaan
invloed ,• en elke handeling , die in de waereld
gefchiedt , heeft betrekking op God.
Hem , die geen Godsdienst bezit , geeft het gezicht
van de geheele groote natuur , het gevoel vaè
zyn beftaan , de daaglykfche leevenlooze voorwerpen
, waarvan hy evenwel zoo veele duizenden,
en dikwerf geheel alléén voor oogen heeft, « ......
A 3 wet-

6 DE INVLOED VAN DE GEDACHTE
weinig te denken , en altoos geen aandrift tot het
goede. Slechts dan , wanneer hy in gezeltchap is ,
wanneer hy de menfchen ziet, die hem kunnen pryzen
of kaken, beminnen of haaten; wanneer hy de
rechterftoelen , de overheden , de inrichtingen der
burgerlyke maatfchappy in 't oog heeft : dan alléén
wordt hy aangefpoord, om aan iets zedelyks te denken.
Zyn hart , zyn verftand blyft in veclerlei omftandigheden
, by het zien van verfcheiden voorwerpen
, ledig , waardoor de geest , van eenen verftandigen
Godvreezende tot nadenken wordt aangefpoord
, en zyn hart met de edelitc aandoeningen vervuld.
Het is op de ondervinding gegrond, dat zulke menfchen
, wier natuurlyke neiging zich meest tot het
zedelyke uitltrekt ; dat zy , die tot aandoeningen
of tot befchouwingen van deczcn aart, het meest
gefchikt zyn ; ook te gelyk eene neiging tot Godsdienffige
befpiegelingen bezitten. Het is één en de
zelfde richting der ziel, welke hen tot opmerkzaamheid
op zich zeiven , en op het zedelyke goede van
hunne handelingen , en die , welke hen tot het denken
aan God opleidt. Li?fi.ie tot de deugd en
verlangen naar God, de eerfte grond ter overtuiging
van zyn beftaan in een menschlyk hart , groeijen op
denzelfden grond, en uit hetzelfde zaad. Hun fcheiding
is iets onnatuurlyks en zeldzaams.
Hoe meer men zich met het geluk van andere menfchen
bezig houdt, zoo veel te meer moet men natuurlyker
wyze wenfehen, dat 'er een weldoend wezen
van hoogere inzichten en grootere vermogens ge-
Vonden wordt, om onze welmeenende, maar meestal
zwak-

AAN GOD OP ONZE DEUGD. f
zwakke, poogingen te onderfteunen j om onze goede,
maar krachtelooze , wenfchen ter uitvoer te brengen.
Hoe meer genoegen men vindt in de orde en fchoonheid
der natuur, en in de handelingen der menfchen
; zoo veel te meer moet 'er zich onze geest
naar uïtftrekken , om de bron van alle' natuurlyke
Orde, en het verhevenfte voorbeeld van alle zedelyke
voortreflykheid, ergens te vinden ett té leeren kennen.
Zo derhalven de Godsdienst ook niet de grond
van alle zedelyke neigingen ware; zou men denzelvert
evenwel als een gids en gezellinne van dezelve moetert
aanmerken.
A4
IN*

DE INVLOED VAN DEN GODSDIENST Op
ONS GELUK.
J3y alle drydvraagen , waaronder behoort, of de
Godsdienst voor de deugd en het geluk der menfchen,
noodzaaklyk of nuttig zy , (by welke geene
ftrenge bewyzen plaats vinden, en de ondervindingen,
of waarnceminge-n noch geheel volledig door eenig
mensch kunnen opgezameld worden , noch, in zoo
Verre dezelve bekend zyn , ten vollen met eikanderen
overeendemmen $ is eene billyke en onpartydige beflisftng
niet anders mooglyk , dan door eene vergelyking
en afweeging van de wederzydfche gronden , inzonderheid
van de bewyzen door elke party opgeleverd.
Dat de Godsdienst veele menfchen beter en gelukkiger
heeft gemaakt, is onbetwistbaar: dat uit zekere
Godsdienstige begrippen , en uit eenen vallenen yver
voor den Godsdienst in het algemeen , kwaad en ongeluk
'in de waereld zyn ontdaan, is even zeker. Maar
is het kwaad, of het goed grooter, dat door den Godsdienst
is veroorzaakt? En welk van beiden is eene uitwerking
van den Godsdienst zeiven, welk een gevolg
van andere begrippen, waarmede hy toevalliger wyzs.
in de menschlyke gemoederen te gelyk plaats vondt?
Om dit gedeelte van het onderzoek niet geheel over
te Happen , zal ik Hechts door eenige voorbeelden
toonen, van welke natuur de verwarringen in de zedeleer
zyn , welke uit Godsdienstige begrippen kunnen
ontdaan , en in hoe verre de verwyf-n gegrond zyn,
welke men hierom den Godsdienst in het algemeen
heeft gedaan.
De eerde grond van veele dergelyke verwarringen ,
"•• I | • lag

DE INVLOED VAN DEN GODSD. OP ONS GELUK. 9
lag in het algemeen aangenomen gevoelen , dat 'er
eene byzondere klasfe van pligten jegens God zou
plaats hebben , en aan deezen de eerlte rang onder
de pligten toekomen. Vermits het voor den
mensch onmooglyk is , met zyne bedryven op God
te werken , en het denken aan Hem, waarin de verftandige
Godsdienst beftaat, Hechts een klein gedeelte
van het leven kan bezig houden: was het een noodzaaklyk
gevolg , dat men deeze tusfchenruimte van
waare pligten , door willekeurige handelingen zocht
aan te vullen, waaraan men , als aan zinnebeelden,
die het onzichtbaare betekenen , als aan oeffeningen,
welke daartoe zouden voorbereiden, zekere betrekking
op God toefchreef. Hieruit ontltonden plechtigheden
en kastydingen. Beide konden , vermits ze geenen
bepaalden grond in de natuur der zaake zelve , geen
duidlyk ingezien oogmerk, hadden, tot in het oneindige
vermenigvuldigd worden. Aan beiden echter zette
de eerbied voor het Wezen , met welks aandenken
ze verknocht wierden, en het geheimzinnige, daaraan
byzonder eigen, een gewigt by, dat zy op zich zeiven
niet verdienden. Uit de plechtigheden ontftondt
bygeloof', wanneer men of het onzichtbaare daaruit
volledig wilde verklaaren, of, wanneer men die zinnebeeldige
handelingen zelve, welker betekenis men niet
meer wist, voor iets Godlyks aanzag.
1
Uit de
kastydingen ontftondt het verzuim van gewigtiger
pligten , en de hoop om zich van dezelven te kunnen
los koopen.
In zulke Godsdienften , die nog het minfle met
bloote plechtigheden wierden overlaaden, of die zich
het meest van dezelve hebben gezuiverd, is nog de aanleiding
tot eene andere dwaaling overig gebleeven.
A 5 Men

IO • DE INVLOED VAN DEN GODSDIENST
Men zag aan den cenen kant in , dat alleenlyk onze
gedachten , en niet onze bedryven , eene onmiddel-
baare betrekking op God hebben ; en dat dus de
Godsdienst een werk van ons verftand , en niet van
onze handen weezen moest. Aan de andere zyde bleef
men evenwel by de voorllelling, dat 'er nogtans ze­
kere byzondere plichten jegens God plaats hebben ,
en dat deezen den voorrang boven allen verdienen.
Men rekende dus die bezigheden van het verltand
zelve, of veel meer het uitwerkfel daarvan, de over­
tuiging, dat zekere begrippen omtrent God en God-
lyke dingen, de eenige gegronde en wezenlyke waren,
tot zodanige pligten. Het aanneemen van zekere
leerltukken, of de gehechtheid aan dezclven, met één
woord, het geloof', is als de eenige waare pligt van
den Godsdienst, in een zo veel te hoogcr aanzien
gekomen , naarmaatc de verpligting tot het waar-
neemen van zekere plechtigheden of gebruiken, van
haar aanzien verlooren.
Daaruit onritond nu noodzaaklyk een nieuwe pligt,
om alle middelen in het werk te Hellen, ten einde an­
deren gebragt wier den tot de overtuiging die men zelf
hadt; vermits daardoor de Godsdienst , welke juist
in dit geloof belfond , wierdt uitgebreid. Hieruit
volgde verder, dat die geenen, welke zich tegen deeze
proeven aankantten , of hiermede ftrydende gevoelens
hardnekkig verdedigden , als overtreeders der groothV
en heiligde pligten , met aflchuuw wierden aange­
zien. De menscblievendheid gelastte om dee­
zen tegenfhmd op de best mooa;lyke wyze te over­
winnen : de gerechtigheid veroorloofde dien te be-
ftraifen. In dit gevolg van gevoelens en neigingen ,
trad

OP O N S O E L U K . 11
trad de geest van vervolging met alle zyne fchriklyke
waapenen ten tooneele.
Het geloof dicrhalven , de overtuiging van zekere
waarheden , als een pligt jegens God befchouwd ,
heeft met de daad veel onheil in de wacreld veroorzaakt.
Een ander gevolg van het boven befchreven denkbeeld
is geweest , dat men ook onder de andere
deugden zekere verkiezing heeft gemaakt ; dat men
cenigen derzelven,gelyk nederigheid, gehoorzaamheid,
toegeeflykheid , zelfsverloochening , ingetogenheid ,
meer als geestelyke deugden, en anderen daarentegen,
gelyk zelfvertrouwen, wysheid, moed, vlyt, meer als
waereldlyke voorrechten heeft aangemerkt, en daarom
de eerften In het onderwys van den Godsdienst, en
in de opvoeding, welke gemeenlyk door de Leeraaren
van den Godsdienst wordt beftierd, geheel alleen, of
ten minften met te veel uitzondering, heeft ingefcherpt.
Het fchynt, als of men zodanige pligten, welke reeds
in dit leven hunne zichtbaare belooning vinden, als
merkelyk minder met den Godsdienst verknogt heeft
aangemerkt , dan zulken , welke hier Hechts opofferingen
eisfchen, en hun loon eerst in het toekomende
verwachten. Ten deele heeft men ook alles, wat
fmartlyk en zwaar is, mede onder de kastydingen gerekend
; of het geen ons deeze wereld onfmaaklyk
maakt , als eene voorbereiding tot de toekomende
waereld aangezien. Dit is echter zeker , dat door
zulk eene afzondering , die voorgetrokkene deugden ,
wyl zy dan te verre getrokken worden, de volmaaktheid
, welke haar tot deugden maakt, verliezen ; de
meer verwaarloosde daarentegen aanleiding geeven tot
een aanmerklyk gebrek in het karakter van den anderszins
goeden mensch , of, wanneer natuurlyke bekwaam-

12 DE INVLOED VAN DEN GODSDIENST
fcwaaïfflieden en gunstige omftandigheden daartoe voorhanden
zyn , zonder de behoorlyke aanwyzing blyven
, en dus ontüar len.
Maar is het de Godsdienst zelf, of iict misbruik
van den Godsdienst , het welk deeze zedelyke dwalingen
heeft voortgebracht ? En is dit misbruik on~
vermydelyk ?
i) De reden waarom menfchen hunnen medemenfchen
hebben getracht te dwingen , om hunne Godsdienftjge
begrippen aan te necmen , of waarom zy
hen, wegens het verwerpen daarvan geftraft hebben,
ligt in twee zaaken: voor eerst, dcwyl zy het voor
onmogelyk hielden, dat, buiten eene opzettelyk en dus
ftrafbaare tegenkanting, andere menfchen die grondllcllingen
, welke hen als uitgemaakte waarheden voorkwamen
niet zouden aanneemen; ten tweeden , dewyl
zy het voor even zoo onmooglyk hielden, dat iemand
een burgcrlyk braaf man kou weezen, die deeze waarheden
niet omhelsde.
Het ccrite is de gewoone dwaaling van alle onverlichte
menfchen , en ten opzichte van alle zodanige
begrippen , waarvan zy wel vastelyk overtuigd zyn.
Zoo lang zy over den oorfprong van dezelven en
over de redenen van hunne zekerheid niet ernstig
hebben nagedacht , klaagen zy altyd over den kwaaden
wil van die geenen, welke niet met hen overeenftemmen.
Hiermede verbindt zich eene even zoo algemeene
hartstocht van eerzuchtige menfchen , dat
zy naamlyk gaarne anderen tot aanhangeren van hunne
gevoelens maaken , en vergramd worden op zodanigen,
welken zich niet onder hun vaandel willen begeeven.
Daarom zyn ook de zucht tot het maaken
van bekeerelingen en de daarmede verknochte geest
van

OP O N S G E L U K . 13
van vervolging, niet flechts eigen aan de yverïge aankleevers
van dcezcn of geenen Godsdienst, maar zy
zyn gemeen aan allen , die eene fterke verkleefdheid
aan zekere (tellingen bezitten : men vindt ze by de
tegenpartyders van den Godsdienst zoo wel , als by
de verdeedigers van denzelven.
Het tweede is een gevolg der valfche begrippen van
den Godsdienst , en wordt opgeheven zodra deeze
begrippen worden opgeklaard en gezuiverd. Alle
drangredenen , welke de waare Godsdienst oplevert,
hoe fterk en nuttig zy hen ook mogten toefchynen ,
die den Godsdienst gelooven, noodzaaken ons echterom
natuurlyke bekwaamheden ter deugd in den mensch,
natuurlyke drangredenen tot dezelve in de tegenwoordige
gesteldheid en inrichting der Wereld , te vooronderfrellcn.
Want alles, wat de Godsdienst doet, is,
gelyk wy gezien hebben , alleenlyk dat geene te verfterken,
wat 'er reeds van goede neigingen aanwezig
is ; geenszins die voorttebrengen , waar zy in 't geheel
niet voorhanden zyn ; wel de regelen , door de
kennis der natuur aan de hand gegeeven . zekerer te
maaken, en tegen uitzonderingen te beveiligen, maar
geenszins om geheel nieuwe voor te fchryven. Het
is dus onmooglyk den Godsdienst en zynen invloed
op de zedelykheid der menfchen in zyn waar licht te
zien , zonder te gelyk eene zekere goedheid van de
menschlyke natuur te erkennen , die ook zelve van
den Godsdienst onafhanglyk is, en die, wanneer zy
door de opvoeding en een goede Regeeringsvorm befchaafd
wordt , voor de burgerlyke braafheid toereikend
kan weezen.
Het gaat in dit opzicht den Leeraar van den Godsdienst
, even gelyk den Wysgeer. Beiden , zoo
lang

14
DE INVLOED VAN DEN GODSDIENST
lang zy zich nog met de beginfelen hunner kundigheden
bezig houden, befchouwcn zich zeiven als onontbeerlyk
, en denken, dat alle menfchen zotten of
booswichten zyn , die hunne wysheid, en hunne
grondfrellingen van deugd niet hebben ingezoogen.
Wanneer zy echter verder komen , en werklyk de
waarde en het gewigt van hun onderwerp leeren
kennen , beginnen zy in te zien, dat de Schepper
voor elk menschlyk fcliepfel , zoo wel ten opzichte
van zyn verlland als van zyn hart, zelfs heeft zorge
gedraagen: en fchoon zy het nog altyd voor hunnen
pligt achten , om alles , wat zy voor waar en goed
houden, door hun onderwys en voorbeeld uit te breiden,
hoeden zy zich evenwel , om den yver daar
voor zoo fterk te laaten worden, dat zy de zulken
voor verwaarloosd of verlooren zouden houden, op
welken geen van beiden indruk heeft gemaakt.
2. Op de zelfde wyze is het ook gefteld ten opzichte
van de vcrpligtingen', door willekeur verkoozen
, of zonder reden voorgetrokken. De waare Godsdienst,
dat is, de zuiverftc kennis van de natuur van
God en van onze betrekkingen tot hem, zegt ons,
dat eigenlyk gecne handeling een Godsdienst is, of
dat alle goede handelingen zodanig zyn; dat elke
zaak, die ons beter, wyzer en volkomener maakt,
op den Godsdienst betrekking heeft , en zich met
denzelven laat veré'enigen , wyl God onze hoogfte
volmaaktheid wil. Gebed en Godsdienftige oefFeningen
van «andacht, behooren 'er meede toe, in zoo
verre het levendig denken aan God , en alle inrichtingen
, die hetzelve ligtcr maaken , tot de verbetering
van den mensch het hunne toebrengen. Maar
pp God zefven hebben zy geene nadere betrekking;
op

OP ONS G E L U K . 15
op zyn welbehagen geenen grooter invloed, dan elke
verftandige en algemeen nuttige handeling. De waare
Godsdienst ftoort noch de rangorde der deugden ,
noch die der pligten. Hy brengt gecne nieuwe
voort, welke niet reeds uit onze natuur en uit onze
betrekkingen in de waereld ontftonden: hy fchenkt aan
gecne van dezelven eene byzondere waardy, welke haar
niet reeds wegens haare inwendige voortrefiykheid en
nuttigheid toekwam. Hy verflerkt flechts den aandrang
tot allen, hy veredelt het oogmerk van allen;
hy verfterkt den moed , ter bereiking van dat oogmerk,
terwyl hy ons de mooglykhcid vertoont , dat
die volmaaktheid eerlang eens tot rypheid kan geraaken,
welke wy hier zoo langzaam zien aangroeijen,
dat wy , zonder dit uitzicht , het dikwerf uit wanhoop
zouden opgeeven die af te wachten.-
S E-

\6
& E L I M ,
OF DE BEIDE
O E V E R S .
Een Vertelfel.
{Uit het Hoogduitsch van GISEKE.)
SELIM, inde Oostcrfche Wyshcid opgevoed, had
reeds vroeg zynen geest met de verhevene Leer van
de Zendaresta, de Schaster en Fedam gevoed, doch
de Natuur , die hem omringde, was de bron waaruit
hy het lieffte fchepte. Daarom beminde hy de
gangen der eenzaamheid in de velden van Bagdad ,
en wandelde dikwils, in zich zeiven gekeerd, onder
de palmen aan den lagen oever van den Tiger. Hier
vorschte hy de natuur van zyn eigen wezen na, en
byzonder of de mensch reeds hier zyne geheele, hem
roogclyke , beftetnming bereikte. Hy wierd gekweld
door droefgeestige twyfelingen omtrent het voortduuren
van zyn wezen na den dood , doch hy verloor
den moed niet, maar^ werkte onvermoeid aan de vermeerdering
zyner kundigheden , om , door ieder nieuwe
vordering in dezelve, het vrolyke voorgevoel der onfterfelykhcid
in zich te verfterken.
Jn de hoop om uit de Arabifche Wysheid nieuwe
kundigheden op te doen, befloot hy met de groote
hoop der Moslem in kruisvaart trekken naar de
Inei-

SELIM, OF DE BEIDE OEVERS. 17
heilige Stad_ van Mohammed. Het gewoel der menfchen
, de algemeene werkzaamheid, en de vlakte die
met kameelen en dromedarisfen bedekt was 4 verheugden
het hart van SELIM. Wel ras verlooren zich de
platte daken van Bagdad met de wooningen der daarop
nestelende ooyevaaren en de toorens van Nimrod
uit het oog , en verdweenen in het Zuid-Oosten aan
den boog van Khosroë.
Dan het ging met deeze reis even als met. alle
kruisvaarders. De minften dagten aan het Godsdienftig
oogmerk dcrzelvc, leefden alleen volgens hunne
zinlyke lusten , en zogteu in het verborgen de ongeregelde
neigingen van hun hart te volgen. Doch wanneer
zy des avonds , na den ondergang der zonne ,
hun gemeenfchaplyk gebed verrichtten , en de Iman
zyn kleed naar Mccca uitfpreidde , dan waren zy
vol yver , om zich met hun gelaat naar deeze heilige
hemelftreek op den grond ter neder te werpen.
SELIM kwam met hen in de heilige ftad , en zag den
blinden eerdienst zyner broederen aan kostbaare kleinigheden
bewezen. Hoe beestachtiger zy te voren geleefd
hadden , deste meer bleven zy aan de uiterlyke
tekenen der dingen hangen, en waren deste yveriger
om zich tot de nooit opdroogende bronnen der Kaba
te wenden.
Hierover bedroefde zich de arme SELIM op nieuwe.
Niets konde de ledige ruimte van zyn hart aanvullen
, en, daar hy nergens rust noch vreugde vond,
liep hy gevaar van zich aan ligchaam en ziel te krenken.
Hy zonderde zich meer dan ooit van de menfchen
af, en zocht de eenzaamheid, om zynen geest
ongeftoord ki de ondoorkomelyke doolhoven der twyfelaary
te laaten omdwaaien.
WYSBEG. IV. D. B Hiar

l8 S E L I M OF
Hier wendde zyn gang zich eerst tot een kluizenaar
, die verre van de Had zyn leven in bcfpiegelingen
doorbragt; en daar de avond den jongeling overvallen
had, en de grysaart, bekoord door den ernst,
die zich op het jeugdig gelaat van den vreemdeling
gezet had , hem in zyne wooning nodigde , bragt
hy den nacht in deeze kleine hut door.
Zielen van gelyke ftemming en bekwaamheid gevoelen
reeds in de eerfte oogenblikken haare verwandfchap.
Zy erkennen eikanderen aan kleine, voor anderen
onmerkbaare, uiterlykhedcu, gelyk twee medeleden
van een groot eerwaardig gezelfchap, onder de
niets beteekenende hoop van menfehelyke aangezichten,
de een den anderen weeten uittcvinden, als broeders
erkennen , en zonder eenigen dwang of terughouding
met eikanderen fpreeken en handelen. Driemaal gezegend
zy alles wat den mensch met den mensch
nader verbindt, en zyne eerlte oorfpronglyke betrekkingen'
eenigermaate weder herftelt!
Ras ontmoetten de zielen van den jongeling en
grysaart eikanderen, SELIM ontvouwde zyn geheel
hart jegens hem , en toonde hein de bronnen zyner
twyfeling en onrust. Ik kan het u niet verbergen ,
wyze grysaart, fprak hy , dat myn geest gekweld
wordt door twyfelingen aan de onfterfelykheid. Zy
knagen het vergenoegen van myn leven en verbitteren
my het genot van alle vreugde. Myn Godsdienst
beveelt my een leven na den dood te gelooven,
doch zy verzwygt myne eigenlyke verordening. De
groote hoop der Moslem hoopt alleen op genot; maar
wat is genot zonder arbeid ? Zulk een leven zou ik
niet kunnen doorftaan. Voor Mohammed vanmy begeeren
, dat ik zyne zinnebeeldige bcklccdfelcn , waarvan
by

DE EÈI&E OEVERS. 19
hy zich bediende, om den gcmeeneri hoop tot het aanhcemen
van eenen Godsdienst, waardoor zy gebeterd
moest v/orden , te ftoodzaakcn , naar de letter neemen
moet? Wat moet ik toch'daarby denken, dat zy, welker
harten God niet gekend hebben, in het vuur woonen
en met ziedend water gedrenkt worden? Wat
beduiden die tuinen met ftroomen van melk en wyn,
met rivieren van den zuiverden honig ? O! waarom
geeft dat boek aller boeken my niet meer gronden
aan de hand, waarom het redelyk zy een ander leven
te hoopen; en waarom beveelt het my meer zulks te
geloovch, dan dat het my hiervan een behoorlyk onderricht
geeft? — Wat is het dat [in my denkt,
en wat maakt myn eigenlyk ik uit ? Is het iets ftofFeïyks
? Kunnen ondeelbaare gedachten met de natuur
der deelbaare ftoffe verbonden, en onverdeeld in de
gantfchc masfa der ftoiTe voorhanden zyn, zo dat zy van
haar, door een eigen inwendig zintuig \ met bewustheid
worden vöofgefteld ? Of moest ieder deel van het denkend
onderwerp , wanneer het fainengefteld , dat is ,
ligchaamlyk ware , flegts een deel der gedachten bevatten
, zo dat ieder deel van het denkend onderwerp
zich ook flegts een gedeelte van het gegeeven voorwerp,
voorftelt ? En wanneer myn ik iets ftoiTelyks is, kan
het dan als zodanig altyd voortduwen? Wordt het niet
reeds hier in dit leven verlieten, en fterft het ook niet
met hetzelve weg? Doch zo myn ik liiets ligchaamlyks
is, moet het iets zyn dat op zich zeiven beftaat.
Alle gewaarwordingen myner ziele moeten dan in
één en dezelfde zelfftandigheid liggen , zo dat ik ze
wegens den famenhang van haare krachtoefeningen
voor een eenvoudig wezen houden moet, welker gewaarwordingen
door eikanderen gewyzigd zyn. De zelfbij
3 de

ao S E L I M OF
de kracht, die in ons denkt, moet ook gewaarworden;
en alle onze verfcheidene krachten moeten als in één
zclfftandigheid woonen. — Wie helpt my door alle deeze
doolhoven, waarin myn eigen nafpooringen my geleid
hebben ? Wee my, wanneer myn, aan my zei ven
zo onbekend en dubbelzinnig, ik niet oniterfelyk is!
Dan ware my de reden tot kwelling gegeven ; dan
zou my deeze edele eigenfchap der menfchen niet
meer aanlaehgen; zy wierd myn pynbank, en ik had
geen vergenoegden dag meer. O waarom heeft de
Godheid, die in alles zo wys en goed is, my niet
één enkele plooi meer van den ondoordringbaaren
lluijer van het toekomstige ontdekt , my niet meer
zekerheid van ons volgend bcllaan gegeven ?
Hier zweeg SELIM , in diep gepeins verzonken.
Langen tyd liet hem de grysaart aan zyne eigene gewaarwordingen
over, beurde hem vervolgens op, en
bragt hem buiten de hut. Hier waren balfemftruiken
geplant, door welken de avondlucht fpeelde; de wasfeude
maan ging in het Westen onder , en de lichtende
fterren aan den Hemel, en de ftille plegtigheid
van den nacht, fcheenen de menfchen te nodigen tot
gedachten vol van verhevene waarde. Beiden plaatlteu
zy zich op een bank van zooden voor de hut.
Nog zweeg de grysaart; dan neergezeten zyndc, vong
hy dus aan :
Zoon! Volhard niet langer in uw ongenoegen, en
zoek toch geen dingen te willen uitvorfchen , die
zich nu nog niet laaten ophelderen. Wanneer uw
bloed eefst wat verkoeld is, zult gy by een bedaard
nadenken in de meeste van uwe twyfelingcn zelfs de
wederlegging vinden. Hoop en geloof de onfterflykhcid
van uw ik ,. doch begeer niet te doorgronden of
het

DE BEIDE OEVERS. 2X
hei iets ftoffelyks zy, en na het vertrek van deeze
aarde nog kan voortduuren. Gy kunt voor u
zelvcn een inwendige zekerheid en overtuiging daarvan
erlangen ; maar 'er zullen altyd menfchen zyn, wien
uwe gronden niets minder dan voldoende zullen zyn.
Laat u dit niet ftooren$ want welke zedelyke waarheid
is 'er, die van geen mensch wederfproken wierd ?
Genoeg dat uw ik zal voortduuren. Hoe het voortduuren
zal, deswegen moet gy u niet bekommeren, maar
hem daar voor laaten zorgen, die u den adem des levens
gegeeven heeft, zonder dat gy weet hoe gy denzelven
gekregen hebt. Het is verftandig de onfterfelykheid
te hoopen en te gelooven. Men kan 'er zich
zo zeker van overtuigen , als men een toekomftige
gebeurtenis , die nog niemand beleefd heeft , weeten
kan. Wees niet onvergenoegd dat het hoogfte Wezen
ons niet meer van het toekomende geopenbaard heeft.
Een kind kan immers niet weeten het geen een man
klaar , duidelyk en verftaanbaav is ; gevolgelyk kan
het ook die foort van weetenfehap niet hebben, welke
voor den man gefchikt is. Wie weet, of wy in onzen
tegenwoordige toeftand meer daarvan zouden kunnen
begrypen dan wy daarvan weeten? Mogelyk worden
wy door de gantfche gefteldheid onzer tegenwoordige
natuur , en de wyze hoe wy tot voorftellingen
en begrippen komen , daarin gehinderd. Doch wie
weet hoe verre het inwendig vermogen der menschlyke
denkingskragt het eens daarheen brengen zal ?
Wie zou dan perken zetten aan het geen van God
komt , en bepaalen hoe ver hy gaan kan ? Ik zelf
heb my eens met die twyfelingen gekweld , welke u
nu ontrusten , doch een grysaart genas my daarvan
in myne jeugd.
B 3 Be

£2 S E L I M OF
Ik zag eens, zeide hy, als in een droom, een gczlgt
, en myne oogen waren gevestigd op een breede
rivier , die van verre glinderde en twee landen van
eikanderen fcheidde. Aan den linker oever der rivier
was een gedrang van menfchen ,, die daar door elkander
wemelden , hutten bouwden , yrolyk waren en
toedcl maakten , als of zy ecuwig aan dien oever
zouden willen blyven woonen. Het was 'er indedaad
ook aangenaam en licflyk om te lccven. By alle onvolkomenheid
van het land, was echter overal gelegenheid
tot vreugde en blymoedigheid. Het waren de
menfchen alleen , die elkander hinderlyk waren om
vergenoegd te keven; daarom zag men zo veele wrecvelige
aangezichten en ziekclyke gedaanten. Zy ftaken
elkanders huizen in brand , verdreven elkandereia
daaruit, of bragten elkandcren om het leven. Dan ten
Jaatften zag ik dat alle de bewooners yan deezen oever,
fchoon .zy ook nog zo veele omwegen namen en uitkomden
zogten , echter eindelyk aan een donkere
brug kwamen, over welke zy gaan moesten, om aan
den anderen oever te komen. De minden dachten aan
deezen gewigtigen overgang eerder dan zy hem doen
moesten. Zy konden zelfs den overzydfehen oever
met hun zwak gezigt niet ontdekken, of ten minden
geene voorwerpen aldaar duidclyk en met zekerheid
enderfcheiden. Doch eensklaps, als of het hen nuttig
ware, wanneer zy den anderen oever, ajs hunne toekomdige
verordening , duidclyk kenden , was het ,
als of de digte droombcdekkende nevel verdween.
'Er kwam een nieuwe dag te voorfchyn, en een flon-:
kerende glans lichtte van de overzyde van den oever..
De fchoonhcid van de velden was hemelsch en
cnuitfpreekelyk, even als al het hcmelfche. Geen men-
fche-

D E B E I D E O E V E R S . 23
fchelyk oog had iets diergelyks gezien , geen oor
zulke yrolyke gezangen van gelukzalige wezens gehoord.
Alle die braave menfchen , welke deugdzaam
aan den eerften oever geleefd hadden , zag men daar
weder; doch de ondeugenden waren ook wel over de
donkere brug gegaan, doch zy moesten nog een' tyd
lang van de wooningen der gelukzaligen blyven afgezonderd.
Re glans van geluk en vergenoegen in het
gelaat van de menfchen aldaar was verblindend en onbcfchryfiyk.
Hierop ontftond onder de bewooners van den eerften
oever , die 'er over heen konden zien , zulk een
gewoel, dat alles in wanorde geraakte. Altyd vestigden
zy hun oog op den overzydfchen oever , zagen
hoe gelukkig alles daar was ,, vergeleken 'er hunne tegenwoordige
woonplaats mede, en verlooren daardoor
alle vergenoegen met hun ftaat.
Niets koude hen meer vermaaken , of hunne werkzaamheid
weder in beweging brengen. Zwaarmoedig
en wrevelig, wandelden zy rond. Een deel wilde zich
alleen bezig houden met de befchouwing van den overzydfchen
oever, en waanden hier geen ander beroep te
hebben. Anderen zogten met geweld aan den beteren
oever te komen, ftortten zich blindeling in de rivier,
en wierden door de baaren weggefleept, zonder dat
men zien konde of zy aangeland dan of zy verdronken
waren. , . , Z
Plotfeling was het als of het voorhangfel weder wegzonk.
Niemand kon den overzydfchen oever of de bewooners
van denzelven meer zien. 'Er , bleef .ilegts- een
duister voorgevoel van over ; en de wyzen onder de menfchen
behielden het bewust zyn dat zy voor een anderen
gelukkiger en vojkoinener toeitand gefchikt waren, waar-
B 4 toe

*4 SELIM, O F
loe zy zich moesten voorbereiden. Zy zagen wel ,
dat het hen niet goed was meer van hunne ómftahdigheden
te weeten , en vonden nu, dat ook hunne
tegenwoordige woonplaats fraai, en waardig was oni
'er vergenoegd te leéven. Ik wilde nog myn oog laaten
gaan over de vrolyke aanzichten van deeze vergenoegde
menfchen, toen alles eensklaps voor my verdween.
Zo eindigde de grysaart tegen my , nog Jongeling
zynde, en ik ben nu zelf grys geworden, doch hoor
nog den welluidende klank zyncr ftemme in mync ooren.
Hy zeide my nog: ,, Gy moet nimmermeer gelooven
dat deeze beeldfpraak een ingceving der Godheid
zy ! Ik fpreeke alleen met u door zulke beelden
, opdat uw geest de daarin opgefloten leer deste
beter mogt bevatten. Het is hoog tyd de waarheid
van de zinnelyke bekleedfels te ontdoen , en de laafde
niet meer voor een wezenlyke gefebicdenis te houden."
Zedert deezen tyd ben ik gerust, doch
de neiging tot een befpiegelend leven en afzondering
van alle menfchen is reeds zo fterk in my geworden,
dat ik my niet meer van deszelfs banden kan losmaaken.
Öck gy, jongeling, loopt dit gevaar; keer daarom
tot de menfchen weder. Leef en'handel met hen, en
wanneer gy u by hen zo nuttig maakt als mogelyk
is , bereikt gy het doel uwer verordening , en gy
zult vrede en rust in uw hart vinden. Bepaal uwe
wysbegeerte ilegts tot zulke dingen, die ons hier vergund
zyn te weeten ; en geloof niet dat het moge-
Ivk ïy met de geesten van de andere waereld in onderhandeling
te treeden. Deeze waan leidt u op
fchriklyke afwegen, bederft uw gejond verftand, en
maakt

DE B E I D E O E V E R S . 25
maakt u tot een fpeclbal van bedriegende huichelaars.
Zeg niet dat gy door den omgang met geesten hoogere
wectenfchappen zoekt te erlangen, om u by uwen
medemensch daardoor nog nuttiger te maaken. Gy
kunt hen reeds nu nuttig genoeg worden , wanneer
gy een goed gebruik maakt van uwe zielsvermogens
en den toeftand, waarin God u geplaatst heeft. Denk
niet dat de gemeenzaame omgang met hooger geesten
ten loon van byzondcre vroomheid vergund is, of
door een wondergeloof kan bewerkt worden. Hoed u
toch voor het laatfte , want van een zwak figtgcloovig
mensch kan men alles maaken ; doch vergeet
ook niet dat 'er even weinig verftand toe behoort
niets , als alles te gelooven. Ik heb u voor beide
uiterlten gewaarfchouwd , omdat men zeer ligt van
het eene tot het andere overflaat. Wees mensch, en
handel als mensch, en zoek nooit de paaien te overtreden
, die de Godheid uit wyze inzichten ons hier
gefteld heeft. Hier zweeg de eerwaardige grysaart ,
en SELIM gevoelde de rust in zyn hart herleeven s
terwyl zyn verftand de behoorlyke leiding kreeg.
De nacht was onder deeze gefprekken verdweenen,
en de morgenfter ging op. Met traanen in de oogen
fcheidde SELIM van dien grysaart, die hem zegenend
naoogde; en van dien tyd af leefde SELIM voor de
menfchen, en vond in eene verftandige werkzaamheid
de rust van zyn hart, en dien gelukkigen toeftand ,
welken niets anders ham had kunnen geeven.
BS
WAT

20
WA"T IS W A A R H E I D ?
{Uit het Hoogduitsch van WIELAND.)
D ceze vraag, fchoon reeds verfcheiden maaien door
den mond van meer dan dén Pilatus gegaan, is juist
bierdoor niet erger geworden. Wiens oogen fchemeren
niet, wanneer hy door deeze vraage verrascht wordt?
Reeds duizend en tienduizendmaal bcflist, zal zy altyd
als een raadfelweder opgeworpen worden, en in
tienduizendmaal duizend gevallen onoplosbaar blyven.
Maar indien dit zeker is , gelyk het is , wee dan
die geencn, die 'er een kwaadaartigc vreugde in vinden
de zwakheid van ons gezicht te wijlen verhelpen ,
door ons volkomen blind te maaken ! Het waarachtlgiti
van allen , wat ooit waar genaamd kan worden ,
is , dat midden onder alle de bcdriegeryen van verfchyningcn
, fpooken en droombeelden , waarvan wy
omgeven zyn, ieder fterveling juist zo veel waarheid
bevatten kan, als hy tot zyn eigen nooddruft van doen
heeft.
De waarheid is , gelyk alles goeds , iets betrekkclyks.
'Er kan veel voor het'menschlyk geflacht waar
zyn , wat het voor hoogere of laagere wezens niet
is : en even zo kan iets van den eenen mensch met
een inwendige overtuiging als waar gevoeld en gekend
worden , wat een ander met een even fterke
overtuiging voor dwaaling en vooroordeelen aanziet.
De overeenftemming van een gevoel of voorftelling
met de algemeen erkende grondwaarheden der reden, is
even zo weinig , als de famenhang van één voorftel-
T A V7
l i n
S

W A T IS W A A R II F I D ? *7
ling met alle de overigen , welke de tegenwoordige
inwendige gefteldheid van een mensch uitmaaken, een
zeker kenteeken der waarheid. De eene laat ons verder
niets dan de mogelykheid der zaake erkennen ,
en de andere kan zo wel by dq waarachtigde voorftelling
haperen , als by de bedriegclykfte tegenwoordig
zyn. Ontmoet iedereen niet dikwils iets wat hy
voor onmogelyk hield ? En hoe dikwils bedriegt de
hoogde waarfchynlykheid ? Verwydcrt zich de kring
van de Natuur niet met den aanwas van onze ondervinding
? Vanhier , gcdceltclyk , die ligtgelovighcid,
die een karakteristieke eigenfehap van den hoogen ouderdom
is , en , wat zeldfaam fchynen moet , met
het ongeloof gepaard gaat , die het niet minder is.
Kinderen zyn ligtgeloovig uit onwectendheid van het
geen mogelyk of onmogelyk is. Oude lieden zyn het,
dewyl zy zo dikwils ongelooflykc dingen hebben zien
gebeuren , dat hen niets meer ongcloofiyk voorkomt.
De eerden gclooven alles , omdat zy het wantrouwen
nog niet kennen; by de laatdcn is het mistrouwen een
der bitterde vrugten van het leven, en maakt hen even
zo geneigd om aan alles te twyfelen , als de ondervinding
aan de andere zyde, om alles voor mogelyk
te houden.
Het fcherpzinnigdc en bedaardfte verftand heeft van
oudsher den fchcrpzinnigften twyfclaar voortgebragt.
CARNEADES , PYRRIIO , SEXTUS , LE VAIJER , BAYLE ,
IIUME waren mannen van groot verftand en
ik vraag een ieder, die niet zedert gisteren in de
waereld gekomen is, wat men denken moet, als zelfs
het bedaardfte, fcherpzinnigde , altyd achterhoudende,
altyd wantrouwende , altyd vooruitziende , altyd redeneerende
vernuft, van ouds af het allerwerkzaamde
ge-

a8 W A T IS W A A R H E I D ?
geweest is, om geloof en liefde, die eenige fchooren
van ons ellendig leven hierop aarde, te ondermynen en
omvertcwerpen ? Ik ben zeer dankbaar voor
al het goede, wat de mensch aan die bezielende ftraal
der Godheid , welke wy den zo zeer gemisbruikten
naam van reden geeven, te danken heeft: het is haar
fchuld niet dat Sophisten en vernuftclingen, van oudsher
, het natuurlyk gebruik van haar in een onnatuurlyk
veranderd hebben; doch daar de mensch nu eenmaal
deeze ongelukkige neiging heeft, wee dan hem wien
zyn rede de eenigfte leidsvrouw zynes levens is !
Men heeft reeds voor langen tyd zich fterk uitgelaaten
tegen die menfchen, die een onverklaarbaar inwendig
licht tot de lciditar van hun geloof en leven
maaken. Men heeft ze lpottend en ernstig beftreden,
en echter hebben toch onloochenbaar alle mënfcneiï
iets, dat de plaats van zulk een inwendig gevoel bekleedt
, en dat is het inwendig bewust zyn van
het geen wy gevoelen. Onder alle kenteekenen der
waarheid is dit onloochenbaar het zekerlle : vooronderiield
dat een mensch gezond is, en bewustheid heelt
van het onderfcheid zyner gewaarwordingen en verbeeldingen.
Bevvyst een mensch dat zyn reden een toveresfe
is, die hem alle oogenblikken betovert en doet
dwaalen — dit zal hem nog niet in de war brengen
: bewyst hem dat hy zyn zinnen, zyn inwendig
gevoel, niet mag vertrouwen —— dit doet hem aarleien
; en indien het mogelyk ware dat uw bewys zyn
volle werking op dit mensch deed, zo was 'er uiers
overig, dan hem ftaande voets naar het dolhuis te
brengen. Gelukkig is het geloof aan zyn eigen gevoel
juist dat, wat een mensch zich het moeijelykst
en zeldzaamst laat betwisten • en dat zich be­
zwaar-

W A T IS W A A R H E I D ? 20
zWaarlyk een mensch , zo zwak hy ook zyn mogt,
in eenigen gevalle zal laaten ontneemen, als hy zich inwendig
bewust is, dat hy zulks gevoeld heeft. Het
eenigfte, waardoor men hem aan de waarheid'van zyn
eigen gevoel, dat is aan zich zclven en zyn eigen beftaan
zou kunnen doen twyfclcn, zou het geval zyn uit
een der Arabifche vertellingen, die de Heer GALLARD
den naam geeft van le Dormeur eveillè, waar de Calif
Harun Alnüehid den armen Koopman Abou-Hasfan door
een bedriegcry, welke deeze onmogelyk ontdekken kon,
van zyn ftuk bragt ; doch die ook, onvermydelyker
wyze, dit gevolg had,-dat Abou-tlasfan daarover in
razerny verviel, en door niet anders dan door de ontdekking
van het bedrog weder herfteld kon worden.
Maar , zegt men , hoe meenigvuldig zyn de gevallen
, waarin een mensch door zyn zinnen, door zyn
inwendig gevoel , bedrogen wordt ? waar hy , zonder
daarom geheel krankzinnig te zyn , voor gevoel
neemt, wat'bloote inbeelding is? waar hy de voorwerpen
door het bedricglyk glas der driften of vooroordeelen
ziet? enz.
Deeze gevallen zyn, buiten tcgenfpraak, menigvuldig
En even zo dikwils gebeurt het, dat van twee,
die elkander door hun gevoel wederleggen , beiden
bedrogen worden; dat, geduurende de eene jupitcr
is en de zondige waereld met het vuur wil verdelgen
. de andere ons daarentegen van zyn genadige
befcherming verzekert , omdat hy Neptunus
is die door zyn water den brand zeer ligt blusfehen
kan. Doch alle deeze gevallen kunnen echter niets
gelden tegen de gronden van het algemeene menfchenverftand
; en het geloof, dat een ieder aan zyn
eigen gevoel flaat, blyft des niettemin in zyn volle
kracht.

30 WAT IS WAARHEID?
kracht. Ik kan van de Natuur, van onzichtbaare mach.
ten , in 't kort , van oorzaaken die ik niet kenne ,
begoocheld worden; doch zo lang ik my zeiven bewust
ben, dat ik iets gevoeld, gezien, betast heb —
zo geloof ik myn gevoel meer dan een ga'ntfche waéreld
die daartegen getuigt , en als alle Wysgeeren ,
die a priori bewyzen willen, dat ik droome of raaskal.
Zekerlyk is het een verdacht teeken , als een mensch,
in zaaken van gevoel, een gantfche waereld, of, dat
niet veel beter is , de verltandigfte lieden in de
waereld , tegen zich heeft ; of in zeer famengeftelde
en ingewikkelde dingen , in zaaken , die van
een fyne ontlecding, en van de famenvoeging ecner
menigte van begrippen afhangen, die zelfs weder gevolgen
van een menigte anderen zyn; liet
komt , zeg ik, verdagt voor, als iemand in zaaken
van die foort, van het gemeene menfchenverltand afwykt,
en zich alleen op ZYN gevoel, of ONS gevoel
beroept. Doch wat zullen wy met hem aanvangen,
wanneer hy met ons niet tot onderzoek wil komen?
en wanneer wy hem ook daartoe al konden nodigen
, wie zal tusfehen zyn en ons gevoel, of liever
tusfehen onze reden en zyn gejoel of geloof rechter
zyn? Waar is de Areopagus, waar zyn de Amphictyonen
, welker uitfpraak men in zulke gevallen zich
onderwerpen kan, wil, moet?
In Metaphyfifche en Aesthetifche dingen, dat is irt
zaaken waar het meeste op verbeelding en de zinnen
aankomt , zou het billyker zyn , ieder in het bezit
cn het genot van het geen hy voor waarheid houdt,
gerust en ongefloord te laaten , zo lang hy anderen
met rast laat. Wie heeft regt om in zyn buurmans
tuh)

W A T I S W A A R H E I D ? gt
tuin te komen, en den vrede zyner Huisgoden te
ftooren? Laat zyne Melufine de ftaart van een visch
onder haare rokken draagen; wat raakt dat een ander
? Maar zo dra de man overal heen en weer zwerft,
en allen, die gerust hun weg gaan, aanhoudt en met
den lans op de borst dwingen wil te bekennen, dat
zyne Dulcinea fchooner is dan alle anderen, of wel
dat zy alleen fchoon is , en ieder ander gelaat een
meerkatten-tronie is —— dit is iets zeer onaangenaam
voor menfchen die geen lust hebben om te
twisten; en fchoon die dwaalende Ridders, welke zulke
daaden doen, in de oogen van fchrandere lieden
hunne ontfchuldiging onder den hoed draagen, moeten
zy het echter zich zelfs wytcn , wanneer zy nu en
dan in handen van ezeldryvers en opftuiters vallen,
die niet zo balfamick met hun lecven zouden.
De waarheid, (indien wy nog een oogenblik met
gelykenisfen mogen fpeelcn,) vliedt voor de heete vervolging
van haare vuurigfte minnaars, om in de armen
van hem te loopen , die haar noch zocht, noch
verwachtte. Het eenvoudiglte menfchenverltand vindt
haar het eerften, en geniet haar, even gelyk de lucht
die hy inademt, zonder 'er aan te denken. De hairkloover,
die haar overal zocht, vindt haar nergens,
omdat hy zich niet verbeelden kan , dat zy zo digt
by hem is. En zo ras 'er twee eikanderen over haar
uitfluitend bezit by 't hair krygen, dan mag men vast
befiuiten, dat zy hen even zo behandelt, als Angelica
de beide Ridders by ARIOSTO ; terwyl de dappere
mannen eikanderen by de kop vatten, ftrykt de Dame
heen en lacht hen beiden uit.
Is dit beeld te komiek ? • Wel nu, hier is
een ander, dat even goed ter zaake dient. De WAAR­
HEID

34 W A T IS W A A R H E I D ?
HEID is noch hier , noch daar. Zy is , sis
de Godheid, en het licht waarin zy woont, overal;
haar tempel is de Natuur, en wie ilegts voelen, en
zyn gevoel tot gedachten kan verheffen, en zyn gevoel
in een geheel kan doen famenvatten en hooren ,
is haar Priester , haar getuigen, haar zintuig. Zy
Openbaart zich aan niemand geheel en al; ieder ziet
haar Ilegts ftukswyze , flegts van agteren, of in de
vouwen van haar gewaad; uit een verfchillend oogpunt
; in een ander licht; ieder verneemt flegts eenige
toonen van haaren Godlyken mond, doch niemand dezelfde.
In plaats van met eikanderen te twisten waar de
waarheid is? wie ze bezit? wie haar in haar fehoonft'e
licht gezien heeft ? de meeste en duidelykfte toonen
van haar gehoord heeft ? In plaats, zeg
ik, van dit alles, laat ons in vrede fainen wandelen ,
of, wanneer wy van het wandelen moede worden, onder
den eerften boom den besten gaan zitten, en eikanderen
openhartig vcrhaalen, wat ieder van ons gezien
en gehoord heeft, of gelooft heeft gezien te hebben;
en 'er niet kwaad over worden , wanneer het zich
toevallig ontdekt, dat wy verkeerd gezien of gehoord
hebben, of zelfs , (gelyk het hitfige liefhebbers, die
haar wat te na willen komen, dikwils bejegent,) een
wolk voor de Godin omarmd hebben.
Doch, lieve broeders, laatcn wy ons toch voor alles
wachten voor de dwaasheid , om onze gevoelens , voor
ftelregels en onomftootelyke waarheden aan te zien,
en aan anderen als zodanig voortedragen. De toon
der onfeilbaarheid is een fchriklyk harde toon ; doch
'er is 'er een , die nog onverdraaglyker is de
toon van een Energumene, die op een heiligen drievoet
ge,

W A T IS W A A R H E I D ? 33
gezeten, alle zyne redenen als Godfpraaken wil doen
gelden. .- . •—• Befcheidenheid kan ons voor liet een
en ander beveiligen.
Schoon iemand ook zo oud ware als NESTOR ,
en zo wys , als zevenmaal zeven wyzen te famengenomen
, .moest hy toch juist omdat hy zo
oud en wys was hebben leeren inzien, dat
men altyd minder van de dingen begrypt hoe meer
men daarvan weet: dat tegen een lichte plaats , die
wy in den onmeetbaaren nacht der Natuur mogen opmerken,,
tienduizend in de fchemering , en tienmaal
tienduizend in het duister voor ons liggen ; en dat,
wanneer wy ook van .dit ons aardklompje, dat «als een
ontzaggclyk waercldtal voor ons ligt, tot de Zon opklimmen,
en in haar licht het gantlche planeetgeftel,
met al zyn inhoud en toebehooren, duidclyk kunnen
overzien , gelyk een man van de fpits eener terras
zyn .tuin overziet — dit zelfde planeetg-eflel alsdan
siets meer voor- ons zyn zoude, dan een lichte plaats
in den onmeetbaaren nacht der Natuur ; en wanneer
dan de wyze man in zulk een langen leeftyd ook nog
geleerd had, dat even deeze onmeetbaarheid en onbegryplykheid
, die voor ons, als bewooners der aarde,
;eezi ejgenfehap der gantfche Natuur is , zich ook in
ieder enkel Mofje bevindt, dat in ieder enkel punt der
Natuur ftraalen uit alle de overige famenvloeijen, —
en hoe onbegrypelyk alle deeze ftraalen, betrekkingen
.uit- en invloeden van alle dingen op ieder , en van
ieder ding op alles, eikanderen doorfnyden en doorkruis <
•fen , • en hoe onmogelyk het dus is , flegts
een enkele verfchyning, een enkele beweging of werking
, een enkel deeltje der Natuur regt te leeren
kennen , zonder tevens de gantfche Natuur even zo
Wïiï£G. IV. D. € goed

34 W A T IS W A A R II E I Ü ?
goed doortczien , als hy die in dezelve leefr , zich
beweegt en is: -~ Goede God! Ik denk dat dit den
man moet befcheiden gemaakt hebben; en het zou my
niet Verwonderen, wanneer hy alle zyne gevoelens
en oordeelvellingen in een toon voortbragt, dien een
man als ELIIIU , de zoon van BARACHIEL VAN BUS ,
van het gejlachte Ram met het gefronst gelaat van
een eerlyk overtuigd Dogmatist , voor zuiver Scepticismus
houden moest.
Het is iets anders , wanneer een EZEL , wien de
Heer den mond entfluit , met betlisfenheid fpreekt ;
hiervoor moet men allen eerbied hebben , want bet is
niet de Ezel, maar een God (wien het evenveel is ,
door welke Orgaancn hy zich doet hooren) die door
den Ezcï fpreekt. Doch een mensch , — het zy
dan dat hy ook bewyzen konde dat hy zich in het
geval van den gemeldeu Ezel bevond — betaamt het,
niettegenftaande zyn opgerichte geltal te en naar den
hemel gekeerd gelaat, dat hem gegeevcn is, van tyd
tot tyd naar zyne voeten te zien en befcheiden te zyn.
II. AL-

II.
A L G E M E E N
M A G A Z Y N.
NATUURKUNDE EN NATUURLYKE HISTORIE.
C z

V E R H A N D E L I N G
OVER DE
L U C H T V E R H E V E L I N G E f l j
DOOR
WILLEM VAN Ê ARNÊVELD t
A P O T H E C A R .
3#
(Vervolg van III Deel, bladz. 810.)
lilde H O O F D S T U K .
BESCIIRYVING VAN EEN WOLK , MET PROEVEN EPf
GEVOLGTREKKINGEN OPGEHELDERD , TOT VER*
KLAARING DER VERSCHYNZELS VAN HET
VOORGAANDE HOOFDSTUK*
Dat het watèr eene^ wölk Zich onder de gedaantd
van waasfetn in dezelve bevindt, is iets, dat alle Na*
tuurkundigen met my erkennen ; oök Helle ik vast *
dat deeze waa'sfem , langs luchtweégkundige Wetten *
door de opgeklommene dampen van Aarde' en Zee 4
rnet eene genoegzaame hoeveelheid Eleélriciteit voor*
zieri , trapswyze byeen vergaderd, of, binnen weiniger
tyds , als enkel water , door middel' der hoozen*
opwaarts gevoerd is ; dat dit water , door hét aantrekkend
en voorts verwyderend vermoogen derElectridteit,
onmiddelyk uitgebreid tot waasfem,zich tevens
met de opgereezene dampen aldaar bevindt , en zd
door de Elektriciteit, als door de natuurlyke aantrek-
C 3 king

V E R H A N D E L I N G
kingr ,of zwaarte -kragt, welke de ftof eigen is , onderhouden'
word.
De befchouwing van deze aantrekkingskragt, zo van
Elektriciteit , als van de eigene , die in de ftof gegrond
is , gevoegd by de koude, die in het wolkge-r
West heerscht , moet ons van zelf tot de gedagten
brengen , dat de vogtên moeten verdikken tot waterdroppelen
welke , weegens haare zoortelyke zwaarte
, door de Lucht zouden moeten heen vallert , en
die wy als dan , zo dit gebeurt , Regen noemen ;
dit zoude ook inderdaad altoos gebeuren, en 'er zouden
geene vogten tot wolken worden , of die wolken
zouden haar beftaan alras weder verliezen , naauwlyks
vóór dat,) de wolk gevormd waare , indien niet de
Elektriciteit' , die in de wolk aanwezig is , en door
aantrekking van nieuwe deelen grooter wordende en
meer Eledriek vermogen verkrygende , tevens de
eigenfehap bezat, om de verkreegene Conductors ,
welke de Elektriciteit geftadig aanneemen, uittebreiden ,
afteftooten, en daardoor te beletten , dat deeze vcreeniging
van deelen geen plaats had. Maar even zo moeten
wy ook yastftellen, dat de onderlinge verwydering*
der deeltjes , die zeer zeeker door de Elektriciteit tot
den verst mogelyken afftand zouden gebragt worden ,
op haar beurt verhindert word door de zwaarte-kragt
aller lichaamen, en dus ons voorftellen de bepaaling
van deeze vogtdceltjes, welke onderling op elkander
weegen, waaruit derhalven volgen moet, dat 'er eene
wederzydfche werking, tot in ftandhouding der wolk,
vereischt word.
Volgens deeze redeneering, en om my nader te verklaaxen
omtrent de wording en het beftaan eener
wolk .
13

OVER DE LUC II TV ER HEVELINGEN. 39>
wolk, zal ik de cigënfchappen van dezelve opgeeven,
hierin beftaande :
L Dat de wolk befiaat uit vogtdéelen -en Elektrici- '
teit.
II. Dat de Elektriciteit, door aantrekking der vogt-:
deelen, de vorming der wolk veroorzaakt, of dat de
wolk de vogtdéelen door de hoozen ontvangt , of
door beiden te gelyk.
III. Dat de zwaarte-kragt der ftofdeelen ook haar.
aandeel heeft tot de vorming der wolk.
IV. Dat de koude in de bovenfte gewesten een volftrekte
vereischte is, om deeze waasfem te verdikken'
tot reegen , ert mogelyk ook wel tot het beftaan deiwolk
iets toebrengt.
V. Dat de Elektriciteit alleen de oorzaak van uitbreiding
van het vogt in de wolk is.
VI. Dat aan dit verwyderend vermogen der Elcctriciteit
een perk gefield is , door eene andere evenwichtige
werking , te weeteh door de zwaarte - kragt
in de vogtdéelen , riatuurlyk op elkander weegende ,
om de zamenftclling der wolk te onderhouden.
Deeze zes veronderftelde eigenfehappen zal ik dóór
proeven ophelderen , bewyzen , of wcegens deszelfs
ónbetwistbaarheid , voor beweezen houden.
De eerfte was , dat de wolk beftaat uit vogtdéelen
ën Elektriciteit.
Het is overbekend , dat men , in het oplaatcn der
Elektrieke vliegers , nimmer eene wolk aantreft die
geene Elektriciteit bezit , en, hoe verre nog van de
vlieger afzyrkle, door de uitgebreidheid, van Athmospheer
dit ondervindt, en telkens, by de nadering deiwolk
, eene vermeerdering van Elektriciteit gewaar
Word. Getuige hiervan zo veel uitmuntende Mannen,
-USB C 4 als

4°' V E R H A N D E L I N G
als thans onder myne hoorderen aanweczig zyn err
dit ftuk ondervonden hebben ! Dat 'er vogten in de
wolken zyn, zal geenzins eenig nader betoog behoeven
; dit leert de dagelykfehe ondervinding aan ons
allen.
De tweede eigenfehap TOS , dat de Elektriciteit,
door aantrekking der vogtdéelen, de vorming der wolk
veroorzaakt ; en de vyfde eigenfehap was , dat de
Elektriciteit da vogtdéelen in de wolk vervvyderd hield.
Deeze beide eigenfehappen zyn zeer klaar in'Hè aantrekkende
en afftootende kragt der Elektriciteit gelecgen,
en-het zoude geheel onnoodig zyn, dit met eene
of meer bekende proeven te bewyzen, indien ik, in
alle myne Hoorderen , zo veel ondervinding van de
Elektriciteit veronderftellen koude, dat zy met de eerfte
beginzelen in die weetenfehap gemeenzaam waaren,-
Ik zal dan voor geheel onkundigen deeze twee volgende
proeven opgeeven.
Eerfte proef. Doet eene beklceds vies van 40
duim of daaromtrent met Elcktrieke Hof laaden ,
houd die aan het buitcnbekleedzel in de hand , zo
dat de knop naar boven gekeerd is; laat dan eene
zeer ligte donsveedcr in de lucht vallen ; de knop
der bekleedde vies zal dien aantrekken , en , na
de aantrekking, afltooten , en boven de knop, zo
lang die geëlektriceerd is , zwecvendc blyven in do
lucht; hierin is een bewys voor de aantrekking en
afitooting der Elektriciteit..
Tweede proef. Hang aan een zyden-draad een zeer
ligt langwerpig gerond vlierpit-balletje ; ftel , als
dit- regtftaiidig nederhangt , hier eene met Elektriciteit
geiaaden vlês by, van welke de knop tegen
over ait balletje hangt ; deze vies zal dit balletje
aan»

OVER r/E LUC H T VERIIEVELIKGEK. 41
riantrekken en voorts afftooten; neemt men van dit
balletje, in deszelfs verwydering, met den vinger de
Elektriciteit af, dan zal het, en eerder niet, naar
de gelaaden vies toegaan , om zich wederom van
Eleclriciteit te voorzien. Deeze proef bcwy-st hetzelfde.
Alle lichaamen , zelf het gcringfte ftofdeeltje der-zeiven,
hebben eene ingefchapen geneigtheid van aantrekking;
was dit zo niet, 'er zoiide dan ook niets
beftaan. Door deeze natuurlyke eigenfehap der dingen
beftaan alle deelen van elk byzonder lichaam , en
maaken een geheel lichaam uit. Door deeze zwaartckragt
beftaan ook de lichaamen tot eikanderen en maaken
het GEHEEL AL uit; uk duizenden van waarneemingen
is dit beweezen, fchoon de wyze hoe , voor
ons verborgen is.
Men kan de uitkomst van deeze geneigdheid der
lichaamen oveituigend ondervinden , door de bekende?
en zeer eenvoudige proef, met eenige ftukjes kurk op
een fchoofcl met water te leggen , welke alle , zo
ze digt genoeg by elkander dry ven, tot één klompje
zullen zamentrekken, zelfs met eenige fnelheid , tot
dat zy door de fchootel, of derzelver rand, alle te'
zaamen vervolgens zullen aangetrokken worden.
De vierde eigenfehap, te wecten dat de koude deuitgezette
dampen verdikt, zien wy dagclyks, vooral,
's winters, in onze warme vertrekken gebeuren, als
men kouder lichaamen , gelyk kelken , wynvlesfen ,
borden , enz. van buiten daar inbrengt; waardooa
het vogt 'er wel eens afdruipt , zo het onderfcheid
tusfehen de warmte der Lucht en de kouder lichaamen
wat groot is.
Hiermeede achtte ik de vastgeftelde eigenfehappen
C 5 eener

42 V E R H A N D E L I N G
cencr welk genoegzaam te hebben opgehelderd ; dan
bm onze denkbeelden bepaalder bezig te houden omtrent
de werking der Eleclriciteit in de wolk , ten
bewyze tévens , dat dezelve een voornaam en zelfs
volllrckt inmengzel van de wolk is , zo heb ik een
toeltel uitgedagt, welke ons daarin kan te gemoet komen.
Zie de nevensgaande figuur. Dezelve beftaat
uit verfchcide ringen, die in elkander pasfen,en dus,
niet meer dan de plaats van eenen hoepel behoeven
te beflaan ; alle de ringen aaaa , zo als ze in elkander
met de koperen knoppen bbbb fluiten, zyn, van
binnen eü buiten, met een ftrookje van bladtin, het
gewoone beklcedzel , overtoogen , en wanneer ik ze
uit elkanderfcn draai , moeten zy te zaamen een
wolk afbeelden: Door de aan- en inhangende balletjes
cc, tragt Ik dé ligte waterdeclen aftebceldén, dié zich
door de Eleclriciteit uitbreiden, wanneer zy geëleétrifeerd
worden.
Deeze dunne bekleedde hoepels aa , door de koperen
knoppen bb vereenigd, zyn voorzien van koper draaden
cc , welke met zeer ligte vlierpit-balletjes voorzien
zyn , eh zo hangen aan elk der zyden van alle
de hoepels , twee balletjes , fchoon ze maar op een
eenige plaats aangeduid zyn ; de vier hoepels zyn
dus voorzien van agt paar balletjes, de geheele toellcl
hangt aan een zyden koord , van drie voet lengtte ,
en ik vereenig, door middel van een cyther- of gouddraad
, een der knoppen bb met de Electriceer Ma-
Chiene , om de wolk te Electriceeren.
Derde proef. "Wanneer men de Macliiene Iaat
werken , zullen alle ballen van deeze kunstwolk
zich openen , en zich in de lucht van dezelve
verwyderen: diergelyke balletjes in den omtrek van
deeze

OVER BE LUCHTVERHEVÉLINGEN. 43
deeze wolk , en dus buiten dezelve hangende, zullen
op eenen verren afftand worden aangetrokken.
Uit deeze proef blykt beide , hoe eene wolk de
Conductors , met eenige Eleclriciteit voorzien , aantrekt
, en daardoor haare masfa van Eleclriciteit en
vogtdéelen vermeerdert, als ook hoe de aangetrokkene
geëlectriceerde Conductors worden verwyderd en afgeftooten;
in welk laaste geval, de ingefehapene zwaartekragt
der ftof, en dus hier der vogtdéelen, door cese
evenwichtige wederwerking , de wolk deszelfs beftaan
doet behouden.
Als wy nu in aanmerking neemen, dat eene wolk,
in de Lucht zweevende , altoos een gedeelte Eleariciteit
verliest, iets dat met de Electrieke vliegers dikwerf
word ondervonden , terwyl ze, gclyktydig, van
elders wederom de verboren ftoffe beftendig aanwint,
blyft in dezelve alles in zyn geheel 5 maar wanneer
deeze aanwinning der Electrieke ftof in de wolk ,
geen plaats heeft,en nochtans deszelfs verlies voorvalt,
dan moet het zagtelyk regenen; want .wanneer ik ophoude
, met de Machiene te draajen , waardoor de
Eleclriciteit begint te verminderen, zullen de opene ballen
meer en meer toevallen; omdat de oorzaak ophoud
van uitbreiding en afftooting der deeltjes, waardoor,
de zwaartekragt en de verdikkende eigenfehap der
koude, op de vogtdéelen der wolken alleen werkende,
ee^en moet veroorzaakt worden^
Indien 't hier de plaats waare over den reegen in
onderfcheiden betrekkingen te fpreeken, zoude dit fteifel
nader opgeheldert worden ; dan , daar dit hierna
zal volgen, hebben wy ons alleen nog voorteftellen,
dat in Onweêrswolken dit vermogen van Eleclriciteit
zo veel grooter. en uitgebreider werkzaam is ,
als

44 V B R H A N D' E L I N Ó >
als de grootte derzelver wolken van dit afbeeldze!
ecncr wolke verfchilt , en welk verfchil mogelyk te
vinden zoude zyn in de vergelyking van een erwt
by een grooten berg. Wanneer wy ons eens voor"ftellen
» dar een eenige Eleétrieke Onweerswolk een
è ja i uur in de doorihede groot is, en welke wolk
van haare hoeveelheid Eleclriciteit op eenmaal beroofd
wierd , waardoor zich de uitgebreide dampen
door koude en door de zwaartekragt verdikken moeten
, waardoor eensdeels een ontzachlyk vacuüm moet
ontdaan , die dwarlwinden , Orcaanen en groote onduimigheid
kunnen vcroorzaaken , en anderdeels een
yfelyke en verhaaste uitdorting van water ten gevolge
hebben , welke wy wolkbreuken zouden noemen,
dan kunnen wy ons gemakkelyk vertegenwoordigen
die plotzclyk-e verwisfelingeu in den dampkring, waarvan
wy , by de betchoawing der Electrieke dorimbuijen
, zo even gefprookeu hebben.
Zie hier eene proef, welke het bewys daarvan
zeer duidclyk opleevert, eir doöè eene fchielyke wegneeming
der Elektriciteit aantoont* zal, dat de wolk
haar Efecrriek vermogen geheel \-eiiiest.
Pierde proef. Wanneer men deeze konstwolk landende
y tevens onder de laading daarby voegt eene
bekleedde leidfehe vies, zullen de ballen opengaan,
als te vooren , en open blyven , zolang de v i e s
gelaaden is; maar- wanneer men deeze vies een*.'
klaps van Eleétrieke dof door eene ontlaading berooft
, dan zullen de balletjes terdond digtvalien.
Behalven dat deeze uitkomst by wolkbreuken plaats
heeft, by welke gelegendheid het verlies der Elecmciteit
vry algemeen is, zo is dit altyd het geval
by ieder blikfemflag, na een gedeeltelyk verlies van
Elec-

OVER. DE LU C HT VER HE VELIX GE N. 43
Electrieke ftof uit (ie wolk, en by de ontmoeting
van twee tegenftrydige wolken ; en veroorzaakt de
daarop volgende ftortreegen , gelyk in het vervolg ,
wanneer ik bepaald over den blikfem handele , dit
ftuk nader zal verklaard worden.
Dan een verfchynzel , het welk na de ontlaading
der wolken plaats heeft, en het welk ook by ieder
blikfemflag in den dampkring zich vertoont, ook daarenboven,
by het aftrekken van Onweêrsbuijen en Orcaanen
, zeer gemeen is, is dit, dat de lichaamen in
de Athmospheer gedompelt, eene omgekeerde Eleclriciteit
aanneemen, onderfcheiden van die, welke zy
te voorcn bezaten. Dit verfchynzel gebeurt ook by
deeze konstwolk , en herinnert my myne belofte ,
dat ik verklaaren zoude, waarom de lichtkwasten van
Cafior, Po/lux en Hektta, by het einde van eencn
onweêrigen ftormwind of Orcaan, wierden gezien en
ftilftand voorfpelden. (Zie algemeen Magazyn III. Deel
No. V. pag. 806.) Wy zullen, om hier aan te voldoen
, eerst de daartoe nodige proef opgeven, en dan
deeze dwaallichtjes verklaaren.
Vyfde proef. Ziet de Electrieke laading der wolk,
zo als in de voorige vierde proef gefchied ; houd
met laaden een a twee minuuten aan , ontlaad alsdan
de gelaadene vies, welke 'er aan ftaat met een
ontlaadftaf, dan zullen de balletjes terftond digt
vallen , en zich vervolgens wederom zagtelyk openen
, in welke laatfte geval de balletjes eene omgekeerde
Electrieke hoedanigheid hebben aangenomen
: dat is te zeggen , zy zullen negatief zyn ,
daar ze te vooren, toen de gelaadene vies 'er aan
ftond , pofitief waaren.
pit deeze proef blykt , dat de richting der Electrieke

46 V E R H A N D E L I N G l
trieke ftof door de ontlaading word omgekeerd; vóór
de ontlaading der vies ging de Electrieke ftof uit- of vande
balletjes naar de lucht, en na de ontlaading (welke
aan een ontlasting van den blikfem gelyk is,) itreeft
de Electrieke ftof uit de lucht naar de balletjes toe ,
en deeze verfchrllende uitkomst en werking der Electriciteit
ondervind men by elk onweeder.
Inderdaad , men zal in eene Electrieke ftorm , het
einde van een heftig onweeder 't best ónderfcheiden ••
aan de dvvaaïligtjes , of Electrieke lichtkwasten, by welkegelegenheid
, de lucht niet meer , als onder het onsÉ
weeder, pofiticf geëlectriccerd is; neen: men zal on-,
dervinden , dat dezelve nu negatief is , dat is , dat
nu de dampkring , met opzicht tot de aardfche lichaamen
, minder heeft , dan de aarde , en dat dcrhalven
de ftof, met drift , uit fpitzen en punten ia
den dampkring overgaat. In dit geval kunnen deeze
luchtkwastjes zelfs verre en duidclyk gezien worden ,
tcnvyl ze in 't tegenovergeftclde geval naauwclyks gekend
zouden worden; want déne uit een punt toe- of
uitvloeijcnde Eleclriciteit word verfchilleud waargenomen
; zie hier de proef.
Zesde proef. Plaats twee groote bekleedde vlcsfen
op de tafel , doet de eene pofiticf en de in-
" dcre negatief laaden , nader voorts tot beide met
een punt, als wanneer men ondervinden zal, dat de
politicvc vies een flipje, en de negatieve een luchtkwast
zal veroorzaaken.
In dcezc beide proeven word het evénwigt derr
Eleclriciteit in de vlcsfen herfteld ; de politicvc vies
gaf aan de punt de Electrieke ftof, en de negatieve
vies nam van de punt die ftof over. Vodr elk
onweeder heeft het eerfte , en na elk onweèder
het

OVER DE L U C H ï V £ R H E V E L I N p E N. 47
bet laatfte plaats , vooral by het uiteinde van een
Orcaan.
Dat nu inderdaad het openen en weder digtvallen
der balletjes , in de vyfde proef, alleen van de rigting
der Electrieke Itoflè afhangt , blykt aan de volgende
proef.
Zevende proef. Herhaal de vyfde proef, zo als.
dezelve befchreeven is, en , nadat de balletjes zich
zagtelyk geopend hebben , begin weder langzaam
te draajen, waardoor de balletjes zullen digt vallen
en zich vervolgens weder openen.
De oorzaak, waarom de balletjes digt gaan , en zich ,
door een nieuwe draajing der Machiene, weder openen
, hangt af van de verfchillcnde Electrieke betrekkingen.
De overvloed der wolk in de vyfde proef,
weggenomen zvnde, moest de lucht hier meerdere
Eleclriciteit op de ballen doen werken , en met eene
nieuwe laading, in de zevende proef aangewend, moesten
de ballen weder meerder krygert dan de lucht.
Wy zullen in eene proef toonen , dat inderdaad in
beide gevallen de Eleclriciteit van dit wolkje onder.
Jcheidcn is. Dit kan onderzocht worden door andere
geëleclriccerde lichaamen in het eene en andere geval,
op de balletjes te beproeven , gelyk by voorbeeld ,
met een lakpyp.
Agtfte proef. Herhaal de zevende proef, en onderzoek
, zo menigmaal de balletjes geëlectricecrd zyn ,
en van Eleclriciteit veranderen , den Haat der ballen
, wanneer dan de vies nog gclaaden aan de
• wolk Haat, zullen de balletjes pofitief zyn; als de
i vies ontlaaden is , zullen zy negatief worden, en,
na eene zagte aangewende laading, zullen zy digt
V a l l È n
« • 5 zich wederom openen, en pofitief worden.
1 1 De

V E R H A N D E L I N G
De manier om dit met eene lakpyp te beproeven ,
agtte ik onnodig hier aanteduiden.
't Bleek dan klaar , dat, vóór de ontlaading , de
wolk eene Electrieke hoedanigheid hadde , regtftrydig
met die , welke na de ontlaading gezien wierd; dus
is de werking omgekeert , en dit is het geval van
den dampkring , nadat het onweêr bezig is aftetrekken
, en nadat het afgetrokken is. Hiervan daan de
lichtkwasten van Ca/lor en Pollux ; ik herinner my
dat ik voor 3 a 4 Jaaren, op eenen donkeren avond,
onmiddelyk na een hevig , en genoegzaam bedaard
onweeder , niet eencn myncr vrienden over de ftraat
wandelende , aan elf of twaalf fchoorlteenen , en aan
yzere pennen of fpykers aan de toppen der huizen ,
deeze lichtkwasten telde; aan de fpits van eenen geplaasten
Conductor, op myn bocre-wooning aan Diemerdam,
en dus aan de Zuider Zecdyk geleegen, is
dit verfchynzel of dwaallicht , reeds eenige maaien
waargenomen ; uit dit alles nu blykt duidclyk , dat
de Electriciteit een onaflcheidbaar beftaandeel der wolken
zy.
Daar ik dan meene , dat dit ftuk geen verder betoog
noodig hebben zal , en de zaamenflclling der
wolken , zo wel als haare voortduuring en beftaan ,
ten vollen opgehelderd is , zal ik alleen nog nader
aantooncn , hoe twee verfchillende geèiectriceerde wolken
, door eikanderen aan te raaken, eene Exhydrias
(wolkbreuk ,) kunnen te weeg brengen ; door dcrzelvcr
kragten , die haar ieder afzonderlyk deeden beftaan
, en aan een fmelten , om daardoor de oorzaak
van uitbreiding der waterdeelen wegteneemen en
deeze beide wolken te vernietigen.
Negende proef. Neem twee bekleedde vlesfen ,
evcu

O V E R D E L U C I I T V E R H E V E L I N G E N. 4Xf
even groot, voorzien met een dwarsdraad, van dctl
knop afgaande, èrt voorzien van' eeriigé vlierfJit
balletjes. Zo deeze verfchillend gelaaden worden ,
zullen ze elkanders Eleclriciteit door aanraaking geheel
vernietigen : o'm dit te doen maakt men eert
gemeenfehap aan den buitenkant , en doet dan de
knoppen van beide tot eikanderen naderen j waardoor
de vlesfen ontlaaden worden.
Hieruit volgt van zelf de uitkomst , welke twee
•verfchillend gcelectriceerde wolken moeten hebben, als'
zy door zulke een ontlaading plotzelyk van Eleclriciteit
beroofd worden, 't Is klaar, dat de oorzaakvan
uitbreiding der waterdeelen ophoudende , een,
wolkbreuk moet veroorzaakt worden.
Ei zoude hier meer natuurlyke voorbeelden kunnen
bybrengen , om myn ftelzel , wegens de wyze van
beftaan eener wolk, te wettigen , was het niet, dat.
ik te omflagtig en overtollig zoude worden, 't Is genoeg
dat het blykt , dat onder de algemeene oorzaak
ken der onweerige ftormen, Orcaanen, d-warlvvinden
houmouwen, en waterhoozen, de werking der Eleetriciteit
voornaamenlyk te tellen i.s.
Ik heb met opzet tot hiertoe geen verklaaring van.
de waterhoos gegeven ; dit Luchtverfchynzel is van
te veel belang, om 'er overheen te flappen, 'er hangen
te veel omftandigheden , die in den dampkring
voorvallen, van af, en het verfchynzel zelve is van zulk
een zonderlingen aart, dat het een juiste overweging,
vordert , te meer omdat wy in 't gemeen van hetzelve
flegts- een oppervlakkig denkbeeld hebben, en,
voornaame Natuurkundigen zeer verfchillen over der*,
zeiver wording en beftaan. Een volledige verklaaring.van
de waterhoos hebbe men derhalveu in een volgende
verhandeling te wagten.
K A T U U R K , IV. D" DÉ'

5»
DE NATUURLYKE HISTORIÉ DER GEMSEH.
(Uit het Hoogduitsch,')
Gems, van een zeer fyn zenuwgeftel voorzien , is
uit zyn aart hitzig, fchuuw, en zo fnel in het loopen,
dat geen jager of hond in ftaat is om hem intehaalen.
Hy zwerft gerust op de hoogfte toppen
der bergen , alwaar het gewapend oog van den Jager
hem naauwlyks kan ontdekken. Zyn fcherp gezicht
en fyne reuk zyn hem behulpzaam om jager, kruid
en loot op een vierendeel uur affland te ontdekken.
Gezellig en verdraagzaam getroost hy zich gewillig
ieder moeijelyke plicht, die hem de zekerheid en het
welzyn van zyn maatfchappy opleggen. Te vreden
met de zachte en fmaakelyke kruiden , die hem de
hoogde Alpen, op veele plaatzen fpaarzaam genoeg,
aanbieden , behelpt hy zich in den drihgendften nood
met wortelen en pynappelcn, en Tertrhaad zelfs de
fteenfchilfers niet , om zyn hard en moeijelyk leven
doortebrengen. Van veelerlei vyanden en gevaaren omringd
, en tevens zyner weerloosheid bewust, is hy
fchuuw en bevreesd, en even daarom omzichtig, om
ze reeds van verre te ontdekken , en dezelve of behoedzaam
te ontwyken , of flirn genoeg , om zyne
vyanden op byna ontoeganglyke en gevaarlyke plaatfen
te lokken, waar zy genoeg te doen hebben , om
zich zeiven te redden. Slegts de dringendfte nood of
de beangfte moederlyke tederheid kan zyne natuurlyke
vreesachtigheid in een gevaarverachtenden moed
veranderen , zyne vyanden heldhaftig doen weder-
ftaan

DE NATUURLYKE HISTORIE DÉR GRMSEN» £fl*
ftaan of dezelve , waar het mogelyk is , door een
fcherpgemikte waagfprong woedend van den rand der
rotze afwerpen. Dit is het merkwaardigfte dier der
Alpen, welker natuurgefchiedenis , uit de zuiverde
bronnen gefchept, Wy hier onzen leczeren zullen voordraagen.
Het vaderland van de Europeefche Gems
zyn de bergen in Savoijen , Styermark , Tyrol en
voornaamelyk in Zwitzerland, alwaar'zy genoegzaam
in alle Cantous , die zich op hooge Alpen beroemen
kunnen, in menigte gevonden' worden. Volgens
het fyftema telt men ze onder het ryk der viervoetige
dierên, onder de klasfe met gefpleeten klaauwen ,
én wel tot het gedicht der bokken, wien zy, ten'
aanzien van hun uiterlyke gedaante , het meest gclyken
, en zich van dezelven alleen onderfcheïden door'
gebrek van baart, hoogcr beencn , grootcr lichaamsgeftalte
en verwisfelende gedaante van hoornen.
Deeze zwarte hoornen, die eerst in- het vierde jaar,
nadat de Gemfen hunnen vollen wasdom gekrcegen hebben,
volkomen uitgcloopen zyn, en de lengte van
negen of tien -duim breedte beflaan, zyn van buiten
houtachtig, doch inwendig wit en fteenachtig. Zy zitten
over het agterfte deel der oogleeden , klimmen
vandaar in de hoogte , en hebben kromme , agterwaards
gebogen en als bylen gevormde punten , die
zo fcherp zyn, dat zy zich fomtyds, wanneer zy al
te overhaastend zich den rug willen krabben , zelfs
daarmede bloedige wonden toebrengen. Van den wortel
der hoornen loopt aan beide zyden', recht c 4cr
haar roode levendige oogen , tot aan . den mond een
zwarte ffreep , en eindigt by de lip, die van boven
iets gefpleeten is. Haar voorhoofd is grootendecls
met een fter geteekend , én haare ooren zyn iets lan-
02 gex

5* DE NATUURLYKE HISTORIE
gcr dan die van den ram, en, even gelyk de gantfehff
kop, donkergeel. De kleur op den rug tot aan de
ftaart , welker bovendeel zwart t dikhairig , en yj»
de iangte als die vair het Hert is, is gemeenlyk don­
kerrood ; aan de keel daarentegen en aan het onder-'
lyf heeft zy een graauwachtige kleur , die van de
fchenkelen tot aan de klaauvveu allengs in het zwar­
te loopt. Doch met de jaaren verandert ook deeze
hoofdkleur. In den zomer is zy donkergeel, aan de
keel iets lichter, waar dan ook de hairen glad en kort
zyn. In den winter daarentegen zyn de gemfen don­
kerbruin , ja byna zwart, en krygeu , gelyk een don­
kerbruine beer, een lange, ruige en dikke pels , die
ze byna onkenbaar maakt. Men vindt zeer weinige
gemfen, die wit en zwart, of met verfchciden kleu­
ren geplekt, en nog zeldzaamer, die geheel wit zyn.
Doch in den laatstleden winter heeft een Jager van
een der ervarende en fchrattderde Natuurkenners, wien
wy het voornaamfte en gewigtigde in deeze befchry-
ving te danken hebben, een witte gems, als een on­
gehoorde zeldzaamheid, te huis gebragt. Men had ze
reeds voor meer, jaaren aan de, met fuceuw en Alpen­
weiden aartig. afwisielende, toppen van den zogenaam-
den Hennen- of Engelberg gezien, en herhaalde maa­
ien te vergeefs op het fpoor vervolgd , totdat men
ze eindelyk, bygeval,. gelukkig betrapte. Anders was
zy in alles de roodkleurde gems volkomen gelyk, en
het bleef nog onbcflist , of fpel , natuur , toeval of
ouderdom deeze kleur te voor-fchyn bragt.
Deeze gemfen bewoonen de hoogde bergen, welker
fpitzen alleen de deenbokken beklimmen , doch waa-
gen geene zo fterke en verre fprongen , als deeze ,
maar

SER GEMSEN. 53
tór laaten zich dikwils tot in de laagfte dalen neder.
Men vindt 'er twee byzondere foorten onder, die, ten
opzichte van wooning , fpys en ligchaamsgrootte
merkelyk van elkander verfcheiden zyn. De eerlte
foort noemt men Bergdieren, omdat zy op de toppen
der Bergen , en den rug derzelven woonen, waar de
ftoutlle Jaager niet dan met het grootfte levensgevaar
by hen komen kan. Zy zyn wegens fchraaler weiden
iets kleiner van ligchaam , doch in den zomer
roodachtiger, en in den winter zwarter dan die van de
tweede foort. Zeldfaam bezoeken zy de daalen, maar
hlyven het grootfte "gedeelte van het jaar op haare
hooge en woeste bergen; en wanneer zy in den herfst
en winter geen dor kruid of gras meer vinden, weet
men , volgens zekere waarneemingen, dat zy van fteenblaadjes
leeven , die zy van fchilferlteenen , door regen
en fneeuw losgemaakt, als een falpeterachtige en
vette foort van aarde, affchuuren en verteeren, zodat
men deeze fteenblaadjes, op deezen tyd van het jaar,
onvermengd in hun maag vinden kan. Zekerlyk worden
zy van deeze foort van fteenvoeder niet zeer vet,
en leveren dan aan den Jager, die goedvindt om hen
te fchieten , niet dan een met huid overtrokken geraamte.
De tweede foort van gemfen is iets grooter,
bruinachtiger, en wegens beter foort van weide
vetter en lyviger; men heetze Wouddieren, omdat zy
zich meer in de bosfehen en wouden midden in de
Alpen ophouden. Het voedfel van beide foorten van
gemfen , in 't algemeen befchouwd , is buitengemeen
eenvoudig. Het beltaat of uit de zagte fmaakelyke
kruiden van de Alpen , die zy op de fneeuwgronden
•met de voortlte rechterpoot, gelyk de rendieren, opkrabben,
en met hun tong ontdooijen; of zy brecken
I •" D 3 daar

g$ BE NATUURLYKE «ÏSTORIE
daar zy door de menigvuldige fucemv niet tot op het
gras kunnen doordringen , van de Dennen de jongde
zagtfle takjes af, en vergenoegen zich daarmede,
totdat zy aan een milder weide komen. By de aannaderende
lente weiden zy aan de Zonzyde der bergen
, en wel altyd voor den op- en ondergang der Zon T
Doch zo ras het aardryk cn de lucht tegen het midden
van den zomer verwarmd wordt , gevoelen zich
ook de gemfen weder warm genoeg, om die zonryke
dreeken te verhaten, en de koelte te zoeken in de
fchaduwen der rotzen en wouden , of zich op de
fneeuwlegers te verfrisfchen. Met den aanbreekenden
winter trekken zy gezamenlyk naar de daalcn
toe , alwaar zy midden in de Alpen , onder de
hooge uitdeckende rotzen , een toeylugt en fchuilplaats
uitzoeken. Een gantsch byzonder foort van
voedfel vinden deeze dieren , ten tyde der volle of
nieuwe maan , • by de zogenaamde pekelmeiren, waar
heen zy zich , dikwils veele uuren ver, byzonder in
den zomer , wanneer een drooge Zuidc-Wind waait,
des avonds , of in den nacht , zich begeven , om
aldaar van zekere zandige rotzen , met den grootfteu
trek , cn met ter zyde fbïÜjng van alle ander voedfel
, het zand te likken, en van dezelve zeker vocht
intezuigen, dat hen waarfchynlyk even zo aangenaam
als met hunne gezondheid beflaanbaar is. Deeze natuurdrift
der gemfen, die zy gewoonlyk drie of vier.
dagen achter elkandercn, en wel met zulk een greetigheid,
voldoen, dat menze zelfs door herhaalde fnaphaanfehooten,
en met verhes van eenige dieren, niet
vandaar dryven kan , laat zich zeer ligt. verklaaren ,
wanneer men flegts opmerkt dat by de huislyke veeteelt
, het hoornvee ten minden , zo tot oplosfing
van

DER GEMSEW. 5$
van het flyrn en zuivering van hun maag, als tot bevordering
van den eetlust en verteering, van tyd tot
tyd ein gedeelte zout buitengemeen dienstig , ja byna
onontbecrlyk is , in welks plaats de gemfen , buiten
twyfel , het zandlikken dezelfde dienften doet.
De gemfen leevcn gezellig, cn men treft ze, byzonder
de Geiten , gelyk de Herten en Rheeën, meerendeels
by troepen of koppels , doch zelden 'alleen of
verftrooid aan. Daarentegen leeven de bokken genoegzaam
altyd alleen , en zelfs zeer ftil, tot den
bronstyd toe. Doch met het einde der AVynmaand
zoeken zy hunne wyfjes op , dryven ze in een 'troep
te faam en, en bcwaaken ze, geduurende den dekkings^
tyd , - zo zorgvuldig , dat zich geen een van haar uit
de troep vcrwyderen kan. Dan zo 'er zich meerder
mannetjes by de troep laaten vinden, ontftaat 'er een
hevig 1
gevecht tusfehen de verliefden , en de fterkfte
houdt den zwakkeren tot op twintig cn meer fchreden
van de troep verwyderd.cn wil niet gedoogen dat een
of ander belust geitje den zwakken bok genaakc. Hoe
wys en goedertieren de Natuur ook voor deeze foort
van fchcpzelen zorg draage, doet zich reeds by haare
geboorte zien, Naauwlyks gevoelt de zwangere geit,
dat haar tyd nadert, of zy verlaat den troep , cn zoekt
een afgelegen plaats uit, alwaar zy zich voor alle gevaar
veilig acht , en waar het byna onmooglyk is by
haar te komen. Wanneer nu de tyd voorhanden is,
zo werpt of ligt zy haar-jong op de fneeuw, belekt bet
ccnigen tyd , ftelt het met haare hoornen op de pooten
, gaat het voor, en-in korten tyd loopt het jong
met zyn moeder over alle rotzen en klippen heen , en
wel zo gezwind , dat men het niet eerder zal kunnen
krygeri voordat men de moeder gevangen heeft. Na haar
D 4 dood,

f6 DE NATUURLYKE HISTORIE
dood laat het hulplooze diertje zich dan gcmakkelyk
vangen , doch zo ras men het wil aantasten , zal het
zich, onder een erbarmelyk gefchrccuw, zo veel het
jn zyn vermoogcn is , verzetten -en venyeercn , en
het is byna ongeloollyk ,. wat het naauwlyks geworpen
gemsje al moeds en krachten tot wederftand heeft.
Ook zal men het levendig gevangen diertje, fchoon
•men het zelfs door een tamme geit groot gezoogen
heeft, flegts korten tyd zo tam kunnen houden ,
maar de zugt voor de vryheid zal het reeds vroeg
of op de vlugt naar de bergen lokken , of , zo het
vlugten hem onmogelyk is, zal het vóór den tyd van
hartzeer en dwang verteeren en derven.
De gemfen vermenigvuldigen niet zo derk als de
andere dieren. Want men heeft nog nooit gezien dat
een geit in één jaar twee jongen geworpen heeft; ook
zyn zy eerst in het tweede jaar yatbaar voor het
paaren, cn men vindt hierom by ieder moeder onder
de gemfen niet meer dan twee jongen , namelyk een
jaarig, en een jonger, die zy zorgvuldig naar alle plaatfen
heenleiden , en ze vóór haare manbaarheid zelden of
nooit verlaaten. Deeze nioederiyke tederheid erkennen
zy ook , even als braavc kinderen hunne bedaagde
onderen onderdennen, met onvermoeide zorg en oppasfing,
jegens hunne van ouderdom verzwakte moeders.
Zo verhaalt men , dat de gems.haare ouders,
wier tanden reeds domp en wier zenuwen reeds verflapt
zyn , afgekaauwd gras en uit de rivier gefchept
water in hun leger brengen , hun de kaalgeworden
huid glad lekken, cn hun liever met hen aan den Jager
, die hen veryolgt , prys geeven , dan dat zy
haare bulpelooze moeders lafhartig verlaaten zouden.
Een opmerking , die, fchoon zy een ieder van onz$
C f r <
i (1 l

DER GEMS EN, 57
Jeezers niet waarfchynlyk, of ten minden gegrond genoeg
mogt voorkomen, echter by een gevoelig mensch
de wensch moet doen ontdaan, dat een edelaartig bewooner
der Alpen, of een kundig waarheidminnend Jager
gelegenheid mag krygen, om volgens juiste waarnemingen
dezelve als waarheid te kunnen bevestigen.
Van ziekten heeft men tot hiertoe by deeze dieren ,
zo lang zy in vryheid leeycn , niets anders kunnen
bemerken, dan het fchurft by zeer hoogen ouderdom,
en de wervelziekte en waterzucht , die in den jaare
1706 onder de Glarner gemfen een aamnerkelyke ver-,
woesting heeft aangericht, waarvan men tot hiertoe
nog zeer onzekere cn geheel verfcheiden oorzaaken
heeft weeten optegeeven.
Even zo onzeker cn verfcheiden zyn ook de gevoelens
over de oorzaaken , gevolgen en vermogens der
Gemsdeentjes en Gemfeballen die men in de lichaamen
deezer dieren vindt. Van de gemsdeenljes , die wit
van kleur, doch. niet zo hard als een deen zyn, heeft
men tot nog toe gelooid dat zy niet zo zeer uit
aardachtige zoute deelen, als wel uit het vet van het
net , waaraan men ze vindt hangen , bedaan, en dat
zy van een altediiftige bewceging .van dit dier voortkomen
, waarop een fchielyke verkoeling volgt , die
dan het vet , dat door deeze beweeging tot op het
fmelten verwarmd is, in een deenachtig klompje verhardt.
Van de gemsballen daarentegen, of den Duitfchen
Bezoar, die men in een zakje geflooten, en by
de pisblaas aangegroeid vindt , en die ook van de
gewoone hairballcn by het hoornvee wel te onderfcheiden
zyn , kan men omtrent het volgende met genocgzaamen
grond bcweeren. De gemfeballen zyn van
gedaante langrond , van de grootte van een hoendero
f
D 5

$3 DE NATUURLYKE HISTORIE
of ganzenei , en zwart of kastanjebruin" van kleur *
geeven een aangenamen aromatieken reuk van zich ;
én hebben eenigzins een bitteren fraaak 5 van buiten
zyn zy met een gladde, van bruin vernis overtogen,
fchaal hedekt, en inwen.üg bevatten zy een drooge
bal van de aderen der bladen en wortelvezelen , om
welke te verteeren de jonge Gemfen waarfchynlyk nog
geen kracht genoeg hebben. Men vindt ze niet in
alle gemfen, en 'er zyn zekere bergen, by voorbeeld
de Galanda, welker kruiden cn foorten van gras zo
fyn en ligt verteerbaar zyn , dat men niet dan zeer
zelden dergelyke ballen in de gemfen, die op. dezelve
geteeld zyn , kan ontdekken.
Dan hoe vry deeze dieren ook van ziekclyke dagen,
en eenen door krankte te vroeg verrasfehenden
dood zyn , moeten zy echter hun leven in geftadige zorg
en vrees doorbrengen , daar zy maar zeer zelden gelukkig
genoeg zyn om zich voor hunne hevigttc wanden
te beveiligen. Nu loert de Linx op hen , komt
uit zyncn hinderlaag onverwacht te voorfchyn , cn
richt zulk een flachting onder hen aan , dat binnen
korten tyd gantfche gemsbergei: leeg, cn fchoon uitgeplunderd
zyn. Dan weder vliegt een (lecnarend of
lammergier, ihel ah de blikfem , op hen af, en
draagt hunne jongen hoog in de lucht op een fteenkÜp
weg, alwaar hy zyn buit veilig genieten kan: of,
ziet deeze geduchte vyand uit zyne hoogte een reeds
volwasfen gems op een fteile plaats digt by een diepen
afgrond weiden , dan vliegt hy zo digt mogelyk
dezelve voorby , cn Hort hem in zyne fne'ile vlugt
door zyn welgcfpierde vleugels van deszelfs ftandplaats
af, zo dat hy machteloos in den afgrond nederftort,
en , dus verpletterd, den gulzigen vyand een wcerloozea
roof aanbiedt. Kun onverbiddelykfte vyand ondertus-
fchcq

DER-GE M SE N. g£
fchen -is buiten twyfel de Jager, wiens loosheid, geduld
, moed en ervarenis dit geplaagde dier tot op de
ontoeganglyklte fpitfeu vervolgen. Reeds vóór den
opgang der Zonne vervoegt zich de Jager op de
plaats , alwaar hy de nog weidende gems hoopt te ontdekken
, of de frreek kan opfpooren, waar zich eenigen
van hen, by fterker Zonncfchyn, in de fchaduwe, legeren.
Zyne wapenrusting beftaat uit een enkele of
dubbele fnaphaan , een met yzer beflaagen ftok , een
paar voctyzers, en een herderszak , die voor eenige
dagen met proviant gevuld is, cn die hy zomwylen nog
met een pelszak overtrekt, om daarin op het ys onder
den blooten hemel te flaapen , en dus 's morgens
vroeg genoeg ter behoorlyke plaatze te kunnen zyn,
Op den weg merkt hy zorgvuldig op , of hy den
wind in 't gezicht of achter den rug heeft , dewyl
in het eerfte geval de dieren zyn aankomst te vroeg j
zelfs op een kwartier afllands, kunnen ontwaar worden.
Heefc hy hen eens ontdekt , cn een gevoeglyke
plaats gekozen, zo wacht hy gerust af, tot
dat de Gemfen de weide verlaaten, en zich in hun
leger , of naar eene ter befcherming gefchikte plaats
bcgeeven; dan zoekt hy, fchoon altyd met waarneeming
van den wind , digt by hunne fchuilplaats intefluipen
en met zyn fnaphaan een van hen te fchieten.
Doch de verrasfehing van deeze dieren valt den
Jager zo veel zwaarer , hoe voorzichtiger zy door
eene zorgvuldige Natuurdrift aangevoerd worden om
zich te beveiligen. Want volgens eene bevestigde waarneeming
blyft by ieder troep Gemfen, die menigmaal
uit dertig en meerdere dieren beltaat, een van hen, van
vierendeeluur tot vicrendeeluur elkander afwisfelende,
op eene nabuurige hoogte als fchildwacht ftaan, ter-
wyl

tf® DE NATUURLYKE HÏSTÓRÏE
wyl de overigen gerust hun voeder afkaauwen. Dit'
vrachtdier ziet en keert zich opmerkzaam naar alle
kanten om, en by het geringde verdacht geraas geeft
het zyne makkers, door een knarzend gepiep door de
neus, een teeken, en eensklaps zoeken de verfchrikte
Gemfen , onder aanvoering van een Geleigeit, de
een achter de andere , afc aan een keten , in de
fnelde vlugt hunne redding.
Doch heeft de Jager op zyn plaats het dier niet aan
zyne doodlyke deelen, als in de borst, hals, of kop
getroffen , maar flegts gefchooten , zo zal het gewonde
dier met uithangende ingewanden of flegts met
drie pooten, even fnel, alsof het niet gewond ware,
met de overige gezonde dieren de vlucht neemen en
zynen vyand niets dan een ledig nakyken overlaatcn.
1 N
°S mocijclyker en gevaarlyker wordt de GcmfeJ
jacht , wanneer deczè dieren , gelyk dikwils het geval
is , in een fmalle bergdreek vluchten , waar zy
van drie kanten door onbeklimbaare rotzenmuuren
ingefloten, den fager flegts door den ingang ontfnappen
kunnen. Want nadat hen de Jager, die zich by
den ingang zo zeker als mogelyk podeert, door her-
•haald fchieten in een beflooten dal hopcnloos op en
neder gejaagd heeft, zo zien zich de beangdigde Gemfen
ten laatden gedwongen , of by ontdekking der
kleinde opening tusfehen den rotzenmuur cn den decvig
daaraan geleenden Jager, denzelven door een ge,
waagden fprong van boven neder te dortcn , of
wanhoopend , uit al hun krachten , en doldriftig
genoeg, door diezelfde opening te fpringen , waardoor
zy in woeste ontdcltenis als tot eene fchuilplaats
gevlugt waren. Doch het allergevaariykst is
de Gemfenjacht, wanneer zich de dieren,- iedèr op zich
zelf

D E R f t E M S E W . Dl.
z«lf of verftrooid, na verlies van hunnen geleider of
geleigcit, over gladde en fteile rotzenbladen en ysvelden
vluchten, en dus den hcctvervolgenden Jager op
dergclyke glibberige, en ten uiterfte gevaarlyke plaatzen
lokken, waar hy, zonder oogi'chynelyk levensgevaar
, noch voor noch achterwaards eenige fchrede verder
waagen durft. In deezen ftand blyft dan de Jager
, gelyk zich onlangs een jongen Englcnberger in
dit geval bevondt, geen ander middel van redding overig,
dan dat hy het moedig befluit neemt, zich zeiven
een wonde in de voetzool te fnyden, opdat hem het
kleverig bloed by een gewaagden fprong van rots op
rots , tot eene voetyzcr dictie, en hem op de Zonnenheete
rotzenbladen een gewisfan tred vcrfchaft.
Doch om onzen Leezers eene proeve, deels van
het gevaar , deels van het geduld en ftoutmoedigheid
van den Gemfejager voortedragen, zullen wy hen nog,
een Anccdote vernaaien , voor welker waarheid ons
een der geloofwaardigfte Schryvers, de Zwitferfche
Plinius , SCHEUCHZER , in het tweede deel zyner Bergreizen
een genoegzaame waarborg ftrekt.
DE DANKHAARE GEMSRJAAGER.
Waarom zo ftil'? lieve Grysaart, wat beduidt toch
deeze traan in het oog van eenen anders zo moedigen
Jager ? vroeg laatst een gezelfchap van jonge
Zwitzers aan hunnen leidsman , daar hy hen juist de
padelooze ftraaten over de fteenklippen op den Limmer
Alpen aanwees.
• lk zou ondankbaar jegens God zyn , was het antwoord
, als ik ooit deeze plaats kon voorby gaan ,
zonder my met dankbaarheid zyne, my hier beweezen ,
brachtdaadige hulp te herinneren.
En

D E R C E M SE N. 6$
drukking der lucht byna verflikt, en door de koude
van het ys alle ogenblikken dieper zinkende , niets
anders dan den dood voor oogcn zag.
Na verloop van eenige uurcn hoorde ik myne makkers
my toeroepen, cn op myn antwoord reikten zy
my een aan riemen gelheden beddezak rnet een famengeknooptc
ftrik toe , die ik, na veel moeite, eindelyk
midden onder myn lyf binden kon. Toen trokken zy
my, met vereeuigde krachten, zo verre uit de fteenkloof
op, dat zy my byna de hand konden toereiken,
toen eenklaps de ftrik aan ftukken brak, en ik, zonder
dat zy my konden ophouden, met het eene deel
van de ftrik onder het lyf weder zo diep als voorheen
neerzonk. Nu was de nood nog zo veel grooter ,
niet flegts omdat de ftrik zo veel korter was geworden
, maar , omdat ik nog by deezen tweeden val
een arm gebroken had, cn dus zo veel krachteloozer
geworden was , om zelfs het noodige tot myne redding
toetebrengen. Egter ontviel noch my, noch myne
makkers de moed; onvermoeid fneeden zy de riemen
nog eens door , cn verlangden dus de ftrik,
dien zy my voor de tweedemaal toewierpen, en ik,
door God gefterkt , was ook , na hel brceken van
myn arm, behendig genoeg, om de ftrik om myn lyf
te knoopen, en nog eens myne redding te beproeven.
Nu met deeze nog zwakker riemen waren myne
vrienden eindelyk zo gelukkig , my uit het oogenfehynlyk
doodsgevaar te redden, en uit het bereids geopend
graf weder in het vrolyke daglicht te trekken.
En zou ik dan , myne Heeren ! ooit in myn leven
deeze Godlyke hulp kunnen vergeeten, en niet, zo
dikwils ik deeze plaats voorby ga , den Heer myn
Verlosfer eene dankbaare traan ten oifer brengen ?
De

6i DE KATUfRLÏEE HISTORIE
De jonge Zwitfcrs, getrolFen door dit geval , bék
dankten den vroomen Landman voor zyn verhaal, my
erkenden ook hieruit dat de magtige Godheid dei*
moed van den vroomen en onverfchrokken dienstvaardigheid
van den mcnfchcnvricnd nooit verlaat.
En «oor alle deeze moeiten , zorgen en gevaaren
Vindt zich eindelyk de vergenoegde Jager met de buit!
van een of meerder deezer Alpendieren rykelyk beloond.
Van het midden der Wynmaand tot op het
midden der Wintermaand , als den besten jagttyd 4
waarin het Gemfen-vlecsch van de kostbaare Alpifche
kruiden byzonder fmaakelyk, en hun huid zagt en
glanfig is , leveren zy hem het treflykfre Wildbraat ^
en een vel , dat zo wel wegens zyne cfigtkeid , als
wegens zyne lecnigheid, gemaklyke bewerking en duurzaamheid,
byzonder uitmunt.
Somwylen wint hy van een enkelen Gems , nevens
zeventig tot tachtig ponden vlecsch , nog zeven
of acht pond talk of vet , 't welk gefmolten en
tot kaarfen gegooten, het waschlicht in deugdzaamheid
en helderheid byna niets behoeft toetegeeven, en voor
bevroozen leden den besten dienst doet. liet vlcesch
zelf is een van de kostbaare gerechten, die, zelfs buiten
Zwitferland , voor Vorstclyke tafelen , van wegens'
zyn trellelyken finaak cn tederheid, zeer gezogt
wordt ; cn in het Canton Glaris , waar de Gemfen
zekere Vrybergen bewoonen, en flegts van twaalf beëdigde
Yryfcbutters gejaagd mogen worden, maakt het
Gemfevleesch een hoofdgerecht uit, waarmede de vrye
Glarner zyn trouwmaal hert : want op een bruiloft
zyn de vryfehutters verplicht de verloofden twee dieren
te leveren , waarvoor zy hen de Gemfenhuid als
drinkgeld geeven. Anders laat zich een Jager in de
OXi-

D E R G E M SE N. 6$
overige Cantoris , waarin de jagt voor ieder vryen
landman openftaat, voor een neergeveld dier, al nadat
het oud , groot of vet is , vier r
ot tien florynen,
en voor de huid alleen vier tot acht gulden, betaalen.
Uit het vel, dat als een Wolfshuid behandeld
wordt, bereidt men het eigenlyke gemfenleder ,
waaruit dan laarfen , ruiters - handfehoenen en andere
(lukken van kleedy gemaakt worden, welke dit byzonder
voordeel hebben , dat zy , fchoon van het vocht
doortrokken , egter niet hard of ruuw worden , en
jaar cn dag onverflytbaar blyven. Hnare hoornen gebruikt
men tot kamerverfierfels , handvatzeis of
knoppen op wandelrottingen enz. En wat eindelyk de
eertyds zo zeer beroemde kragt en werking der Gemfenballen
in alle mogelyke foortcn van ziekten betreft,
zo telt men ze hedendaags met regt onder alle
de voorheen bewonderde , of liever beruchte , voor alles
helpende Artzenyen , welker voortreflykheid meer de
beurs van den kwakzalver dan de hulpzoekende nood
van den ligtgeloovigen zieken te ftaade komt.
KATUUS.K. IV. D. E III. AL»

III.
A L G E M E E N
M A G A Z Y N.
HISTORIEKUNDE.
E 2

C H R I S T I N A VAN P I S i Ni
(Uit het Hoogduitsch van WIELAND.)
D e gedachtenis van deeze, in de XlVde' en XVde eeuwe
zo beroemde, vrouw verdient boven duizend anderen,
die in de gefchiedenis vereeuwigd zyn, levendig gehouden
te worden, daar zy door haar karakter, haar
noodlot en den invloed van haaren geest op haaren
tyd nog altyd even zo belangryk is, als zy voorheen
door haare pcrfoonlyke eigenfchappen en Werken voor
haare tydgenooten was.
Zy zag het eerfte levenslicht te Bologne, iri den jaarè
I363. Haar Vader THOMAS PISANI , of van Pifan (gelyk
hem de Franfchen noemen) eene Bologneefchè
edelman, was het geen men toenmaals een Mathematicus
heette:. Het vak , waarin zyn eigenlyke fterkte
lag , was de Aflrologie. Deeze wcctenfchap , die
op willekeurige betrekkingen cn lugtigc vooronderftellingen
gebouwd is , ftond in deeze eeuw , en zelfs
nog in de beide volgende , in ZCer hoog aanzien.
Men hield een Aftrologus voor een man, die het toppunt
der menfehelyke kundigheden bereikt had ; dia
den invloed der fterren niet Ilegts kende, maar ze
zelfs in zyn magt had; die met even zo veel zekerheid
in het binnenfte van 's menfchen hart als in het
toekomstige kon kezen; en de middelen in zyn hand
had om de Helfche geesten aan zich dienstbaar te
maaken. Want,fchoon men onderfcheidtusfehen een Aftrologist
en een toveraar maakte, zo'vermengden zich'
toch deeze beide denkbeelden in de verbeelding-des volks *

7© CHRISTINA VAN PISAN.
en de Grooten waren op dit punt niet veel verlichter"
dan het gemeen. Zy Helden 'er zekere eer in, om
zulke wondermannen aan hun hof te hebben, (a) en,
fchoon zy juist daarvoor niet wilden aangezien wor­
den , als of zy alles geloofden, zo ging het hen toch
als veele anderen , die uit verwaandheid voorgeeven
aan geen fpooken te gelooven , doch die 'er echter
gaarne altyd van hooren fpreckcn en vertellen, cn die,
wanneer hun brein des avonds , by de eene of andere
gelegenheid, meteen tamelyk getal van zulke fprookjcs
is aangevuld , voor een onnozelen musfenbol daar dc
maan
(«) Mogelyk is de hoofdgrond, waarom de Anrologie in
de XIV en XVde eeuw , by de Koningen zo hoog in aan­
zien was, meer in hunne Staatkunde dan in hun Bygeloof te
zoeken. De Koningen zaten toen nog allen genoegzaam op
zeer wankelende troonen ; hunne voorrechten waren groot K
maar hunne magt klein; zy konden niet veel uitvoeren, zon­
der da tocftemming vau hunne onderhoorigen en vafallen, die
2y niet gaarne zo duur wilden koopen , als hunne Voor­
vaders gedaan hadden. By de ernftige, doch dikwils nog
krachtelooze poogingen om het Koninglyk gezag uittebrer-
den en te bevesdgen , waren alle middelen goed die flegts
dit oogmerk konden bevorderen; en zodanige Kunftenaryen,
welke dc hedendaagfehe Staatkunde veracht, omdat zy nu niet
meer nodig of gebruikbaar zyn, waaren toenmaals zeer geacht
De grooten en het gemeen geloofden aan de Toverkunst
eii Sterrcwichelary. De Koningen beyverden zich dus om
ftryd, om de grootfte Aftrologisten aan hun Hof te hebben,
omdat de byftand van zulk een man hen een groot ovenvigt
gaf, dat, wel is waar, alleen in dc inbeelding van de groote
hoop beftond, doch echter niet dit alles een zeer goede uit­
werking had.

CHRISTINA VAT\f PI SAN» ff„
maan op fchynt, even zo fferfe fchrikken, als of zy'
aan fpooken geloofden.
De roem van de groote wysheid van THOMAS PI-
SANI wierd eindelyk door alle landen verbreid ; erf
twee Koningen, van welken de eene in het Oosten , :
en de andere in het Westen op den troon zat , LO-
DEWYK VAN HUNGARYEN en CAREL DE VYFDE VBH'
Vrankryk, beyverden zich ter gelyker tyd om hem
machtig te worden, CAREL , die zich door zyne Zugt
tot weetenfchappen en boeken (Z>) den bynaam van!
den
(Z>) De Vorften kreegen in deezen tyd voor een zeer goed
koop prysje zeer fchoone bynaamen. CAREL DE VYFDE van
Vrankryk , verdiende den zynen door zyn perfoneel karakter^
en döor eene der weldaadiglte en roemrykiteregeeringen, waar­
mede dit Ryk toenmaals begunftigd was, en echter is het no^
de vraag, of hy denzelven zonder zyne byzondere zngt voor
de Wetenfchappen zou verkregen hebben. Zyn Vader, Koning
JOHANNES, had hem een Bibliotheek van omtrent twintig banden
nagelaaten. CAREL DE VYFDE vermeerderde ze met groote moei*
te en kosten , van tyd tot tyd, tot negen honderd, welke aeer
prachtig en kosibaar ingebonden en met verfcheiden teeke-
ningen eii miniatuuren verfierd waren. Aflrologifche, Chiro-
mantifche, Geomantifche, Alchymisrifehe en' Medicynfche Boe.
ken, uit het Arabisch overgezet, maakten, nevens veele Chro-
iryken, Ridderboeken en Verzamelingen van Liederen', den
voornaamften tak daarin uit. De Koning hield zo veel van
derzelver leftuur, dat in alle zynen Paleizen en Lusthuizen
Boeken zyn moesten. Zyn Kamerdienaar GILIS MALLER was
Bibliothecarius over deeze gantfche VerfamelTng. Wie meer
daarvan Weeten wil , vindt het in de Verhandeling van den
Jongen EOIVIN , over de Bibliotheek te Lduvres &c. in het
dertiende Deel van de Mémoires da PAcademie des Belk: •
Lettres.
Ë4

CHRISTINA VAN P I S A N.
den Wyzeq verworven had , kreeg den voorrang,
THOMAS PISANI kwam aan zyn hof en beviel den
Koning zo wel, dat men hem voorflagen deed , om
zich met zyn geheele huisgezin voor altyd in Vrank­
ryk nedertezetten. IJy kreeg een plaats in den Raad
van Staaten, en een penfioen van honderd livres maan-
delyks, 't welk, volgens de tegenwoordige tyden, ten
minften zevenmaal zo veel bedroeg en toen een mach­
tige fom was. De achting, welke CAREL DE VYFDE
voor zyn Staats- en Cabinets fterrekyker had, was zo groot
als zyn geloof aan die weetenfehap zelve. Want, fchoon
anders CHRISTINA VAN PISAN , in haare gefchicdenis
van deezen Koning , der waarheid zeer getrouw ge­
bleven is, ondernam zy echter niets zonder den raad
van zyn Aftrofogist ; ten minften fehynt de goede
vrouw zelfs overtuigd geweest te zyn , dat hy het
geluk zyner wapenen , en de voordeelige wending ,
welke dc belangen van Vrankryk onder zyn regeering
kreegen , grootendeels aan den raad van haar Vader te
danken had. Het is zeer hiogèiyk dat zy hierin niet
te veel zegt. THOMAS VAN PISAN kon , nicttegen-
ftaande zyne Aftrologifche zotskap, tri alle andere din­
gen een zeer verftandig man zyn, cn een Koning, als
CAREL DR VYFDH , zou zekerlyk zo veel niet van
hem gehouden hebben, als hy het niet geweest was.
Desnicttegenfbiande was de vooringenomenheid met de
geheime Filofofie in die dagen zo groot , dat noch
CAREL van zyn Vriend THOMAS , noch THOMAS van
zyn eigen verftand, zonder zyn fterkte in de Aftrolo-
gie, zulk een goede gedachte zou gehad hebben.
Zo lang CAREL DE VYFDE leefde , bevond zich de
familie van THOMAS VAN PISAN in de aanzienlykfte
«mftandigheden. CHRISTINA , zyn dochter, wierd, als
een

CHRISTINA VAN PISAN. 73
een Dame van Staat, onder de oogen des Konings en
van haar Vader opgevoed ; en , zoras zy haar vyftiende
jaar bereikt had, dongen verfcheiden Ridders,
Schildknaapen ,en tyfcc CLERQS(C) naar haar hand. De
keus van haar vader (qui reputaji celui le plus valable,
qui le plus fcience avec bonnes mmurs avoit (J) viel op
een jongen 'Prud' Hommz uit Picardyc , met naame
STEPHAN DU CASTEL. KWWlg CAREL gaf de bruiloft
maakte den Bruigom tot een zyner Notarisfen
en Geheimfchryvers, cn verüerde hem met zo veel
toegenegenheid en vertrouwen , dat zulks deeze fa­
milie de fchoonlte uitzichten voor het toekomende be­
loofde.
Doch deeze gelukkige toeftand veranderde eensklaps
door den dood van- den goeden Koning , die in het
jaar 1380 , veel te vroeg voor het welzyn van zyn
ry'k , en van die gecnen , die in perfoon aan hem
verkleefd waren, voorviel, THOMAS D« PISAN ondervond
het gewoone noodlot van een ouden gunsteling
onder een nieuwe regeering , en wel onder eenen
eerst elfjaarigen troonopvolger. Hy verloor zyn aanzien
met het grootfte gedeelte van zyn inkomen; wat
men hem nog liet behouden , wierd flegt genoeg betaald,
en de zwakheden van ligchaam cn ouderdom,
door hartzeer cn gebrek ongeneesbaar gemaakt, fleepten
hem , weinige jaaren na den dood van zyn verheven
wel-
(0 Zo heette men eertyds alles, wat naar den nieuwen
ftyl tot de NobleJJ'e de Robe behoort.
(d) Die hem voor de waardigften hield, welken de meesje
wetenfchap en d* beste zeden had zyn CURISTINA'S
eigeue woorden.
E 5

'74 C H R I S T I N A V A N P I S A Ni
weldoener , insgdyks in het graf. (e) GASTEL , cli»
nu het hoofd der familie was , hield door zyn'ver-
ftandig gedrag, cn het aanzien dat hem zyn eerambt
gaf, alles nog in tamelyk goede onhandigheden.
Doch ook hem rukte een vroegtydige dood , in den
jaare 13S9, uit de armen cener beminnenswaardige ge­
malin , die daardoor , met weinig vermogen en drie
Önvolwasferi kinderen, in een ouderdom van vyfen-
twintig jaaren, Wédtïwé" wierd.
„ Nu was het my wel opgeleid zcide zy , niet
ï, met de handen leeg in de fchooc te zitten , maar
„ ze rustig aan het werk te liaan , en , dat zeker-
„ lyk myne tedere en aanzienlyke hooffche opvoeding
„ my niet geleerd had, namelyk zelfs de ftuurvrouw
„ van een fchip te zyn, dat op een beroerde zee zon-
„ der Huurman gebleeven was, ik meen van een hulp-
„ loos huisgezin in een vreemd land zonder vrienden
„ of maagen. Zorgen cn bekommernisfen drongen
„ zich met geweld op my aan . - Cn wat het ge-
5, woone lot der weduwen is, gelchillen en gedingen
„ van alle kanten ; want dié my iets fchuldig was
i, fpoedde zich om eenige aanfpraak op my te maa-
,, ken ,
0) aqmtm maakt in haare nafve OaAWMfcfe Taal veel
ophef van het voortrcllyk karakter van haaren Vader. Vorfterj
en Heeren eerden hem, zeide zy, niet flegts wegens zyne
kundigheden, waarin hy, i n zvn tyd en lang te vooren, nooit
zyns gelyken gehad had , maar voorfflnnelyk om zyne deugden.'
Hy was een braaf mYn/edef.troaw, oprecht, grootmoedig err
ahyd onberispelyk; alleen zou men hem, (zegt zy) zyr, a!-
tegroote milddadigheid , waardoor By de armen niets weige­
ren konde, ten aanzien van z y n eigen familie, tot een gebrek
kunnen aanreekenen.

CHRISTINA VAN PISANG 7 5
j, ken , opdat ik hem met de myne niet zou voorkomen."
De arme vrouw bragt eenige jaaren door,
in allerlei onlusten en bekommeringen , welke de natuurlyke
gevolgen van zulk een toeftand zyn ; en ,
nadat zy onder de handen der praktizyns zo onbarmhartig
geplukt was , dat zy zich dikwils naauwlyks
meer wist te behelpen , dreef haar eindelyk de harde
noodzaakelykheid om een party te kiezen , waarop
zy in gelukkiger omftandighedcn mogelyk nooit zou gedacht
hebben. Zy onttrok zich, geduurende een tydlang
, van de waereld, floot zich in haar kabinet op, en
zogt onder de boeken, welke haar vader en man haar
hadden nagelaaten , de letteroefl'eningen weder op ,
waartoe zy in haar jeugd was opgeleid. Haar neiging
ftrekte zich voornamelyk tot zulke boeken , die de
verbeelding bezighielden, en,nadat zy met dc gefchiedenis,
de Fabelleer en de Dichters gemeenzaam geworden
was , befloot zy de vruchtbaarheid van haar eigen
geest op den toets te Hellen , cn te beproeven , of
zy mogelyk als Dichteres cn Schryfltcr opgang maaken
, en haaren toeftand daardoor verbeteren kon.
Men denke , wegens deeze aanleiding van haar
Poëtisch beroep , daarom niet te flcgter van deeze
goede vrouw. Een der beminnenswaardigfte cn geestrykftc
Schryvers der oudheid , IIORATIUS , had geen
betere, liet is zelfs uitgemaakt , dat niet de alvermogende
aanblaazing der Genie , maar de nooddruft
hem aanfpoorde om vaerfen te maaken.
CRISTINA begon ook met vaerzen te maaken. Zy wastusfehen
de 34 en 35 jaaren oud, toen zy deeze nieuwe
kostwinning by de hand vatte , cn de goede vrouw
leidde 'er zich met hart en ziel zo op toe, dat •
3, ik C't zyn haar eigen woorden) federt 't jaar 1390
„ tot

5* CHRISTINA VAN P I S A K.
„ tot op dit loopende jaar 1405 , daar ik nog friet
„ ophoude , vyfticn groöte banden volgefchreven heb ,
„ bchalven dc andere kleine Dicties (ƒ) , die te fe-
„ men genomen, omtrent zeventig banden in Folio
„ uitmaaken." Men ziet dat de wakkere welmcener?de
Vrouw het ^ haare wel deed. Doch het gevolg
fehecn in den beginne niet aan haare verwachting te
beantwoorden. Ten minden beklaagt zy zich in een
Ballade , dat de Prinfin geen ffor voor haar Mufe
hadden. De Prinfen hadden zekerlyk, gelyk men uit
de gefchiedenis weet , zelfs in deeze tyden, gantsch
wat anders , fchoon zeker niets onfehuldiger , te doen.
Egter liet zich CHRISTINA hierdoor niet affchrikkeu.
Zy maakte Balladen cn Firelays , zo als dc kinderen
in het donker zingen, in den beginne om de zorgen
en het verlies van haaren man eenigzins te verzetten,
daarna tot tydverdryf, en ten laatflen uit wezenlyke
liefhebbery.
Onder de vcrbaazenclc menigte van liederen, die zy
in weinige jaaren by elkander femelde , waren ook
veele Dits amoureux & gays , dat is , liederen van
verliefden inhoud, waarin zy zich, door behulp van
haare verbeeldingskracht, in den ftand van anderen
verplaatftc , cn minnefmarterj bezong , die wel niet
haar eigen waren, doch die echter een zo teder hart,
als het haare , ligt kon nabootzen, zclfs ?.n
ligt,
(ƒ) Zy verrtaat onder Difiies of Dits, de kleine foorten
van gemakkelyke prota, die toen in gebruik waren, als daar
zyn Balladen, Lays, Hrelays en Ronde au x. Het Bngelfche
Dittj,is zekerlyk het zelfde woord als het Franfche,mei een
Engelichen uitgang.

CHRISTINA VAN FISAN. ff
ligt , dat menfchen , wien haar doen en laaten niet
naauwkeurig genoeg bekend was , zeer ligt kwaade
gedachten van haar konden opvatten. Indedaad verfchoonde
haar ook dc laster niet , gelyk zy in het
derde boek van haar zogenaamd VISION met veel
weemoedigheid van zich zelve zegt. „ Wordt my
„ niet zelfs , (dus fpreekt zy) in de gantfche Stad
„ nagegeven, dat ik wezenlyk in ernst verliefd ben ?
,-, Doch ik zweer u , myne ziele , gy kent my niet
„ recht en wist niet wie ik was , die dit zeide of
,-, geloofde! Ook was 'er nooit een mensch of levendig
„ fchepfel, dat my of in openbaarc plaatfen , of in
„ oen burger huis, of ergens waar het zyn mogt,
gezien heeft , gelyk onze lieve Heer myn
„ getuige is ! Hiervan kwam het , dat ik ,
„ wanneer my zo iets gezegd wierd , als eene die
„ haar onfchuld volkomen bewust is, daarover bloos-
„ de ; fomwylen lachte ik 'er ook wel mede , cn
„ zeide alleen : God , en Hy , (namelyk de aange-
„ dichte minnaar) en ik wecten het best dat 'er niets
„ aan is." (g) — Daar de laster gemcenlyk boosaartig
is , zal zy zo wel over den blos der fchaamte
als
(g) N e
f ut
a% d i t
ff P
^ mo ar t o u t e l a v i l l e
y P
e } e
4"
ttmoije par amours? Je te jure, niame, que icellui ne me
cognofcoit ne favoit que je ejloie; ne fut oncques homme,
ne creature tiée, qui me veift en public , ni en privé, en
lieu, ou ilfujl, & de ce me foit Dieu tesmoing que je dis
voir (vraf)..„ Dont, camme celle, qui ignocent me fentoye,
«ucune fois, quand om me le difoit, me trwbloic, & au-
•fune fois me foufrioie , difant: Dieu , & icelluy & moy
Jayens bisn, qu'il n'en efi rieps,

7S C H R I S T I N A V A N PISAN.,
als over het hartige lachgen van de goede CHRISTINA
haar glosfen gemaakt hebben.
Iritusfchen bezorgde haar het noodlot, midden onder
haare menigerlei verdrukkingen, onverhoopt eenen edelen
en beminnenswaardigen befchermheer in den Graaf
van Salisbury , eenen der lievelingen van Koning
RICHARD DEN HDE van Engeland , die , kort nadat
CHRISTINA begonnen had als Dichteres bekend te
worden, hier overkwam om een politieke echtverbintenis
tusfche de zevenjaarige Princcs van Vrankryk,
ÏSABELLE en den Koning zynen Heer te negociecren.
SALISBURY , een jonge Ridder , begaafd met alle de
bevalligheden , was ook een groot liefhebber van
kleine Dichtftukjcs , en maakte zelfs aartige vaersjes.
I.Jy kreeg van CHRISTINA'S Dicties te zien ; zy bevielen
hem ; hy zogt kennis te maaken met dc Dichteres
, cn zy beviel hem mogelyk nog beter dan haare
vaerfen. In 't kort, hy wierd haar Vriend; cn gaf
'er haar een edelmoedig bewys van , tcrvvyl hy zich
aanbood om haaren, teen ter tyd dertienjaarigen, Zoon
met hem naar Engeland te necmen cn met zyne eigene
kinderen te laaten opvoeden, CHRISTINA was een al
te braave Moeder om niet in zulk een fcheiding toeteftemmen
, die haaren Zoon zulke gewigtigc voordeelen
beloofde; cn haare fcluïften zyn met menigvuldige
teekenen van dankbaarheid en hoogachting jegens den
Graaf vervuld.
Ik weet niet , wie den famcnfieller van het artikel
CHRISTINA VAN PISAN, in dc Bibliaiheque Univerfelle
des Romans (Octob. vol. II. p. 119. & fuiv.~) moge
verteld hebben, dat SALISBURY op de fchoone CHRIS»
ÏTINA par amours was verliefd geworden; en waar hy
het gantfche verhaal van de kleine fentimenteele Ra*
mans

CHRISTINA VAN PISAN* 79
mans heeft van daan gehaald, die zy met eikanderen
zouden gefpeeld hebben. Hy moet dan gedacht hebben
, dat hy in een werk, als de Bibliotheek der Romans
is ,, zich alleen van zyn recht mogt bedienen
, om uit zyn eigen vcrbeeldingskragt 'er zo veel
by te verfiereu, als van nooden was om een loutere?
onfchuldigc vriendfehap tot liefde te verhoogen. Onze
Dichteres kan op dien tyd nog een zeer belangryke
vrouw, en zelfs van gedaante (volgens haar al beeldfel
voor de cite des Dames~) zeer beminnenswaardig geweest
zyn. En egter moest men , dunkt ons , zonder
zeer beflisfende en oorfprongkelyke bewyzen, een vrouw
van zes-en-dertig jaaren,. die dc vermaaken van de waereld
vaarwel gezegd, en vcrmoedelyk onder de wederwaardigheden
van eenen tienjaarigen kommerlyken weduwenftand
veel van haar bekoorlykheden verloorcn had,
niet tot een voorwerp van een Romaneske liefde gemaakt
hebben. De tedere wyze, waarop zy zich hier en daar 9
waar in vaerzen of in pro fa van deezen Graaf gefproken
wordt, uitdrukt, heeft verre meer van de dankbaarheid
van een getroffen moederlyk hart, dan van
een geheimblaakende hartstocht in zich. CHRISTINA
was daarenboven een tederminnende ziel, en zy moest
geen Dichteres geweest zyn, indien haar gevoel gecii
levendigheid genoeg gehad had, om fomwylen de kleur
der hartstocht aanteneemen. Doch een groot deel
hiervan moet men ook op rekening van haar taal zetten
, welke, by een groote Naïviteit, nog oneindig verre
af was van de kieschheid en befchaafdheid der hedendaagfehen,
en uit dien hoofde dikwils meer fchynt
.te zeggen, dan de goede vrouw zeggen wil.
CHRISTINA fcheen verordend te zyn, om van haare
-befchermheeren door den dood berooid te worden, eer
wi

8o C H R I S T I N A V A N PIS A^N.
zy dc vrugten van derzclver vriendfehap kon inoogften.
Ieder vriendelyke draal, die het fortuin op haar
vallen liet, fcheen een voorbode te zyn van nieuwe
wederwaardigheden. De Graaf van SALISBURY verloor
op het einde van deeze eeuw zyn hoofd, in
een ongelukkig oproer, dat hy, (gelyk zy zegt) uit
liefde en trouw jegens zynen, (door den Geweldenaar
HENDRIK VAN LANCASTER Vaiï deil trOOll gcftOOten ,
en op een allerwreedfte wyzc vermoorden) Heer, den
Koning RICHARD DEN TWEEDEN, met meer yver dan
verlland verwekt had. Haar Zoon wierd hierdoor van
eene befcherming beroofd , die hy nu in een ouderdom
van zestien of zeventien jaaren het meest no­
dig had. De nieuwe Koning HENDRIK DE VIERDE,
wiens karakter het was, zich met de minde kosten zo
veel aanhangers te koopen , als hem degts mogelyk
ware , nam niet alleen den jongen CASTEL tot zich
en bewees hem groote vriendelykheid en gunst , maar
liet zelfs de Moeder door twee herauten, die hy naar
Vrankryk gezonden had , onder groote beloften tót
zich nodigen. Doch CIIRISTINA'S ede! hart kon de
gedachte niet verdragen, van een Vorst, dien zy als
den moordenaar van haaren vriend en zyn wettigen
Koning befchouwde , weldaaden aanteneernen; cn de
ftelregd
Frc lo fpkndor del trone
belle le colpo- fono.
fiond niet in haar zedcleer. Zy doeg dus de uitnodigingen
van den Britfchen Koning, zo beleefd als
haar mogelyk was , af, en rustte niet, voor dat zy,
hoewel niet zonder veel moeite cn verlies , het ontflag

CHRISTINA VAN PISAN; 81
Hag en terugkomst van haaren Zoon bewerkt had.
„ En dus , zegt zy , floeg ik dit fortuin voor my
i•, en myn Zoon den bodem in, en zulks berouwt my
„ niet ; want ik kan niet denken dat het niet een
„ man, die tegen eer en plicht gehandeld heeft, wel
„ kan afloopen."
Kort hierop fchcen het noodlot haar voor het offer,
dat zy , by deeze gelegenheid , aan haare eerlykheid
had toegebragt , door een anderen machtiger bcfchermheer
te willen beloonen. De Hertog van Bourgondiën ,
FILIPS DE STOUTE , nam den jongen DUCASTEL in
zynen dienst , en Helde, zo het fehynt , ook de
moeder in flaat om een tydlang wel te kunnen lecven.
CHRISTINA had van nieuws de beste uitzichten voor
het fortuin van de haaren en de rust van haar eigen
leven. Doch de Hertog ftierf in liet jaar 1404, en zy
Hortte weder in de alle de zorgen en bekommeringen
van haaren voorigen Haat;
Dan, fchoon zy anders al te fchrander was ont
loutere complimenten voor goeden ernst aanteneemen 4
(het welk in een karakter als het haare juist niet onmogelyk
was) fehynt het echter thans alleen aan haar
gedaan te hebben , om aan het Hof van den Hertog van
Milaancn, JOHANNES GALEAZZO VISCONTI , (Vader van
dc beroemde VALENTINE DE MILAN Hertogimie van Orleans)
een zeer aanzienlyke verzorging te vinden. Zy
beroept zich op verfcheidene Milaanfche Heeren, door
welke hy haar groote Lyfrcnten had laaten beloovcn,
indien zy te Milaancn had willen koomen woonen.
Doch zy kon niet belluiten Parys te verlaaten, fehoori
haar beftaan daar zelfs zo onzeker was, en, zy buiten
de geduurige procesfen met ondeugende fchuldenaars
en ongeduldige fohuldeifchers , nog met meni-
. HISTORIEK. IV. Di F £ cr
*

8l CHRISTINA VAN PISAN.
gerlei omftandigheden worstelde, die haar het leven
verbitterden, daar zy een bedaagde moeder , een oubezorgden
zoon , en een paar arme nigten op haar
hals hadde , die allen van de renten van het vernuft
en de vingers van de arme vrouw leeven moeiten. Ongelukkig
was 'er, in den toenmaaligen tyd, geen Hegter
en onzekerder beroep dan de Schryvery. Want
daar de Boekdrukkunst nog niet uitgevonden was ,
zo was 'er geen gelegenheid om zyne handfchriften
aan een boekhandelaar te vcrkoopeu ; en van den nu
zo breed gebaanden weg van ini'ehryving had men
toen nog geen denkbeeld. Het eenige , wat dus een
Schryver in dien tyd met zyne werken winnen kon,
was roem , en de befchermlng dier Grooten ,
die liefhebbery in zulke dingen hadden, of zich gaarne
in vaarzen of zwellend proia boorden pryzen , en
milddaadig genoeg waren om daarvoor te betaalen, of
wel het voor eene foort van verplichting van haaren
ftand aanzagen , de behoeftige bewooners van den, flegts
in bloemen vrugtbaaren, berg der Mufen , weldaaden
te laaten toevloeijcn, die dikwils zuinig genoeg wierden
toegemeeten. Doch de meesten dagtcn nog
te veel te doen , wanneer zy hen een dubbelzinnige
foort van perfooneele achting betoonden , den wierook,
die de Dichters zekerlyk weinig kostte, gunstig
opfnooven , en hen even zo goedkoop met goedkeuring
betaalden. Ilierby moet men echter ook in aanmerking
neemen , dat de Koningen en Vorften van
deeze eeuw, altyd zeer met hunne financiën in de
war waren. Wanneer het dus een vrouw, als CHRIS­
TINA VAN PISAN was, gebeurde, met angst en nood,
door aanbevelingen, voorbeden , en de hemel weet
hoe veele Rondeaux en Virelays en forme de Placet,

CHRISTINA VAN PISAWi 8$
eindelyk een klein pcnfiocn te krygen , zö werd het
haar zo ongeregeld betaald, en bleef zelfs zo dikwils
uit , dat zy byna even zo veel angst en nood, aanbevelingen
, opwachtingen, Rondeaux en Virelays be^
hoefde. om ze betaald te krygen, als het gekost had
om de Acte van het peufioen aftebédelenj
Doch de goede CHRISTINA was niet eens in het ge-
Val om dit te ondervinden, hoe veele moeite zy zich
ook daartoe gegeeven had. Intusfchen moet zy echter,
na den dood van den Hertog van Bourgondiën, niet
zonder Vrienden aan het Hof van CAREL DEN VI.,
geweest zyn, omdat het uit de Registers van de Koninglykc
Rekenkamer van het jaar 1411 blykt : dat
„ Juffrouwe CHRISTINA VAN PISAN , nagelaaten We-
,, duwe van meester STEPHAN DU CASTEL , gewezen
,, Koninglyke Notaris en Geheimfchryver, uit hoofde
,, van de goede cn aangenaame dienden , die haar
„ Vader, Meester THOMAS VAN BÖLÖGNA, in lever»
„ Raad en Aftrologist Van Koning CAREL, wien God
de eeuwige rust vergUnne! gCmelden zynen Heet
„ cn Koning bewezen had , als ook uit andere be-
,, weegredenen en oorzaaken , uit krachte van een
„ open brief van den Koning, van 13 May, 1411, de
4, fomma van 200 pond, als een gunstbelooning wierd
4, toegedaan." ——- Een fora die. toen zö veel als
nu 2000 te beduiden had;
Doch alle deeze weldaaden ^ die onze dichteres van
tyd tot tyd toevloeiden, konden echter niet verhinderen
, dat zy niet 'het grootfte deel van haar leven te
ltryden had met de zorgen der opvoeding, die deji
te drukkender voor haar Waren , daar zy, edel
gebooren en edel opgebragt , in haare jeugd de
fchooulre uitzigten gehad had, van natuur .m2ddaadig

84 CHRISTINA VAN PISAN.
en groothartig was, en dc vernederende noodzakelyk-
heid om weldaaden aanteneemen, ja zelfs dikwds te
zoeken, op het fmertelykfte gevoelde. Egter behield
zy, midden in deezen dringenden nood, zekeren prys-
lyken hoogmoed, en wist altyd te verhoeden, dat de
flegte toeftand van haare Financiën niemand in het oog
viel. Zy behielp zich dus met geringe kost ; doch
Hiep op een ryk bed. Zy was altyd met fmaak ge­
coiffeerd , en volgens haar ftand gekleed: een Surcot
(h) van fcharlaken, een ryke gordel, een mantel met
fyn peltwerk gevoerd , en eenige paerlen , die zy uit
de fchipbreuk van haar voormaalig fortuin gered had,
gaven haare natuurlyke fraaije gcftaltc zeker aanzien
van welvaaren, dat haar voor de verachting van het
gemeen beveiligde en haar ook by de aanzienlykeii ,
wien haare omftandigheden bekend waren, eer aan­
deed , of hen ten minften in de onmogelykheid plaat-
ite om "zich over haar te fchaamen.
Ik heb niet kunnen vinden, wat van haaren Zoem
geworden is , van wiens goede eigenfehappen en ta­
lenten zy,op meer dan een plaats, met het vergenoegen
en de tedere geneigdheid eener goede moeder fpreekt.
Haar dochter, de eerfte vrucht van haaren echt ,
was een zeer fchoon en deugdzaam Meisje , 't welk
zy uit een inwendige zucht , van de jeugd af, aan
den kloosterftand wyddc , en onder dc Dames de
foisfy (Benedictyner Ordcns) opgenomen , door haar
ftichtelyk leven , in een gelukkige onweetenheid en
afgefcheiden ftaat van eene aan den Hemel gewydde
Jongkvrouw , naar de begrippen van den toenmaaligen
tyd
(A) Een foort van overkleed, dat tot de Garderobe van
dien tyd behoorde en by beide geflachten gemeen was, ,

CHRISTINA VAN PISAN. «5
tyd , haar moeder veel troost en vreugde gaf. Ook
voert zy dit , in haar VISION , Dame Philofnphie ,
onder die dingen aan , waarover zy zich gelukkig
moet achten. Ton premier fruit , (zegt zy) eft une
fille donnèe a Dieu, par infpiration divine £3? de fa
pure volonté, en tEglife & riobte Religion de Dames
a Poisfy , ou elle, en fleur de jeunesfe & tresgrand
beauté, fe porte tant noblemer.t en vie contemplative es?
derotion, que la foye de la relation de fa belle vie
fouventefois te rend grand coiifort.
Alle tot hiertoe verhaalde omftandigheden en karaktertrekken
zyn uit haar fchriften, byzonder uit haar
Vifion genomen, waarin zy zich zelve en haare belangen
met zekere naïviteit voorftelt, die, hoe fterk zy
ook by onze hedendaagfche zeden affteckt , echter in
een zeer fchoone en gecstryke Gauloife van de 14de
eeuw iets zeer beminnenswaardig is. Meerder omftandigheden
van haar noodlot, en het jaar van haar dood
heb ik niet kunnen vernecmen.
CHRISTINA VAN PISAN verdient zo wel wegens de
menigte en menigvuldigheid, als de wezenlyke waarde
van de voortbrengfels van haar vernuft, buiten tegenfpraak
de eerfte plaats onder alle de Franfche Schryvers
van dc 14de of 15de eeuw; en nog in de 16de
eeuw werd een van haar voornaamfte werken , Le
Chemin de Long etude genaamd, gedrukt, en met het
grootfte genoegen geleezen.
Dit was een foort van Philofophifche Roman, waarin
, naar den fmaak van die tyden , alles Ferfchynfel
en Allegorie is. De Divina Comedia van DA'NTE ,
en de ROMAN DE ROSE hadden deezen trant byzonder
bemind gemaakt en in de mode gebragt. Ten minften
fehynt CHRISTINA in deeze en haare meeste overige
F 3 wer*

8o* C H R I S T I N A V A N P I S A N .
werken de laatfte tot een model genomen te hebben,
Dc SYBILLE VAN CÜMA verfchynt haar in een zeer
«luisteren nacht, plaatst zich op haar bed, en fpteekJ
haar vricndclyk aan : Myne Dochter , zegt zy , ik
heb medelyden met uw droevig noodlot, Alle onbefmette
zielen Maan onder myn befcherming, Ik heb
iENEAS in de onderaardfche ryken gevoerd. Nu wü
ik uwe leidsvrouw op een andere reize zyn. Allerhel*
ligfte vrouwe, antwoord CHRISTINA , ik ben bereid,
om u overal te volgen, Oogenbliklyk ftaat zy op ,
kleedt haar fpoedig aan, en begeeft zich met de SY­
BILLE op weg. Het was in May , de lucht zuiver
en zagt. Zy komen aan een aangenaame, met duizend
foorten van Iteflyk riekende bloemen gefchakeerde ,
vlakte. —— Daar zien zy negen fchoone Vrouwen
zich in een kristallyn water baden. Is dit niet het
Paradys der wellust ? roept CHRISTINA uit. Neen
antwoordt de SYBILLE , het is de zetel der Zauggo*dinnen
, de eerfte rustplaats op den weg tot dc geleerdheid
5 een bckoorlyk verblyf voor lieden , die
Ilegts de bloemen derzelve phfkken willen, zonder
'er zich veel moeite om te geeven. De geenen
die in dc diepte der weetenfehappen willen graaven ,
dwaalen dikwils in droefheid om, doch deeze verdoolen
flegts in vreugde. Myn lieve dochter, zyt altyd
vrolyk j de deugd is het ook. Ziet gy hier
niet die negen Jongvrouwen van den Paraas, de Hippoercue,
en de zoonen der Goden, de Dichters , rondom
dezelve gelegerd ? Maar gy zult ze flegts in het
voorbygaan aanfehouwen; wie zich hier ophoudt, kan
zyn weg niet vervorderen , zo aantreklyk en hekoor»
|yk is dit verblyf. De beide Vrouwen zetten hunnen,
weg onder allerleie gefprekken voort, en worden niet
ft*

CHRISTINA VAN PISAN.
gewaar , hoe zy zonder fchip over een groote zee
gekomen zyn. Zy landen aan de tweede rustplaats
der geleerdheid aan , die Geographie genoemd wordt.
Deeze rustplaats is iets groots , want zy bcgrypt
den gantfehen aardbodem in zich. CHRISTINA toont
jn de befchryving der reizen, die zy daarin met elkander
gemaakt hebben, haare kunde van de verafgelegen
deelen van den aardbodem. Zy komen te Condantinopolen;
vandaar ter plaatfc daar eertyds Troye was;
zy doorreizen gantsch Afië, de landen van den grooten
Kan , het ryke land van Catbay , het Vaderland
van de fchoone Angelka , de gelukkige Eilanden,
het land der Bramancn , van den Priester JOHAN-
NES enz, en overal deelt de SYBILLE haare gezellinne
het merkwaardigfte mede , wat men toen van
alle deeze landen wist. Eindelyk landen zy in de
derde rustplaats van de Long-Etude aan, en deeze
is de ASTRONOMIE , die een mededeeling tusfehen de
aarde en den hemel opent. Zy beklimmen een hoogen
berg. De SYLTLLE doet een gebed , waarvan
CHRISTINA niets verdaat , omdat het Grieksch is.
Doch de bewooners van den hemel verdaan deeze
fchoone taal. Want oogcnbliklyk dond een jongeling
van een verrukkelyke fchoonheid voor hen. Vriend ,
zeide de SYBILLE , breng my eene ladder, opdat deeze
vrouwe met my naar den hemel kan opklimmen, en
aldaar de Godlyke geheimen befchouwen. Straks komt
'er een ladder van den hemel afdaalcn. CHRISTINA
mogt van vreeze byna dood zyn , doch zy moest
klimmen. Zy vat eindelyk moed, geeft zich een tecken
met het kruis, en volgt haare onderfiyke leidsvrouw.
Van trap tot trap zyn zy eindelyk zo hoog
gefteegen, dat, wanneer zy naar de aarde omzien, de-
F 4 zei.

KS CHRISTINA VAN PISAN,
zelve hen niet grooter dan een vlieg voorkomt. Nu
kan de arme CHRISTINA het niet langer uithouden.
,, Vrouwe , zegt zy , laaten wy weder afklimmen ,
„ ik kan niet meer ! het hoofd begint my te duizc-
„ len; ik zal vallen; ik zal de itraf van ICARUS on-
„ dervinden. Om Gods wil!" Ach ! ik zie
wel , antwoordt de Prophetesfc lachgend , de verhevene
weetenfchappcn zyn te fterk voor uw gezicht.
•Doch vat moed , u zal geen leed wedervaaren ! De
ftralfe van ICARUS treft Ilegts die gcenen, welke zyn
vermeetenheid hebben. liet verlangen , dat u naar
den hemel dryft, is zuiver; kom, geef my de hand,
en ik.zal u ongekwetst weder naar de armzalige hutten
voeren , aan welke uw harte hangt, Zy
ftygen voorts den hemel van Pttlamiem op ; want
deeze oude Griekfche Filofoof was toen nog de eenige
, die dc fletitel tot het Altronomifche Hemelryk
had. De SYBILLE toont CHRISTINA alle hemelfche lichaamen
, en verklaart haar derzei ver verwarden kring en
bewegingen naar de grondftelliugen van Pt ohm sus. Nadat
zy van het toppunt van het Empxyreum alle deeze
wonderen befchouwd hebben, zien zy aan de vier einden
der waereld vier glansryke troonen, en een in de midden.
Vier Vrouwen zaten op deeze troonen , met naame
Wysheid, Mei, Ridderfchap , (Chevalerie) en Rykdom.
Want het midden had in vroeger tyden, vrouw
VERSTAND ingenomen; maar nu Hond deeze plaats,
helaas ! ledig. Eertyds (o gelukkige tyden !) regeerde
vrouw Verftand de gantfche waereld: Adel, Ridderfchap
, Wysheid en Rykdom waren flegts haare
Vafalinuen. Doch die Vafalinnen wisten zich eindelyk
pnafhangklyk te maaken , Hortten haare Souvereine
-Vh'!,n«xoo -b-'fs -h i*m vx imiuv. t; , r •'- - vaju

CHRISTINA VAN PISAN, ?9
van den troon , en regeerden nu de waereld volgens
hun eigen willekeur , — liegt genoeg'.
Deeze proeve is genoeg om ons een denkbeeld van,
het werk te geeven , dat zekcrlyk voor ons die bekoorlykheid
niet meer hebben kan , welke het voor
het publiek van de vyftiendc eeuw had. Echter kan
jk niet naiaaten nog melding te maaken van eenige
der voornaamfte voonbrcngzels van deeze Dichteresfe.
La Cité des Dames, nog eene der gewigtigfte van
haare werken, is hoo.fdzakelyk tot ondervvys van Koninglyke
en Vorftelyke Vrouwen gefchrevcn, die door
haar vermaand worden zich niet te fchaamen om van
haaren troon afteklimmen, en delesfen der wysheid een
leerzaam oor te lecnen. De Compoütie van dit werk
is ook zeer ryk , en doet , wanneer men op dc barbaarschheid
van haar eeuw acht Haat , het vernuft
van de Dichteres even veel eer aan als haar verftand.
Zy verliert, dat haar drie Vrouwen verfchcenen zyn ,
die haar in eene door haar zelfs geftichtte Stad geleid
hadden, De eerfte trok de muuren op , dc andere
bouwde de huizen, en voorzagze van inwooneren; de
derde voerde het werk der beide anderen ten top.
Alles is hier Allegorisch , zelfs de fteencn van de
Stadsmuuren , die loutere deugden zyn. De bewooneresfen
der Stad zyn alle heldinnen cn modellen van
vrouwlyke volkomenheid , die de Dichteresre in • dc
gefchiedenis gevonden heeft, en die haar tot een menigte
leerryke vertclfels of voorbeelden ftof geeven,
Dat geene , wat zy het toppunt of den hoogftcn
graad &
der volkomenheid deezer Allegorifchc Stad noemt,
is de godsvrucht en heiligheid , en de voorbeelden,
die zy onder deeze rubriek bybrengt, zyn loutere gefthiedenisfen
van heilige Vrouwen en Juffers. Allen
F 5 deeze

90 CHRISTINA VAN PISAN.
deeze fchatten van Mythologie en Gefchiedenis , die
CHRISTINA in dit zeldzaam werk verfpÖt , hadden voor
de Dames van de vyftiende eeuw al dc bekoorlykheid
van nieuwheid, en 'er was geen boek, 't welk haar,
zo tot verfiering van haar geest en vorming van haar
hart en zeden betere dienden had kannen doen , en
waarin het nuttige met het aangenaame, naar den fmaak
en wyze van voortelling der toenmaalige tyden, gelukkiger
was vereenigd . voornamelyk daar ook
de hoogmoed dor Dames daarin haar rekening vond.
Want CHRISTINA fchryft de uitvinding van alle nuttige
en fchoone kunsten aan haar geflacht toe. Ceres,
Minerva , en Araine (Arachne) W8feri die Griekfehe
Princesfcn zegt zy , en mogelyk had zy ge­
lyk. Ceres vond alle kunfien uit , waaraan wy het
brood , dat dc hoofdlleun des menfehelyken levens
uitmaakt , te danken hebben. Minerva de
kunst om wol te bewerken , en de werktuigen daartoe
dienftig ; de kunst om olie te maaken ; de werktuigen
des oorlogs , dc wapenen van yzer en ftaal
enz. Arachne de kunst om wol te verwen, en
alle foorten van borduur- en tapytwerk daaruit te
maaken. Een andere Griekfehe Vrouw , met naame
Pamphila, was de uitvindfter der zydeteelt, enz.
In 't kort CHRISTINA vergeet in haar Cite de Dames
niets , wat haar geflacht eer kan aandoen ; doch zy
.verfchoont ook geenszins de gebreken en ondeugden
die de vrouwen van haar tyd tot fchande flrekten.
Onder de trekken , welke tot het Charaéteristicke
van haar tyd bchooren, is my het volgende des te
meer bevallen, omdat men gewoonlyk van deeze ongelukkige
en barbaarfche eeuw gantsch andere denkbeelden
maakt, CHRISTINA fpreekt van de overmatige
prachï

CHRISTINA VAN PISAN. J>*
pracht en zwier , die toen in zwang waren. Zelfs
beyverden zich de burgervrouwen te Parys, om daarin
met de grootfte Vrouwen gelyk te weezen, of hen
zelfs nog den prys aftevvinnen. Zy verhaalt daarvan
een voorbeeld , dat haar byzonder teegen de borst
geftooten had, en waarby zy zich in zeer naïve uitroepingen
laat hooren. Zy leide eens een weeklyks
bezoek af by een Koopmans-Vrouw. Zy werd door
twee fraaijc en prachtig verfierde kamers geleid; de
behangzels waren ryk, en in een der vertrekken pronkte
een Buffet met zilveren vaatwerk opgevuld. De
zaal was met een kostbaar tapytwerk van Cyprifche
ftof opgefchikt, en op het patroon praalde de naam
en het devies van de vrouw van den huize in het fierlykfte
borduurwerk. Het bed was niet minder prachtig.
De beddelakens , die van het feinfte Rheimfe
lynwaad waren, hadden over de driehonderd pond
gekost. De beddefprci was van zilveren ftof, en
zelfs het voettapyt flonkerde, als of het tot getuige
van rykdom diende. De vrouw van den huize pronkte
op haar paradebed in een fierlyk kleed van Kafmofynroode
zyde , en leunde op een hoofdkusfen
dat met dikke kwasten van zuivere paarlen voorzien
w : i s. . o Zeden! roept CHRISTINA, gemelyk uit,
wat blyft de Koningen over, als ryke burgervrouwen
onderftaan durven, om hun in pracht de loef aftefteeken!
Waarom duld de Koning dat ? Waarom legt hy
deeze trotfehen geene nieuwe belastingen op, om hen
het geld aftetappen dat zy te veel hebben? enz. Men
ziet hieruit dat de ongelykheid onder de menfchen,
reeds ten tyde van CAREL DEN ZESDEN, onmatig
moet geweest zyn. Want dat het grootfte deel des
Volks

9 2
CHRISTINA VAN PISAN.'
Volks toen in ellendige omfbndigheden was, is 0nlooclienbaar.
LA VISION DE CIIRISTINE , dat geeiie van haare hoeken,
waaruit byna alles, wat men van baar gefchiedenis
weet, gefchept is, verdeelt zich in drie deelen
Het eerfte behelst een algemeen tafereel van de waereld
en haare wonderen. In het tweede wordt Vrouw
Gevoelen , met haar invloed op het geluk en ongeluk
der menfchen, voorgefteld. In 't derde verfchynt haar
Vrouw Philofophie , als arts en vertroostftcr in alle
menfehelyke ellenden en rampen. Ook hier is alles
verfchyning en allegorie 0m onder dit bekleed­
sel, (als de toenmaalige modedracht van Vrouw Philofophie
,) de Zcdeleer te doen bevatten.
Ik moet nog als een van haar voortreflvkfte voortbrengfelcnin
vaerzen bybrengen , de Epifïre d'Othea a
HeStor, of LE ROMA-N D'OTHEA , gelyk het gemeenlyk
genoemd wordt. Het is eigenlyk een Poeëtisch Beelden,
hoek, ten gebruike der oudfte Prinfen van den bekenden
HERTOG VAR ORLEANS, broeders van CARFL DEN
VI., welken de Hertog van IJourgondiën, JÓ'HANNES DE
ONVERTZAAGDE , in 't jaar 1407 vermoorden liet. Alle
ondeugden en gebreken; de mtwerkfelen van toomelooze
hartstochten; de ftclrcgels, die Koninglyke Ridders
nooit uit het oog moesten verliezen, en der-e-
Iyken, worden in dit boek den jonge Prinfen onder
menigerlei gevoeglyke beelden, die meestal uit de Mythologie
cn de Dichters ontleend zyn, voorgedragen,
van welke de vaerzen de verklaaring en toepasfmg
zyn. Zo vertoont zy hen, by voorbeeld, Saturnus
gelyk by met zyn fikkcl alle menfchen en hunne werken
wegmaait, de geleerden daarentegen met welgevallen
befchouwt, en hunn« werken verfchoont, - o m
hen

CHRISTINA VAN PISAN. 93
hen hoogachting voor die gcenen inteboezemen , welker
beroep het is de waereld te verlichten, en zonder
welken de tyd de gedachtenis der helden en hunne
daaden ras verllinden zou. Dat een Ridder altyd bereid
zyn moet, om zyn leven voor de eer eener vrouw
te waagen , wordt hen door het beeld van Perfeus,
,die Andromeda verlost, ingeprent. De voordeden der
minzaamheid werd hen door het beeld van de Godin
der Liefde, die alle harten door de aanvalligheid van
haare lieftallige rede aan zich verbindt, de
verderflyke werkingen van de toorn door de woede
van Athamas , die zyne Gemalin vermoordt,
de ongelukkige gevolgen eener onbezonnen liefde door
het droevig noodlot van Pyramus en Thisbe voorgefteld,
enz. De vaerzen van CHRISTINA zyn niet meer
verdraaglyk, hoe zeer zy ook in haar tyd mogen
bevallen hebben ; doch het Idee om in een jongen
Vorst edele gedachten en gevoelens door fchilderachtige
, en op een zeer bevatbaare wyze allegorifche
voorftellingen optewekken, doet haar vernuft eere aan
en verdient onze aandacht.
CHRISTINA had zich • zo yverig was haar begeerte,
om door haar Schriften iets goeds te fticllicn
zelfs de beruchte Koningin ISABKLLA gaarne
van nut willen weezen. Want onder haar Manufcripten,
die in de Koninglyke Bibliotheek te Parys bewaard
worden, bevindt 'er zich ook eene, dat ten titel
voert: InftruStions des Princcjfes ö 3
Dames de Cour
& autres Lettres a la Reine Ifabelle, en MCCCCV.
Doch het was vergeeffche moeite. Ifabeau van Eeyeren,
en de Dames van haar Hof, die zich met vermaak
naar haare bekoorlyke heerfcheresfe vormden,
kreunden zich niet aan de zedekunde der goede CHRIS­
TINA ,

94 CHRISTINA VAN PISAN.
TINA, lachten denkelyk om haar eenvoudigheid, crï
bleeven wat men weet.
Het leven van KONING CAREL DEN VYFDEN te befchryven,
werd haar door haaren begunftiger, den Hertog
FILIPS VAN ÜOTJRGONDIE, opgedragen. Ik kan
niets verder daarvan zeggen , dan dat het denkelyk
meer hffpraak dan gefchiedenis is. CHRISTINA was,
in geen opzicht, gefchikt om een gcfehiedenis te befchryvcn
, die de aandacht der nakomelinglchap verdienen
koude.
Dat eene zo vruchtbaarc Schryffter, die tevens een
zo tedere moeder was, haare kinderen niet zou vergeten
hebben, kan men zich ligt voordellen. Aan
haaren Zoon zyn de Enfeignemem Moraux de Christine
a fon Fils, en aan haaren dochter le Dit de Poisfy
ingericht.
Na^ dat ik zo veel alleen daarom aangevoerd heb,
Om den leezer een duidclyk begrip te doen krygen van
'de ziclshoedanighcid deczer merkwaardige Vrouw ,
zou het byna onvergeellyk zyn , wanneer ik niet
nog een enkel woord van haar uiterlyke gedaante
hier byvocgdc. Wat ons haar eigen befchcidenheid
hiervan kennen doet, is, dat zy van perfoon zonder
eenige misvormigheid, tamelyk vrolyk, van eene goede
gcfteldheid cn niet zieklyk geweest is, (quelle avoit
corps fans mille diformite, affez plaifant, non msladis,
mais bien complexionèP) Dit is, wat haar Vrouw
Philofophic, in het derde deel van haar Vifion, onder'
de weldaaden, waarvoor zy den hemel dankbaar behoort
te zyn, als geen der geringde aanvoert. Wanneer
een zo wakkere Vrouw, als CHRISTINA van Pifan
is, van haare uitwendige gedaante zo veel zegt;
kan men zich zonder bedsnken een zeer voordeelig
denk-

CHRISTINA VAN PISAN. 95
denkbeeld van de bevalligheid van haar perfoon maaken.
Dc Heer BOIVIN geeft ons de bcfchryving van
haar beeldtenis , 't welk, volgens zyn oordeel , het
beste onder de Mignatuurbeeldcn, die in haar werken
zyn, en voor de Cité des Dames, in het Handfchrift
7395 van de Koninglyke Bibliotheek te zien is. ——•
De Schryver van het artikel CHRISTINA VAN PISAN in
de Bibliotheek der Romans, die dit beeld ook gezien
heeft , fehynt de befchryving van den Heer BOIVIN
nog naauwkeuriger ingericht te hebben; waarvan ik
melding maaken moet, om niet befchuldigd te worden,
dat ik 'er iets uit eigen verbeelding heb by gedaan.
Zy verfchynt, zittende , onder een foort van Paviljoen,
met het hoofd tegen de linkerhand cn elleboog op
een fchryftafel geleund. Zy heeft een rond aangezicht,
regelmatige trekken, een fchoone kleur,en is fyn
befneden van gedaante, doch meer gezet dan mager.
Haare oogen zyn geflooten als of zy fluimerde. Haar
Coiffure is een foort van Iliasvcrwigen, hoogen hoed',
met een zeer zagt gaas befchaduwd. Haar hembd, dat
ongemeen fyn, en op de borst een weinig open
is , laat iets van het bovenden deel der fchouderen
bedekt. Haar kleed is blaauw, van onder met
goud geborduurd , en donkergeel gevoerd. Het is
van voren open , gelyk de mantieljes van onze Dames
, zodat men daaronder iets van een violctkleurde
corfet met fmal goud kantwerk bezet, zien kan. De
houding van de zittende Vrouw, en drie andere Dames
die vóór haar daan, fchynen aanteduiden, dat dit
ifbeeldfel CHRISTINA voordek in het oogenblik, toen
zy het Ferfchynfel zag, dat in de Cité dis Dames beïchreven
is.
• *
HET

H E ï
Z E D E L Y K K A R A K T E R
VAN DEN LAATSTEN
GENERAAL DER JESUITEN,
(Uit het Heogduitsch.)
I~ïct plan van de Republiek der Jcfuiten was zodanig
aangelegd, dat zy , tot op den hoogden top van
macht verheven, door niets dan door zich zeiven konden
vernietigd worden. Zy hadden het indedaad zoverre
•gebragt, dat de machtigde Monarchen hunnen wenk gehoorzaamden.
Van den laagden bediende, tot op den
eerden Minister was alles hunne krcatuuren, en wierden
allen door hen belücrd. Van alle groote ontwerpen
trokken zy, om zo te lprceken, de eerde lyncn, en
de uitvoering of verydcling dcrzelven was in hunne
handen. Oorlog cn Vrede der Volken dond in hunne
macht. Tn de Kerk reikte hun hoofd tot aan de darren.
' Paufen , Cardinaalen en Bisfchoppen buigden
zich voor hun geweld , cn de overige Ordens laagen
onder hunne voeten. Zelfs de keuze der Paufen en
hunne regeering was . het werk hunner handen. - Zy
ontzagen de hoogde waardigheden , alleen omdat het
grooter was naar welgevallen daarmede te fpcelen, en
een heimlyke macht meer te duchten is. dan een openbaare.
Hun arm drekte sich uit door alle vier de
Wa*

OVER DEN LAATStÈN GEN. DER JESUITEN 07
wterelddeelen. Hunne Collegien werden in Oost- en
West - Indië naar dezelfde grondregelen geregeerd.
Overal wierden zy door één ziel en één geest beheerscbt.
Rolne was het middelpunt van hunne heer*
fchappy en de zetel der DeSpootên , wien alles blindelings
gehoorzaamde.
Hunne grootheid was op Het misbruik van den
Godsdienst gebouwd , dien zy naar vereisch der tyden,
naar den fmaak Van alle ftanden en perfoonen^
èu , in ieder geval , naar hun eigen belang vervormden.
Hun fyftema was gegrond op de natuurlyke
zwakheid. Zy gebruikten dezelfde middelen , waarvan
zich fterke geesten bedienen om over de zwakker
te heerfchen. Domheid , eenvoudigheid en onkunde
by groot en kléin, was de zekere grond, waarop
zy bouwden: In Landen, Steeden, Hoven en Burgerhuisgezinnen
lluipten zy ongemerkt als buigzaame
Hangen binnen ; begoochelden hunne weldoeners en
vrienden met hun zoet gevlei, en omkronkelden eeri
ieder , als Laocöbn , aan handen en Voeten. De
grootfte en wettigfte Monarchen der waereld waren
hiervan niet uitgezonderd. Zy fidderden voor hen,
en hielden zich niet magtig genoeg , om zich uit
hun net te ontwarren;
Alle raderen van deeze gevaarlyke Machierie kréegén
haare bewceging door de eenige dryfveer van een
blinde gehoorzaamheid aan den Pater Generaal. Zouden
zy naar hunne verordening werken ,' zo moest
deeze alle de eigenfehappen, die tot een Regent van L
die foort behooren, in volkomenheid bezitten; hy moest
fcherpzinnig en llim, zonder hartstochten en Vooroordeelen
, waakzaam , werkzaam en onvermoeid ,- toe-
ÏIISTORIEK.' IV. D. G

98 OVER HET KARAKTER VAN DEN
geevend en buigzaam jegens zyn machtiger , listig £
voorzichtig , fiandvastig en onverfchrokken zyn.
Dc laatfte Generaal, LORENZO RICCI, bezat, buiten
den geest der Intrigucn , waardoor hy zich in
deeze mocijelyke post had wceten intedringen , gcene
der gemelde bekwaamheden. In de gewigtigfte bezig*
heden zou zich de befiierder van elk ander genoot-
1'chap beter gedragen hebben dan hy. Hy fchiktc zich
niet naar grondbeginfelen, maar naar zekere modellen,
die hy zich van de bezigheden gevormd had; cn zelfs
deeze volgde hy nog zeer liegt na. Hy hield zich
niet aan de omftandigheid van tyd, maar aan de opvolging
zyner denkbeelden, die met den tcgenwoordigen
Hand van zaaken zelden ovcreenllemden. In zyne gevoelens
ging hy altyd vooruit, zonder ooit omtczien,
waardoor zyne vyanden in Haat gelleld wierden
Om hem de hardfte en gevaarlyklte Hreeken te fpeelcn.
In zyne dwaalingen en gebreken was hy vour geen
verbetering vatbaar. Liever zag hy de ichadelykfte
gevolgen zyner misHappcn aan, dan in het gezicht
van anderen omtekeeren , of toeteftaan dat hy een
dwaalweg was ingeflagen. .
Aan menfehenkennis , waarop het gantfche fyflema
van zyn Republiek rustte , ontbrak het hem geheel
en al. . Hy vertrouwde zyn verraders, en verwyderde
van zich de wxlgezinden door zyn mistrouwen. Even
#o min kende hy .het belang en het karakter der re- •
geerende Monarchen. Hy Hond in het vaste begrip
dat hun macht gegrond was op het welvaaren en de
grootheid : van zyn Orde , en dat zy het werk hun*
Her handen, met verbryzelen zouden.
Hy kende, door trots.en hoogmoed, noch zich zelvea
Uoeh zyne verordening, en gedroeg zich tegen . de
Gro»»

IAATSTEN PATER GENERAAL DER JBSUITEN.C :$9
'Grooten niet anders dan dé Keizer van China 1
. Kwam
de Zwitzer in zyn kamer, en {prak: Revertndiffimö'.'
'de Kardinaal YORK ftaat beneden voor dé deur en
•wenscht u te fpreekön ; zo antwoordde hy : Heden
geef ik niemand gehoor ; het is van daag algcmcene
postdag in alle de vier Waerelddeelen. Vyf of zes
myncr Vicc- Koningen in Oost- en West-Indiëil wachten
myn bevelen. De ZWITZER.: De Kardinaal
Protector van dc Spaanfche Kroon heeft dépêches van
zyn Hof, die hy tï overhandigen wil: GENERAAL :
neem ze hem af, en beitel hem op morgen; -
ZWITZER : Èen half douzyn Bisfchoppen in partibus,
en even zo veele Monfigiwi in nattifalibiis, willen zich
niet laaten afwyzen. GENERAAL : Dat vee ! Ik ben
niet te Huflft ZWITZER : De Pretendent vart
Engeland begeert binnen tc komen, GEN: Zyne Prafendeerende
Majefteit moet bet zich laaten welgevallenzo
lang te wachten, dat ik eerst aan zyne wezenlyke
Majefteit , den Koning van Spanje , deezen brief"
fchryve. — ZWITZER. Een kléiné gébochgéldèEminentie
ftaat beneden voor het Collegium , en komt u berichten
dat zyné Paustyke Heiligheid gaarne heden
met u een Conferentie wilde houden, GEN, Zvrc
Heiligheid moet zich getroostendat ik eerst de Póst
afvaafdïgë.' ' '
Dit was de taal van den hoogmocdigen man \ In
wien .die dc zwakheden van een kleine ziel êri een
gemeen mensch heerschten. Hy was hoogmoedig en
Opgeblazen', als hy deemoedig en befcheiden muesl
zyn ; laag en kruipend , als hy een edelen trots nar!
moeten tooncn. Dikwils kroop hy voor even dezelfden
, die hy by andere' gelegenheden met zyn fróog^
E:oed beledigde;
' ' G £ Uj

100 OVER HET KARAKTER VAN DEN
Hy was zo zeer met zyn Orde ingenomen , dst
by geloofde dat de Roomfche Kerk zonder derzelver
onderfteunhig moest inflorten , en hierop was zyne
ongelooflyke hardnekkigheid gegrond , om niet de geringde
verandering in derzelver Coiiftitutie voorteneemen
of te gedoogen.
Toen in de laatfle jaaren van de Regeering van
BENEDICTUS DEN XIV., uit alle ftreeken der waereld,
byzonder uit Portugal, klachten tegen dit genootfebap
inkwamen, ftelde hem deeze verlichte en vreedzaame
Paus met de levendigfte kleuren het gevaar voor, dat
zyne Orde te wachten ftond , wanneer hy zich niet
by tyds tot een hervorming fchikte. „ De machtigften
onder de Monarchen , zeide hy , bieden eikanderen
de hand om u te verdelgen , omdat gy de gebreken
en misftappen , waarover zy tegen u gebelgd
zyn , niet verbetert. De waereldlyke macht heeft
reeds het vonnis tegen u uitgefproken. Gy hebt
machtige vyanden in den Schoot der Kerke. De
hoogere geestelykheid haat u. Dc Kardiuaalen Protectors
der krooncn kunnen om de Monarchen, wien
zy dienen , uwe Vrienden niet zyn. Alle Monnikkenordens
zyn uwe geflaagen vyanden. Men zal eindelyk
eens een uit hen op de (loei van Petrus verheffen,
die uw genootfehap vcrbryzelt. Uwe grondflellingen
en de geest die u bezielt , zyn al te zeer
bekend. Alle tegenfland dien gy doet , dient nergens
anders toe, dan om uwe machtige vyanden nog meer
in het harnas te jaagen , dat zy met verdubbelde
fchreden uw verderf voltooijen. Geen Paus zal u
kunnen redden. Ik zelfs zou reeds het werktuig van
uw verderf moeten geweest zyn, zo niet de machtigfte
Monarchen my al te zeer beminden, dan dat zy
met

LAATSTEN PATER GENERAAL DER JESUITEN. 161
met geweld op my zouden aandringen , om de weinige
dager., die ik nog te leven heb, met deeze haatelyke
onderneeming te verbitteren. Ik zelfs bied myne
hand tot eene loflyke hervorming aan. Gy zult
nog altyd boven andere Ordens uitblinken. Doch zo
eenmaal de byl den laatften flag volvoert, zult gy tot
niet worden , en zo veele braaven mannen , die uw
genootfehap tot cere ftrekken , zullen als verloorene
fcliaapen omdwaalen, en van hartzeer vertceren."
Tegen deeze vaderlyke vermaning hield RICCI zich
zo blind en doof als een verftoktc Pharao. Het hielp
zelfs niets tot zyne verbetering , dat de goede Paus
zich op het laatst genoodzaakt zag, op het dringende
aanzoek van het Portugeefche Hof, een Brevet tot
hervorming' der Jefuiten aan den Kardinaal SALDANHA
aftevaardigen , waarby hem het prediken en biegt
hooren aldaar ontzegt wierd. Toen was het hoog
tyd zich vrywillig aan een algemecne hervorming te
onderwerpen. Hy zou hierdoor de vervolgingen van
zyne vyanden de kragt benomen , en, zo niet in
Portugal (alwaar de ondergang van zyn Orde beflooten
fchcen) ten minden in andere Koningryken en Staatcn
de droevigfte gevolgen vermyd hebben. Doch hy
dacht altyd nog vrienden genoeg te hebben , waarmede
hy de openbaare vyanden van het Gezelfchap van
Jefus bedryden kon. En echter had hy uit het voorbeeld
van den Kardinaal SALDANHA , die een Terfiarius
van zyn orde was , moeten leeren , hoe weinig
hy op de vriendfehap der Grooten bouwen konde.
Hun gunst was flegts alleen op de onzekerheid van
het noodlot van zyn genootfehap gegrond. Zoras het
beflist was, trokken zy zich teruh, en keerden hunne
Zbikn naar de wind.
G 3 Was

ÏO*- - -OVER. HET -KARAKTER VAN DEN
Was op BENEDiCTus DEN XIV* , ecu Paus van ge-jyke
gevoelens gevolgd , zou buiten tvvyfel de hervorming
, die het Portugcefche en Rourboniclje Hof zq
zeer verlangden, tot Hand gekomen zyn. Doch daar
de Paus RESSONICO cn zyn Staats-Secretaris TOIIRIeiANi
met den Pater Generaal een gemeene zaak maakten
, om de rechtmaatige vordering der gemelde hoven
te wederftaan , vergenoegden deeze zich nu niet
meer met een hervorming , maar drongen gcfamenlyk
op de geheele verdelging van het Genootfehap
aan. De tegenfland van dit zo blind als zwak driemaufchap,
zette hen aan om de Jefiütcn uit alle
hunne Staaten te verdryven. Schoon nu bierdoor het
genootfehap van Jefus, als 't ware de armen cn beencn
vvierden afgehouwen , cn haar anders zo glansryk
lichhaam uit alle aderen bloedde, volhardde RICGI
echter in zyn dwaazc hardnekkigheid , en tergde de
vertoornde Hoven door Pauslyke brevetten en fmaadfehriften,
om den doodlyken (lag te verdubbelen. Hy
verleidde den Paus tot de troLlcbe Ihilla Apojhlicum „
waardoor zyn Orde , ten trots van alle Monarchen
der waereld, bevestigd , in alle Hukken gerechtvaardigd
, en door loffpraaken tot den hemel verheven,
wierd. Vast verbonden aan zyn Pauslyke Heiligheid,
en vol blinden waan dat de zaak van zyn Orde de
zaak van de Roomfche Kerk zelve was , beging hy
met geflooten oogen de ergerlykfte buitenfpoorigheden.
Hy toonde dat zyn wederbarstigheid niet op liefde
tot zyn Orde, maar op heerschzugt en eigenliefde gegrond
was.
Zyne hulpelooze Qrdcnsbroederen, die uit Portugal
en Spanje 3 uit Oost- en West - Indien, verdreeveiï
v-' . . . w&t

LAATSTEN PATER OENERAAL DER JESÜITEN. ICtJ.
waren, weigerde hy niet flegts een gedeelte der fchat-ten
van zyn Orde , maar gedoogde zelfs niet dat de
oudften en zwakflen onder hen in het Collegium te
Rome en andere Steden van Italië wierden opgeno-men.
Een Keulfche Jcfuit , die in de Americaanfche
Gezandfchappen grys geworden was, een eerbiedwaardig
en deugdzaam man, wiens naam ik vergeten heb;
wierd te Rome niet minder dan broederlyk ontfaugen,;
Zyn ecnigfte rykdom, dien hy in een tyd van vierentwintig
Jaaren in America verzameld had ^ waren zyne
fchriften over de taal en zeden der Peruaanen. Deezen
werden hem, behalvcn eenige Grammaticaale werkjes
over de gemelde taaie , die hy onder zyn kleed
verborg, gcfamenlyk te Rome ontnomen. Ik had het
genoegen hem te Florence het mcrkwaardiglte te laaten
zien , en zyn kort verblyf aldaar aangenaam te
maaken. Zulk een oprecht , • ccrlyk en befcheiden
man, heb ik nooit onder de Jefuitcn gekend. Vrecde en
welvaart zy hem , zo hy nog in leven is ! Iedereen
verwonderde zich over zyne kinderlyke eenvoudigheid,
die hem door zyn lang verblyf onder de Wilden eigen
geworden was. Ily had alle de kerkgezangen in 't
Pcruaansch overgezet , en zelfs nieuwe liederen gedicht
, cn ze in de kerken der Wilden ingevoerd.
In het huis van den Heer Generaal Auditeur VAN
MEURS , die zyn Landsman was , zong hy ze ons
met een verrukkende bevalligheid aan tafel voor : Zo
arm en verlaaten hy was , toonde hy toch een buitengemeene
vrolykheid van geest , en maakte zich
zeer vrolyk op den dag , dat hy het geluk hebben
mogt de vierde prolisfie van de gelofte van zyn Ordé
te doen. Zulk een waardigen en verdienstryken man,
4k zo veele duizend mylen .te water en te land had
G 4 af.

I

LAATSTEN TATER GENERAAL DER JE SUITE N. IQ$
les vermogt , wat tot welzyn van zyn Orde diende ,
dat hy deszelfs verheffing tot het Cardinaaifchap niet
ftremde. Daar,na den dood van RESSONICO , de Cardinaal
GHIGI , een groote devoot van zyn Orde, reeds zo
veele ftennnen in het Conclave had, moest, hy alle zyrje
fchatten geopend, en alle dryfveeren hebben laaten
fpeelen , om zich of van de gunst van den Cardinaal
DE BERNIS , wien het Bourbonfche Hof begunstigde ,
te verzekeren, of zyn party afbreuk te doen. Een
man, die van de laagheid van een armen Abt tot dc
hooge plaats van Staats - Minister en Cardinaal, door
vrouwlyke listen gekomen was , en flegts te Romen
leefde , omdat men hem van het Franfche Hof verwyderen
wilde, zou ligt door den een of anderen weg
omtckoopen geweest zyn. Doch RICCI was door de
alte groote begunstiging van het voorige Pontificaat,
en door het vooroordeel dat de Roomfche ftocl zonder
zyn genootfehap niet beftaan kon , zo zeer vei>
blind, dat hy geen buitcngewoo.ne middelen dacht
nodig te hebben , om zyn orde in ftand te houden,
Hy beeldde zich in , dat het belang van het RooniT
fche Hof zo inwendig in de welvaart van hetzelve
was ingeweeven, dat geen Paus, van welke orde hy
ook ware, in ernst bedagt konde zyn om het te
vernietigen.
Het gelukte den Cardinaal DE BERNIS, den Cardinaal
RESSONICO , Neef van den grooten begunstiger der
Jefuiten , van de party van de GHIHI aftefcheiden.
Dit kostte hem niet meer dan een dofis der zoetvloeLjende
welfpreekendheid , waardoor zyne gedichten zo
zeer uitmunten, LORENZO GANGANELLI wierd Paus.
'Er liep toen het gerucht , en veelen willen het
nog hedendaags beweeren., dat GANGANELLI met dit
G 5 l?e-

IOCT O V E R H E T K A R A K T E R V A N D E N ' I
beding verkozen is geworden, dat hy het genootfehap
van JESUS vernietigen zou. Het is wel waar , dat
zeker vertrouwen, dat hy deezen wensch vervullen
zou , de beweegreden der meeste Verkiesheercn was.
Dan dat hy op clïr uitdruklyk beding dier keuze geplaatst
js .geworden , kan even zo' weinig geloof verdienen ,
als dar liet Bourbonfche Hof zich zei ven een hindernis
om tot dit doel te geraaken , in den weg wilde
leggen. Zulk eene bedongen keus cn een Brevet van
zulk een verkooren Paus , waardoor een zo machtig
genootfehap vernietigd moest worden, zou van alle
kanten beftreden en krachteloos gemaakt zyn. De
beproefde denkwyze van GANGANELLI was een veel
zekcrer onderpand dan een formeele belofte ; want
ook SÏ3CTB8 beloofde het , doch hield zyn woord
niet.
GANGANELLI bewees vervolgens, dat hy de (looping
van het genootfehap, niet als een daartoe bedongen
rechter met overylde macht , maar na een ryp en
onpartydig onderzoek, voltooide. Geef my tyd oni
deeze gewigtige zaak , waarover ik het befiisfend
oordeel moet uitfpreeken, te onderzoeken, antwoordde
hy op de dringendlte aanzoeken van liet Bourbonfche
Hof. Ik ben de algemecne vader der rechtgeloovigen
, byzonder der Godsdienftigen , en kan een beroemde
orde niet verdelgen , zonder zulke beweeggronden
, die my voor het oog van God cn de Waereld
rechtvaardigen." Om geen verkeerden (tap te doen ,
maakte hy een deputatie van vyf onpartydigc Cardinaalen,
en eenige geleerde Prelaaten , beitelde bekwaame
Advocaaten voor de zaak der Jefuiten, en maakte een
formeel rechtsgeding, welkers beflisfende uitfpraak hy,
als opperde Rechter, na een lang onderzoek, bekrachtigde.
Dan

LAATS TEN PATER GENERAAL DER. JE SUITE N. ïaj
. Dan alvoorens hy tot dc uitibraak van het vonnis,
overging , vorderde hy van den Pater Generaal RICCI
een algemeene hervorming van zyn orde nog eenmaal
af. Doch deeze bleef by zyn ftclregel: Sint ut fuut ,
nut non fint. Zulk eene hardnekkigheid ging alle paaien
te huiten. Zy had veel gelykheid by de verblinde
ftyfhoofdigheid van een SIMON , by de belegering van
de Stad Jerufalem. De goede TITUS hood hem den
vrede aan, daar Stad, cn Tempel in zyne handen
waren , indien hy zich flegts met het overig gedeelte
zyner Medeburgers aan de gehoorzaamheid der Romeinen
onderwierp; doch hy wilde liever de Stad in
pen puinhoop veranderd, cn het gantfche |oodfche
Volk verdelgd zien , dan de gunst van den Keizer
aauteneemen.
Had RICCI het wclzyn van zyn genootfehap beoogd,
zou hy het, om deszelfs volkomen ondergang afecwenden,
aan eene hervorming, fehoon dezelve ook
met een aaumerkelyk verlies verbonden geweest ware,
onderworpen hebben; gelyk een verffandig Schipper
, die geen bedenking maakt de kostbaarfte fchutten
aan de woede der zee prys te geeven , om zvn
lehip en leven te behouden. De Kerk zelve moet
zich dc hervorming niet onttrekken, als zy van den
rechten weg in de leer is. afgeweken. 'Er zyn aanzienlyke
Ordcns, die zich eener hervorming onderworpen
hebben. Onder deezen dekmantel goü het genootfehap
zyne krachten verjongd, en allengs in het vorige*
ipoor weder zyn ingetreden. Wierd het genootfehap
der Jefuitcn met recht van zekere gebreken belchuldigd,
zo was het billyk, dat het zich, ten minlren
voor het oog van de waereld, tot eene verbetering
fchikte; was het onfchuldig, zou de vrywillige aan-
'' nee-

IoS OVER HET KARAKTER VAN DEN
ceeming eener hervorming, ter bevestiging van de deugdzaamheid
haarer grondflellingen en onfchuld gediend
hebben. Een Orde , die de leiding van het Opperhoofd
der Kerke wederftaat, cn onder de aanvoering
van zyn eigen Overtten op den ouden weg volhardt,
i-ertoont zich eene fecte te zyn , die niets minder
dan het welzyn der Kerke ten doel heeft.
Uit dien hoofde fprak de Pater Generaal zelfs het
vonnis over zich uit, daar by tot geene hervorming
verdaan wilde. Ja hy deed al wat mogelyk was, om
den Paus tot vernietiging van het genootfehap aantehitzen.
Daar de Deputatie der Cardinaalen bezig
was, om de fchreeuwende klachten, die men tegen
de Sociëteit inbragt , te onderzoeken , en deszelfs
noodlot zeer naby de beflisfing was , liet hy de
fchandelykllc lasterfchriften tegen den Paus uitftrooijen.
Men fchilderde hem af, als eenen door Simonie verkoozen
Achterpaus , als een Ticran , die den zoon
van den heiligen IGNATIUS uit geene andere oorzaaken
zo hard vervolgde, dan om zich van hunne goederen
meester te maaken, en de Monarchen, die op
hen gebelgd waren , te behaagen. Diergelykc fmaadfchriften
ftrooiden de Jefuiten zelfs in de Nonnenkloosters
, op dat 'er toch geen klasfe van perfoonen
overig bleef, die zich niet tegen den eerlyken GAN­
GANELLI verzette. Om hem van het vonnis aftefchrikken
, zonden zy hem van een onbekende hand een
brief toe , die niets behelsde dan de vier Letters P*.
S. S. V. (Prtefio fara [ede vacante : de ,Pauslyke
ftoel zal ras vacant worden.) welker beteekenis hy by
het eerfte gezicht oplostte.
Door dit vyandelyk gedrag zag zich de Paus gedwongen
, by de bekendmaking van het Brevet, waarby

LAATSTEN PATER GENERAAL DER JESUITEN. I09
by de Sociëteit vernietigd wierd , zich van zulke
middelen te bedienen, van welke men zich anders
flegts by te vreezene opftanden bedient. Men omringde
hunne Collegiën met Soldaaten, en bezette de
ftraatcn met dienaars, om alle oproer voortekomen.
Zulk eene fmaadelyke behandeling moesten zo veele eerlyke
mannen , die als de gevaarlyklte oproermaakers
behandeld wierden , in het binnenfte van hun ziel
grieven. Zy hadden dit harteleed aan hunnen onverftandigen
Generaal te danken. Hy zelfs wierd als een
misdaadige in den Euglenburg opgeflooten, en, naar
maate van zyn gedrag, nu eens ftrenger, dan weder
wat zachter, behandeld.
Toen hem de Bulle van vernietiging wierd voorgeleezen
, verbleekte hy, als een mensch, die een gantsch
onverwacht ongeluk plotsling overvalt, en zeide: een
hervorming had ik wel verwacht , maar geen volkommen
vernietiging. Men heeft reden om de waarheid
van dit voorgeeven in twyffel te trekken. Hoe konde
hy een hervorming vermoeden , waar tegen hy zich
zo dikwils verzet had ? En kan men wel denken, dat
een zo uitgebreide en machtige Orde, welkers aanhang
zich in alle ftanden en klasfen van menfchen uitftrekte
, welkers grondbeginfels diep in de zielen der
medeleden waren ingeworteld, waarin ieder man op
zich zeiven voor allen, en allen voor één Honden
Voor eene hervorming vatbaar ware , wanneer ze nie<
van het Opperhoofd zelve, wien alle medeleden een
blinde gehoorzaamheid gezworen hadden , vrywillig
voorgeflagen, en zo werkzaam als oprecht bevorderd
wierd ? Het verbleeken by de aankondiging van zyrt
noodlot , fehynt veeleer een bewys van inWendigea
wrevel en wanhoop over het plotsling verlies zyner
011-

(IIÖ,,.. OVER HET KARAKTER VAN HEN
onbepaalde en trotfchc hccrschzucht geweest te zyiï,
In één ogenblik wierd by van den hoogen trap vatt
-eene door alle wacrelddeelen verfpreidde despotieke
jnacbt in de diegfte laagte geftprt. Hy, die de grootfte
Monarchen der waereld trotfeerde , en een gezelfchap
van zo veele duizend medeleden en Devooten
wetten voorfchreef, van het machtig lichhaam afgetrokken
, en in de handen van de politieke macht,
die anders hem en zyne Orde gehoorzaamde! Zulk een
verandering, zonder een gantfche huivering door zyii
geheelen ziel te gevoelen •• hiertoe was hy veel
te zwak.
Daar hy van zyn waardigheid ontzet, en alle hoop*
om zyn hoofd ooit weder optehelfen , verloorcn
was, had hy daardoor nog ecnigen fchyn van roem
kunnen verwerven, wanneer hy zich in zyn ongeluk
door de deugden van een gemeen Cecstelyke had
weeten te onderfcheiden. Men zou zyne bcgaaue
mishagen deels aan zyne onbekwaamheid om te regeeren
tocgcfchicven, deels als een noodzakclyk gevolg
van de grondlicilingen zyner orde hebben aangezien.
Dnch zelfs als een gemeen Gecstclyke, vertoonde hy
geen lollyk karakter.-
De Ordensgeestelyken zyn niet anders dan vrugtgebruikers
van tycilyke goederen, die hen van vruoiiu
zielen tot hun onderhoud, of tot Godsdienftig gebruik
zyn toegedeeld geworden. Dc wettige Overigheid, kan
ze niet tot rekeufchap vorderen, maar hen ook, ais
het algemcenc wclzyn zulks vordert, of het doel der
vruome fliebters niet meer bevorderd wordt, het gebruik
en bezit ontneemen. Hierom had de Paus in
zyne Staatcn een volkomen recht, om den Pater Generaal
van de fchatten,, die men. niet zonder reden
i»

LAATSTEN PATER GENERAAL DER JESUITEN. II t
in zyne Collegiën verwachtte, doch niet vond , en
van alle tydlykc bezittingen , fchulden en fchuldvorderingen,
rekenfchap afteëifchen ; byzonder daar hy
verplicht was de Exjefuiten zyner Staaten te onderhouden
, en hen alle de plichten , die met de Godsdienftige
(lichtingen verbonden waren , by voorbeeld van
den Godsdienst cn het ondcrwys der jeugd, te doen
vervullen. Doch hy gedroeg zich in het verhooren
niet anders, dan een reiziger, die, van roovers overvallen
, niets overgeeft dan het geen zy hem met het
piftool op de borst kunnen afperfen. Hy was dus ook
als privaat - burger, een gcvaarlyk lid der Burgerlyke
Maatfchappy, en dc Paus GANGANELLI had het grootfte
recht, wanneer hy de voorftanders der Sociëteit,
die hem om zyn veiiosfing verzogten, antwoordde;
„ Men moet dit gevaarlyk hoofd alle gemeenfehap
met zyn voorige leden ontneemen. Hy had geheime
oorzaaken, om zo ltreng met hem te handelen, en
God, die zyn rechter was, ware het bekend dat geen
haat noch vooroordeel hem hiertoe aanzette."
Toen PIUS DE XVüde den Pauièlyke zetel beklom y
was hy wel genegen om den Pater Generaal met alle
zyne medeleden in vryheid te (tellen, en verzachtte
hun gevangenis. Doch zy misbruikten, door heimlyke
brieven en ongeoorloofde redenen, de goedheid van den
Paus, en noodzaakten hem daardoor, om ze met de
voorige Itrengheid te behandelen, RICCI (lierf in \
jaar 1775 in den Engelsburg, van. niemand, dan vaat
de blindde Devotarisfen betreurd.

112
D E
Ü E R T O G V A N AL BA
OP EEN ONTBYT BY
C A T H A R I N A VAN Z W A R Z E N B E R G J
OP HET SLOT TE RÜDOLST Atf,
IN DEN JAARE 1547.
Een Anecdote.
jTcrwyl ik een oude Chronyk van de zestiende
«euw doorbladere , (Res in Ecclefia et Politica Christiana
gefta ah anno 1500 ad annum 1600 Ant. j. SOF-
FING , Th. D. Rudolftad. 1676.) vinde ik de navolgende
Anecdote, die , om meer dan édne reden t
de vergetelheid verdient onttrokken te worden. In
een Gelchrift, dat ten titel voert: Maufolea manibuS
Metzelii pofita , * Fr, Melch. Dedekindo 1738. vind
ik ze bevestigd: Ook kan men ze in den Addfpiegel
van Spangenberg, 1. D. b. 13. bl. 445. nallaan.
't Was een Duitfche Dame, uit een huis, dat reeds
voorheen door heldenmoed uitgeblonken , en eenen
Keizer aan het Duitfche Ryk gefchonken had , die.
den gedüchten Hertog van AL HA , door haar kloekmoedig
gedrag, byna had doen lidderen. Toen Keizer
KAREL DE V. in den jaare 1547, na den ilag
by Muhlberg, op zyn toeht naar Franken en Swaben
ook door Thuringen kwam, had de Gravinne Weduwe
CAT-"'

ALBA OP EEN ONTBYT BY CATHARI SCHWARSB. Ï I J
CATHARINA VAN SCHWARSBURG, een gcbooren Vorftin
van Hennenberg, een Sauvcgarde-brief van hem'
weeten te verkrygén , dat haare onderdaanen van • dé
doortrekkende Spaanfehe Arméc niets zouden te lydèri
hebben. Daarentegen verborid zy zich brood, bier
cn andere levensmiddelen , tegen een redelyke bctaaling 4
uit Rddolftad aan de Saalbrug te laaten bezorgen,'•
om de Spaanfehe troepen , die daar moesten overgezet
worden , te próviandeeren. Doch zy gebruikte
daarby dc voorzigtigheid , om de brug, welke digt
by dc Stad was, Hl aller yl te laaten afbr'éeken, eri
op een zeer verren afftand over het water te laaten
flaan , opdat de alte groote nabyheid van de ftad
haare roofzuchtige gasten niet iri verzoeking mogt
brengen. Tegelyk wierd aan alle de ihwooners der
nabuurige plaatfen , door Welke de troepen' trekken
moesten , vergund , om niét hun beste huisraad op
het Slot te Rudolltad te komen vluchten.
Ondeftüsfchcn naderde de Spaanfehe Généraal, vergezeld
van den Hertog HENDRIK VAN BRUNSWYK en
deszelfs zooncn , dc ftad , en nodigde zich zelveii
door een Bodê, dien hy vooraf zond, by de Gravin'
Van SCHWARSBURG op een morgenohtbyt. Een zo
befcheiden verzoek , aan het hoofd van een Leger
gedaan , kon niet wel afgeflageit worden. Men zou.
geven, wat hét huis oplèvcrdé, was het antwoord;
Zyne Excellentie kon' komen , en voor lief néenien zo
als hy het vond. Intusfchen vergat men' niet nog
ééns aan de Sauvegarde te herinneren, en den Spaanfchen
Generaal op liet hart te drukken oni dezelve
wel in acht te doen neemen.
De Hertog wierd by zyn komst op het Slot minzaam
ontfangen aan' een welvoorziene tafel. Hy moest'
HISTORIEK. IV. D. H be*

H4 ALBA OP EEN ONTEVT
bekennen dat de Thuringfche Dame een zeer goede,
keuken had , en de eer van het gastrecht wel ophield.
Nauwlyks was men gaan zitten, of 'er kwam
een Bode in aller yl binnen, die de Gravin buiten de
zaal riep. Hy bragt tyding dat in eenige dorpen dc
Spaanfehe Soldaaten onder weg gewekl gebruikt, en
het vee van de boeren weggedreven hadden, CATHA­
RINA was een moeder des volks; wat den armften
haarer onderdaauen wedervoer, trok zy zich zelf aan.-
Ten uiterften gebelgd over dit woordbreeken , doch
echter van haare tegenwoordigheid van geest niet verlaaten
, beveelt zy alle haare dicnaaren zich in aller
yl en ftilte te wapenen, en de poorten van het Slot
wel te fluiten ; zy zelve begaf zich weder naar de
zaal , alwaar de Vorften nog aan tafel zaten. Hier
beklaagde zy zich by hen in de bewceglykfte uitdrukkingen
, over het geen haar zo even was aangebragt,
en hoe flegt men het gegeeven Keizerlyk woord gehouden
had. Men beantwoordde haar al lachgende
dat dit flegts een Krygsgebruik was, cn dat men by
een doortocht van Soldaaten dergelyke kleine ongevallen
niet verhoeden kon. „ Dat zullen wy eens zien,
antwoordde zy, vertoornd. Myncn armen onderdaanen.
moet het hunne weergegeeven worden, of,by God! —.
(terwyl zy dreigend haar ftemme verhefte.) Vorfteubloed
voor Osfenbloed!" Met deeze korte doch bondige verklaaring
verliet zy dc kamer , die in weinige ogenblikken
met gewapende lieden vervuld was , welke
met het zwaard in de hand, doch echter met allen
eerbied, zich achter de ftoelen der vorftelyke perfoonaadjen
plaatftcn , cn het ontbyt bedienden. By het
inkomen van deeze ftrydbaare fchaare veranderde de
Hertog van ALBA van kleur; ftom en bedremmeld
0
zagen

BY CATHARINA VAN SCHWARSBTfltC. ttf
sagen zy eikanderen aan. Afgefheden van het leger
en van een overmachtige handvaardige menigte omringd
, bleef hen niets overig, dan het zich te laatent
welgevallen, en de vertoornde Dame op de best mogelyke
wyze te verzoenen, HENDRIK VAN BRUNSWYK
herftelde zich het eerst , en brak in een fchaterende
lach uit. Hy bediende zich van de vernuftige zet
om het gantfche voorval een grappige keer te doen
neemen, en prees de Gravin uittermaate over haare
landmoederlyke zorg en mannelyken moed. Hy verzogt
de Gravin zich verder niet ongerust te maaken,
en nam op zich, den Hertog van ALBA, tot al wat
billyk was, te bewecgen. Ook bragt hy het by den
laatfte indedaad daarheen, dat hy tefftond bevel aarl
het leger afvaardigde, om het geroofde Vee aan dé
eigenaars zonder uitftel weer te gècvcn* Zo ras dé
Gravin van de teruggaave verzekerd was, verontfchul»
digde zy zich op de hoflykfte wyze by haare gasten,
die zeer beleefd van haar affcheid namen.
Zonder twyfel was dit het voorval, dat CATHARI*
NA VAN SCHWARSBURG , den bynaam van de heldhaftige
bezorgde. Men roemt nog hedendaags haare
ftandvastige werkzaamheid, om de hervorming^ dié
reeds in haar land door haar Gemaal den Graave
IIENDRK XXXVII was ingevoerd geworden,te bevorderen
, het Monnikenwezen aftefchaffen, en het Schoolonderwys
te verbeteren. Veele Proteftantfche Predikanten,
die om der Godsdienstwille vervolgingen hadden
uitteftaan, nam zy in haare befcherming, en gaf hen
onderftand. Onder deezert was zekere CASPAR AQUILA ,
Predikant te Saalveld, die in vroeger jaaren de Armee
van den Keizer als Veldprediker naar de Nederlanden
gevolgd was , en omdat hy daar geweigerd
H a had

fl6 ALBA OP EEN ONTBYT BY CHRIST. SCfïWARSB.
had een kanonkogel te doopen , van baldaadige Scfc
daaten in een vuurmorfier geitooten wierd, om in de'
lucht gefchooten tef worden; een noodlot dat hy nog
gelukkig ontkwam, omdat het kruid niet branden wilde.
Nu was hy voor de tweede maal in levensgevaar ,
en 'er ftond een prys van 5000 gulden op zyn hoofd,
omdat de Keizer op hem gebelgd was, wiens Interim
hy op den kanfel fmaadelyk had aangetast, CATHA-
RINA liet hem , op het verzoek der Saalvclders , heimhyk
by zich op het flot brengen, waar zy hem veele
maanden verborgen hield, en met de edelfte menfchenliefde
verzorgde, totdat hy zich weder zonder gevaar
dorst vertoonen. Zy ftierf, van een ieder geëerbiedigd
en betreurd , in het agt-en vyftigfte jaar van haar
leven, en het negen-en twilttigfte van haar regecring.
De Kerk te Rudolftad bewaart haar gebeente.
IV. AL-

IV.
A L G E M E E N
M A G A Z Y N .
BESCHAAFDE LETTEREN, FRAAIJE
KUNSTEN,
E H
M E N G E L W E R K .
0 3

H9
DAT MEN DE SCHILDERKUNST NIET BE­
SCHOUWEN MOET ALS EEN BLOOTE NA­
VOLGING, DIE DOOR BEGOOCHELING
WE RKT; M A AR DAT ZY,OM NAAUWKEU-
RIG TE SP REEKEN, EN IN VEELE OP­
ZICHTEN , IN 'T GEHEEL GEENE
NAVOLGING DER ZICHTBAARE
NATUUR IS, NOCH ZYN MOET;
BETOOGD IN EENE REDENVOE-
RING VAN DEN HEER
J O S U A R E I N O L D S ,
GEHOUDEN OP DE KONINGLYKE TEKEN­
ACADEMIE, by de uitdeeling der pryzen, den
llden Dec. 1786,
M Y N E H E E R . E N J
Schoonheden in de werken van beroemde meesters
te ontdekken , of gebreken aantetoonen en de vorderingen
van den eenen kunstenaar met den andere
te vergelyken, is zeker geen gering noch onaanzieniyk
deel der oordeelkunde ; en echter is dit anders
niet , dan de kunst door den kunstenaar te kennen.
Deeze foort van onderzoek moet noodzakelyk twee
hoofdgebreken hebben; zy moet namelyk bepaald en onzeker
zyn. Om de grenzen der Schilderkunst uittebreiden
en haare grondregelen vastteftellen, zal het nodig zyn
deeze kunst en haare grondregelen in derzelver betrekking
tegen de grondregelen van die andere kunsten
H 4 te

J20 REINOLDS RE DEN VOERING
te befchouwen, welke, even gelyk deeze, zich hoofdzaakelyk
en oorfprougkelyk tot de verbeeldingskracht
bepaalen. Wanneer deeze onder eikanderen verbondene
en met eikanderen vermaagfehapte grondregelen,
tot zekere vergclyking famengebragt worden , zal
uit deeze vergclyking een andere ontdaan ; en dit is
de vergclyking van hun allen met de menfchelyke
Natuur, uit welken de kunsten haare ftof ontleenen,
en op welke zy haare werkingen moeten ofefènen.
Wanneer deeze vergelyking der kunst met de
kunst , en van alle kunsten met de menfchelyke Natuur
eens met een goed gevolg gefchied is , zo zyn
dc lynen , die ons' leiden moeten , zo naauwkeurig
getrokken en zo vast bepaald, als zy in dingen van
dien aart zyn kunnen.
'Dit is de hoogde 'rang der oordeelkunde en tevens
ook de zekerde , die betrekking heeft op de eeuwige
en onveranderlyke natuur der dingen.
Gy moet niet denken, dat ik u dit gantfche uitgestrekte
veld der weeténfehappen in zyne géhéële uitgebreidheid
zoek openteieggen of uw onderzoek aantebeveelen.
Hetzelve LC bereiken is geheel buiten myii
vermogen, en fchoon het al niet boven uw vermogen
zyn mogt, hetzelve volkomen te verdaan, wanneer
het u in zyn geheel en volkomen werd voorgelegd; zo
vcreischt toch mogelyk de hoogde graad der oordeelkunde
zekere oefening in doordenken en aftrekken, die
jiiet wel met de bezigheden, waarin een werkend kunstenaar
leeft, noch met de denkwyze, die in hem heerfchen
moLt , bedaan kan. Ik toone u deeze dingen
flegts aan , opdat , wanneer gy kritifeert, (en allen
die naar zeker plan werken, kritifeeren, meer of minder)
het volgens waarc grondbeginselen doen moogt,,

OVER DE SCHILDERKUNST, 121
en dat , offclioon gy niet altyd een groote reize
doet, echter die reize, welke gy doet , ten minlten
volgens den rechten weg doen nioogt.
Ik merk, als een eeuwige grondwet aan, welke aar.
alle kunsten, met die waarvan wy in deeze reden-?
voering fprceken , gemeen is , dat zy alleen op twee
vermogens onzer ziele bepaald werken moeten , de
yerbccldingskragt en het gevoel,
Alle ïhepriën, die het wagen, de kunst te leiden
of te bepaalen naar grondregelen , die wy verkeerd
redelykc noemen, en die wy ons naar eene onderftel-r
ling van dat geene ontwerpen , wat redelykerwyze
het onderwerp of middel der kunst zyn moet, afgefcheiT
den van derzelver bekende eerde werking op de verbeeld
dingskragt, moeten valsch en bedriegelyk zyn. Want
hoe ftoüt dit ook beweerd moge fchynen , de verbeeldingskragt
is hier. de zetel der -waarheid. Wordt
de verbeeldingskragt getroffen, zo is het befluit kort
en goed opgemaakt. Wordt zy niet getroffen , zo is
de redeneering valsch , omdat het oogmerk niet be-^
reikt is ; want de uitwerking zelve is de toetsflccn ,
en de eenigfle toetsflccn der waarheid en van de, werkzaamheid
der middelen.
'Er is in 't gemeeije leven, even gelyk in de kunst,
zekere, fcherpzinnigheid, die het gezond verftand in
geenen deele tegenfpreekt, en welke boven ieder toer
yallige oefening van het vermogen der ziele , welke,
hein deeze richting geeft, verheven is. Deeze fcherpzinnigheid,
of fnelle blik der ziele wacht niet op den
langzaamen tred eener regelmatige opvolging van befluiten
, maar fnelt op eens , door een foort van;
yaardige befchouwing, ten befluite. Een man, die dit
H 5 . «iel-

ÏC2 REINOLDSREDENVOERING
zielvermogen bezit , voelt en erkent de waarheid ,
offchoon het niet altyd in zyn magt ftaat, den grond
daarvoor optegeeven, omdat hy zich niet op alle Moffen
, die zyn gevoelen begunstigen, bezinnen, en dezelve
betoogen kan ; want 'er kunnen zeer veele en
zeer ingewikkelde befchouwingen by elkander zich vereenigen
en eenen grondregel voortbrengen , die wel
uit kleine en niet veel beteckenende deelen ontftaat,
doch in een groot famenftcl van zaaken , van welke
hy afhangt , is ingevlochten; de waare indruk echter
blyft altyd vast verkleefd in onze ziele.
Deeze indruk is het gevolg eener ondervinding, die
wy door ons gantfche leven heen hebben opgedaan ,
die wy bycenbragtcn of inzamelden , zonder dat wy
regt weeten hoe of wanneer. Doch deeze masfa van
enkel. op zich zclven gemaakte befpiegelingen, wy mogen
ze dan verkregen hebben vanwaar het ook zy ,
zal over de reden de overhand behouden , die, hoe
fterk zy ook ergens in eenige byzondere gevallen zyn
mag , vcrmoedelyk echter Ilegts een eenzydigen blik
op het voorwerp werpen zal; en de gang onzes levens
zo wel als der kunst, moet, over het geheel , van
dit vernuft , dat tot een tweede gewoonte geworden
is, geregeerd worden; cn het is een geluk voor ons,
zulk een voorraad van baar geld te hebben , daar wy
ons altyd van bedienen kunnen. Waren wy genoodzaakt
in ieder byzonder geval theoretisch te handelen
, zo zou ons leven ten einde en de kunst een
onding zyn, eer wy tot de uitvoering kwamen.
Hierom dunkt my dat onze eerfte gedachten , dat
is de werking , welke ergens een zaak by haare eerfte
verfchyning op onze ziel heeft , niet vergeten , maar
juist daarom, omdat zy de eerften zyn , zorgvuldig
bc-

OVER. DE SCHILDERKUNST. 12$
bewaard moeten worden. Doet de kunstenaar dit
ïiiet, zal hy ligt gevaar loopen om zich zelvcn te bedriegen
, het zy door een eenzydige beredeneering of
door een koele befchouwing van die eerfte vuurige gedachten
, welke vermoedelyk , niet'uit grilligheid of
jn haast , (gelyk hy zich in 't vervolg zou kunnen
fnbeelden) maar uit de volheid zyner ziel vloeiden ,
welke hy met den gantfche vollen voorraad van menigvuldige
ondervindingen,van het geen fcy gezien heeft,
of die in zyn. gedachten kwamen, verrykt heeft. Deeze
gedachten gaan in zyne tekening over , zonder dat
hy zich ergens eener infpanning bewust is. Doch is
hy niet op zyne hoede , zo kan hyze zo lang weder
overzien en verbeteren , totdat hy het geheel op een
alledaagfche gedachte gebragt heeft.
Dit is fomtyds de uitwerking van dat geene, waarvoor
ik u wenschte te waarfchouwen, namelyk tegen
een ongegrond mistrouwen op onze verbeeldingskracht
en ons gevoel, die wy dikwils aan een kleine partydige
, bepaalde , beredeneerende Theorie en zekere
grondregelen opofferen , die op dc teekening , welke
wy voor ons hebben , toepasfelyk fchynen ; daar wy
daarentegen die algemeene indrukfelen in acht moesten
neemen, welke de verbeeldingskragt ontfangt, en waarin
de waare grondbeginfelen van het gezond verfland
gewikkeld, en , onder de uiterlyke gedaante van een
foort van zeer gemeen gevoel , als verborgen liggen.
Het verftand moet ongetwyffeld op het einde alles
bellisfen; voor het tegenwoordige hebben wy nodig
te weeten, wanneer het verftand voor het gevoel
wyken moet.
Ik heb reeds dikwils gefprooken van die laage gcilachte,welke,
Sommigen van de Kunst hebben,waardoor
zy

Ï24 R E I N O L D S R E D E N V O E R I N &
zy ze tot een bloote navolging bepaalen. Nu-moetik
'er nog byvoegen , dat deeze bepaaling zo ver gaan -
kan, dat zy de kunst tot een bloote proeve, en 011gefchikt
maakt, om als een wetenfchap behandeld te-,
worden , waardoor alleen ieder kunst zekere waarde,
en omvang krygt. Doch een gcpasten grond voor
een wetenfchap te vinden , is geenszins dezelve be-"
paaien of gemeen maaken: en hiervan heeft men eenvoldoend
voorbeeld in dc vorderingen, welke de Proefondervindelyke
Natuurkunde gemaakt heeft. Vooral,
moet ik u waarfchouwen tegen een valsch redeneerend
fyftema, dat zich op een eenzydige befchouwing den
zaaken grondt. En ik doe het deste meer, omdat
deeze bepaalde Theoriën , die met de armhartigfte en
eljendigfte uitvoering zo dikwerf gepaard gaan, en die
men juist daarom zo gaarne aanneemt, haaren oorfprong
niet in bekrompen Verftanden, maar in dwalingen, of
mogelyk in kwalyk begrepen verklaaringen van dat
geene beftaan , wat van groote cn aanzienlyke naamen
komt. In dit geval worden wy niet door ons ge T
voel , maar door een verkeerde befchouwing op den
dwaalweg gebragt.
Wanneer een man als PLATO van de Schilderkunst
als een louter naboozende kunst fpreekt, en beweert,
dat on6 vermaak daarin beftaat, dat wy de waarheid
der navolging opmerken cn erkennen, zo dunkt my
dat hy ons door een eenzydige en partydige Theorie
op ('en dwaalweg brengt. In zulk een bekrompen,
eenzydige en in zo verre valfche befchouwing der
kunst, heeft de Cardinaal EEMBO kunnen goedvinden
zelfs RAPHAEL uittetekenen , wien onze eerbied dea
iaam van Godlyk geeft.
Van hetzelfde gevoelen is POPE in zyn Graffchrift
op

OVER DE SCHILDERKUNST. I25
Op GODFRIED KNELLER , waar alle lof enkel en alleen
op navolging uitloopt, in zo verre zy een lbort van
begoocheling is.
Ik zou myn tyd wel hefteed achten, indien ik, op
de eene of andere Wyze, iets kon de toebrengen, om u
een juist en bepaald begrip te geeven van de voorwerpen
uwer naarfpoortngen werking; want, offchoon
de beste Critici ten allen tyde dit fonderling gevoelen
verworpen hebben, zo weet ik echter, hoe veelcn altyd
zeer geneigd zyn om het weder te omhelzen , omdat
het zo eenvoudig en natuurlyk is, als men het oppervlakkig
befchouwt.
Vergunt my derhalven , u eenige gedachten over
dit onderwerp voortedragen, en u een wenk te geeven
, die u op een gevoelen brengen kan, dat ik voor
het waare houde, namelyk, dat men de Schilderkunst
niet alleen niet als een navolging moet befchouwen ,
die door begoocheling werkt, maar dat zy, om naauwkeurig
te fpreéken , en in veele opzichten, in 't geheel
geene navolging der zichtbaare natuur is , of zyn
moet.
De Schilderkunst moest mogelyk even zo vreemd
zyn van de gemeene begrippen der navolging, als dé
verfynde burgerlyke maatfehappy, waarin wy leeven,
van den ruuwen ftaat der Natuur ; en van dc geenea
die hunne verbeeldingskragt niet gevormd hebben ,
(en dit is zeker het geval van het grootfte deel der
menfchen) kan men zeggen , dat zy, ten opzichte
Van de Kuriften, nog altyd in deezen ftaat der Natuur
leeven. Zulke lieden zullen de nabootzing altyd den
voorrang geeven boven die voortreflykheid, welke in
een ander eene bekwaamheid van ziel vertoont , die
zy niet hebben. Doch aan de zulken moet een Schilder

•izé R EI N O L D S R E D E N V O E R I N, C
der zich even weinig bekreunen , als een Zedenleeraar
de ftrydige pointen der Zedclecr aan de inwooners'
van Nieuw-Holland, of den oever van den Ohio ter
bcflisfing zou voorleggen.
Het is alleen van den laagften fiyl der KumTen, het
zy men van de Schilderkunst, Dichtkunst of Muziek
ipreeke , dat men in een gewoonen zin zeggen kan,
dat zy door het natuurlyke bevalt.
De hooger vlugt deezer Kunst beeft, gelyk wy by
ondervinding wecten, gecne werking op geheel ongevormde
zielen. Deeze verfynde fmaak is het gevolg
van opvoeding cn gewoonte. Van Natuur hebben wy
alleen eene bekwaamheid, om deeze verfyning te ontvangen,
gelyk zy ons eene buigzaamheid gegeeven
heeft , om ons aan dc regelen en inrichtingen der
burgerlyke Maatfchappy te onderwerpen en dezelve
pptevolgen: cn in zo verre, en niet verder, kan men
Zeggen, dat deeze fmaak ons natuurlyk is.
Uit het geene ik gezegd hebbe, kan de Kunftenaar
zien, wanneer hy raad cn oordeel by zyne Vrienden
zoekt, hoe nodig het is, dat hy hun karakter, fmaak,
ondervinding ca geest van waarnceming in de kunst
kennc.
Een onweetend man zonder opvoeding, mag, even
gelyk de bediller van A P E L L E S , de juiste voorüelling
van een fchocn wel verslaan, of, om iets hooger te
klimmen, even als MOLIÈRES meid, over het natuurlyke
in het laage komiek wel oordcelen ; doch ecu
Criticus in den hooger fiyl der Kunst, moet diezelfde
verfynden fmaak hebben, als de Kunftenaar zelve
in zyne werken vertoont.
Om dit door een parallel met andere Kunften optehtlderen
, zal ik door eenige voorbeelden toonen,
dat

OVER DE SCHILDERKUNST» 127
dat zy, zo wel als onze eigen Kunst, de bekrompen
denkbeelden van vertooning der Natuur , en dc
bekrompen Theoriën dié uit deeze kwalyk begreepen
grondbeginfels ontftaan zyn , verwerpen , en dat zy
alleen met het verftand te raadc gaan, 't welk ons
leert, niet wat flegts navolging is, namelyk eene natuurlyke
voorltelling van een gegeven voorwerp, maar
dat geen wat de verbeeldingskragt natuurlyker wyze
verrukken moet, voorteftellen. En mogelyk kan men
geen beteren weg tot deeze wetcnlchappen bewandelen
, dan door deeze foort van Analogie. De een zal
wederkeerig de waarheid op de andere werpen en ze
bevestigen. Dit tegen eikanderen befchouwen kan ook
nog dat voordeel hebben, dat de Kunftenaar, geduurendc
dat hy zich met de befchouwing van andere
Kunften verlustigt, het zich tot een gewoonte maakt,
om de grondftellingen deezer Kunst op zyn eigen overtedragen,
die voor zyn geest altyd tegenwoordig zyn ,
en waarop hy alles kan toepasfen.
De Kunst ontftaat in gecnen decle uit eene eigenlyke
of, iudividueele Natuur als haar model, en is van
een onmiddelbaar verband met dezelve zo zeer verwyderd,
dat 'er verfcheidene Kunften zyn, die, volgens
haaren aart, 'er een volkomen afwyking van
zyn.
Dit is zckerlyk niet zo doorgaans waar in de Schilderkunst
als in de Beeldhouwkunst. Wy noemen onze
eerfte grondbeginfelen in de ruuwe gemeene natuur ;
wy volgen getrouwlyk na wat wy voor ons zien.
Doch zo ras wy in een hooger kring komen , befchouwen
wy deeze bekwaamheid van navolgen , fchoon
zy de eerfte is, die wy ons eigen maaken, in gecnen
deele als den hoogftcn graad der volkomenheid.
De

i£8 KEINOLDS REDEKVOÉRINÓ
De Diclukunst houdt zich aan dat zelfde zielsvermogen,
het zelfde gevoel, als de Schilderkunst, doch verfchilt
alleen van haar in middelen. Beiden komen zy
daarop neder, om zich naar alle de natuurlyken neigingen,
cn naar ieder trek der ziele te richten.
De Natuur der Dichtkunst en haar beftaan zelve
berust op de vryheid, die zy neemt, om van de daadelyke
Natuur aftevvyken , om een natuurlyke trek
door andere middelen te bevredigen, die men door
ondervinding evenzo toereikende gevonden heeft, oni
zulk eene bevrediging te velfchaflêh. Haar taal is iil
den hoogden graad kundig, haare woorden zyn afgemeeten
, in 't kort zodanig als de menfchen niet
fprecken, noch ooit gefproken hebben. Deeze maat
mag dan zyn zo als ze wil, zesvoetig, of eenig ander
foort van Griekfehe of Ilomeinfche , gcrymdc of
rymclooze vacrfen ; zy zyn alle even vreemd van de
Natuur, en een geweld dat wy de gemeene taal aandoen.
Wanneer wy deeze kundige Wyze , om onze
gevoelens medetedeelcn , ingevoerd hebben , vinden
wy nog een ander prineïpiam in de menfchelyke ziel,
naar welke het werk moet ingericht worden, waardoor
het nog kundiger wordt en nog verder van de
gemeene Natuur afwykt; fchoon deeze afwyking het
werk Ilegts nog volkomencr maakt. Dit principium
nu is het gevoel van gevoeglykheid, van famenhang,
van eenheid en zclfdandighcid; een gevoel dat wezenlyk
in de menfchen ligt, en daarom moet bevredigd
worden. Wanneer wy dus eens een taal en maat
hebben aangenomen , die men in de gemeene fpraak
des levens niet vindt, zal het nodig zyn, dat het gevoel
zelf in dezelfde betrekking, boven de gemeene
Natuur verheven is , opdat de deelen onder elkandfren

OVER. DE SCHILDERKUNST*. 120
Ten harmoniecren , en een eenvormig geheel te voor-
fchyn kome.
Om dos met dit algemeene fyftema der afwykiirg
van de Natuur te beftaan , en wel famentehangen,
moest ook de wyze, op welke de Dichtkunst ons oor
bereikt, de toon, waarin zy gefproken wordt , even
zo verre van de gemeene taal vcnvyderd zyn, als de
woorden, waaruit het gedicht is iamengefteld.
Dit brengt ons natuurlyk op de gedachte , cm
onze ftem door de kunst te moduleeren , 't welk, dunkt
my , in het Recitatief van de Opera den hoogden graad
der volkomenheid bereikt heeft ; even gelyk men vermoeden
mag ) dat dit het geval was met het Chorus
van de Tooneelfpelen der Ouden;
En fchoon de hevigfte driften, de vinnrgfte fmart,
ja het gevoel van den dood zelve, dOor het gezang Of
het Recitatief wordt uitgedrukt , zou ik toch den
•^eenen voor een ongefchikten Criticus houden , dre
het daarom verwerpen wilde, omdat het onnatunrlyk
is.
Gezang, Inftrumcntaal-Muzick, Dichtkunst, cn een
goede uitvoering op het tooncel , zyn, fchoon ik ook
ieder byzonder neeme , eigenlyk geenszins natuurlyk.
Wanneer echter onze zinnen en onze vcrbeeldingskragt
op haar vergast worden, dan is 't met i%
ondervinding , en gevolgelyk ook met de reden overeenkomftig,
(vermits de eene met de andere in verband
Haat en op haar betrekking heeft,) dat wy gelykerhand
door deeze vereeniging der Dichtkunst, der Muziek, en
van de voorftelling op 't tooneel kunnen vergast worden ,
wanneer 'er nog daarenboven ook zekere toevallige
pracht en zwier bykomen , ingericht , om de zinnen
iler aanfehouwers te treffen.'
. ,»ESCH. LETT. IV. D. I 7,p

130 R E IN 0 L D 5 REDENVOERING
Zal nu de Reden cns in den weg loopen, en onszeggen
dat wy geen vermaak moeten fcheppen in dat
geen, waarin wy toch weeten dat wy genoegen vinden ,
en ons verhinderen de volle werking van deeze vercenigdc
infpanning der Kunst' te gevoelen ? Dit is, wat ik
onder het Quidlibet audendi &c. van den Dichter en
Schilder verdaan zou ; zy durven alles ftout ondcrneemen
; want wat kan ftouter zyn clan de regels en
het doelwit der kunst door een verecniging van middelen
te bereiken, van welke geen een zyn oorfprong
in de eigenlyke natuur heelt?
Slaaffche navolging is dus ten minden niet nodige
Alles - wat te gemeen is , of op dc een of andere
wyze ons aan dat geene herinnert wat wy dagelyks
zien cn hoorcu, kan men in den hoogeren kring der
Kunst, bet zy Dicht-, of Schilderkunst, niet brengen.
De ziel moet, gelyk SHAKESPEAKE zegt, over de
onwetendheid van het tegenwoordige heen, in voorlcdene
eeuwen gedeept worden. Wy neemen een anderen
cn een hoogeren rang van wezens aan, en met
deeze weezens moet alles, wat wy in ons werk brengen
, famenhangen. Van zulk eene uitvoering, onder
deeze omdandigheden, vinden wy in de Romcinfchc
én Florcntynfche Schooien voorbeelden genoeg. Hun
ityl is door dit middel boven alles verheven , cn dc
omtrek der Kunst zelve is even door deeze middelen
uitgebreid geworden.
Wy ontmoeten dikwils gewigtige en groote voorwerpen
, waaraan zich de Kundenaars van een andere Schooi
gewaagt .hebben. Deeze , fchoon voortreflyk in een langere
klasié, werkten naar dezelfde grondbeginfelen als
hy gemeene voorwerpen , en daar zy niet bcdagten^
of niet wisten, dat zy van een ander vermogen der ziel
•go

OVER DE SCHILDERKUNST» l^i
gebruik moesten maaken, zyn zy ten uiterften in hef
belagchelyke gevallen..
Het Schildery , dat ik thans op het oog hebbe ,
is de Offerande van Iphigenia door JAN STEEN , een
Schilder , van welken ik anders dikwils gelegenheid
gehad hebbe met roem te fpreeken. En zelfs in dit
Schildery , welks voorwerp geenszins voor zyn genie
gefchikt was , is natuur en uitdrukking; maar de
troniën zyn zo alledaags en gevolgdyk zo gemeen ,
en het geheel met zo veel zwier van zyde en fluweel
overlaadcn , dat men byna zou moeten denken , dat
de Schilder het voorwerp opzetlyk een burksque gedaante
had willen geeven.
Voorbeelden van diergeJyk foort vindt men menigvuldig
in dc Dichtkunst. Men hcrinnerc zich zekere
ftukken uit HOBBES overzetting van HOMERUS , en men
onthoudt ze enkel en alleen om de laagc en gemeene
fpreckwyzen , die zo wonderlyk affreeken by dc gedachten,
die hadden moeten uitgedrukt worden, cn,
met den ftyl van het Origineel.
Op de zelfde wyze kan men de andere takken' der
kunst nagaan, die, by vergclyking, van laager foortf
zyn. Men kan in werken van die foort het zelfde
onderfcheid tusfehen den laagcn en hoogen ltyl maaken
; en zy behouden haaren rang in die betrekking,
waarin zy van de gemeene natuur min of meer »£«
wyken en het tot een voorwerp van haar ftudie ge*
maakt hebben , de verbeeldingskragt van den aanfehou-'
wer door zodanige middelen te treilen , welke by
uitneemendheid aan die kunst eigen zya , welke ü|
de fchoolen niet waargenomen , niet geleerd, noch?
geoefend wordt.
Moet ons oordeel door een bepaald, gemeen , on-
I * ge"

*3* RElN'OLDS REDÈNVOERÏtfO
'geleerd , of veeleer kwalyk geleerd, verftand geleid
worden ; dan moeten wy een portrait van DENNER ,
of van iemand anders , die tot zekere hoogte komt,
boven dat van een TITIAAN of VAN DYK den voorrang
geeven , of eerr landfchap van VAN OER HEYDEK
boven dat van TITIAAN of RUBBENS; want deeze zyn zekerlyk
een veel naauwkcuriger voorftelhng der Natuur.
Dat wy (ons een geziclrt verbeelden , dat met alls
mogelyke waaTheid iri een Camera obfcura is voorgeftetd,
en het zelfde gezicht gefchilderd, door een groot
kunstenaar ! Hoe klein en bekrompen' moet het eene
in vergclyking met het andere fchynen , fchoon het
voorwerp hetzelfde is. Het tooneel is hetzelfde ,
maar de wyze van voorftelling is verfchillend. Hoe
veel grooter zal nu diezelfde kunstenaar fchynen ,
wanneer het hem geoorloofd is , zo wel de (tof re
kiezen , als zyn ftyl te verhoogen. Even ge­
lyk NICOLAAS POUSSIN, verplaatst Iry ons in de landftreeken
van het Oude Rome , met alle de voorwerpen
, welke ons een geleerde opvoeding zo dierbaar
en belangryk maakt; of hy gelykt een SEBASTIAAN
BOURDON, die ons tot de duistere oudheid der Egyp-
tifche Pyramiden voert, of een CLAUDE LE LORRAIN,
wanneer hy ons tot de zagte rust der Arcadifche toeneclen
of het land der Feëen leidt.
De Landfchapfchilder in deezen ftyl en met zulk
eene uitvoering , zendt , even gelyk de Historifche
Schilder , de verbeeldingskragt te rug naar de tyden
der Oudheid, en noodigt, even gelyk de Dichter, de
^dementen met zyn voorwerp te fympathifeeren ; de
Wolken mogen dan betrokken heenvloeijen , gelyk by
TITIAAN en SALVATOR ROSA; of van de ondergaande
35on verguld worden , gelyk by CLAUDE ; de besgen
:
» mo-

D7ER DE SCIULDERKUNST. I33
-ficgen dan ftyl zyn of zich in een zagte gloojing
verliezen ; de takken zyner boonjen mogen op eens
cn in rechte hoeken uit den ftain voortfpruiten , of
alleen met een zagte afwyking op eikanderen volgen;
aüc deeze omstandigheden brengen het haare toe tot
het algemeene karakter van een werk , het zy dan
van dc üerlyke of verhevene foort.
Hierby kunnen wy nu nog het groote middel van
lieht en fchaduwe voegen , waarover de kunstenaar
een volle macht heeft, die hy veranderen cn verplaatfeu,
verminderen en vermeerderen kan , nadat het
voor zyn hoofdoogmerk het best is , cn zy het
uaauwkeurigst aan het hoofdidée van zyn werk beantwoorden.
Een Landfchap, dus uitgevoerd onder den invloed
van een Dicliteriykeu Geest, moet boven de gewoone
en gemeene gezichten even zo zeer verheven zyn, als
MILTONS Allegro en Ptnferofo boven een koude Profaifche
vertelling of befchryving verheven is. En zulk
een Schildery moet een fterker indruk op de ziel maaken
, dan de weezenlyke tooneelen, wanneer zy voor
ons liggen, maaken zouden.
Wanneer wy andere kunsten befchouwen, zullen wy
hetzelfde onderlcheid, dezelfde verdeeling in twee
klasfen bemerken , waarvan ieder onder den invloed
van twee verfehillende beginzels werkt , waarvan de
eene de Natuur volgt, de andere aan de Natuur eene
afwisfeling geeft , eu fomwylen geheel van haar afwykt.
Het tooneel , waarvan men zegt , dat het ons de
fpiegel der Natuur voorhoudt, bevat beiden in zich.
Hoe natuurlyker het gemeene blyfpel of een klugt
is , des te beter. Even zo is het met den laagea

Ï34 REINOI.DS REDENVOTERING
ftyl der Schilderkunst. Maar het hooger blyfpel
haakt , naar myn gedachte, even zo weinig naar navolging
(in zo verre namclyk navolging een begoocheling
zyn moet) en verwacht even zo weinig, dat de
aanfchöuwer zich verbeelden zal , dat de gebeurtenisfen
, die daar voorgefteld worden, werkelyk voor
hunne oogen geleideden, als RAPHAC'L in zyn Cartons
of POUSSIN in zyn Sacramenten verwachten, dat wy,
ook flegts voor een oogenblik, gelooven zullen , dat
de figuuren , welke zy daar nedergoochclen , wezen^
lyke perfoonen zyn.
13y gebrek van deeze onderfcheiding komen zo veel
verkeerde oordeelvellingen voort. Men pryst RAPHAÜL
wegens natuur cn begoocheling, die hy zekerlyk niet
had , en die hy even zo zeker nooit zogt; en onze
groote Toneelfpeeler GARRICK werd met dezelfde onkunde
door zyn Vriend FIELDING geprezen , dia
denkelyk iets zeer zinryks dacht te doen , als hy in
een zyner Romans (voor het overige een werk van
groote verdienden) een onkundig mensch invoert, die
GARRICKS voorde-ding'in een tooneel van Hamlet voor
wezenlykheid hield.
Een weinig nadenken moet ons overtuigen , dat in
dit gantfche tooneel niet een eenige omdamügheid is,
welke den aart der begoocheling heeft, SIIAKESPEARS
en GARRICKS verdiende in dergclyke tooneelen is van
een geheel anderen en hoogeren aart.
Dan wat de onrechtmaatigheid van dit gewaande
Compliment nog vermeerdert, is dat ook de beste
theatraale voordelling aaironweetende lieden, die nooit
voorheen een tooneelfpel gezien hebben , nog veel
onnatuurlyker voorkomt , dan hen , die gewoon zyn
ssodanigc noodige a'fwykingcn van de Natuur, als da
Kunst

OVER DE SCHILDERKUNST. I35
Kunst noodzakclyk maakt, mede in rekening te brengen
en intefebikken.
In theatraale voorttellingen moeten wy zeer veel
aan de plaats toegceven, waarin de voorltelling ge-
1'chied, de lichten , het gezclfchap, dat wy aan alle
kanten zien , en de tooneelen die open voor onze
oogen veranderd worden. Ilierby komt nog de taal
in rymlooze vaerfen , waarby het gewooue Engelsch
veranderd wórdt, terwyl dit Engelsch zelf nog zeldzaam
voorkomen moet , wanneer Hamlet , wanneer
Deenen , cn het gantfche üeenfche Hof het fpreekt.
Uit alles moeten wy overzien en infehikken; doch
even daarom, dat wy het infehikken, houdt alle begoocheling
op. Nu wceteu wy, dat hoe hagen, onweetender
en gemcener een mensch is, hy deste minder
deeze dingen wil over het hoofd zien , en hoe
minder hy door eene navolging kan begoocheld worden;
die dingen , waarin het tooneel tegen natuur en
.waarfchyulykheid zondigt , en die wy verfchoonen of
over het hoofd zien, liggen juist binnen de kring van
den 011 ge vormden mensch.'
Myn oogmerk is hier niet in alle die gevallen te
trecden , waarin de theatraale voorltelling onnatuurlyk
is ; doch ik moet aanmerken, dat zelfs de uitdrukking
van hevige hartstóchten niet altyd in die
maat voortrcllyk zyn kan , waarin zy natuurlyk is ;
want (le tooneclfpceler kon mogelyk zulk een fchrik
en zulke onaangenaame gewaarwordingen in zyne aanfchouwers
verwekken , dat het cveuwigt verlouren
raakte, waardoor ons vermaak opgehouden wordt, en
dat in onze ziel het overwicht heeft. Gcvolgelyk kun-
-jien geweldige verdraajingen , een ysfelyk gekerm ,
tnz. hoe fterk ook het .gey^hgpi jaogt, en hoe natWJ
I 4 tuur-

ï 3

OVER. DE SCHILDERKUNST. 137
;-yk dc aanleg van een tuin een kunst is, of deeze benoeming
verdient , een afwyking van de Natuur ;
want, zo deeze kunst , gelyk veele denken , daarin
herbond , dat zy alle fchyn van kunst, of ieder fpoor
van menfchelyke handen daaruit verbannen wilde ,
was het niet langer een tuin.
Immers fchoon deeze kunst, als „ een voordeelig
gekleedc Natuur " befchreven wordt , (en in zeker
opzicht is zy dit ook , en veel fchooncr en gefchikter
voor de menfchen dan de rauwe Natuur) is
echter deeze zo gekleedc Natuur niet verder een
voorwerp voor het penfeel van den Schilder , gelyk
dit alle Schilders van Landfchappcn weetcn, die zich
gaarne aan de Natuur zelve houden , en ze volgens
de grondbeginfelen van haar eigen kunst kleeden ,
welke zeer verre van de grondbeginfelen der Tuinkunst
afwyken , en zelfs dan , wanneer zy van dc
beste en meest goedgekeurde foort , ja zodanig zyn,
gelyk ze de Landfchapfchilder zeifin de aanlegging
zyner gronden , en voor zyn liefhebbery , volgen
zou.
Ik heb zo veele voorbeelden byeengebragt , als my
voor de verfcheidene pointen noodig ibheen , die ik
u in deeze redenvoering tot een verdere beoefening
wilde aanbeveelen. Uw eigen gedachten kunnen ze
nu verder leiden , en u het gebruik leeren , dat mea
van dc Analogie der kunsten maaken kan , zo wei
als ï-ui de hepaalingen , die wy by het gebruik deezer
Analogie moeten in acht neemen , cn die een
ieder ,
gen. Wy hebben 'er geen woord voor j het is de kunst van,
een Ktnt s van een Brom enz.
15

IjS REINOLDS REDENVOERING
ieder, welke de verfcheidenheid van veele haarer grond-
ilellingen volkomen vcrlïaat , zelf vinden moet.
Het doelwit van alle deeze kunsten is, indrukfels te
maaken op' het gevoel cn dc verbeeldingskragt. De na-
bootzing der natuur bereikt dikwils dit oogmerk; ibm-
wylen egter valt het kwalyk uit, en iets anders komt
'er in de plaats. Hierom dunkt my, dat de waare toets-
ftecn van alle werken der kunst is, te onderzoeken,
niet alleen of zy een waare navolging der Natuur
zyn , maar of zy aan het doel der kunst beantwoor­
den , dat is, of zy een aangenaam gevoel in de ziel
verwekken! ••' >'•'. •'< u*v Ixj

© V E R D E S C H I L D E R K U N S T . 13^
iëïwyzen met een goed gevolg op dc verbeeldingskracht
je werken , dan dc. Bouwkunstenaars gewoonlyk kennen.
Ik zal my niet by dc werking ophouden , welke
een algerneene Symmetrie en juiste betrekking moeten
voortbrengen, door welke het oog vergast wordt, even
geiyk het oor door de .Muziek; maar wil alleen daarby
blyven ftüftaan, dat de Bouwkunst zekerlyk veele
grondftellingen met de Dicht- en Schilderkunst gemeen
heeft. *fcflb*8A M'U B.-.V ïfbner si,y. .f'-fhüfT -*,CI
Onder de eerfte cn gewlcltógfte deezcr grondbeginfelen
rcekene ik dit , dat de Bouwkunst op de verbeeldingskragt
werkt door hulp van aslbciatie der
denkbeelden. Zo vinden wy , by voorbeeld, (daar
wy van natuure zekeren eerbiel hebben voor de
oudheid) zeker vermaak in die foort van gebouwen ,
welke oude zeden en gewoonten in onze gedachten
terug roepen , gelyk dc adelyke Slooten van Ridders
en Loenlieercn zyn. Om deeze reden kiest de Schilder
cn Dichter zo dikwils Toorcns en Daaken (*) in
de compoütie zyner Idcaalifche Landfchappen; en aan
even deeze om Handigheden moeten wy het grooteudeels
toefchryven dat 'er in dc gebouwen van VAN BRUGGEN ,
die zo wel een Dichter als Bouwmeester was , meer
trekken van vcrbeeldingskragt, dan men in de werken
van iémand anders zal aantreden, zich opdoen. En hierin
ligt de grond van die werking , welken veelen zyner
gebouwen op ons hebben, niettegenftaandc de gebreken „
'ieuaasimimm& iwurww , nyi hctn:& :Jc HOS ïstflie
:}iu Jioon lïbliibS sb JJW .nsbaab nsag jr.b HOIVIIHH^.
'*) Towers and Batticments —-— naar het Frangch : des
tours des creneaux.
Toners and Battkinents it fees.
•Bofom'd high in tufied trees.
Milton, l'Allegro.

\jtp RÏINOLDS REDENVOERmo
die men veelen derzelven met recht verwyt. VA?T
BRUGGEN nam , om zyn doelwit te bereiken , verfcheiden
grondftellingen vtn de Gothifche Bouworde
aan, welke, oflchoon niet zo oud als de Griekfehe,
echter voor onze verbeeldingsBacht meer van de oudheid
heeft; en met de verbeeldingskracht heeft de
kunstenaar toch meer te doen, dan met de befliste
waarheid.
De Barbaarfche pracht van die Afiatifche gebouwen,
welke de Heer HODGES heeft uitgegeven, zullen
mogelyk op gelyke wyze den een of ander Bouwkunftenaar
— niet als modellen ter navolging, maar
tot een wenk voor de compolitie en algemeene werking
dienen; gedachten, waarop hy nooit zou gevallen
zyn.
Het is, gelyk ik reeds gezegd heb, een gevaarlyke
en gewaagde zaak , de grondregels van de eene kunst op
een andere toetepasfen; of ook flegts in één voorwerp
de verfcheiden manieren van dezelfde kunst te vereenigeu,
wanneer zy uit vcrfchillende grondregels voort-»
Ipruilen. De gezonde regelen der Griekfehe Bouwkunst
moeten niet ligt vaardig opgeofferd worden. Van dezelven
aftewyken, of 'er iets bytevoegen, is , even als een
afwyking van, of byvoeging tot de regelen van andere
kunsten, flegts aan groote geesten geoorloofd, die de
menfchelyke natuur volkomen kennen, en befliste meesters
in alle combinatiën van hun eigen kunst zyn,
Het zou niet kwaad zyn, wanneer Bouwkunftenaars
fomwylen dat geen deeden, wat de Schilder nooit uit
het oog moest verliezen ; namelyk de toevallen zich
ten nutte te maaken, derzelytr leiding te volgen, ert
ze te bewerken, liever dan altyd aan een ontworpen
plan getrouw te blyven. Her. gebeurt dikwils , dat
men,

OVER DE SCHILDERKUNST» ütï
men, op verfcheiden tyden, van wegens het nut of
vermaak, byvoegzcls aan huizen bouwt. Zulke gebou*
wen verliezen de regelmaatigheid , doch zy krygen
daardoor fomtyds een meer fchildcrachtig aanzien, dat,
naar myn gedachte, ecu Bouwkunitcnaar in een origineel
plan, met goed gevolg kan opnecmen, wanneer
het niet al te zeer met de welvoeglykheid ftrydig is.
Menigvuldigheid en verfchcidenheid is in alle andere
Kunften, die voor de verbeelding werken, een fchoonbeid
en voortreflykheid; waarom ook niet in de
Bouwkunst ?
De gedaante en kromtens van de ftraatcn van Londen
en andere oude fteeden zyn door toeval ontftaan,
zonder plan of oogmerk; doch zy zyn daarom
Voor de geenen die 'er doorgaan of ze beziet, niet
minder aangenaam. Indien integendeel de Stad naar het
regelmaatig ontwerp van CH. WREN gebouwd ware,
zou de werking eer van een onaangenaamen aart geweest
zyn , gelyk het in eenige nieuwe deelen van
London het geval is. De eenvormigheid kon ligt
vermoeijen , en een kleinen graad van weerzin verwekken.
Ik maak geen sanfpraak op de kennis der Bouwkunst
*n haare deelen. Ik oordeel nu van de kunst alleen
als Schilder. Wanneer ik van VAN BRUGGEN in de taai
van een Schilder fpreeke, denk ik in de taal onzer
kunst van hem te fpreeken. Om dus van VAN
«RUGGEN in de taal van den Schilder te fpreeken,
heeft hy de oorfpronglykheid van vinding , verltond
bet licht en fchaduwen wel, en bezat groote bekwaamheid
in de compofitie. Om zyn voorgrond of hoofdvoorwerp
te onderfteunen , plaatfte 'er hy twee of
drie groepen voor; hy verftond volkomen zyn kunst
in

142 KEINOLDS REDliN VOKRINC-
in liet geen zo zwaar in de onze is , de behandeling,
namelyk van den achtergrond, waardoor dc tckeuiug
of vinding zich op het voordceligst opdoet. Wat in
een Schildery dc achtergrond is, is in de Bouwkunst
de grond zelve, waarop het gebouw geplaatst wordt;
en geen Kunftenaar zorgde meer daarvoor dat zvn
werk niet ruuw of hard mogt fchynen; dat wil zeggen
het fprong niet op eens uit den grond op, zonder
verwachting en eenige voorbereiding.
Dit is een tol, welke de Schilder aan den Bouwhunftenaar
fchuldig is , die als een Schilder componeerde,
cn die ter belooning zyner verdienden van
de vernuftigfte geesten zyner tyd gelaakt wierd ,
welke de grondregelen der compofitie in de Dichtkunst
niet beter verilonden dan hy, en die weinig
of niets van dat geen wisten, wat hy volkomen verftond,
de algemccne leidende grondbeginfelen der Bouwen
Schilderkunst»
Zyn noodlot was dat van den grooten PERRAULTV
Beidcn waren voorwerpen van dc moedwillige fpotterny
eener geleerde party, cn beiden hebben eenige
der fchoonfte gedenkreekens nagclaatcn, die tot opden
huidigen dag hun beider vaderland tot fieraad
ftrekken: dc FACADE VAN DE LOUVRE , LIENIIEKM cir
GASTLE HOWARD (*).
Alles te famen genomen, dunkt my, dat het voorwerp
en doel aller kunften is , de natuurlyke onvolkomenheid
der dingen te vergoeden, cn dikwils dc
ziel vermaak te verfchaiTen doer de fchepping en
voorftelling van wezens , die nooit anders dan in de
Verbeeldingskragt haar beftaan hadden.
Ieder
(*) Buitenplaatfea vaa den Hortpg Tan Martborwgk es
Mylord Garlisle.

OVER DE SCHILDERKUNST. 14*
Ieder ftaat toe, dat daaden en gebeurtcnisfen ,hoe zeer
zy ook den gefchiedjchryyer verbanden mogen , geen
macht over den Dichter of Schilder hebben. By ons
moet de gefchiedenis naar deeze hooge begrippen der
kunst zich richten cn vlcijen. En waarom? Om dat
deeze kunften, in haaren hoogften ftyl namelyk , niet
met ruuwe en grove zinnen te doen hebben , maai'
met zekere begeerte, met zekere wensch der ziele, met
zekere vonk der Godheid, die wy hv ons hebben, en
die ongaarne den dwang en bepaaling der waereld
duldt, die ons omringt.
Zo veel als onze kunst van deeze vonken der Godheid
heeft, juist zo veel waarde • • • ik had byna
gezegd, Godlykhcid, vertoont zy; en die gecnen onzer
Kunftcnaarcn , die dit onderfcheidsteeken in den
hoogften graad bezitten , krygen daardoor den heerlyken
bynaam van Godbjk.
QVE 8.

144
OVER DEN TOON DER GEZELLIG? II El D'«
(Uit het Hoogdtiitsch van GARVE.)
CVICERO geeft in zyn boek over de monschlykc plichten
eenige voortreilykc lesfen voor het gefprek. Met
weinige woorden geeft hy het onderfcheid op , het
welk tusfehen hetzelve en de openbaare redevoeringen
plaats hcefté Hy. beweert met recht, dat de regelen ,
welke de grammaticaale zuiverheid der taaie, en het
redenkundige der gedachten bctrelfen, aan beiden gemeen
zyn: dan hy geeft evenwel te gelyk te kennen,
dat dat gecne, wat eigcnlyk welfprcekcndhcid heet j
dat geene, waardoor dc redenvoering van een mensch
moet bchaager. of treilen, in den omgang anders zyn
moet , dan voor de Rechtbank of voor den Raad.
De openbaare redevoering heeft altyd iets van den
Schooltoon (*), het gefprek moet den toon der gezelligheid
hebben. Men begeert den laatften thans ook
in!
(*) Ik wil door bet woerd Schooltoon geen verachtelylc
ïievendenkbeeld uitdrukken. Ik vind maar geen ander woord,
om het onderfcheid duidelyk aantetoonen , hetwelk ik daar.
by denke. Ily is op zyn rechte plaats, daar, waar
het op een grondig en volkomen onderwys aankomt, — de
eenige pasfende ; hy is vatbaar voor eene groote voortreflyk-
heid , hoewel niet Voor dezelfde bevalligheid , als de tegen-
overgeftelde. Hy is eindelyk voor het grootfte gedeelte dö'
myne. Konde het my dus wel invallen , om denzelven ge­
heel en al te verwerpen? Het gefprek is niet tot onderzoe­
kingen bepaald i en de voordrage, aan hetzelve eigen, ksiï
zeer dikwerf niet beftaan met de grondigheid dte hy ver-
eiseht. T

OVER PÊN TOON DER GEZELLIGHEID. gig
in gefohrifton. Waarin beftaat dezelve , en welken
zyn de voorrechten , die deiizelven zoo aangenaam
maaken?
1. ) De Schooltoon is zwaarmoedig; hy onderzoekt,
doorgrondt alles : de onderwyzer houdt den geencu
waarmede hy fpreekt , voor ouwectenden; hy wil hen
omtrent het geheel onderrichten.' Daarom begint hy
van dc eerde grondbeginfelen af, daat niets over ?
gaat dap voor dap voort, outwykt gecne zwaarigheid ,
houdt den fehakel der denkbeelden vast; De toon'
van' het gefprek is ligt, gemaklyk, yloejjcnde. De
goede gezelfchapper hopdt de perfoonen, die hy aan?
fpreekt , voor ondervveezen; en wil alleenlyk enkele
punten van dc zaak aanroeren , waarover hy byzonderlyk
heeft nagedacht, of waaromtrent hy betefe berichten
heeft; Hy iaat dus het bekende weg , of
roert hetzelve flechts kortlyk aan. Hy blyft by
geen voorwerp tot vermoeijens toe daan; hy vermydt
dat geene , wat eene grootere infpanning vereischt ;
en delt daar tegen dat geene, wat hy zegt, in zulk
een licht, dat het zelfs voor het gemeende verdand
duidelyk is. Hy fpreekt tevens tot de verbeelding,
tot de hartstochten: doch al weder niet, pm dezelve
in hevige duurzaame bewcegingen te brengen , maar
om ze dechts ligtelyk te treffen en aan te doen.
2. ) Gemeen, dichterlyk, geleerd , zie daar de drii*
foorten van dyï , van manier van denken, van redenecringe!
Wat deezen op zekere Wyze verëcnigt,
de vermenging van grondige gedachten, met bevallige
maar niet verre gezochte zinnebeelden, en eene zeer
Verdaanbaare eenvoudige manier Van voordel; dit
maakt den rechten toon uit der goede gezelligheid.
Hy die in gezelfchap noch het verdand, noch dc
ÏESCH, LEIT; IV. D.' K ver*

I46 OVER DEN TOON DÉR GEZELLIGHEID»
verbeelding bezig houdt, is verveelend: wie met opzet
en onafgebrooken fchildercn of onderwyzen wil ,
wordt laf en fmaakloos.
3.) Alles , wat den fehyn heeft, als of het met
móeite is uitgewerkt, en met het oogmerk gekoozen,
om te behaagen of verwondering te verwekken, komt
zeer naby aan de fchoolfche gemaaktheid. Het gefprek
is eigenlyk daartoe beftemd, om over tegenwoordige
belangen of voorvallen van het werklyk leven
te fpreeken. Alles,bygevolg, wat men zegt, moet
fchynen, doof andere dingen veroorzaakt, niet door
ons opgezocht te zyn. Zoo zyn de geestige invallen
alleenlyk alsdan van eenen goeden gezelligen fmaak,
wanneer ze niet zyn voorbereid, maar op hetzelfde
oogenblik , uit het geen anderen gezegd hadden , of
uit het geen in het gezclfchap was voorgevallen, ontdaan.
Op gelyke wyze moet de redeneering , het
verhaal, het leerryke en het bevallige altyd door de
gelegenheid als geroepen worden.
Het gefprek is daardoor onderfcheiden van eene
uitgewerkte redenvoering of gefchrift, dat het zynen
eigen gang gaat , dien niemand der fpreekenden kan
bepaalen of vooruitzien. Aan den eenen kant veröorloft
elk zich, om door gemaklyker aaneenfchakelingen
van de eene ftoffe tot de andere over te gaan, dan hy
in een voordel zich zoude veroorlooven , het welk door
hem opzichzclven gedaan wierd: aan den anderen kant
is de verfcheidenhcid der menfchen van eikanderen, ten
opzichte van het verband , waardoor zy hunne denkbeelden
aan eikanderen knoopen, niet minder groot ,
dan ten aanzien van hunne denkbeelden zeiven; en de
orde in de voorwerpen van het gefprek, welke uit
alle deeze verfehillende aaneenfchakelingen der fpreekenden

OVER DEM TÓÖN DER GE2EU.It.HElD"." I47
keilden is iamengefteld, verkrygt daardoor dus iéts eigen
deftigs en zonderlings. De goede gezelfchapper
zal zich door deezen gang van het gefprek mede laaten
wegfleepefi: overal, waar hetzelve heenen leidt,
eenige bloemen of vruchten wecten te vinden; maar
het èvciiwel niet met opzet, althans niet zoodanig,
dat men het merkt , daa'r heenen trachten te leiden,
waarna hy het reeds gcfchikt had.
4.) Gemaklykheid en vloeibaarheid in de redeneeringe,
een rykdorri van goede , ongezochte uitdrukkingen,
inzonderheid het eigen woord, eh de fnelheid
, em hetzelve op het eerfte öogenblik te treffen,'
dit zyn vereischteh van éeneii góeden gezelligeri re'defiaar.
Alle andere fchoonheden van dén ftyl mist
men in het gefprek niet; eenigen berispt men zelfs,
omdat zy juist te veel voorbereidingé aantoohen :
andere bieden zich van zelve aan, en wel gèduurig
met en by die dcnkbeêldcn, waarby zé pasfen.' Evenwel
is 'ér gepastheid van üitdrukkinge noodzaaklyki
Met deeze is de beknoptheid verknocht; want, wanneer
men het rechte woord gevonden hééft, dan heeft:
men 'er niet meerder nodig , Om' zyne denkbéeldert
duidelyk te maaken : voorts dc eénvoudigheid; wanc
men poogt gcwoonlyk dat géene doof ficraaclen en
bloemen te vervullen , wat 'ér aan dé gepastheid der
tiitdrukkinge ontbreekt: —•— Dit alles nu is een
gevolg van een vaardig geheugen; van eene verbeeldingskracht
, dewelke zich dè beelden der zaaken,
waarover gefprookèn wordt , duidelyk eh leevendig
voorflclt; (want hoe meer aanfchou'wend cn duidelyk
het denkbeeld is , hetwelke Wy willen uitdrukken,
zoo' veel te eerder vallen ons de rechte woorden' daar
K 2 toé

148 OVER DEN TOON DER GE2ELLIGHEID.
toe by;) van eene opmerkzaamheid , welke zich niet
W verftrooijen of in de war brengen; het is einden
lyk een gevolg van oeffeninge en menigvuldigen omgang
met befchaafde.en welfpreekcnde menfchen. Ook
komt hier de vrypostigheid te ftade. Elk mensch
fpreekt vloeijender , wanneer hy zonder befchroomdheid
fpreekt. Zodra dus eenige hartstocht de gevvoone
fchroomvalligheid van een mensch verdryft ,
wordt hy aanftonds welfpreekender, de gang van zyne
denkbeelden rasfer, het voorftel daarvan gepaster,
Hy fehynt met de vrypostigheid nieuwe bekwaamhe
den gekregen te hebben.
5. ) Enkele redeneering zonder voorbeelden , zonder
verhaal van gebeurde zaaken, heeft altoos een
fchools aanzien. Het byzondere en individueelc maakt
bet voorwerp van het gefprek uit, niet het algemcefie.
Zelfs de Schryvers , die deezen toon naavolgen,
fpeclen altoos op Anecdotes en voorvallen vau hunnen
tyd en plaatfe. Niemand deed zulks meer dan
yoLTMRE : en zyne gefchriften hebben een gedeelte
van hunne bevalligheid hieraan te danken. Alles
wordt daardoor treffender , bekwaamer om nieuwsgierigheid
of declnceminge te verwekken, wanneer hetzelve
op den perfoon van den leezer, of van hen,
met dewelken hy zeer bekend is, en wanneer het op
hunnen tcgenwoordigen toelland , eene onmiddeibaare
betrekking heeft.
6. ) Vrolykheid en eene goede luim behooren mede
tDt den aangenaamen toon der gezelligheid : echter
altoos eene zachte , opgeruimde , geenszins gerucht
maakende vrolykheid. Alles , wat te veel gedruis
maakt, wordt laag en gemeen. Doch 'er moet
een

OVER. DEN TOON DER GEZELLIGHEID.
een aanleg tot genoegen in het geheele gefprek doorftraalcn
; en wanneer 'er dan van tyd tot tyd flikkeringen
van fpeelend vernuft en niet beledigende fcherts
doorfchieten: dan is dit de manier van onderhoudinge
, welke den omgang van den mensch voor anderen
het aangenaamfte maakt,
K 3 KORT

15C
KORT BERIGT WEGENS HET L E V E N EN DE
SCHRIFTEN VAN DEN ABT OLIVET.
(Uit het Engelsch.')
"josEPH TIIOULIF.R CLIVET , Mede - Lid van de Franfche
Akadcmic , was op den 13de.11 van Lentemaand
des jaars 1682 te Salins geboren , afdammende van
een waardig en aanzienlyk gedagt. Dc zorg voor
zyne opvoeding trok reeds vroeg zyns vaders oplettendheid
; een voorregt waarvan men fn de deden
yeeltyds verdoken is wegens de beletfels van bezigheden
, of ook wegens eene gewoonte, welke meest
in zwang gaat , van naamlyk de jeugd te laaten onderwyzen
door vreemden, die zelden voorbeelden by
hunne lesfen voegen. Zyne neiging tot de letteroefeningen
ontwikkelde zig fpoedig : hy had naauwljks
zyne eerde loopbaan geëindigd , of hy ging onder
de Jefuiten , onder wier orde hy eenen Oom had ,
die wegens zyne geleerdheid beroemd was. De Republiek
der letteren heeft de vermaardde autcuren te
danken aan deeze gecstlyken , welken het niet voor
laag of beneden hunne waardigheid hielden, dc opvoeding
der jeugd tot een gedeelte hunner bezigheid
te maaken.
Ilier doorliep de jonge OLIVET het tweede perk der
weetenfehappen. De eerde poogingen van zyn vernuft
waren der dichtkunst toegewyd ; maar de Kerklyke
welfnreekendheid beloofde hem gewigtiger roem, weshalven
hy daartoe overging. Dewyl egter zyn fmaak
hier niet volkomen toe neigde , dapte hy 'er weder
af

HET LEVEN EN SCHRIFTEN VAN DEN ABTOLIVET. I5I
af om zig geheel overtegecven aan de befchaafde
letterkunde en wysbegeerte. CICERO was de Schryver
die zynen yver meest bezig hield; hy kon nergens
eene mildere bron van zedekunde en goeden fmaak
vinden.
De bepaalde en levendige trek , dien hy tot de
letterkunde liet blykcn , zou hem t'eenigcr tyd den
Jefuiten dierbaar gemaakt hebben. Met genoegen merkten
zy het aangroeien zyner talenten , die zy vervvachtten
dat met ter tyd hunne orde luister zouden
byzetten. Doch de vermoeienis en de onderwerping
aan de Godsdienftige tugt verveelden OLIVET. In den
ouderdom van drie - en dertig jaaren brak hy de banden
die hem opgeflooten hielden, 't Is egter niet
peer dan billyk te verklaaren, dat geene zugt tot een
wild of weelderig keven ecnig deel bad in 't befluit,
welk hy nam om de Jefuiten te verlaaten. De begeerte
naar onafhanglykheid en rust was het voornaamfte
beweegmiddel , welk hem deed afftappeu van
de ftrengheid en 't bedwang der Monnikcntugt. Dog
zo zedig als afkeerig van baatzugt zynde , had hy ,
eenigen tyd voor dat hy de Jefuiten verliet , geweigerd
, zyne neiging tot de letteren aan eene zeer
vleiende hoop optcölferen. Toen men hem naamlyk
met de opvoeding des Prinfen van Asturië wikle
belasten, wees hy die post van de hand, niettegenftaande
zy hem den weg tot zyn fortuin openzette.
De Republiek der letteren was door burgerlyke oneenigheid
verdeeld , toen de Abt OLIVET te Parys
kwam. Het berugt gefchil wegens den voorrang deroude
of laatere auteuren ten aanzien der verdienden ,
werd indien tyd over en weer wakker bepleit. Elke
party had beroemde mannen voor zig, bekwaam om
K. 4 hun»

t%Z Ê»RÏ&t AVE&feNS HET LEVEN EN
hunii» zaak mét kragt te vérdcedigen. feöiLEftu eit
RACINE, die hét vbrHüft van HOMERUS cn PINDARUS ,
als door èrfnis , verkreégeh hadden , fielden 'er eenè
éér In, hunne meesters voóftefiaan. De geleerde
Mevrouw DACLER deed het zelfde. De berispers dei;
oudheid eh voorftanders van hunne eeuw waren TE-
RASSON , FÓNTENELLE en DE LA MOTTE. ?
t Is ÏCtS
aartttierklyks, dat dc laatflc, fchoon hy geen Grieksch
verftond j egter de .//iade van HOMERUS iii 't
Fransch vertaalde. Onkundig in de oudheid , ontzag
hy zig evenwel niet , haare agtbaare lieraadeh aanteranden,
niet eene foort van woede en r'aazcrny, waarvan
men zelden een voorbeeld gezien heeft. Onbekwaam
om door redekavelingen en bewyzen te overtuigen
, zogt hy door geestige wonderfpreuken en
valfche onderftellingen te verbaazen. De Abt OLIVET
was in Haat , döor zyn goed oordeel cii door de
geleerde yerbindtcnisfen , die hy met JHJET , MAU-
CRÓIX , den Prefideut BOUIIIER en Vader f SOURNEüfftte
had aangegaan , zig voor de befmetting der
twistzugt te behoeden.
De Franfche taal werd thans zyn cenig voorwerp 1
zyne gewoone bezigheid. Ily bevlytigde zig dezelve
in den grond te leeren kennen, door het naarstig doorbladeren
van de beste auteurén. Aan deeze omftandigheid
heeft het publiek te danken, dat hy een vertaaier
geworden is. D c
vertaalingen, uitgekomen op
den naam van M. DE MAUCROIX , waren van zyne
hand. De lof, dien hy verwierf, was zo uitneernend,
dat de Franfche Akademie hem in 't jaar 1723
in haar genootfehap aannam, FATIAN had niets toegebragt
om hem tot deeze eer te Verheffen ; want
bp den tyd zyner bevorderinge was hy niet te Parys,
maar

DE SCHRIFTEN VAN DEN AIST ttMÜÏ, Ï53
maar te Befancon , Werwaards hy vertrokken waS,
om zynen vader de laatfte pligten van kinderlyke liet
de te bewyzen.
By Zyn wederkomst te Parys beviytigde zig de Abt
.-,m een Werk uittegeeven , welk den eertitel , hem
opgedraagen , kon regtvaardigen. Diensvölgens kwam
in 4 jaar 1726 zyne vertaaling van een der Philofophifche
werken van CICERO in 't licht, en was zodra
niet van de pers, of werd erkend voor een groot
meesterftuk, Welk eene zuiverheid! Welk eene fraaiheid
! De vader der oude Romeinfche rederykkunst
kon, indien hy in de Franfche taal gefchreewn had-,
geen keuriger of bekwaamer uitdrukkingen gekoozen
hebben. Deeze uitvoering was niét alleen agtenswaardig
om de zuiverheid van taal , maar tevens om het
oordeel, de geleerdheid en philofophic, doordraaiende
in de noten en aanmerkingen , waarmede het werk verrykt
was.
In 't volgende jaar gaf de Abt zyne vertaaüng van
de Philippica van DEMOSTHENES , en van CICERO'S
Redevoeringen tegen CATILINA uit. Met ongemeen
genoegen werden deeze werken ontvangen , gelyk ze
waarlyk verdienden. Dc manlyke en deftige fmaak
van den Abt lieten hem niet toe te vervallen in die
zugt tot gedwongene ficraaden, welke TOURREIL
oneer aandoet, Nimmer week hy af van de eenvoudige
en onopgepronkte bevalligheden der natuur.
De Historie der Franfche Akademie door PELISSON
wagttc 'naar een vervolg. Deeze taak nam de Abt
OLIVET op zig, beginnende zyn verhaal met het jaar.
1652, en eindigende met het jaar 1700. Hy venneerderde
zyns voorgangers werk ook met byvoegfels en
aanmerkingen , waarin hy de veranderingen, die in
K 5 &

154 BERIGT WEGENS HET LEVEN EN
de Akademifche gebruiken plaats gehad hadden , aanwees
, en eenige byzonderheden , door PELISON uit
onvolmaakte Memoriün befchrceven, ophelderde. Zyn
werk was in twee deelen gefplitst , vervattende het
eerfte dc Historie der Akademie , en 't laatfte die
van haare leden.
Dc fehitterende eeuw van LODEWÏK DEN XIV. ,
zo vrugtbaar in werken van een altoosduurenden
roem , had haare uitmuntendheid nog niet aan den
dag gelegd door een gefchrift, opgefteld tot bepaaling
en nafpeuring van de gronden der Franfche taal, om
tot een gids voor redenaars en dichters te kunnen
ftrekken.
't Was om deeze rede, dat de Abt OLIVET befloot
Zyne landslieden te verryken met eene verhandeling
over de Franfche profodie , waarin hy zeer gelukkig
gedaagd is. IJy he.ft , in dit werk aanwyzing gedaan
van de rykdommcn der Franfche taal , van de
fchoonheden , waarvoor ze gefchikt is , en van de
regelen, die zig van zeiven aan een man van vernuft
opdoen , indien hy door fmaak geleid wordt. Men
kan egter niet ontkennen, dat de fchrandere Abt wel
wat te fterk op zyn eigen taal verliefd was , en dat
'er te veel enthudasmus doordraait in 't geen hy 'er
\an zegt.
Op de verhandeling over de profodie, volgde fpoe-
-fiig eene vertaaling van CICERO'S Tufculan* Disputatlones
; en omtrent dien tyd Melde het Hof van Engeland
den Abt het vervaardigen van eene zwierige
uitgaave der werken van CICERO voor. De hoop op
geldgewin had geen vat op hem ; hy ondernam egter
het nazien van CICERO , maar niet op de aanfpooring
Van 't Engelfche Hof. Hy droeg aan den Dauphin
op

DE SCHRIFTEN VAN DEN ABT OLIVET. I^J
pp 't geen voor den Hertog van Cumberland ontworpen
was.
De grondige kennis , die de Abt van de Romeinfchc
auteuren had, weerhield hem niet van een naauwkeurig
onderzoek der Franfche Schryveren. De werken
van RACINE cn BOILEAU voldeedcn hem in den
hoogften graad. Overtuigd, dat zy, buiten kyf, de
eerfte plaats onder de Franfche clasfici verdienden,
maakte hy 'er aantekeningen op. Zyne aanmerkingen
op RACINE zyn nog bewaard , en vul fnecdigheid en
naauwkeurigheid.
Tegen het invoeren van nieuwigheden in de Franfche
Taal, waartoe dc halfgeleerden zeer genegen waren,
ftelde hy zig yverig te weer: dc brieven-, die
hy over dit onderwerp aan den Prcfident BOUUIEK.
gefchreeven heeft, zyn het laatfte werk, daTuit zyge
pen gevloeid is.
Hy was by eene vergadering der Akadcmisten te-
•genwoordig, toen de eerfte aanvallen der ziekte, waaraan
hy overleed, zig openbaarden. Men kan dus te
regt zeggen, dat hy op het bed van cere ftierf. Hy
was ten volle bereid zig aan de bctluiten der Voorzienigheid
te onderwerpen: zonder zig over het voorlccdene
te bcklaagen of voor, het toekomende bedugt
te zyn, zag hy gerustlyk het gevaar toeneemen , ca
fprak van zyne aannader^-nde ontbinding als van eene
gebeurtenis, die hem, onyerfchillig was. Zyn gemoed
bleef, tot dc laatfte oogenblikkcn toe, zig zelf gelyk.
Geene klagt, geene uitdrukking van gemelykheid om>
fhapte hem , terwyl hy kwynde onder de uiterfte
pyn cn foltering. Eindelyk tot zyn vyf-en tachtigfte
jaar geleefd hebbende, verliet hy dit verganglyk tooneel,
om in een zuiverer cn beter leeven te treeden.
Ge-

IJS HET LEVEN EN SCHRIFTEN VAN DEN ABT OLIVET.
Getrouw aan de beginfels van fmaak en Weetenfchap,
welke hem best voorkwamen, hield hy bcftendig een
kragttgen , zuiveren en eenvoudigen fchryftrant. Hy
veragtte alle beuzelaaryen in den ftyl, waarop de laagere
en ongeoefende fchryvers 20 verflingerd zyn.
Geen wonder dan, dat hy den algemeenen loop der
voortbrengfelen van zynen tyd met verfmaading behandelde.
Hy merkteze aan als beneden de regelmaatige
kritiek, en liet 2e over aan de fchande en vergeetelhëid.
Van zyne vroegfie jeugd af verbonden met de beroemdfte
Auteuren, kreeg hy de werken van verfcheirlenen
onder hen in bewaaring. Vader HARDOUIN had
hem by zyn overlyden eenige Manufcripten aanvertrouwd
, waarmede hy de Koningiyke Boekery verrykté.
Oïk was het publiek aan hem eenige Dichtftukken
cn gedagten over verfcheidene onderwerpen , door
den Abt FRAGUIR en M, HUET verfchuldigd.
Het gedrag van den Abt OLIVET in de famenleeving
was zodanig, als men het te verwagten heeft van een
man, die door de natuur begaafd is met eene groote
en verhevene ziel, geoefend in de Zedelcsfen der oudheid
, cn verlicht door de waarheden van het Christendom.
Zonder eenige zugt tot iets , behalven zyne
fludiën; zonder andere begeerten dan naar roem, gaf
hy nimmer het minfte blyk van de grootlyks verfchillende
neiging tot het verzamelen van rykdommcn.
Hy gebruikte nimmer tot bevordering van zyn fortuin
de rente , die hy met den Kardinaal FLEURY bezat,
noch het vertrouwen, waarmede de Heer DE MIREPOIX
hem vereerde. Somtyds fprak hy hem in zynen yver
voor anderen aan, doch nimmer voor zig zeiven. Hy
ftierf belaaden met roem , en met den rouw der geheele
natië. OVER.

9 V E R. DE
S C H O O N H E I D
I N D E
A R C H I T E C T U U R ,
(Uit het Italiaamch.)
157
Het Gezicht van een fchoon gebouw vervult onze
ziel met een verrukkend vermaak. Deeze aangenaame
gewaarwording kan geenszins een louter uitwerkfel der
Symmetrie onder de beftanddeelen zyn. 'Er zyn gebouwen
, waarin de uitgezochtfte proportien even zo
weinig uitwerken, als de fchoonfte conlbnanten in een
nietsbeteekenende Mufiek. Welke is dan de maatftaf,
naar welke de fchoonheid in de Architectuur moet
beoordeeld worden?
Indien wy naauwkeurïg het vonnis, dat wy over'
een fchoon werk der Bouwkunst vellen, onderzoeken ,
vinden wy, dat het niet flegts op een eenvoudige gewaarwording
der uitwendige zinnen, maar veeleer op
zekere te voren verkregen denkbeelden rust. De Heer
van MARMONTEL verklaart de algemeene idéé der
fchoonheid door vier hoofdtrekken, die zeer gefchikt
zyn om den aart der Bouwkundige Schoonheid in 't
byzonder in een helder daglicht te ftellen.
De Schoonheid der Natuur of Kunst treft onze ziel
door de voorftelling van het verftand , door gemoedsbeweegingen,
of alleen door het gevoel der zinnen.
Vanhier ontftaan zo wel in de Natuur als Kunst
drie' foorten van fchoonheid, de geestelykt of verftan.
de'

ï 58 o v ER DE S C H O O N H E I D '
idelyke, de zedelyke en de zinlyki. Een ieder derzefe
Ven kan door drie verfcheiden eigenfchappen op het
verftand en op de zinnen werken ; door de inwendige
kracht en energie der daad, door rykdom en
vruchtbaarheid der middelen , en door een fchranderë
keuze én tocpasfing van dezelven. Hoe meer deeze
drie eigenfchappen in een voorwerp van Natuur of
Kunst vereenigd zyn , hoe fchooncr hetzelve is.
Onder de verftaudelyke Schoonheden rekenen wy,
by voorbeeld, een fchoone oplosfing van een Geometrisch
voorftel, een fchoone ontdekking in dé Phylica,
de uitvinding van een werktuig enz., omdat wy
een hoogen graad vaii de inwendige fterkte des verftands,
het vermogen van uitvinding, de wyze keuze
en fchranderë toepasfmg der middelen > in dezelven
waardeeren. En wat anders is de grond, waarom wy
zekere daaden , by voorbeeld , onze vyanden te vergecven
, een ondankbaaren wcldaaden te bewyzen, het
welzyii van ons vaderland boven ons eigen den voorrang
tc geeven , als zedelyke fchoonheden aaiipryzen,
dan omdat deeze lollyke daaden veel ' zelfsoverwinning
kosten , en een bnitengewoone grootheid en fterkte
van ziel onderftellen ? Men beueeme hen deeze kenteekenen
, het idee van fchoonheid zal ras verdwynen
, cn zy zullen onder de goede daaden van gemeene
münt verloorcn raaken. Menig veroveraar
vaft vreemde Wingewesten en groote Koningryken,
wiens roem vereeuwigd is , zouden wy als een bloedige
geesfel van het menfchelyk geflacht verfoeijen ,
zo niet de glans zyner buitengewoone zielsvermogens,
de haatlyke fchaduwén zyner ongerechtigheden
iiitwischte.
Dat zelfde kan men ook van de zinfyke fchoonheid s .
wel-

I N D E A R C H I T E C T U U R . ï$9
Welke door het oog waargenomen wordt, beweeren,
en wel voor eerst in de werken der Natuur; want
fchoon deeze haare werken als in een fluijer omkleedt,
en een groot deel van haare krachten, haaren rykdora
en oogmerken voor ons oog verbergt, is echter de
flaaüwe fchemering, die zy ons daarvan vergunt, genoegzaam
om ons in verwondering wegterukkén.
Wat zouden wy niet doen, wanneer wy in een ieder
van haare werken haar geheel vermogen , den rykdom
van haare middelen en haar wyze huishouding in volle
licht aanl'chouwden ? En wat dc werken der Kunst
betreft , fehynt het fyftema van den Heer van MAR-
MONTEL voor de Architectuur boven alle anderen
het best te pasfen. In een gebouw is niets, dat zo
zeer in het oog loopt, als grootheid en rykdom. De
grootheid getuigt niet alleen van een ongewoone fterkte
Van ziel van hem die de teekening gevonden , geordoneerd
en uitgevoerd heeft, maar ook van den rykdom
en pracht van gantfche volken. Wanneer de geheele
Gefchiedenis verftomde, zouden de puinhoopen
van Egypte , Griekenland en Rome alleen toereikend
zyn om de oude grootheid deezer Staaten te verkondigen.
By het gezicht van den Vaticaanfchen Tempel
doen zich terftond aan onzen geest op de beelden van
een juxius DEN II. die den grootften tempel, welke
toen in de waereld was, doet bouwen, van een BRAN-
TOME die ze ontwerpt, van MICHEL ANGELO die Ze
'tot een volkomenheid brengt, welke een ieder mensch
doet verbaasd cn verwonderd flaan. Wy gevoelen
ons van de gemeene orde der dingen losgerukt, en
in een hooger kring geplaatst; onze denkbeelden zetten
zich uit, en de geest verzinkt in een grondelooze
zee van gedachten en beelden. De pooging der kunst,
©m den teganftand der Natuur te overwinnen, de wonde

l£)3 O V E R D E S C H O O N H E I D
deren der Werktuigkunde, om verbaazejide lasten tot
een duizelende hoogte optevoeren, ruime gewelven
en hooggetopte toorens, die hoog in de lucht zweeven;
alles draagt de kentcekens van een wonderbar.
Vermogen, cn dwingt ons den lof der fchoonheid af.
Hpe veel verliest dit niet, wanneer datzelfde gebouw,
fchoon met dezelfde proportie» en den zelfden rykdom
Van ftof, in 't klein gebragt wordt? Juist hierom bevalt
ons een groote zuil meer dan een kleine , ecu
geheele meer dan een die uit verfcheiden ftukken h
famcngefreld , een muur van groote fteencn meer
dan een andere die even fterk is. liet gewelf van
de Ilotonda, te Ravenna, die uit een enkel ftuk marmer
bellaat , zal een ieder aanfehouwer meer bcbaagen
dan een ander dat veel grooter is van gebakken
neen, cn de Etrurïfche begraafplaatzen zouden
ons in een koude onverfchiliigheid laaten, zo zy niet
uit ontzaggelykc heenklompen gebouwd waren.
Een andere bron van bouwkundige fchoonheid is
dc rykdom der ftofle. "Wie zou een zuil van marmer
niet hooger febatten dan een van zandllccn ? Wie
fiiet aan een van Forphier of Verde - Antico boven ccn
ander van gemeen marmer den voorrang geeven ? Het
is niet zonder reden dat de Dichters, wanneer zy
een pragtigc Tempel en Koning!yk Paleis befchryven,
dezelve met glansryk goud en marmer vcrlicren. Wanneer
VÏTRUVIUS den tempel der Eere en Deugd als
een meesterfl.uk van c. MUTIUS roemt, voegt hy 'er
hy, dat hy onder de beste werken der bouwkunst
zou verdienen geteld te worden , zo het hem niet
aan pracht en rykdom van ftolfe ontbrak.
Echter kan een gebouw groot, pragtig én ryk zyn,
zonder dat 't het karakter van fchoonheid toekomt ,
wanneer 'er geen fchranderë keuze in alle deszelfs 1
deelen

IN D E A R C H I T E C T U U R . IÖI
len heersCht. Deeze reguleert de fchikking cn fymmerrie
van dezelven, en, wanneer het op zekere vormen
van de Corintifchen en op zodanige proportiën aankomt,
van welke men geen reden kan geeven, waarom zy
meer dan andere bevallen, verkiest zy die geeuen, welke
door dc goedkeuring en het gebruik der grootfte
meesters van oude cn laater tyden bewaard zyn.
De fchranderheid in de keuze der middelen wyst
ieder deel van het gebouw zynen dienst aan. Zy
ohderfcheidt de üeraaden van de wezenlyke deelen,
en verdeelt ze op haare bchoorlykc plaatfen. Daar onze
ziel alleen een welgevallen vindt in klaarheid en
eenvoudigheid, geeft zy de eenvoudigfte cn nuttigde
middelen boven alle anderen den voorrang , cn vermydt
al het overtollige, waarvan zy geen reden geeven
kan, om verveeling en verwarring voortekomen. Zelfs
de iicraaden , die tot verhooging van het idee van
rykdom en vermaak zo veel toebrengen, en minder
dan dc wezenlyke deelen aan een wysgeerige ftrengheid
fchynen onderworpen te zyn , verwekken yervceling en
weerzin, wanneer zy zonde: een fchranderë keuze te
pasfe worden gebragt.
Dc zogenaamde Gothifche Gebouwen verrasfehen ons
op het eerfte gezicht door hunne grootheid, ftouthcid
en rykdom; doch daar men veel v
in dezelven vindt,
waarvan men geen redelyken grond kan opgeeven, of
.waar de keuze der middelen niet dc nuttigde cn eenvoudigde
is , verdwynt , by een nauwkeuriger befchouwing
der deelen , die aangenaame verrasfehing.
Daarentegen zullen de fchoone gebouwen van den besten
tyd der Oudheid, die in grootheid, rykdom, en
geestige ordonnantie uitblinken , nooit ophouden te
behaagen.
BESCH. LETT. IV. D. L BE-

I6Ü
BESCHRYVING EENER ZEER PLECHTIGE
EEGRAVENIS VAN EEN KONING VAN
TUNKIN, IN DEN JAARE ÏÓJS-
(Uit het Hoogduitsch.')
X ha - Tha - Ty - Tuong, Koning VAN TONKIN , ftierf
d e n
den i6 May 1675. Zodra de Erfprins het bericht
van den dood van zyn vader kreeg, nam hy terftond
de in deeze landen zo gewoone diepe rouw aan , en
vervoegde zich met zynen broeder in de groote Ceremoniezaal
van het Koninglyke paleis, in welker midden
het lichhaam van den vcrllorven Koning in een
prachtige lykkist van welriekend hout lag. Deeze kist
was met een ftof verheid, welke uit goud gewerkt was
en welkers uiterfte einden het lichhaam bedekten. De
Prinfen van Koninglyken bloede, de zoonen en kleinzoonen
van den verftorvenen , gelyk in 't gemeen
alle de bloedverwanten van dezelve, hadden zakken
aan, die met (frikken waren opgebonden; ook hadden
zy een kleine Itrik op hun hoofdwrongel. Na veele
buigingen voor het lichhaam van den ontzielde Monarch,
en onder een Droom van traanen, verheften zy allen
met luider ftemme de menigvuldige wcldaaden , die
zy by zynen leeftyd van hem ontvangen hadden.
De Koningin , ook in diepen rouw, welke uit een
wit kleed en grooten fluijer beftaat, wachtte zo lang,
totdat een der voornaamfte Mandarynen vau het Koningryk
den Vorst de hairen had afgefneden, waarop
zy de plechtigheid der aanllaande lykftaatie befchikte,
welke op den 28 fte
" van dezelfde maand bepaald wierd.
On

DE BEGRAVENIS VAN EEN KONING VAN TUNKIN. l6%
Op deezen dag begaf zich de Erfprins nevens de
gantfche Koninglyke Familie weder in de zaal, alwaar
het lyk van den overleeden Koning gezet was , dat men
nu irt een draagbaar huis bragt, 't welk tot de lykftaatia
Verordend was. De kist werd op een zwaar vergulde
tafel gezet , die met een ontelbaare menigte bloemen
bedekt was , welker lucht zo wel als de geur der uitgelezenfls
fpeceryen , die uit meer dan duizend witte
waschkaarfen afftroomde, "de zaal vervulde. Toen werd
de begravenis naar de Provincie Thing-Hoa beftemd,
uit welke de Koninglyke familie afdamde. Drie der
voornaamfte Mandarynen werden benoemd , om het
Koninglyk lichhaam te verzeilen nadat zy te vooren
plegtig moesten zweeren de begraafplaats van hetzelve
Vóór een ieder te geheim te houden.
Zoras deeze plegtigheid voorby was , werd dooiden
doffen toon van bekleedde trommels het teeken
tot den aftocht gegeeven. Eerst verfcheen de Lyfwacht
van den overleeden Koning, in een wyde rok
Van fyn donkerblaauw lynwaad, met een gevouwen
kap van dezelfde ftof en dezelfde kleur gekleed. Vyftienhonderd
man, gedeeltclyk met handgeweer, gedeeltelyk
met hellebaarden gewapend, fielden zich in
twee gelederen aan beide zyden van de ftraat, door
welke de ftaatie gaan moest , om alle wanorde voortekomen.
Een andere witgekleedde hoop foldaaten ,
met groote gefclhlderde roeren in de hand , bezetten
alle toegangen, en lieten niemand doorgaan , dan de
geenen , die wegens het ceremonieel ergens eenige
beveclcn hadden uittevoeren.
Het eerfte figuur , die men uit het paleis zag komen
, was een zuil van zes fpan in het diameter ,
en zestig fpannen hoog, op welker fpitfen drie ronde
L a bol-

1Ó4 DE BEGRAVENIS VAN EEN
bollen waren vastgemaakt. Zy was in ryke ftolFe van
zyde omwonden , op welke men met gouden en zilveren
letteren den ouderdom, de deugden en fchoone
daaden van den overledenen leezen koude. Deeze
machiene wierd op raderen voortgefchoven, en , opdat
zy niet zou omvallen , door verfcheiden perfoonen
, die 'er naast gingen , met Ihïkken vastgehouden.
Achter deeze zuil verfcheen op een van goud
fchitterende wagen een kleine Stad van verheven
werk, met haare muuren en bolwerken. Toen volgde
een derde wagen , op -welke men een Koninglyke
troon van goud cn elpenbeen zag , waarop de Koninglyke
kroon lag. Achter deezen wagen ging met
langzaame fchreien een lange rei Muzikanten , met
verfcheiden foorten van Indrumenten , welker treurtoon
zy , zonder gezang , alleen met hunne traaneu
en zuchten verzelden. Toen volgden dc Prinfen en
Mandarynen van den bloede, ; in Holle van boombasten
en bladen, naar de wyze der boeren van dit land, gekleed.
De geliiedeneu en vpprnaamfte bedienden van
den overleden Koning omringden het draagbaar huis
waarin het lyk lag. Andere Mandarynen en Prinfen van
den bloede gingen voor den wagen , op welke de
Erfprins cn zyn broeder met bloote voeten , witte
hairen , cn een witte nagemaakte baard zaten. Ieder
had een ftaf in de handen , waarop zy, als even zo
veele van ouderdom gebukte grysaarts , fehcenen te
leencn. Duizend Mandarynen van de Koninglyke familie
gingen voor de Koninginne Weduwe, en de
andere Dames van het Paleis. Het getal deezer laafden
beliep op acht- of negen honderd. Eindelyk doten
vierduizend foldaaten in volle wapenrusting, als een
iyfwacht van den Erfprins, deeze daatelyke begravenis ,
die

K O N I N G V A N T Ü N K i N. 165
die langzaam zich vervoegde aan den oever der rivier,
waar het Koninglyk lyk ingefcheept, cn te water ter
plaatze zyner begravenis moest gevoerd worden.
Zoras men aldaar was aangekomen , wierd 'er halte
gehouden, cn het lichhaam op de voor anker liggende
, prachtig verlierde , Koninglyke lyfgalei gebragt.
Dit gefchieddc onder een generaal falvo van alle de
kanonnen en kleine Rukken gefchut. Op de galei
waaide een groote vlag , die overal van goud flonkerde.
De roeibanken waren met ryke Perfifche tapyten
bedekt, en de roeiknechten in 't nieuw en pragtig
gekleed. Twee anderen , in- cn uitwendig vergulde
galeien , namen, dc eene de ftad , en de andere het
Maufolcum aan boort. Zy volgden hierop de grooter
galei , op welke het Koninglyke lichhaam zich bevond
, cn die reeds het anker geligt had. Op een
gegeeven zein greep een ieder de riemen , die men
zeer langzaam beweegde , doch kort hierna weder
vallen liet , om den Erfprins en zyn broeder tyd te
laaten, de plichten der kinderlyke liefde door de laatfte
gedenkteekens van hunne droefheid te volbrengen.
Zy bleven allen aan deeze plaats met de voeten in
het water ftaan, totdat de langzaamc loop der rivier de
galei eindelyk uit het oog deed verliezen. De Erfprins
keerde nu naar het Koninglyke palcis terug, in de dicpfte
zwaarmoedigheid, cn zonder eenig woord met zyne
broeders , of de andere Mandaryneu , die hem vcrzelden
, te fpreeken. Alle de onderdaanen van het
Koningryk TUNKIN moesten zeven-en twingtig dagen
lang de rouw draagen; ook werd hen op het fcherpst
verboden , geen procesfen te voeren , noch bruiloften
of andere feestmaalen aanterechten. Insgelyks
wierd by lyfftralfe verboden drie jaaren lang eenig
L 3 Feest

i66 DE BEGRAVENIS VAN EEN
Feest met Inftrümentaal muzyk, gezangen of danzen
te vieren.
Dan niettegenftaande al de pracht , die met de bo
venbefchreven Lykftaatfie verknogt was, befloot echter
de Erfprins op eene nog meer in het oog vallende
wyze, de gedachtenis van zyn goeden vader te vieren.
Ten dien einde wierd 'er een klein eiland, midden
in de rivier liggende , uitgezogt , dat omtrent
vier Duitfche mylen in den omtrek had. Men ontwierp
daar zelf op het zand een plan van een gedenkteeken
, dat ter eere van den overledenen moest
uitgevoerd worden, en tot welker vervaardiging verfcheiden
werklieden moesten worden aangeftcld. 'Er
moest namelyk een nieuwe ftad en een nieuw hof, geheel
volgens de natuur, worden voorgefteld. Deeze
onderneeming hield tot den 28 Dec. 1675 een ontelbaare
menigte handwerkslieden en kunstenaars bezig ,
die geen andere belooning voor hunnen arbeid begeerden
, dan de eer om hunne kunst ten dienst van hunnen
Koning te hebben uitgeput.
, Zo ras dit groote werk voltooid was> werd de dag
bepaald, op welke de plegtigheid moest voortgang
hebben ; en, om het volk het genot van zulk een
ftaatfieryk Schouwfpcl te geeven , werd de ingang in
deeze nieuwe Stad den dag te vooren aan alle die
geencn vergund, die ze wenschten te zien. Zy was
langs de rivier gebouwd, die haar omringde, en had
vier poorten. Op de zuidzyde ftond een zeer boog?
zuil op een voetftuk, dat met goudblad overtrokken,
en van een verbaazende dikte was. Aan het uiterftc
einde deezer zuil zag men drie gouden bollen, en ,
omze nog glansryker te maaken, bad menze met goud
lynwaad bedekt, en met nog verfcheiden andere ryke
ftof-

K O N I N G V A N T U N K I N . IÓ?
doffen verfierd, die met gouden en zilveren plaaten
behangen waren. Op deeze doffe las men, in doorzichtige
letteren, de fchoonde daaden van den overledenen
Koning. Naast dezelve Honden twee Beelden
, welke Reufen verbeeldden, die met pyl en boog
gewapend waren. Niet verre van daar zag men in
een ftraat verfcheiden hoopen foldaaten , die in dagorde
opgetrokken waren, nevens eenige met kostbaare
dekkleeden omhangen Oliphanten , op welker
rug zich vergulde toorens vol van gewapende en
prachtig gekleede Soldaaten vertoonden. Tegen het
midden der Stad had men aan verfcheiden plaatfeit
twintig toorens opgetrokken , en regt in 't midden
ftond ook een tooren, die alle anderen in hoogte,
dikte, kunst en beeldhouwwerk, en aan fieraaden van
goud en zilver verre overtrof. De gedaante deezer
toorens was vierkant; zy hielden ten minften twaalf
roeden in de hoogte , en ieder voorduk derde half
roede in de breedte. De gantfche famenvoeging deezer
gebouwen beftond flegts in de vereeniging van eenige
balken , die met gefchilderd en ftukswyze gefneeden
papier verfierd waren, dat even zo veel verfcheiden
figüuren vertoonde als 'er (tukken waren. Ieder tooren
had zeven verdiepingen, die aan ieder zyde met groote
venlterkruisfen doorltoken waren, om het biunenfte
gedeelte te verlichten , waardoor men een groote
menigte beelden kon zien, welke de verfcheiden bedienden
verbeelden , die den Koning in zyn Paleis
plagten te bedienen. Zy waren allen met zeer ryke
kleederen omhangen. Aan deeze zyde der tooren zag
men twee paleizen, die zeer in het oog vielen, en welker
fieraaden van verheven arbeid waren. De eene
va.i deeze beide paleizen overtrof de andere in hoog-
L 4 beid

16B DE BEFRAVENIS VAN EEN
heid t» pracht; want het dak W e l als de nuturen
waren aan de uiterftc einden der hoeken met goud
overtrokken, en boven op dezelve vyf groote bollen
- geflagen goud. Het andere paleis, ft-hoon C
en op verre na zo glansryk niet als het eérfte be­
hoefde echter i„ fchoonheid van bouwkunst n t
nunst .net voor haar te wyken. In hetzelve zag
men meer dan honderd fchoone en met veel kunst
vervaardtgde figuuren, deels van verguld papier, d
ook van gefchildcrd lymvaad.
Uit de Voorftceden ging m é a door/dfie hoo«e en
groote poorten in de nieuwe Stad, waarin men om­
trent vterhonderd huizen vond, allen van hout e l
S.IT V C
" a
" dCI
' C 1 m C t V e r r c h c 5 d e
' » k l
^èn ge-
fchildcrd. Zy waren van elkander afgezonderd, en
eemgen d le op gelyken affland van elkander (tonden,
naakten de hoofdflraat uit, aan welker einde het £
nmglyk Pales w*s. Deeze ftraat gaf voor het oog
een zeer aangenaame vertooning. Andere huizen fort
meerden ecu doolhof van flraaten, welke de verfchei­
den afdeehngen van het Ko„i„gi y k Hof, geheel volgens
de natuur vertoonden. Alle deeze huizen waren van
binnen met zyden en andere ryke ftoifcn verfierd. Het
hms van den Erfprins .overtrof alle de anderen in
pracht en fchoonheid; ook had het Opperhoofd der *e-
fnedenen van den Koning, naast het zelve een ander
hms op zyn eigen kosten laaten bouwen, dat zowel
wegens de kostbaare ftofFen, waarmede het behangen
was als wegens andere prachtige verteringen zeer
hoog gefchat wierd. Naast deeze huizen had de CJ
naar binnen een groot affchutfel een ongelooOyke m -
mgt ryst laaten opleggen. De Mandarins! welke Stad­
houders m de onderfcheidene Provinciën'van het Ko-
uing»

KONING VAN T U N K I N . I69
. iringryk waren, zonden paarden, osfen en buffels in
menigte naar de nieuwe ftad. Uit het gebergte werden
zy met allerlei wilde dieren en vogelen van allerlei
foort voorzien, die allen levendig waren. Deeze
gefehenken werden gefamenlyk in het Paleis der nieuwe
Had ontfangen , alwaar men ieder foort van dieren
eene byzondere plaats aanwees.
• Dan de vcornaamfte merkwaardigheid , die men in
deeze met zo veel kosten aangelegde Stad zag, was
het groote Paleis, dat de Erfprins, ter gedachtenis
van den overleden Koning , zynen Vader had laaten
ftichten. Het Hond midden op een groote plaats ,
en was met hoogen muuren omringd, tusfehen welken
en het Paleis nog ruimte genoeg overbleef, om al
het volk te bevatten , 't welk door dit Schouwfpel
der waards heen gelokt was.
In den bedekten gang van het Paleis, die een foort
van galery formeerde , zag men een tallooze menigte
zuilen, op welke verfcheiden gedenkfprcuken en zinnebeelden
met Chineefchc letteren ontworpen waren.
In 't midden ftond een tafel, in de gedaante van een
altaar, die met goud bedekt, en met de welriekendfte
'bloemen beftrooid was , welker aromatieke reuk zich
met de geuren der uitgelezcnfte reukwerken verecnigden,
die zonder ophouden brandden. Boven deeze tafel
ftond een Keizerlyke Troon van goud en elpenbeen.
Men zag de Koninglyke mantel , die zeer ryk geborduurd
was, tot over het ichrynwerk uitgefpreid ,
en boven dezelve lag de Kroon. Met één woord,
dit Maufoleum overtrof alles in pracht cn kunstverfpilling,
wat men ooit te vooren in Tunkin gezien
had.
Nadat alles op de boven befchreeven wyze was in-
L
5 ge-

lyö ÈE BEGRAVENIS VAN EEN
gericht, trokken 30,000 man, deels met musketten,
deels met lanzen gewapend , den soften December in
den nacht op, en verdeelden zich , by hunne aankomst ,
voor de nieuwe Stad in verfcheiden hoopen, die de
plaats van alle kanten inflooten. Met het aanbreeken
•Van den dag gingen de Erfprins en zyne vier broeders
, onder prachtig gedikte troonverhemelten van
goud en zyde , die men over hen heen droeg, gezatnenlyk
naar het paleis. Zy wierden gevolgd door alle
de Mandarynen uit de Koninglyke Familie, alle de
gefnedenen van de Serrails, de Koningin en Dames van
het Paleis,en bovendien door nog vierduizend man Soldaaten
van de Lyfwacht met groote zwaarden, welker
hegten van zilver waren. In deeze orde trok men
langzaam over een brug , die zich van het Paleis tot
aan den oever van het eiland uitdrekte. De Prinfen,
de Mandarynen en de Soldaaten formeerden , zo ras*
zy hier over waren, twee lange reien, door welke
de Erfprins ging en tot den voornaamften tooren naderde.
Hy klopte aan de deur , terwyl een zanger
uit zyn gevolg een lied zong. Het was aan den eigenaar
van den tooren ingericht, en van den volgenden
inhoud: ,, Een machtige Koning had dit leven
„ verlaaten om een ander en beter leven der onder-
„ felykheid te genieten. Dan hy was daar heen ge-
„ gaan als een reiziger naar een vreemd land, zonder
foldaaten tot zyn befcherming by zich te heb-
„• ben ; zonder paarden , oliphanten of hofitoet met
,, zich te neemen, om ook daar zyn rang te bewaa-
„ ren; en zonder palcis, waarin hy konde woonen.
, r In hoop van dit gebrek te vergoeden, en door den
,, roem van dit prachtige gebouw bekoord, waren zy-
9, ne getrouwe onderdaanen hier gekomen , om het
voor

K O N I N G V A N T O N K I N . 171
„ voor hem te koopen. Het kwam nu alleen op den
„ eigenaar aan , zich te verklaaren , of hy van zins
„ was het aftellaan , in welke geval zy bereidwillig
waren alles te geeven wat men daarvoor eifchen
„ zoude." Hier zweeg de zanger, en een andere ftem uit
den tooren antwoordde , „ Dat daar de Stad voor den
„ grooten Koning , van wien men fprak , gebouwd
„ was, 'er niets tegen de verkoop van hetzelve was
intebrengen, in zo verre flegts de drie anderen , die
5, aldaar naast" hem Woonden , 'er in bewilligden."
Hierop gingen de Erfprins en zyn broeder by
de drie andere, naar het oosten, zuiden en westen gelegen
poorten , alwaar dezelfde plechtigheden waargenomen
, en de plaats vervolgens plegtig aan de magt
den Erfprins wierd overgegeeven, die zich onder het
gedonder van het groot en klein gefchut naar het
paleis begaf.
Zoras de groote hofpoort geopend was, begaf zich
de Erfprins in de ceremoniezaal, alwaar hy zich
midden tusfehen twee zyner Raaden nederzette , om
daar de voorleezing van he't leeven en de daaden van
zyn overleeden vader aantehooren. Deezen gantfehen
tyd lag hy beftendig op zyn knieën , en ftond niet
eerder op, voor dat de voorleezing geëindigd was.
De Prinfen zyne broeders , en alle de overige Mandarynen
van den bloede, namen genoegzaam dezelfde
plegtigheden in acht. Eindelyk keerde de Erfprins,
om twee uuren des middags naar zyn paleis terug ,
alwaar hy gehoor gaf aan de gezanten van drie Koningen
, welken aan het ryk van TUNKIN cynsbaar
waren, en uit naam van hunne Heeren hem prachtige
gefchenken van goud , zilver en wasch overhandigden
, en tevens hun rouwbeklag afleidden.
Om

tfZ DE CE C R AVE Ni S VAN EEN KONING VAN TUNKIN.
Om agt uuren des avonds , hetzelfde uur waarin
de Koning Tha- Tha- Ty- Tuong geftorven was ,
werd de gantfche machiene van alle kanten in den
brand gedoken. Terwyl dit gefchiedde , hielden de
foldaaten alle toegangen zorgvuldig bezet, om te verhinderen
, dat niemand de plaatfen naderen mogt, die
door het vuur nog niet bcfchadigd of aangegrepen waren
; want dit volk gelooft dat men in een ander leven
dat geene weêr hcrftcllcn kan , wat hier in de
asfche gelegd is. De brand begon met ck toorens, van
welken vier , die de vier Waerclddeelen verbeeldden,
zo kunstig gebouwd waren , dat zy, zoras haar het
vuur flegts aangreep, inftorttcn, en voor het oog van
den aanfehouwer van zelf feheenen intevallen. De
Prins deelde alle de kostbaarheden, die van het vuur
verfchoond bleven, onder zyne foldaaten,, hovelingen
en amtenaars uit. De onkosten, waarop deeze rouwpracht
beliep, wierden pp meer dan een milliocn aao
goud gereekend,

L
A L G E M E E N
M A G A Z Y R
W Y S C Ê G E E li T E £ li ZEDE K TJ N D E.
WY8BE O. IV. D. M

R E D E N V O E R I N G (*)
*75
OVER DE VOORTREFLYKHEID DER STAAT­
KUNDE, EN DERZELVER VERBAND MET
DE ZEDE- EN GESCHIEDKUNDE
DOOR
MR. IL C. C R A S.
Ik zal geenszins aanvangen, met , op de wyze der
Schoolgeleerden , eene bepaaling te geven zo van
Staatkunde , als Zede kunde en Gefchiedkunde. Aan
niemand uwer is onbekend , wat die namen aanduiden
: en, dat in een ernstig onderwerp, in eenen
zedelyken zin, STAATKUNDE geenszins de listigheden
van Hovelingen , of anderen , die in Staatsbewind
zyn, te kennen geeft, maar die weetenfehap, welke
zo wel de rechten cn vcrpligtingen, als het beleid eti
wysheid, in het bellier van Burgerftaaten aanwyst: vooral
in het opfpooren en te werk Hellen van die middelen
, welken een Volk beltendig gelukkig maaken.
Doch ik zal de Staatkunde in het algemeen befchouweil
, en geenzins oogen op byzondere Volkeren en
Burgerflaaten. Ik achtte noodig , dit in 't voorbygaan
aantemerken. De omltandigheden van tyden geven
anders zomtyds aanleiding tot toepasfingen , waaraan
noch de Schryver gedagt heeft , noch ook zelfs de
Leezers, in andere tyden , zouden gedagt hebben.
Onder de veelvuldige voorwerpen , welken onze
aandagt en verwondering tot zig trekken, zyn geens-
. zins
(*) Gedaan in 't jaar 1785- i Geen tyd en plaats toen
byzonderlyk vorderden, is thans afgelaten.
M s

176 OVER DE STAATKUNDE EN DBRZ. VERBAND
zins de minden, de uitwerkzels van 's menfchen Ver­
nuft , in verfcheiden takken van arbeid , werkzaam­
heid en uitvindingen. En onder dezen blinken we­
derom boven anderen uit de vorming , iririgting en
bediering der Burger-Maatfchappycn ; in welke de
fchranderheid van het menfchelyk verdand zig zo veel
uitdeekender heeft verheven , als het geluk der men­
fchen , die derke fpoordag tot het infpannen onzer
vermogens, van de goede gefleldheid en het wys be-
jdicr der Burgerdaaten, onmiddelyker dan van andere
Oorzaaken afhangt.
Men redentwistc, zo veel men wil, over den oor-
fprong der Burger-Maatfchappycn , cn de Geleerde
PUFENDORFF moge daarin zyne gisfende verbeelding
den ruimen teugel vieren, als of de Huisvaders, die
nog in den natuurdaat afzbndeflyk leefden , eens­
klaps als door eene ingeving aangeblazen, eene Bur­
ger - Maatfchappy by verdrag hadden aangegaan ; het
gevoelen van den wyzen ARISTOTELES is vry aaimèe-
Ynelyker , dat de mensch van natuur tot de Maat­
fchappy geneigd is: en men behoeft flegts die natuur
der menfchen aandagtig te ovenveegen, om overtuigd
te worden, dat uit dezelve de oorfprong der Burger­
daaten, buiten alle fpeeling van verbeeldingskragt, bui­
ten alle losfe gisfing , eenvoudig , maar zeker , kan
worden afgeleid.
- Dit duidt de welfpreekende CICERO aan , wanneer
hy zegt in het /. Boek over de pligten xjde
'loofr:'. „ De- eerde Maatfchappy is in het hu-
,, wclyk ; de naaste tusfehen ouders en kinderen :
,, daarna één huisgezin , waarin alles gemeen is : en
.,, dit is het beginlel van eene*. Stad, en als de kweek-
„ fchool van een Gemeenebcst." En elders zegt die
zelfde

MET DE ZEDE- EN GESCHIEDKUNDE. 177
zelfde wysgeerige Staatsman en Staatkundige Wysgcer
: „ Gelyk de byën niet met dit opzet zig ver-
„ ecnigen , om lionig te maaken, maar zulks doen,
„ dewyl zy van natuur tot vereeniging geneigd zyn;
,, dat ook zo de menfchen, en nog zelfs veel meer ,
„ van natuur tot vereeniging geneigd , daarby toe*
„ brengen vlugheid in denken en in bandelen." Het
ï-nenschdom , befchouwd zyndc, gelyk het is , cn
met ter zyde ftelling van^alle afgetrokkene befpiege-
Kngen , leeft niet buiten Burger - Maatfchappyen , en
kan ook buiten dezelven niet beftaan.
De vroeg!te opkomsten van meest alle volkeren
zyn onbekend, en in dikke nevelen van onweetendheid
bedolven. De eerfte kennis , die wy daarvan ontdekken
, is niet ongelyk aan een aanblikkend febemerlicbt,
't welk meestal nog zelfs met dampen van
verdichtfckn bewolkt is.' Getuigen zyn'de gefchiedenisfen
van meest alle volkeren : getuigen byzonderlyk
de vroege vernaaien , die de fchranderë cn welfprèekende
LIVIUS ons van de geboorte en eerfte
kindschheid van het Romemfche Volk geboekt heeft.
En geen wonder ; wanneer een Volk pas geboren ,
cf in zyne kindschheid is , alleen van de eerfte
noodwendigheden voorzien , van het bevallige, van
kunsten en weetenfehappen ontbloot ; welke Schryvers
zoude het dan kunnen hebben , die in ftaat
waren , de lotgevallen van dat pas geboren Volk
te boeken , en welk geluk zou dan nog moeten mede
werken, om die vroege gedenkftukken aan de vernieling
des tyds te ontrukken ? Integendeel de natuurlyke
orde is deze , dat men , na de dringendfte
benoodigheden des levens , dan eerst omzie naar
bet nuttige ; en, na dat bereikt te hebben , zig op
M 3 VQor=

X?8 OVER DE STAATKUNDE E N DERZ. VERBAND
voorwerpen van vernuft, en oefening van het verftandsvermogen
toclegge. Dus zyn denkelyk de bezigheden
der eerfte Burgers de Landbouw geweest :
en men treft niet dan zeer laat Schryvers aan , en
meestal in den aanvang niet dan Dichters, die, ontftoken
door bet Goddelyk vuur dier edele konst, door
hartelykc dankbaarheid aangeblazen, de groote daaden
van hunne Helden in dichtmaat opzongen. Men ziet
dan eerst Schryvers, dan eerst Gcfchiedkundigen opgaan
, wanneer de kennis en het geheugen van den
vroegften oorfprong en eerfte bcginfels van een Volk,
reeds door de vergetelheid zyn verzwolgen. Een Volk
weet even weinig zynen aanvang en ftaat in vroeger
tyden, als een volwasfcn mensch zyne geboorte en
kindschheid.
Maar , hoe duister ook de eerfte oorfprongen vart
alle Burgerftaaten zyn , (*) ; dit ftraalt egter nog
door de nevelen der oudheid heen , dat derzelver
grondleggers of eerfte hoofden meestal verhevene vernuften
geweest zyn. Slaan wy dc gewyde bladen
van het Oude Verbond op , dadelyk komt ons voor
oogen een MOSES , een JOSUA , een DAVID , een SA-
LOMON. Vestigen wy het oog op de Heidenlche Schry­
vers, aan wien kunnen de namen van eenen ORPHEUS,
AMPIIION , LYCURGUS of SOLON onbekend zyn? (f).
Ook zelfs de Wysgeercn, die buiten Staatsbewind ,
ten nutte der weetenfehappen hunne vlyt befteedden,
hebben de Staatkunde befchouwd als een onderwerp,
hun-
C) Zie «LIAN. VIII. 6. TACIT. de Morib. Cenr.an. c. 2.
X. 1. D. de Cctijïb.
(t) BOKATf Art. Poet. vs. 354,

MET DE ZEDE- EN GESCHIEDKUNDE. 17>
hunne beoefening dubbel verdienende, PLATO , dat
licht van Griekenland, boven zyne diepe kundigheden,
met de zoetvloeijendfte welfpreekendheid begaafd, zo
dat, volgens het zeggen der Ouden, de Zanggodinnen
zeiven door zynen mond fcheenen te fpreeken ,
die PLATO, zeg ik, heeft immers de Staatkunde byzonderlyk
behandeld, en ARISTOTELES heeft over dezelve
in verfcheiden boekdeelen gefchreeven.
Wy beklagen ons nog, dat de gedenkfchriften van
den wyzen THEOPHRASTUS en doorzienden CICERO ,
over deze weetenfchap niet tot ons gekomen zyn.
Wat vermogten niet de uitmuntende gaven van eenen
PERICLES , van eenen DEMOSTHENES? Jammer was
het, dat de eerzucht van PERICLES een zo bekwaam
vernuft verlaagde , om het Volk van Athenen te
vleijen en te bederven. Het was DEMOSTHENES, die,
fchoon niet dan redenaar en wysgeer, den opvolger van
PIIILIPPUS , den trotfchen overwinnaar ALEXANDER ,
kon doen fidderen. Het was dan de Staatkunde,
welke de uitmuntendlte Verftanden , van de vroegfte
tyden af, als eene weetenfchap befchouwden, gefchikt
om gantfche geuagten en volkeren gelukkig te
maaken; als eene dienaresfe en medewerkfter der Goddelyke
Voorzienigheid tot heil van het menschdom ;
en dus als een voorwerp , dubbeld waardig, dat Zy
de vermogens van hun vernuft daarop fpitften en te
koste leidden.
Het verdient ook onze opmerking, dat de eerfte
Sineefche Vorftcn uitmuntende Wysgeeren geweest
zyn , die door wyze Staatkunde dat uitgeftrekt Ryk
op zulke vaste gronden hebben gevestigd , dat het ,
wat men ook van deszelfs oudheid voor of tegen gevoele
, en niettegenltaande het wegens zyn gevaarte
M 4 fehynt

HM OVER DB STAATKUNDE E N DERZ. VER KA ND
fehynt van zynen val te moeten zwanger gaan , vceie
eeuwen verduurd heeft; terwyl aiïderè Staaten geboren
worden, grocijen, tot volwasiënc kragt en bloei
komen , verouderen , en eindelyk , even gelyk een
mensch , tot magteloosheid vervallen en fterven (*).
Het zy ons geoorloofd , het belang der STAAT­
KUNDE , uit het gewigt der onderwerpen , daarin
voorkomende , nader te betoogen. Immers het zyn
vraagftukken van een allernoodzakelykst onderzoek ,
die in het Staatsrecht worden voorgemeld , ondcrzogt
, overwogen , en uit vaste gronden opgelost.
Daar de onafhanglykheid voor een iegelyk zo aanlokkclyk
is , hoe js het toegekomen , dat de menfchen
thands in Burgerftaaten , aan een Oppergebied onderworpen,
leven? Welke zyn de waare kenteckenen van
dat Oppergebied? Kan de Oppermagt ooit onbepaald
zyn ? Welke zyn de paaien , die haar influiten en
bedwingen ? Welke zyn de rechten , welke de verpligtingen
van een' Oppergebieder? Welke rechten zyn
aan de Oppermagt onaffcheidelyk verknogt , welke
eigendunkelyk aan haar toegevoegd ? Kunnen meer
dan ééne Oppermagt, in eenen welgeVestigden Burgerftaat
zyn? Op hoe vcelerlyc wyzen kan het Oppergebied
worden geoefend ? dat is , hoeveel regeeringswyzen
zyn 'er , cn welke is de beste regeeringsvorm
? Hoe wordt het gebied over een Volk
bekomen ? boe verlooren? Hoedanig is het recht der
Overheid in Godsdienltige zaaken? Welk is het wee-
zeu
(*) sutpic. ad CICER. IV. ad Divers. Ep. 5. OVID. XV.
Metam. vs. 421. p. FABER Semeftr. Lib. I. c. 9. GROT. de
Jur. B. & ft L. II. c. 9. §. 4.

MET DE ZEDE- EN GESCHIEDKUNDE. J8l
zen cn de aart van de wetgevèndë magt? Hoe veel verm
a die ? Hoedanig is het recht van ftraföefening of
dwingende magt ? Welke haar grondflag , doel cn
paaien? Welke magt heeft een Oppergebieder op het
leven , den goeden naam en bezittingen der onderdaanen
? Welke fchattiugen mogen geheven worden ,
en op welke wyze drukken zy het minst? Hoe weckt
dc Oppermagt met opzigt tot den 'uitwendigen toeftand
van den Burgerftaat , en met betrekking tot
andere Volken ? Welk is het recht van oorlog, van
Vrede en Verbonden, van Afgezanten , van Onzydigheid
? en meer andere vraagen , welken alle het
belang der Staatkunde genoegzaam betoogen , en het
nut aanwyzen , om het Staatswerktuig met alle deszelfs
deelen en wyzen van werking van naby , met
aandagt , te befchouwen.
Wy kunnen den rechten prys der weetenfehappen ook
byzonder uit twee oorzaaken fchatten : vooreerst, uit
dc uitgeftrektheid van het nut , dat zy aanbrengen :
ten tweeden, uit de duuring van dat nut. Wat het
eerfte aanbelangt , de voordeden van dc kennis van
het Staatsrecht en beleid in het Staatsbeftier bepaalen
zig geenszins tot een enkel mensch, noch tot
weinige menfchen, maar vloeijen over een geheel Volk
heen , meest al uit duizende, ja uit honderd duizende
, of ook eenige millioenen menfchen beftaande.
Wat de tweede reden der waardye van de Staatkunde
aangaat , hoe dikwyls is de duurzaams bloei van
een Volk niet de vrugt geweest van de kunde en van
het doorzigt van eenen Staatsman , wiens beleid aan
eenen Burgerftaat het beftendig geluk, door veele eeuwen
heen , heeft verzekerd ?
Komen wy nader tot de befchouwing van eenige
M 5
b v
-

iSn OVER DE STAATKUNDE EN DERZ. VERBAND
byzondcrheden; onze (telling zal daar uit eenen nieuwen
toevloed van bewyzen ontkenen.
Het is een bekend zeggen , dat het welzyn des
Volks de hoog ft e wet moet zyn. Ik eerbiedig die les,
houde die zelfs voor een Goddelyk bevel, welk aan
eenen iegelyk Ingezeten moet diep in het hart gegraveerd
zyn. Welk nut, hulp , bytfand, dienst is van hem
te wagten , die zyne eigen belangen boven die van
zyn Vaderland ftelt ? Maar , welke zullen de vrugtcn
van dit uitmuntend voorfchrift zyn , indien hetzelve
niet door het Staatsrecht uitgelegd , bepaald ,
beftierd worde ? Zal een Volk op grond van dit
voorfchrift , in navolging van andere trouwverbreckende
Volkeren , de wettig gemaakte verbonden met
voeten treden , zodra het die met zyne belangen zal
ftrydig oordcelen? Geenszins! De gezonde Staatkunde
kert veeleer , dat zulks nimmer het wclzyn , nimmer
het waar belang van een Volk , maar veeleer
eene fhoodc dwingclandy, eene febandelykc trouwloosheid
is. CICERO getuigt in eenen gemcenzaamen brief
nan eenen Vriend , (*) , dat alks onzeker is , zo
haast men van het heilig recht afwyke. Het recht,
zegt hy elders (i) , is zo noodzaakclyk , dat zelfs
dc ftruikroovers , die ccn fnood verbond van roof
cn moord hebben aangegaan , in het bewind van
hunne Maatfchappy, cn de verdeeling van den feban-
(lelykcn buit , een gedeelte van dit recht volftrckt
noodig hebben. Deze bepaaling cn uitlegging van het
uitmuntend gezegde wordt niet alleen gedaald door
het gezag van oude en laatere Wysgecrcn , maar ook
0) IX. ad Div. i(5.
ffj li. de Offic. 11.
door

MET DE ZEDE- EN GESCHIEDKUNDE. 183
door her veel uitneemender voorfchrift der gewyde
bladen , die ook dan gebieden, zyn woord te houden
, als men tot zyne fchade gezwooren heeft.
Het gaat met Oppergebieders en geheele Volken ,
even als met byzondere menfchen. Geen van beiden
kunnen in de Maatfchappy eene aanzienlyke plaats,
zonder eene zekere waardy , zonder agting, zonder
roem bekleeden. Die roem wordt bekomen , behouden
en vermeerderd , gelyk door wysheid , beleid en
dapperheid , zo ook vooral door rechtvaardigheid cn
heilige nakoming van de wetten der Natuur en 't
Volkeren - recht , zonder welke alle andere lof eh
roem Ilegts ydelc klanken zyn. Welk een' roem verwierf
dc dappere Krygsheld ALEXANÜER , die de onfchuldigfte
Volkeren in de afgclcgcnftc fchuilhocken van den aardbodem
opzogt, om hen de felfte plaagen van zyne onverzadelyke
heerschzucht te doen gevoelen, cn hunne voorheen
vrye halzen in zyn flaaffche juk te knellen ? Welk
een' naam heeft hy by ware Wyzen gemaakt ? De
Wysgeer SENECA noemt hem eenen onbezonnen jongeling
: de dichter LUCANUS een' gelukkig' geweldenaar
; en dc Gefchicdfchryver CURTIUS een' ftruikroover
van het gantfche rnenfchelyk geflagt. Het Staatsrecht
leert ons, dat geene oorlogen rechtmatig zyn,
dan die gevoerd worden tot vernieling van flaaffche
kcetencn , verdcediging van Vryheid , handhaaving
van vryen Godsdienst , befcherming van de rechten
der ingezetenen, en behoudenis van wettige bezittingen
, vooral ook van Vryheid in Zeevaart en Koophandel
, de bronnen van beftaan van veele Volken ,
byzonderlyk van ons dierbaar Vaderland.
. Maar men vergunne my, het nut en belang van het
STAATSRECHT nog door een ander voorbeeld te ftaaven.
Wy

I84 OVER DE STAATKUNDE EN DERZ. VERBAND
Wy kezen in de Gefchiedfchriften , en zien dagelyks
, dat de Vorften , dat ook andere Oppergebieders
, over geheele Landen en Volken , by verdrag ,
gifte , verkoop , verruiling , of by uiterften wille ,
beftel doen , even als over hunne byzonderc eigendommen
en bezittingen, KAKEL DE GROOTE deelde
reeds zyn uitgebreid ryk onder zyne kinderen ; maar
wysfelyk deedt by deze verdeeling door de voornaamften
van het ryk en den Paus bekragtigen. Heeft
niet Koningin ISABELLA over het ryk van Castilic
by laatften wille , beftel gedaan ; hoewel PHIL'IP DE
SCHOONE zig weinig aan die erfftelling kreunde?
JORIS VAN SAXEN vcrkogt • in 't jaar 1515 Friesland
aan KAKEL DEN WEDEN, voor een lom van 300,000
guldens. Dit misbruik ging zo verre, dat veele Volken,
dat ook de Nederlanders, de van ouds Vryheid ademende
Nederlanders , tegen deze onwettige handelwyzen
der Graaven , naar bekwaame hulpmiddelen
uitzagen , en by uitdrukkelyke handvesten , beëedig-'
jde handvesten, bedongen, dat zy nimmer vervreemd,
nimmer van de Graavelykheid zouden afgefcheiden
worden. Het is het STAATSRECHT , het welk ons
ten vollen overtuigt , dat , gelyk het gebied over een
Volk aan eenen Vorst of Raad kan worden opgedraagcn,
dat gebied geenszins zodanige willekeurige magt
en beftelling geeft , maar veeleer die afkeurt en verwerpt
, en door die volk overtuiging den vrye Ingezetenen
moed en yver inboezemt, om zig betamelyk,
hoewel mannelyk, tegen zo fnoodc dwingelandy en overheerfching
te verzetten.
Wat is voortrelfelyker, wat nuttiger voor den Burgerftaat,
dan dat de harten der Burgeren gloeijen van
lipfde voor hgt Vaderland , deszelfs eer en roem be-
har-

MET DE ZEDE- EN GESCHIEDKUNDE. 185
hartigen met die zucht en yver , van welke de oude
Romeinen , de oude Batavieren en onze Voorvaders ,
voor ruim twee eeuwen , blaakten ? Veeltyds is het
een gebrek, dat de Burgers omtrent het bellier, omtrent
hunne rechten , te onverfchillig , te vadfig en
als flaapende zyn. Doch ontwaaken zy eens uit dien
flaap , ontvonkt hen de yver om ingeflopenc misbruiken
te verbeteren , om zig in hunne waarde en
rang van vrye Ingezetenen en Burgers te hertellen
; dan , dan is het een gevaarlyk tydftip.
Geen Volk kan gelukkig zyn , als op gronden van
eer , deugd , rechtvaardigheid , welke ligtelyk verzaakt
worden , wanneer men van het 'eene uiterde
'tot het andere overflaat. De ontwaakte yver kan dan
geen weezenlyk heil, geene duurzaame vrugten voortbrengen
, ten zy ze door de billyke lesfen van het
STAATSRECHT beftierd, en door wyze raadgeevingen
der STAATKUNDE geleid worde. Zonder dit beleid is
die ontwaakte yver veeleer eene heftige ontvlamming
, die door zyn geweld alles, van rondom, verwoest
en haastig weder uitdooft. Q Nog meer. Ontvlamt
eene edele zucht tot herftcl van vergetene voorrechten
; het is noodig , dat men die verdonkerde
voorrechten , uit egte Gcdenkftukken opdelve , voor
het licht brenge, en ontegenzeggelyk betooge. Maar,
hoe zullen die Gedenkdukken , die handvesten verdaan
, uitgelegd , en 's Volk weezenlyke rechten daaruit
aan-
(*) „ Le peuple a toujours trop d'aaion , ou trop peu.
„ Quel.ques fois avec cent mille bras il renverfo tout. Quel-
„ ques fois avec cent mille pièds il ne va que coinrne les
„ infeftes. MOHTESQUIEU."

185 OVER DE STAATKUNDE EN DERZ. VERHAND
aangevveezen kunnen worden , zonder aan valfchelyk
ingebeelde aanfpraaken den teugel te vieren , indien
de kennis van het STAATSRECHT niet voorlichte ?
En deze aanmerking overtuigt ons , dat de Staatkundige
weetenfchap wel bovenal en in de eerfte
plaats voor die geenen nodig en onontbeerlyk is,
die aan het roer der Regeeringe gefteld zyn ; maar
in de tweede plaats is zy ook van veel belang voor
een' iegelyk , die zig boven den laagen (tand van
een blind en llaafsch Volk wil verheffen. Het is een
voornaame pligt , aan het Oppergebied te geven het
geen daaraan toekomt; maar het is ook tevens eene
voornaame pligt , aan alle eigendunkelyke overheerfching,
aan ontembaare heerschzucht paaien tc zetten.
Maar hoe zal een Burger , hoe zullen ingezeetenen
tot dien manmoedigen en rechtvaardigen tegenftand genoopt
worden , die niet weeten , op welke gronden
de Oppermagt fteunt, hoe verre haare grenspaalen zig
wettig uitftrekken; welke de natuur en aart cn daaruit
voortvloeijende verpligtingcn en rechten van het
Staatsbefticr zyn ? De verbreiding dezer kundigheden
door alle de befehaafdc leden van den Staat, is eene
vaste borstweering tegen alle liioode aanvallen en inbreuken
op de dierbaare Vryheid ; terwyl , integendeel
, tic overheerfching en het willekeurig gezag, nergens
meer goede kans heeft den meester tc fpceleu,dan
daar dc onkunde algemeen is nopens de magt , de
rechten en vcrpligringen van dien geenen, aan wien het
ftuur van regeeringe is toebetrouvvd. Hoe zal iemand
met zekerheid kunnen beflisfen , of de Staaten aan
PHILIPS DEN II. het Graavelyk bewind met recht hebben
atgezwooren , indien hy van de grondlcsfen der
gezonde Staatkunde onkundig is? Hoe zal zodanig
een

JUET DE ZEDE- EN GESCHIEDKUNDE. 18?
een met vrugt de gefchiedenisfen der Volkeren opflaan
, en de oorzaaken van hunnen opkomst, bloei,
vermogen , verval of ondergang kunnen nafpooren ,
daar een kundig en omzigtig Staatsbeftier de fpil
is, waarop het rad der lotgevallen van elk Volk voornaamelyk
draait ?
Het is zo; de dapperheid is eene deugd, die blinkender
in de oogen fchittert : het STAATSBELEID is
flegts eene ftille, eene zagte bekwaamheid. Maar,
de dapperheid kan meestal alleen in onftuimige tyden
, in bitfe oorlogen , te ftade komen. Doch dc
wysheid in het Staatsbewind, door rechtvaardigheid
geleid , maakt in alle tyden , ook in die van vreede
en rust, voor tegenwoordige en toekomende eeuwen,
een Volk magtig, aanzienlyk, geroemd. Ja , wat is
zelfs de moedigfte dapperheid , zonder Staatsbeleid ?
Niet, als of wy den heldhaftigen Krygsmoed zouden
willen verkleinen : Geenszins ! De Gefchiedverhaalen
van ons Vaderland zyn vol uitmuntende voorbeelden
van Helden , van grootmoedige DE RUITERS , TROM­
PEN , EVERTSENS , WASSENAARS , wier glocij'ende
liefde voor 't Vaderland en dappere vuist meenigmaalen
ons Land uit de kaken van eenen alverwocstenden
vyand verlostte. Maar, dit zeggen wy alleen,
dat het beleid van een uitüxkcnd Staatsman, doorzult
in kennis van Staatsrecht en bewind , dat de
fchranderheid van WILLEM DEN I. van OLDENBARNE-
VELDEN , Van DE GROOTEN , Van DE WITTEN , V311
VAN SLINGELANDEN , vaak niet minder ons dierbaar
Vaderland is te ftade gekomen , en niet zelden de
dreigende woede van eenen norsfen vyand wist te verydelen.
Het aangaan en inrigten van verbonden met
andere Volkeren, is een der voornaamfte middelen, zo
voor

ï8S ÓVER DE STAATKUNDE EN DERZ. VËtCfiANB
'Voor inwendigen bloei en welfland , als voor veiligheid
tegen buitenlands geweld. En wie zal ontkennen
, dat het voorzigtig beleid in het kiezen van zodanige
Bondgenooteu , die ons noch zullen kunnen noch
zullen willen onderdrukken, van hét grootst aanbelang
is; en dat zonder kennis van het Staatsrecht die verbonden
niet zodanig" kunnen worden ingcrigt , dat zy
van een beflrettdfg voordeel Zyn , en alle gelegenheid
tot twisten voorkomen ?
Maar mogelyk werpt my iemand nog tegen : Wat
baat al die keunis van het STAATSRECHT ? Wat nut
heeft het in , 's Volks rechten tc wectcn ; daar immers
het geweld der wapenen , het donderend gefchut
, en overmagt van Krygsbcnden alles beflist ?
Zo hier nog iets buiten Krygsmagt in tel kan komen,
zo zal het die flimheid , die listigheid , die loosheid
inoeten zyn, welke men wel met den fchoonfchynen-*
den naam van STAATKUNDE vernist heeft , cn die
meestal in de Moven der Vorften doorgedrongen ,
in de gewigtigfte onderhandelingen der Mogendheden
den eerftcn rol fpcelt, maar die egter van het STAATS 1
-
RECHT en STAATSBELEID , voor welke thands gepleit
wordt , zo veel verfenilt, dat zy geen de minfte gemetnfehap
met dezelve kan gezegd worden te hebben.
Wat deze tegenwerping aangaat, wy ftaan toe, dat
de loosheid der Hoven , Uemelswydte , van de edele
weetenfchap der STAATKUNDE is afgelegen. Maar
Vooreerst , wy ontkennen het gevolg: wy ontkennen
volledig , dat de listigheid en loosheid die
deugd zouden zyn , welk een Volk Beftèndiglyk
voorfnoedig, inagtig, aanzienlyk, gciigt, cn geroemd
zou maaken. Pseen: onze Voorvaders dagten gantseh
an-

WET DE ZEDÈ- EN GESCHIEDKUNDE. I89
anders. Zy wilden zelfs geen gebruik van hunne
magt, van hunne wapenen maaken, ten zy het recht
en dc billykheid die wettigde. Maar ten anderen,
daar is naauwlyks een Volk, zo fhood , zo verlaagd,
zo van alle gevoel van eer, van alle denkbeelden van
billykheid verbasterd, dat niet aan zyne vuigfte daaden
, cn onregtvaardigst geweld , ten minften een
icbyn, een kleurtje van recht poogt te geeven. Dan
komt de kennis van het STAATSRECHT ter fneede ,
om dc arglistige fpitsvondigheden van de valfche
Staatkunde te ontdekken, de looze drogredenen met
bondige bewyzen te vellen , en de trouwloosheid
naakt en bloot aan den dag cn voor het oog van
alle Volkeren openteleggcn. Dat het niet altyd met
wapenen te doen is, bewyzen de voor- en tegenfehriftcn
der twistende Mogendheden , bewyst ook de
pcnnenftryd , die tusfehen twee magtige Vorften in
Duitschland , voor weinige jaaren, gevoerd wierdt.
Wy gaan over tot het ander gedeelte van onze
Verhandeling , om het Verband der Staatkunde , zo
met de Zede- als Gefchiedkunde kortelyk aantetooncn.
Wat vooreerst de Zcdekunde aangaat, men behoeve
Ilegts te herdenken, dat het hoofddoel der Burgermaatfehappyen
, het geluk is van redclyke wezens ,
en behoeve Ilegts het eeuwig verband te befchouwen,
door het wys Opperweezen tusfehen geluk en deugd
gelegd. Slaan wy een wysgcerig oog op de lotgevallen
der oudere cn laatcre Volkeren , wy worden
overtuigd , dat hunne zeden de oorzaaken van hunnen
bloei of verval geweest zyn. Wat de tugt kan
te weége brengen , toont liet oude, het maatige, het
wïsiiEG. IV. D. N dap-

I^O OVER- DE STAATKUNDE EN DERZ. VERBAND
dappere Lacedemonië aan , van welk CICERO (*) getuigt
, dat het de eenigftc Burgerftaat was, die ten
zyne tyde reeds meer dan zeven honderd jaaren, met
de zelfde zeden , de zelfde gewoonten en onveranderde
wetten gebloeid hadt.
De oorzaaken van het verval of den geheelen ondergang
der Volkeren zyn zeer verfchillende: dan eens natuurlyke
; als watervloeden , aardbevingen en diergelyken
: dan eens zedelyke; waartoe ook de geesfel des
oorlogs gebragt wordt : maar de gedugtfte oorlog ,
de gevaarlykffe vyand , is 't verval van zeden , verbanning
van eerlykheid, toeneeming van weelde, verzuim
van kennis en weetenfehappen, zucht tot gewaande
grootheid, cn daaruit noodzakelyk voortfpruitende
lafheid, en laage kruiping voor de zulken, die geene
andere verdienden hebben, dan of hunne fchatten, of
het lot van geboorte.
De drift van ongetemde begeerten brengt de verwoesting
over het gantfche aardryk; maakt de Regeerders
zeiven tot onze ergde vyanden; vertrapt de
heiligde wetten van het menschdom, cn verdelgt de
ontzachlykde Staatcn. Liggen de onderdaanen in
wellustigheden verzonken , het Staatslichaam kwynt,
even als een natuurlyk lichaam, welks leden ontdooken
, met kanker of ander bederf befmet zyn. Dit
bevestigt de ondervinding overvloedig. Zelden is een
Volk te gronde gegaan, ten zy dan wanneer hetzelve
de deugd eerst verbannen hadt. Hoe veele rampfpoeden
ons Vaderland folteren ; hoe veele bronnen van
welvaart, of door den natuurlyken loop van zaaken
verdroogen, of door den nayver van anderen ons worden
(*J Pro Flacco.

MET DE ZEDE* ÈN GÈSCIIIÈOKUNDÉ* 191
den ontvreemd , cn naar elders afgeleid ; wy zullen
een bloeijend, een geacht en geëerd Volkblyven, zolang
wy by naarftigbeid , ook matigheid , vroomheid ,
rechtvaardigheid, dapperheid voegen, en andere voorouderlyke
deugden bly ven aanklceven. Het vermaard
Laccdemonie heeft zynen bloei en vermogen niet dan
met zyne zeden verloorcn. En is Afië door ALEXAN-
DER overwonnen , de bcdorvene zeden van dit ge-
West zouden hem , hadt hy langer geleefd, ook wederom
heftiglyk aangevallen, zynen roem verduisterd ,
en zyne magt vernield hebben.
Dit is in zo verre zeker, dat dc enkelvoudige rcgeeringswyzcn
om geene andere reden , dan om de
ontoombaarheid der hartstochten en verzaaking der
deugd, zo zeer te dugtcn zyn. Wanneer in de Monarchie
de Alleenheerfcher willekeurig oordeelt over dc
toepasfing der wetten, die hy alleen maakt: wanneer
in de Aristocratie de voornaamltcn en rykften, door
hoogmoed vervoerd , zig alles geoorloofd reekenen ,
en het algemeen belang aan hunne byzondere inzigten
opofferende, de twecfpalt zaaijen, die het Land verfcheurt;
wanneer in de Democratie het Volk blind
in zaaken , onkundig van het omzigtig Staatsbeleid ,
buitenfpoorig in verlangens , wispeltuurig en fteeds
naar nieuwigheden haakende , zynen denkbeeldigen
waan involgt : zodanige ftaat fnelt fpoedig tot zyn
ondergang. Hoe wys ook het zeggen van den Staatkundigen
POLYBIUS is , dat de beste regeerwyze uit
haaren aart nog altyd wankelbaar is; de gemengde regcerwyzen
verdienen nogthans den voorrang, als welken
het meest gefchikt zyn om het gezag der wetten
hoven dat der Regeerders, en van de Regeerders wederom
boven de Ingezetenen te ftellen, de voordeden
N 2 der

192 OVER DE STAATKUNDE EN DERZ. VERBAND
der drie Regeerwyzen vereenigen, en een allezins voegzaam
evenwigt vestigen.
Het is zeker, dat de Burgerlyke Vryheid eene uitmuntende
zaak is ; maar het is tellens zeker, dat
de Vryheid zonder wetten , zonder zeden , zonder
vroomheid der Burgers, niets anders is dan eene loutere
losbandigheid, die, kort van duur, uitfpat, alles
verwart, alles het onderüe boven keert, en eindelyk,
zig zelve verwoestende, in de laagfte flaverny eindigt.
Doch, hoe noodzaakclyk de wetten voor de waare
Vryheid zyn, zy zyn alleen niet genoegzaam. Zonder
zeden , zonder cerlykheid , worden duizende listen
uitgedagt, om het doel der wetten te leur te ftellen.
Ook is het onmogelyk voor alle gevallen wetten
te -maaken. Veele zaaken zyn nuttig en cerlyk , die
nogthans de voorziening der wetten ontwyken. De
overmatige mecnigvuldigheid der wetten duidt ook
een bedorvene Staatsgefteldheid aan , even gelyk de
meenigte van geduurig aangewende geneesmiddelen ,
veeltyds kenteekens van een ziek en kvvynend lichaam
zyn. De overmaat van wetten verkleint ook dc achtbaarheid
van den Wetgever. Daar zyn dikvvyls andere
middelen , om de Ingezetenen tot deugdsbetragting te
noopen. Het bevorderen van werkzaamheid bindt
meer de weelde en overdaad in , dan honderde wetten
, en het verfchaffen van fchuldeloozc uitfpanningen
en vermaaken, beteugelt meer de ongebondenheid ,
dan de llrengite Itra.Ten. Het werkzaam vernuft der
menfchen eischt voorwerpen van bezigheid : het beleid
eener wyze regeering verfchaft die voorwerpen ,
het poogt het Volk door deze heilzaame list van
lchadelyke of nattclooze, tot voordeelige of ten minfte
min fchadclyke werkzaamheden uittélokkem
Zie

I TU&T DE ZEDE- EN GESCHIEDKUNDE. I93
, Zie daar , eenige aanmerkingen over dê betrekking
der Staatkunde tot de Zedekunde. Dit verband moet
edele zielen eene aangenaame aandoening verwekken.
Het leert ons vooreerst , dat een Volk kan gelukkig
zyn, indien het maar wil deugdzaam zyn. Ten au-,
deren , dat geen dwingeland beltendig kan heerfchen.
Hy mag voor eenen tyd in magt opftygen , maai­
de bronnen van die magt verdroogen ras , cn zyn
eigen geweld verwoest hem. Verlangt iemand dat ver-'
band tusfehen Zede- en Staatkunde nader te kennen ,
hy leeze een klein , maar uitmuntend, Boekje: Les
Entretiens de Phocion, fur le raport de la JVjorale avec
Ja Politique. De grootschheid van uitdrukkingen, waar­
mede dc verhevenfte zaaken in dit werkje op het
kragtigst worden voorgedraagen , verrukt den leezer;
en het is met dubbel recht, in een Nederduitsch ge­
waad aan onze mede-ingezetenen gcfchonken-.(*).
Wat nu nog eindelyk de GESCHIEDKUNDE aangaat,
zy is het oog der, STAATKUNDE. Gelyk het in de
Phyfica of Natuurkunde te vergeefs is , zyne be-
fpiegelende denkbeelden den teugel te vieren, van voo-
ren de krachten en wetten van de beweeging en wer­
king der Lichaamen te bepaalen , cn daaruit de ver-
fchynfels in de zigtbaare waereld te willen oplosfen,
ten zy men de ondcrftellingen door daadclyke proe­
ven bcvestigc en in zekere waarheden verkeere; zo
is het noodig , de beginfels , gronden en voorfchrif-
tcn der Staatkunde , door gebeurtenisfen uit de ge-
fchiedenisfen , als met zo veele proeven, te ftaaven.
Het
(*) In den jaare 17G6. onder den -ytel: Qefprekhen van
Phocion enz.
N 3

194 OVER DE STAATKUNDE EN DERZ. VEREAND
Het is , by voorbeeld , eene opmerkelyke zaak ,
waarom het eigendunkelyk gezag zig veel eerder onder
het een, dan het ander Volk, heeft kunnen vestigen.
De vernuftige MONTESQUIEU poogt dit uit de geaartheid
der Volkeren , en deze geaartheid wederom
uit de lugtsgelfeldhoid optelosfen : waarin hy door
HUME en IIELVETIUS te recht is wederfprooken. MON­
TESQUIEU beweert, dat in hectere Luehtftreeken de
Volkeren vadziger zyn van lichhaam, maar levendiger
van verbeelding, fynci' van gewaarwordingen, gevoeliger
voor vermaak , en meer tot wellust overhellende
; dat zy hierom ligtelyk hunne Vryheid verkoopen
voor den prys van zinnelyke geneugten , cn geen
llaverny febroomen , mits maar hunne Vryheid in
vcrguldcne boeijens gekneld zy : dat integendeel in
koudere gewesten , in het Noorden , de Mi-engheid
van lucht , grofheid van fpyze en iterkere lichaamsoefeningen
, de Volkeren fterk , ftout , ftrydbaar, en
voor eigendunkelyk gezag onbuigzaam maaken. Dit
is het gevoelen van dien grooten Staatsman, Doch de
ondervinding , de proeven tut de gefchiedverhaalcn
der Volkeren , fpreeken , die volmondig tegen. Wie zal
ftaandc houden , dat die bodem , welken certyds de
moedige, de dappere Romeinen bewoonden , thans
de zetel der Vryheid isV Welke luchtllreek verdeelde
Athenen en Lacedemonië zo zeer van eikanderen, als
zy in zeden en regeerwyze verfchildcnV Zien wy niet
in het kunde Noorden, in Rusland, in Denemarken
cn andere Landen, het eigendunkelyk gezag veel meer,
dan elders , gevestigd ? Geene verlchynfelen zyn
meer iamcngelleld , dan die der Staatkundige waereld:
zy laaten zig niet altyd uit ééue oorzaak oplosfen.
Wy zouden dit , liet de tyd ons zulks toe , met
voor-

MET DE ZEDE- EN GESCHIEDKUNDE. 195
voorbeelden der verfehillende gevolgen , die de kruistogten
gehad hebben , nader kunnen ophelderen.
Maar hoe veel omzigtigheid ook noodig zy in het
verklaaren der Staatsverfchynfelen , men kan uogthans
den meest ftandvastigen loop der Staatsomwenteling
en andere lotgevallen der Volkeren in de gefchiedenisfen
nagaan, en daaruit nuttige lesfen voor onze weetenfchap
opmaaken. Zo leert ons de ondervinding ,
dat dikwyls uit de misbruiken van de Alleenheerfching
, de Regeering der Voornaamften ; cn uit de
misbruiken van dezen wederom de Volksregcering is
voorgefproten, tot dat ook de Volksregeering wederom
door haare woeste onftuimigheid zig zelfs vernielende,
de voorige Alleenheerfching heeft voortgebragt. Althans
dit zyn dc omwentelingen van het bloeijend,
het magtig Rome geweest. Eerst wierdt dit nieuwe
Volk door Koningen beftierd. De trots en euvelmoed
der Tarquynen misnoegden dermaate dc Romeinen., dat
zy de Tarquynen verjaagden, het Koninglyke bewind
vernietigden , en in deszelfs plaatfe twee jaarlykfchc
Burgemeesters aanhielden , aan welken zy eene byna
Koninglyke magt opdroegen. Thans was het meeste
gezag by de aanzienlykften van het Volk. Maar het
zyn de gefchiedverhaalen , die ons overtuigen , dat
alle magt, die zig gevoelt, in haaren aart eene uitzettende
poging, en als het ware eene veerkragt heeft,
die haar vceltyds buiten haaren behoorlyken kring
dryft. De Aanzienlykften van het Romeinfchc Volk
gaven, niet minder dan de Koningen , de duidelykfte
blyken van heerschzucht en geweld. De gemeene
Burgers klaagden , dat wel de naam van Koninglyk
gezag, maar geenszins het geweld vernietigd
N 4 was.

I9Ö OVER DE STAATKUNDE EN DERZ. VERBAND
was. Getuigen van hun misnoegen zyn de dikwytë•
herhaalde verlaatingen van de Stad, in welke zy niet
eerder konden te rug gelokt worden , dan met het
toeftaan van veele voorrechten, en het aanftellen van
Gemeensmannen, die voor de handhaving van hunne
rechten zouden waaken, doch niet zelden den Staat
beroerden. De voorrechten der Burgers wierden ook
dan eens gade gellagen , dan eens weg gefchooven ,
naar de neigingen der voornaamfte Regeerders, en den,
heeten of liaan wen yver der Gemeensmannen. Hieruit
ontftonden by herbaaling heftige fchokken. Ik behoefde
Burger-oorlogen, de onltuimige tyden van Sulla,
Maritis , Cnina , en anderen, niet optchaalen. • Eenige
magtige cn eerzuchtige Burgers roeiden hier onder,
'ftookten het misnoegen des Volks aan, vleidden
hetzelve , en fpeelden onder den naam van het Volk
hunnen rul. Hiertoe hielp veel de overgrootc magt
van byzondere Burgers. Een Staat kan niet beftaan ,
wiens Burgers magtiger dan den Staat zeiven zyn.
Wat was het gevolg ? Geen ander , dan het geeu
meestal plaats heeft. De Aan/.icnlykcn het Volk, en
het Volk zelve zig wederzyds beftrydende en verzwakkende
, haakten eenige magtige Burgers naar de
Oppermagt: Vanhier geweldige fchuddingen en debloedigfte
Burgeroorlogen , tot dat de uitfteekende bekwaamheden
, krygsbeleid cn dapperheid, aan den eerzugtigen
C/ESAR de overwinning boven zyne mededingers
fehonken; aan C/F.SAR , zeg ik, die de Vryheid
van het eertyds vry , deugdzaam , aanzienlyk ,
moedig en gedugt Rome in kectcnen klonk , en den
grondslag tot eene alleenhecrlching vestigde , waarop
de Keizers, zyne opvolgers , nog cenigen tyd over het
Ro-

MET DE ZEDE- EN GESCHIEDKUNDE
J
9?
Romeinsch Volk het Oppergebied voerden , tot dat
hun eigendunkelyk gezag alle paaien overfchrêedende,
zig zeiven eindelyk vernield heeft.
De GESCHIEDKUNDIGE KENNIS js dan van het groot­
fte belang voor de STAATKUNDE , en levert ook de
fchoonfte voorbeelden op van Mannen , die, gelyk
zy de liefde van de Burgery en Ingezetenen verdiend»,
dezelve ook tot belooning van hunne deugd en onftervelyke
daaden verkreegen hebben, en met die helde
en de traanen van hunne Burgers zyn ten grave
gedraagen : voorbeelden van Mannen , welker uitftekend
beleid, onverzettelyke eerlykhcid , onkreukbaare
trouw , doorzigtige Staatskennis, blanke onfchuld ,
aanzienlyk gezr», yver voor Godsdienst, zueht voor
Wetten en Vryheid, onvermoeide arbeid voor s
Lands wclzyn , cn andere loifelyke deugden op het
luisterryklte uitblonken.
Ik cind'ge met dezen hartelykcn wensch, dat de voorouderlyke
deugden in ons dierbaar Vaderland mogen
bewaard of hcrlleld worden ! Dat fteeds eerlykheid ,
trouw en rechtvaardigheid , gevoegd by naarftigheid ,
moed en dapperheid, den roem van het Volk van Nederland
vermeerderen ! Dat in het bewind over dit Volk
zodanige mannen mogen geteld zyn , die in Staats-
Zede- en Gefchiedkunde uitmunten ! Mannen, die
in rechtvaardigheid Arijiides, in krygskunde Themifiocles
, in wysheid Cato , in deftigheid Nerva , in gemaatigdheid"
Trajanus , in zagtmoedigheid Anteninus
evenaarende , de liefde van een gelukkig en dankbaar
Volk, en verdienen en bezitten mogen !
N 5 CLAIR-

20S
CLAIRSENS EN DIEFHEIM,
OF HET
GEMEENE MENSCIIENVERSTAND.
(JJH het Heogdttitsch van EBERHARD,)
•CEAIRSENS cn DIEFHEM , de eerfte van Franfche ,
de andere van Duitfche afkomst , hadden zich te
Merges, een aangenaam fteedje van het Pais de Fawd,
nedergezet, om aldaar in een aangenaame en letterminnende
rust, onder een verftandig gczelfchap, dat de
fchoonheid der natuur en de ongedwongenheid in de
verkeering derwaards had uitgelokt , hunne overige
levensdagen tc kunnen doorbrengen. Zy hadden zich
in de dagelykfche cirkels, waar altyd het zelfde gezelfchap
by een kwam, zeer fchielyk nader lecren kennen
, cn een gclyke fmaak voor de geneugten van
den geest , inzonderheid in wysgcerige nafpooringen,
had wel ras hunne kennis aan elkandcren tot een zeer
vertrouwlyke boezem vriendfehap verheven. Dan deeze
fmaak was alles, wat zy met elkandcren gemeen hadden
; in hunne gevoelens cn grondftcllingen vcrfchilden
zy dikwils zeer veel. Doch wel verre dat deeze
Verfclleidcnheid dc onderlinge mededecling van hunne
gedachten zou hebben kunnen verhinderen , onderhield
dezelve veel eer hunne wysgcerige verkeering,
terwyl deeze vriendelyke gefchillen niet alleen geduurige
ftof gaaven aan hunne gefprekken , maar dezelve
daarenboven altyd bclangryk maakten.
CLAIR-

OVER HET GEMEENE MENSCHENVERSTAND. tQJ?
CLAIRSENS was in Parys tot een man van de waereld
opgevoed , en reeds vroegtydig in het gezelfchap
van welleevende en verlichte perfoonen van verfchillende
Handen cn fckfen ingeleid. Hy had vervolgens
een gcruimen tyd by de Koninglyke Zeemacht ge-'
diend, had verfcheidene veldtochten bygewoond, en,
nadat hem eenige wonden tot den dienst onbekwaam
gemaakt hadden , zyn affcheid genomen. Zyn ver^
mogen , dat grootendeels uit lyfrenten beftond , was
groot genoeg, om in een klein Provinciefteedje , gelyk
Morges , ordentclyk te kunnen bclbian ; en in
deeze haven zyner aardfche gelukzaligheid , gelyk hy'
zelf fchertzend pleeg te zeggen , had hy zyn doorfchooten
en ontmast fchip afgetakeld , om niet eerder
weder uittelopen, dan naar het land der eeuwige
ruste.
DIEFHEIM , dc zoon van een kundig geestlyke in
het hertogdom Wirtembcrg , was van zyn kindsheid
af zeer zorgvuldig in de weetenfehappen opgevoed.
Zyn meeste gezelfchap beftond in zyne wel beredeneerde
boeken , cn zynen doorkundigen vader. De
eeniglte verandering , die hy in zyn jeugd ondergaan
had , beftond daarin, dat hy de fchaduwen der hoornen
van zyn dorp met de fchaduwen eener Stadsfchoole
verwisfelde. Door deeze levenswyze had zich
eene zucht tot diepzinnige befpiegelingcn , waartoe
hem zyn vroegftc onderwys had ftof gegeeven , by
hem zo vast gezet, dat hy dezelve zyn gantfche leven
door behield, Hy was , naar voltooijing zyner
Academifcbe itudiën , met een ryk jongeling op reis
gegaan.; doch een zo laate omgang met de waereld
had zulk een diep ingedrongen zugt tot een befchouwend
leven even zo weinig kunnen uitwisfehen , als de
op-

%W ... .. CLAIRSENS •» DIEFHEIM OP
oppervlakkige gefprekken der befchaafde geaelfcfaappen
zynen wysgeengen geest in eene gegronde navorfS
der duigen had kunnen verzwakken. Hy had zich
?iet zyn vermogen, dat hem door den dood zyner ou,
ders te beurt gevallen was, en een penüoen dat by van
zyn voedfterhng kreeg, na het alioopen van zyne
reize , naar het aangenaanie fteedje begeven waar
CLAIRSENS zyn verblyf had genomai , om aldaar het
ovenge van zynen levenstyd, in zyne geliefkoosde
neiging , ongehoord te kunnen genieten
Het was natuurlyk , dat twee zo verfchillend gevormde
menfchen, over duizende voorwerpen verfcliillend
danken moesten. De onafhangkelykheid waarin
zy leefden kon hen niet verhinderen , om by ieder
gelegenheid hun gevoelen zonder eenige achterhouding
*= zeggen , tenvy, de belangeloosheid, en de toon
1
^hting,waarmede zy hunne vriendem
Schillen onderhielden, ieder ibhaduwe van drift
cn zugt om gelyk te hebben, uit hunne gefprekken
verladen Hoe lang zy ook met ejjdetpfirZ
hadden , Honden zy echter nog fteeds aan den drempel
van het heiligden, der wysbegeerte, by de vraag,
wie of rechter was in philofophifche gefchillen , of
Veel eer, welke dc grenzen waren van alle wysbegeenge
navorfchingen. CLAIRSF.NS beweerde, dat de wvs
geerte zich met de uitfpraak van het gemeene menichenverftand
moest tc vreede Hellen , en, zo dik
Wils hetzelve deeze weetgierige weetenfchap t^cn.
fprak , z.ch aan zyne bellisfmg moest onderwerpen '
Naar zyne gedachte was het even vruchteloos als
onnut eyen onzeker als gevaarlyk, over de grenzen
van deszelfs gebied te gaan. Over deeze grenzen
Pleeg hy er altyd bytevoegen, moet. een zo floute'
Piii-

HET GEMEENE MENSCHENVERSfA'ND. £0*
"Philofophie noodwendig in de duistere en 'ondóorgroff-
'dclyke wocstenyen van het fcepticismus verdwaaien';,
en het effen pad van Godsdienst en Zedenleer , dat
'tot het geluk leidt , uit het oog verliezen.
Deeze voorzichtige Philofophie fcheen alte vreesachtig
en bekrompen voor DIEFIIEIMS onverl'chrokken
wysbegcerte. Hy meende in de fchemerende velden
en glibberige paden der boven het zinnelyke verhevene
weetenfchap zekere gangen ontdekt te hebben, die
op eenen zeer verren aftand, (welke echter , naar
:
zyn gedachte , voor een geoefend oog niet onbereikbaar
was,) weder op de tot het geluk leidende padenvan
Godsdienst en Zedeleer uitliepen. • Doch
alle zyne gronden hadden zynen vriend nog niet over­
tuigd.
In deezen ftaat waren de zaaken , toen DIEFIIEIM
eens, op eenen fchoonen lentemorgen, zynen CLAIR-
SENS in deszelfs tuin bezogt. Hy vond hem in een
lommerryke laan, aan den kant van een klein beekje ,
met een boek in de hand zitten. Het was DAVID
-IIUMES verhandeling over de menfchelyke Natuur. De
inhoud van dit werk, dat met hunne tot hiertoe gevoerde
gcfchillen zo veel overeenkomst had , moest
zeer natuurlyk hunne gefprekken wel ras weer op het
gewoone fpoor brengen. Ongemerkt vonden zy zich
verdiept in een gefprek , waarvan het volgende de
'hoofdinhoud is.
• CLAIRSENS. Nu ZO VC1TC , DIEFHEIM ! lUOet gy
'den ftroom der befpiegelingen volgen , als gy eens het
gebied van het gemeene menfchenverltand verlaten
-hebt : gy moet niet alleen het beftaan van de lig-
•diaamelyke waereld, maar zelfs het aanweezen van ue
wae-

g03 CLAIRSENS EN DIEFHEIM OF
waereld der geesten loochenen. Wanneer HUME, rnet
alle de fpitsvinnigbeden , waarmede hy zynen leezer
verwart , de noodzakelykhcid , om naar de veilige
velden van het menfchelyk verftand te rug te trekken
, wil zigtbaar 'maaken ; dan is hy myn man.
DIEFHEIM. Hy is ook dc myne, wat hy voor het
overige moge willen. Want dit, dunkt my, heeft hy
genoeg getoond, dat alle onloochenbaarc ondervindingen,
die wy hebben kunnen, ons alleen van de daadlykheid
onzer voorftellingcn overtuigen.
CLAIRSENS. Maar daarby laat hy u {taan. Zult
gy nu geloovcn, dat 'er geene lichhaamen zyn, welke
aan deeze voorftellingcn beandwoorden , ja zelfs
geen geesten, waarin deeze voorftellingen zyn?
DIEFHEIM. Dat is waarlyk liegt genoeg, dat hy
ons Itaan laat. Doch wie belet ons , zelfs verder te
gaan, en ons door onze reden van het beftaan der
lichhaamen en geesten te overtuigen?
CLAIRSENS. Gy zult zeker zeggen, wie belet ons
in het gczelfchap van ons flecht menfehenverftand te
blyven , cn tegen dc firecnenftem der befpicgclingen
onze ooren te ftoppen?
DIEFHEIM. Ik vraag u eerst, CLAIRSENS ! of deeze
zo fchynbaare Philofophifche foberbcid dan zo nodig
is, als men zegt; ja, fchoon zy ook nog zo nodig
ware, of zy mogelyk is, of zy van ons afhangt?
CLAIRSENS. Zy hangt van ons af, even gelyk de
overtuiging eener waarheid in 't algemeen van ons afhangt.
Zou ik my niet overtuigen kunnen dat geene
waarheid het gemeene menfehenverftand wederfprecken
moet? dat het —- om by het geval te blyven, waarvan
wy afgegaan zyn - ongerymd zy , het beftaan

HET GEMEENE MENSCHENVERSTAND. ÖO$
(taan eener lichhaamelyke waereld te loochenen , zoras
men kan aantoonen , dat eene zo gewaagde Helling
het menfehenverftand wederfpreekt ?
. DIEFHEIM. Maar ik vraage u: welk menfehenverftand
? Hebt gy 'er wel eens om gedacht, om u
zelve van dit toverwoord rekenfehap te geeven , om
zyne beteekenis en omvang naauwkeurig te bepaalen ?
CLAIRSENS. Het zou pedanterie zyn , een woord:
te willen verklaaren , dat in ieders mond is , en een
denkbeeld optelosfen, dat ieder in zich zei ven gevoelt,
die flegts zyn aandeel aan het gemeene menfchenverltand
gekreegen heeft.
DIEFHEIM. Dat een mensch het gemeene menfchen.
verftand bezit, daaruit zal juist nog niet volgen, dat
hy ook een duidelyk en naauwkeurig denkbeeld daarvan
heeft. Wy fpreeken allen in Profa , doch hoe
veelen zyn 'er , die niet wceten wat Profa is ? Hebben
wy van alle vermogens, krachten, eigenfchappen
en deelen van ons gantfche weezen duidelyke begrippen?
• En dat een woord in ieders mond is ,
daardoor zelfs wordt zyne beteekenis nog dubbelzinniger
; wanneer de omtrekken van het denkbeeld ,
die het uitdrukt, ook de zinnen niet fcherp genoeg
voorgetcckend zyn, bepaalt een ieder ze naar zyn
welgevallen ; en dat is het denkbeeld , waarover wy
oneens zyn, tot nog toe altyd wedervaaren. Ik denk
dat 'er geen dubbelzinniger in het geheele woordenboek
der befpiegelendc wysbegeerte Haat. Een fcherpzinnig
Wysgeer heeft deezen regel vastgeHeld: „ Zo
dikwils een Metaphyfisch onderzoek aanleiding geeft
tot eene Helling , die met dc wezenlyke volkomenheden
der Godheid ftrydig is , moet men tot het gezond

tOf CLAIRSENS EN DIEFHEIM OP
Zond verftand wederkeeren." (*) Deezen regel kan ifi
aanneemen en verwerpen.
CLAIRSENS. Hoe zo ?
DIEFHEIM. Hoe zo ? Alleen nadat ik on­
der het gezonde menfehenverftand het een of het ander
denke. Verftaa ik daaronder die onloochenbaare waar­
heden , welke in de grondftellingen der menfchelyke
kennisfe en de onmiddelbaare ondervindingen gelegen
zyn , zal ik deezen regel zonder bedenking aannee­
men ; want dat zyn de cerlte waarheden , waarvan
ik by talle onderzoekingen uitgaan , en waarop ik by
alle onderzoekingen moet te rugkomen. Dezelve te
overfchryden is onmogelyk, daar zy aan en voor zich
zcl-
(.*) Effay fur les jufles homes , qtCon doit ajftgner aux
fpeculations Metaphy/iques, par u. B£6U LIN , in de Nouv.
Mem. de VAcad. de Berlin 1780. bi. 311. Van deden
voorbeelden, die de fcherpzinnige Schryver in deeze Verhan­
deling van zulke gevallen aanvoert, waarin men de twyfelin­
gen der befpiegeling onderdrukken, en zich op de (fens com~
mun) uitfpraak van het gemeene verftand, verlaaten moet,zyn
eenigen van dien aart, dat de uitfpraaken van het gezond ver­
ftand een algemeene kragt van bewys, doch anderen Oegts zulk
eene kragt van bewys hebben voor den geene , die niet in
alle dieptens der wysbegeene indringen kan noch wil. Van de
eerde foort zyn de twyfelingen tegen de Vryheid der men­
fchelyke ziel, want deeze berust op onloochenbaare ondervin­
dingen vaH het inwendig gevoel, welke tot de eigenlyke eer­
fte waarheden behooren. Alle twyfelingen, die zulke waarhe­
den betwisten, moeten noodwendig valsch zyn. De overigen
kunnen ten minden waar zyn , en haare onwetugheid moet
hierom door diepzinniger onderzoekingen aangetoond worden,
die zekerlyk ieders zaak niet zyn.

HET GEMEENE MENSCHENVERSTAND. 205.
eelven- onloochenbaar zyn, en 'er geene andere waasheden
zyn kunnen, die nog klaarblykelyker zyn. De
regel: een iedere grootheid is aan zich zelve gelyk, —•
wat is , is —~ behoeft geen bewys, en kan ook
niet beweezen worden, omdat men geen andere klaarblykelyker
waarheden denken kan. Aan de twyfelingen,
die men tegen zulke waarheden van het gezonde
menfehenverftand maaken wilde , zou ik my niet
behoeven te ftooren , omdat men tegen onloochenbaare
waarheden geen waare twyfelingen kan voortbrengen
; fchoon het zelfs ten voordeele der wetenfchappen
ftrekt, de ongegrondheid van zulke twyfelingen
aantetoonen. De Wysgcer , die de tegenwerping
tegen de mogelykbeid der beweging daardoor oploste
, met op en neckï te gaan , deed juist zo als
hy behoorde. Doch gy ziet , dat dc aangevoerde
Scbryver onder de waarheden van het gemeene menfehenverftand
geheel iets anders ver ftaat. Want de
waarheden , welke het beftaan en de volmaaktheden
van God betreffen , kunnen beweezen worden : zy
behooren dus niet volftrekt tot de eerfte waarheden
van het menfchelyk verftand.
CLAIRSENS. Maar hoe ? als wy niet altyd weder
tot deeze eerfte waarheden te rug kunnen gaan ?
Zouden wy dan niet by eenige uitgemaakte regels
moeten ftaan blyven , waarover het wysgeerig vernuft
dikwils , cn niet zonder gevaar , zynen vlugt
gewaagd heeft? Zoude ik als dan niet deeze de eerfte
waarheden noemen mogen; de eerfte, omdat het menfchelyk
verftand, wanneer het anders zeker gaan wil,
alle zyne onderzoekingen van dezelve moet aanvangen
? zouden deeze niet de waarheden van het gemeene
menfehenverftand zyn ?
W Y S IJ E G . IV, D. O D:EF-

SOfj • CLAIRSENS EN DIEFHEIM, 01* "
DIEFHEIM. Mag ik wel vraagen , Waarom gy hel
zo onveilig houdt tot de waare grondwetten der menfchelyke
kundigheden terug te treden?
CLAIRSENS. O! is dat nog vraagens waardig? Ziet
gy niet, hoe het met hen gegaan is , welke zulk
een waagparty beproefd hebben? Zy zyn in de doolhoven
van het woeste fcepticismus verdwaald geraakt';
zy hebben aan het beftaan der lichhaamen getwyfeld;
zy hebben eindelyk de waereld met de godheid
vermengd.
CLAIRSENS. Dat hebben zy zckerlyk, helaas! Doch
fchoon eenigen zich daarin verlooren hebben, hebben
daarvoor weder anderen zich 'cr gelukkig uit gered ,
en , wat nog verdienftelyker is , zy hebben anderen
den weg gewcezen , en de ' leidraad in de hand gegeven'-,
waarmede zy insgelyks den gelukkigen uitgang
van klaarblykelyke grondftellingen vinden kunnen.
Zy hebben ons met deeze ftrecken zo bekend
gemaakt , dat , wanneer wy hun fpoor flegts volgen
willen , wy voortaan ook in deeze duistere gangen
niet meer verdwaalen kunnen. Om duidelyker en zonder
beelden te fpreeken , -wanneer de fpitsvindige Filofofie
van een BERKELEY het beftaan van de waereld
der ligchaamen twyfelagtig gemaakt , wanneer SPINO-
SA'S Sophisterycn de waereld met de godheid vermengd
hebben ; zo heeft een even zo ipitsvindige ,
doch grondige Filofofie het beftaan der ligchaamen zo
wel als het aanweezen van een Opperweezen , dat
van de waereld onderfcheiden is , mathematisch beivee-ze»»''?
•- ' :
' 7
CLAIRSENS. Noemt gy dat in ernst mathematifche
bewyzen , DIEFHEIM ! het geen byna niemand overtuigt
, ten mistten niet zo , dat hy 'er de overtui-
gings-

HET GEMEENE MENSCIIENVERSTAND. A?Ü
gingskracht in even die zelfde fterkte van gevoelt,
Waarin hy de bewyzen gevoelt, die met het gemeene
menfchenverltand kunnen bevat en gevoeld worden ?
- DIEFHEIM. Gy begeert dan, myn lieve CLAIRSENS ,
dat de waarheden, die buiten het gebied van het gemeene
verftand liggen , even zo ligt zullen bevat ,
de kracht van haare bewyzen even zo fterk gevoeld
zullen worden, als de geenen die men binnen dit gebied
aantreft ? Dan vordert gy iets onmogelyks, ten
minften iets , dat zo lang oïimogclyk blyven moet,
als men met deeze waarheden niet zo gemeenzaam is ,
!als met eenige anderen Op die wyze zoudt gy de
kaart der Filofofic , ja zelfs der menfchelyke kundigheden
in 't gemeen, zeer bekrompen moeten trekken.
CLAIRSENS. Dat weet ik juist niet. Een opmerkzaam
en welonderricht man kan toch met zyn bloot
gezond verftand een aanmcrkelyk veld van nuttige
waarheden overzien. Zie onzen Vriend BLANCFOND t
hy matigt zich den naam van geleerde niet aan; doch
hcè zeer hebben een uitgebreide omgang , een 1
wydloopige
ondervinding en veelvuldige reizen zyn verftand
verlicht!
DIEFHEIM. Dat hebben zy. Doch het verftand van
ëéri mensch is niet het verftand van het gantfche menfchclyk
geflacht. Een enkel mensch kan zeer geleerd
en verlicht zyn, wanneer hy het Hechts in één foort
van kundigheden verre gebragt heeft; doch wanneer
een gantfche natie deezen roem verdienen zal , moet
zy haare verlichting door alle takken van menfchelyke
kundigheden en weetenfehappen hebben uitgebreid. Bedenk
nu eens in hoe veele zy terug moet blyven ,
wanneer zy zich alleen tot dc waarheden van het ge-
O 2 mecne

2o8 CLAIRSENS EN DIEFHEIM, OF
meene menfehenverftand bepaalen wil. • Hieronder
verftaa ik dien graad van verftand , waarvoor
de meeste menfchen vatbaar zyn ; het bevat dus
flegts die kundigheden , waartoe geen hooger graad
van befchaaving door onderwys en nadenken vereischt
wordt. Deszelfs ondervindelyke kundigheden, kunnen
dus niet dan zodanige zyn, welke men alleen aan de
gemeene ervaring te danken heeft ; die dus zonder
een hooger graad van opmerkzaamheid , zonder dieper
navorfchen , zonder kunstige werktuigen en zonder
toebereiding kunnen verworven worden. Wat ons
derhalven flegts kunstige proeven en zorgvuldige waarneemingen
leeren , is voor het gemeene menfehenverftand
niet bereikbaar ; dat moet van zyn kring van
werking uitgefloten worden ; zulke kundigheden zyn
bét eigendom van den geleerden kenner der Natuur ;
want niet dan een onderwezen, gevormd en geoefend
verftand kan dezelve verkrygen. 'Er zyn ook nog
ondervindelyke kundigheden , die een langer oefening
in de hoogere deelen der Arithmetica, Geometrie cn
andere weetenfehappen onderltcllen. Zy moeten bekennen
dat ook deeze flegts in het gcflooten boek
ftaan, waarin de geene , die zyn verftand geen volkomener
vorming bezorgd heeft , dan die welke aan
de meeste menfchen eigen is , en zonder welke men
naauwlyks den naam vam een mensch verdient , niet
leezen kan. —— Gelooft gy nu nog , dat ik te
veel zegge , wanneer ik bewcere , dat de kring van
werking veel te bekrompen is voor het. gemeene menfchenverltand
, dan dat een Natie, die den naam van
•verlicht verdienen wil, zich niet buiten denzelven zou
durven waagen ? Doch wanneer zy het de wysgeeren
vergunnen op - het veld der ondervinding deeze
gren-

HET GEMEENE MENSCI1ENVERSTAND. 2°9
grenzen te buiten te gaan , waarom zouden zy het
hen dan op het veld der reden verbieden?
CLAIRSENS. Het geval is hier anders , myn lieve
DIEFHEIM ! Wy blyven daar in de elfen en heldere
ftreeken der zinnen; de ondervinding moge dan kunstig
of gemeen zyn , dat doet niets ter zaake. Zo ras
zich daarentegen het verftand in de ftreeken van het
onzichtbaare verliest, heeft zy niets meer , waaraan
zy zich houden kan. Ik beken u , dat deeze
voorzichtigheid een ftoutmoedig minnaar van befpicgelingen
üegts een bloote kleinhartigheid fchynen kan;
ik ftaa toe , dat deeze omzigtigheid den kring onzer
kundigheden enger maakt , dat zy menige trotfche
weetenfchap uit de Encyclopedie der menfchelyke kundigheden
verdringen zal ; doch — is dat myn
fchuld ?
DIEFHEIM. Of het uw fchuld is ? Dat zullen
wy eens zien. Gy zult het ten minden voor
billyk houden, dat gy deeze weetenfehappen, die gy
uit het gebied van uwe Encyclopedie verwyzen wilt,
eerst hoort, eer gy een zo onbarmhartig vonnis over
haar laat gaan. Gy zegt; In deeze weetenfehappen
kan men tot geene zekerheid komen. Ft zeg alleen :
De weg tot zekerheid in dezelven is moeijelyker. En
wanneer dit het geval ware , zou men alleen mogen
befluiten , dat men met meer zorgvuldigheid en ftandvastigheid
op dien weg moet voortgaan. En waarom
dat ?
Het is niet te ontkennen , dat de onderzoekingen
over onzinnelyke voorwerpen verfcheidene zwarigheden
hebben , die hen eigen zyn. Inzonderheid is de
taal in het gebied der onzinnelyke begrippen veel
O 3 man-

aio CLAIRSENS EN DIEFHEIM, OF
manker en onduidelyker, dan in den omtrek der zinlyke
begrippen. Wanneer de betekenisfen der woorden
in deeze laatfte, ih bepaalde en naauw omfchreven
beelden aan de zinnen en verbeeldingskragt kunnen
voorgefteld worden , moot menze in de eerftcn
door verklaaringen bepaalen; en daar deeze wederom
uit woorden beftaan, die mogelyk even zo onbepaald
zyn , als die, welke door haar verklaard moeten
worden ; moet dit verklaaren zo lang voortgezet
worden, totdat men op zulke begrippen komt,
die geene verdere ontleeding behoeven. Dat kan nu
mogelyk een zeer aanmerkelyke rei van begrippen vorderen
, die echter het verftand allen vasthouden en
doorloopen moet , wanneer het van zyne zaaken zeker
wil zyn. Hoe langer die rei van begrippen en
beöuiten is, door welke hy tot eene waarheid, waarvan
hy zich overtuigen wil, moet afklimmen, deste
grooter is het gevaar om tc dwaaien , deste fterker
en ftandvastiger moet zyne infpanning zyn , en deste
natuurlyker is wederom het gevaar , dat de vermoeide
oplettendheid nalaat.
CLAIRSENS. Waarom is dit ook het geval niet in
de Wiskunde? Hier toch is dikwils de keten der befluiten
even zo lang , zo niet langer dan in Bovennatuurkundige
nafpooringen.
DiEi-HEiM. Daar wilde ik juist op komen. In de
Geometrie kunnen ons de Figuurcn ecnigermaate in
plaatfe van verklaaringen dienen; en dat niet alleen om
de betekenis van ieder woord te bepaalen, maar ook
om ze in den gantfehen loop der onderzoeking vasttchouden,
en het verftand de moeite van het herinneren daardoor
te befpaaren, dat dit het denkbeeld geduurig Voöt
oogen

HET GEMEENE MENSCHENVERSTAND. 211
ODgen gefchilderd ziet. Het verftand heeft dus in het
Wiskundige verligtingen , die het in metaphyfiekc on­
derzoekingen ontbeeren moet.
CLAIRSENS. Tegen dit alles kan ik zckerlyk mets
inbrengen. Doch ik kom altyd op myn (lelling weer
te huis , waarvan gy my door de ontwikkeling der
zwaarigheden van uwe metaphyfieke weetenfchap flegts
nog meer overtuigd hebt. Laat ons dc fpitsvindigheden
van dit toverboek aan haar plaats laaten, en te
vreden zyn met het geen ons gezond menfehenverftand
ons zegt.
DIEFHEIM. Ik laat het my zeer gaarne welgevallen.
Ik ben, den hemel zy dank , niet meer pedant
genoeg, om een mensch in de waereld een weetenfchap
te willen opdringen , die hy denkt te kunnen
misfen. Ik heb eerbied voor zeer veele verftandige,
fcherpzinnigc, vcrdienftelykc mannen, die zich
nooit in diepzinnige onderzoekingen hebben ingelaaten.
Hunne uitgeftrekte ondervinding , hun gefterkt
en geoefend verftand had hen inzichten verfchaft ,
met welke zy nuttiger en werkzaamcr hebben kunnen
worden , dan ik en mynsgelyken , die een lange
fchoolfche opvoeding gehad hebben , ooit ons kunnen
beroemen geweest te zyn , of hoopen te zullen
worden. Doch daarom houde ik echter myne befpicgelingen,
die hun zo overtollig fchynen , altoos nog
voor nuttig, al zoude het flegts daartoe zyn, om den
nieuwsgierigen uitpluizer , wiens fpitsvindige fophisteryen
hem van den weg van het gezonde verftand
hebben afgeleid , weder daar heen te leiden. Want,
myn lieve CLAIRSENS ! de BERKELEY'S en HUME'S
hebben eens de doornige baan der fpitsvindigheid geopend
; wy moeten hen nu daarop volgen , het zy
o 4 wy

£12 CLAIRSENS EN DIEFHEIM, OF
wy willen of niet. De vraag is , hoe komen wy de
zwakheid van het rrfenfchelyk verftand te hulp , hoe
verfchaffen wy de onzinnelyke denkbeelden iets van de
bevatbaarheid , en de algemeene waarheden van het
verftand , iets van de klaarblykelykheid , zo wel als
haare moeijelyker bewyzen iets ten minffen van dat
gemakkelyk inzien , 't welk wy de begrippen en
waarheden van het gemeene menfehenverftand niet
weigeren kunnen ; in 't kort hoe vereenigen wy de
voordeden van het diepzinnig vernuft en bet gemeene
menfehenverftand ? Houdt gy deeze vereeniging voo?
geheel onmogdyk ?
CLAIRSENS. Ik moet wel , myn lieve DIEFHEIM ?
DIEFHEIM. 't Is zonderling ! De fpitsvindigheden
der Idealisten zyn hen klaar genoeg , om zich daardoor
op den dwaalweg te helpen , en de gronden ,
met welke men hen zoekt tc wederleggen en te recht
te helpen , maaken geen den minften indruk op hun
verftand. Gy weet niets beter om den Idealist niet
op zyn dwaalweg te ontmoeten , dan geene fchrede
uit de verfchanzingen van het gemeene menfehenverftand
te doen.
CLAIRSENS. Maar, DIEFHEIM! bedenk toch, dat
de gevallen geheel cn al verfcheiden zyn. De Idealist
doet verder niets dan dat hy ontkent; doch gy bewyst.
Hy ontkent dat uit de voorftellingcn, die onze
zinnen van de ligchaamen erlangen , niet volgt
dat 'er wezenlyk ligchaamen buiten ons zyn; Wanneer
gy niet op den grond en bodem van het gemeene
menfehenverftand ftaan blyft , moet gy dat
zelfs toegeeven; terwyl ik, die my het bewyzen niet
toevertrouwe , zeer nedrig my 0p de uitfpraak myner
zinnen verlaat. Daar gy nu tegen de Idealisten

HET GEMEENE MENSCHENVERSTAND• ^3
ten de wezenlykheid van de waereld der ligchaamen
beweert , zo ftaat het ook aan u zulks te bewyzen,
en, om de waarheid te zeggen, uw bewys overtuigt
my niet. .
DIEFHEIM. Maar dat is juist altyd het geval met,
dat de Sophisten , die u doen dwaalen , alleen ontkennen;
by SPINOZA is het geheel anders. Deeze ongelukkige
hairklover is zekerlyk door omwegen op
zyn dwaalingen gekomen , die veel langer zyn dan
de weg, waarop hy de waarheid had kunnen vinden.
Want , wanneer gy eens een oneindige zelfffandigheid
aanneemt , die gy God noemt , dan behoort 'er
geen onbevathaare fpitsvindigheid toe, om zieh te overtuigen
, dat dit wezen onveranderlyk moet zyn , en
dus van de waereld , waarin alles verandering en
wisfelvalligheid is , verfcheiden zyn. — Zo zoude
het, naar myn gevoelen, zelfs maar een fchrede meer
kosten, om den Idealist, nadat hy zich uit de waereld
der ligchaamen uit gefilofofeerd had , zich weder
in dezelve in te filofofeeren. • Gy erkent
toch een Opperwezen dat de waereld geichapen heeft;
gy ftaat toe , dat de waereld, wanneer zy het werk
van zulk een Wazen is , ook het volkomenfte werk
zy, doch dat zy deste volkomener zyn zal, hoe
grooter de harmonie van haare deelen is. Deeze nu
Ü deste grooter , hoe grooter het getal der gefchaapene
dingen is, en dus, wanneer 'er buiten de denkbeeldige
waereld der Idealisten, of de geestenwaereld
, ook een wezenlyke of eene lichaamlyke waereld
is. Wat begeert gy nu nog meer V Zyn deeze
bewyzen niet bondig genoeg ? Wat uit de handelwyze
van het beste , wyste en goedertierenfte Wezen
bcflooten wordt, berust dat niet op even zo zekere
O 5
b e
*

214 CLAIRSENS E N DIEFHEIM, OF
bewyzen als ergens eene waarheid .der geometrie be.
rust ?
; CLAIRSENS. Doch waarom voldoen my deeze bewyzen
zo fterk niet als dc bewyzen der geometrie ? —
Waarom verlang ik altyd nog iets , om overtuigd te
zyn ?
DIEFHEIM. En wat is dit iets , dat u aan deeze
bewyzen ontbreekt ? Zekerlyk verkrygt de geometrie
, door het voordeel van haare denkbeelden met
figuuren voor oogen te Hellen, een voorrecht , dat dc
metapbylica ontbreekt, en ik denk dat ik voor hen de
grootheid en het gewigt van dit voordeel niet verborgen
heb. Doch ik wil hen nog een voordeel bybrengen,
dat de metaphyfica met de wiskunde niet deelen
kan, en 't geen mogelyk het gevoel der overtuiging
van haare waarheden geheel voltooijen zal. Een
Mechanicus heeft een werktuig bereekend. Hy bemerkt
noch in dc groudbeginl'clcn die hy 'er by vooronderfielt
* noch in de bereekening geen het minfre
gebrek. Zo zeker hy van zyn zaak is, is hy echter
dan eerst volkomen gerust, wanneer hy zvn machine,
ten minden in model , klaar gemaakt , e"n zicli van
derzelver goede uitwerking door proeven overtuigd
heeft. Hy is een mensch. Hy kan dwaalen, cn het
gevoel van zyne eigen feilbaarheid zal altyd dc volledige
overtuiging van derzelver volkomenheid onvoldaan
laaten , tot dat hy door zyn eigen oogen zich
verzekerd heeft, dat zy de bedoelde werking had.
Even zo zal een Sterrekundige, wanneer hy, by voorbeeld,
de wederkomst van een Comeet berekent, aan de
juistheid zyner rekeningen en gevolgtrekkingen met
een volkomen overtuiging gclooven, wanneer de waarneeming
aan den hemel zyne rekeningen bevestigt.
Wat

HET GEMEENE MENSCHENVEESTAND. GIJ
Wat denkt gy , als wy onze Metaphyfifche nafpoo
ringen aan zulke proeven konden onderwerpen ?
CLAIRSENS. Ja ! als wy dat konden doen zouden
wy zekerlyk niets meer te wenfehen hebben; dan
zouden zich zelfs de twyfelmoedigften laaten overtuigen;
men zou niet behoeven bekommerd te zyn , dat 'er
yalfche data in de rekening waren ingeflopen , noch
dat dc fchakcls der bewysketen kwalyk aan elkander
geklonken waren ; en , het geen de hoofdzaak uit>
maakt, men zou een bewys hebben, dat tot de zinnen
fpreekt , en het verftand , door middel van een
levendig krachtig gevoel der waarheid, tot goedkeuring
dwingt. Is dit gevoel, DIEFHEIM , juist niet dat
gecne , wat de onkundigen in zyn zaak zo zeker
maakt? Gy zult bezwaarlyk onder de lange lyst van
uwe Philofoplhfchc fectcnftichtcrs één martelaar van zyne
fpitsvindige geloofsbelydcnis vinden, of hy moest
tevens ook een goede dweeper geweest zyn. Een
redeneerend wysgcer is geen hout, waarvan men martelaars
maakt. Befchouwt toch flegts uwe helden in
befpiegeling , hoe veelen , die hunne Philofophifche
onderzoekingen met alle Itrengheid hadden nagegaan ,
en die ook wel wisten , ten minfteu, uit hunne
mathematifche werken weeten moeten, wat tot deeze
Itrengheid behoort hoe veelen deezer ftandvastige
onderzoekers echter gewenscht hebben, om het geene ,
zy nog zo fcherp beweezen hadden , door de overtuiging
der zinnen , die het gevoel en de ondervinding
verzelt, bevestigd te zien ! Gy moogt 'er zo
zeer over lachgen , dat DESCARTES ZO gaarne eens
een reis buuen zyn licghaam gedaan had , om te beproeven
of zyn ziel ook wel buiten zyn ligchaam
deuken koude , hoe mathematisch hy dit ook dacht
go

£16" CLAIRSENS E N DIEFHEIM , OF
gedemonftreerd te hebben ; ik moet hem betreuren ,
ik zie in hem een man, die gaarne was overtuigd geweest,
en in alle zyne demonftratiën die overtuigingskracht
niet vindt , welke by in een oogenblik i
van ondervinding op eenmaal zou gevoeld hebben.
DIEFHEIM. Het zy verre , dat ik over deeze onwysgeerige
wensch lachgen zou; ik moest anders ook
over die geenen lachgen , die om van de onfrerflyklieid
der ziele verzekerd te zyn , met hunne vrienden
verfchyningen na den dood affpraken. Want ook
deeze wensch hebben niet alleen eenige ongewyden gedaan
, maar zelfs een zo iterk geloovige vereeraar van
PLATO , als MARSILIUS FICINUS , hield het niet voor
overboodig, zich door dc verfchyning van een verdorven
vriend in zyne overtuiging van een toekomenden
toeftand te bevestigen. En gy gelooft echter zonder
twyfel dat wy van zulk een toeftand , door het bloote
gemeene menfchenverltand, zonder lange bewyzen ,
zekerheid genoeg hebben. Ik zie daarin niets meer cn
niets minder dan de wensch van den Sterrekundige door
waarnecmingen , en van den kunstenaar door proeven,
om zich van de juistheid zyner rekeningen te verzekeren;
doch ik hebze vrywillig plaats gegeven, omdat
het allezins te wenfehen ware , dat wy onze diepzinnige
bewyzen door zulke proeven konden bevestigen.
Zy zouden ons die levendige en krachtige overtuiging
geeven , die ons de diepzinniger bewyzen , ten minften
zo ras niet verleenen , terltond verfchaffen.
CLAIRSENS. Nu goed! DiEFiiKiM ! deeze verfchaft u
het fnelle gevoel der waarheid van het gezonde menfchenverltand
, als gy u daarmede ilegts vergenoegen wilt.
DIEFHEIM. Hoe gaarne zou ik dit willen doen ,
myn lieve CLAIRSLNS ! zo goed als gy , indien ik
ilegts

HET GEMEENE MENSCHENVERSTAND. tif*
flegts konde. Doch ik zie, 'er blyft my geene keuze
over , wanneer ik niet alle onderzoek wil opgeeven.
Ik weet dat fommigen, die zich echter fteeds Wysgeeren
noemen, deeze party gekozen hebben; ik wü
niet beflisfen, of het uit gemaklykheid, of uit kleinmoedigheid
ontdaan zy. Het zy hiermede zo het wil:
genoeg dat ik deeze party niet kiezen kan; en wel uit de
volgende gronden: ten eerften: het gemeene Verftand,
wanneer gy niet. flegts daardoor dat verftand verftaan
wilt ,, dat by de eigenlyke eerfte waarheden , grond-
Hellingen en onmiddelbaare ondervindingen ftaan blyft,
heeft dikwils nodig door de wetenfchap onderricht
te worden. Het zegt u, de aarde ftaat ftil; de wetenfchap
zegt: zy beweegt zich , en gy gelooft het
laatfte. Ten tweeden: dit gemeene Verftand beantwoordt
u eenige vraagen, die haar de natuur en de
reden voorlegt, in 't geheel niet. Hoe komen de voorftellingen
van de eigenfchappen en de veranderingen der
ligchaamen in de ziel? De Carteliaanfche Wysbegeerte
zegt: de ziel brengt ze zelf, of God brengt ze in
plaats van haar, te voorfchyn, by gelegenheid der indrukken
, welke de zinnen van de lichaamen krygen.
De Wysgeercn van her gemeene verftand in England,
READ , EEATTIE, OSWALD zeggen: zy drukken
zich in de ziele af, even als een zegel in het wasch.
Wanneer men hen op dit antwoord tegenwerpingen
maakt, zo houden zy ons vast en willen dat wy niet
verder vragen zulleu-
CLAIRSENS. En doen zy daar niet wel aan?
DIEFHEIM. Dat weet ik nog niet; wy zullen het
eens zien. Wanneer wy Hechts eenige gewaarwordingen
van de ligchaamen verder ontleeden , gelyk ,
by voorbeeld de jewaarvvordingen van de kleuren,
en

2t§' CLAIRSENS EN DIEFHEIM, OE
cn bevinden , dat zy voorftellingen van de beweegt
gen der lichtdeeltjes zyn; wanneer wy daaruit befluiten,
dat deeze gewaarwordingen wel gedeeltelyk in
de voorwerpen, maar ook gedeeltelyk in de gewaarwordende
onderwerpen liggen; wanneer wy eindelyk
deeze ontleeding nog verder voortzetten, en daarenboven
nog de gewaarwording van uitbreiding en bcweeging
in zulke gronden oplosfen, die deels in de voorwerpen,
deels in de gewaarwordende onderwerpen zynzo
keeren wy te rug, cn wederhouden ons, om niet
in het Scepticismus der Idealisten tc vervallen, van
-alle ontleeding der gewaarwordingen; bcgceren \ dat
de Philofophie by de uitfpraak van het gemeene verftand
Haan blyft , en beweeren , dat reuk , kleur,
warmte, even gelyk alle overige famengeftclde hoedanigheden
, (modi compojïti) of byhoedanigheden (qualitates
fecundaria) louter en alleen in de voorwerpen
zei ven zyn.
CLAIRSENS. Dat bevalt hen niet DIEFHEIM ! Doch
weet gy het beter te maaken?
DIEFHEIM. Ik denk ja ! doch of ik hen bevredigen
zal, is een andere vraag. Het zou my ook niet
•verwonderen , als my dat niet gelukte. Het onderzoek
moet geheel en al in het veld der onzinnelyke
denkbeelden overgaan , wanneer het geheel ten einde
moet gebragt worden; zo wel om ons van de wezenlykheid
van de voorwerpen der zinnen, als van de eenvoudigheid
derzelfftandigheden, in welker veranderingen
alle verfchyningen, die wy in de lichaamen waarneemen,
gegrond zyn , te overtuigen. Hoe kan ik hoopen
aan zulke onderzoekingen dc ldaarblykelykheid
van de waarheden van het gemeene Menfchcnverftaiitl
te bezorgen? Dit wil alles, welks beftaan het moet
aan-

HET GEMEENE MBNSCHENVEE.STAND. lïï?
aanneemcn , met oogen zien en met handen tasten"*
het wil geene begrippen toelaaten, waarvan de zinneö
en de verbeeldingskragt zich geen beeld kunnen maaken;
het wil met de fnelhdd en levendigheid van het gevoel
overtuigd zyn, wanneer het zich voor overtuigd
zal houden; en dit alles laat de natuur der zaak in
het onderzoek, dat over de grenzen van het gemeene
verftand gaat, niet toe. Alles wat wy hier belooven
kunnen , is , het verftand door eenige kunstgreepen
te hulp te komen , door welke wy de onzienelyke
ivaarheden van het gemeene menfehenverftand iets nader
brengen, en de overtuiging ten minften iets van
de energie van het gevoel geeven.
CLAIRSENS. Gy meent buiten twyfel, men moest,
even gelyk men by de zedelyke waarheden dat gevoel
opwekt , 't welk men nu eens geweeten , dan eens
zedelyk gevoel noemt, zulk een gevoel der
waarheid in zyn belang trekken , dat , zonder lang
overleg, terftond, even gelyk een zesde zintuig, het
waare van het valfche onderfcheide.
DIEFHEIM. Dat is iets, maar nog lang na dat gecne
niet, 't welk ik meene. Dit waarheids gevod
is , even als het zedelyk gevoel en het geweeten ,
niet weinig gebrekkig. Het moge in ligte en niet zeer
ingewikkelde gevallen toereikende zyn ; de leeraar ,
die in een gemeenzaame voordragt aan waarheden in-
• gang wil verfchalren , van welke hy eerst zichzelven
door een zorgvuldig onderzoek verzekerd heeft, moge
van dezelve met voordeel gebruik maaken. Doch het is
bedrieglyk , zo ras het waarheden beöordeelen moet.,
die, zonder zorgvuldige ontleeding, niet wel kunnen
beoordeeld worden; het kan dwaaler., en door een
dwaa-

'•52© CLAIRSENS EN DIEFHEIM, OF
dwaalende of verleidende leeraar van het fpoor •.
bragt worden.
CLAIRSENS. Uw voorflag was dan?
DIEFHEIM. Het is eigenlyk niet myn voorflag. Gy
zult terftond zien dat het niet minder dan nieuw is,
zo ras ik u de middelen , noemen zal, waarmede
men gemeend heeft de diepzinniger waarheden nader
aan het gemeene menfchen verftand te brengen ; gy
hebt 'er u zeiven en anderen zekerlyk menigmaalen
zwaare waarheden mede ligter gemaakt. 'Er
zyn namelyk eenigen onder deezen , welke ook dc
ondervinding bevestigt; doch alle begrippen die ons
de ondervinding aanbiedt, laaten zich gemakkelyker
bevatten , alle bewyzen, welken de ondervinding te
hulp komt, hebben een ligter, fncller en levendiger
overtuiging dan de begrippen en bewyzen , welken zulk
eene onderfteuning niet kan te ftade komen. De waarheid
: de ondeugd maakt ons ongelukkig; kan zekerlyk
door zeer diepzinnige bewyzen der reden aangetoond
worden; doch ik geloof dat veele menfchen niet, en
nog meerdere niet zo goed daarvan overtuigd zouden
zyn , wanneer zy zich niet door menigvuldige voorbeelden
daaglyks daarvan konden overtuigen. Wanneer
•wy itellen dat de verkwisting verarmt en dc dronkenfchap
de gezondheid van ligchaam en ziel ondermynt;
zo twyfelen wy geen ©ogenblik meer aan de verderflykheid
van het kwaad. Wy kunnen ons dus de onzinnelyke
begrippen verligten, wanneer wy ze in de
zinnelyke en algemeene waarheden , wanneer wy ze
in enkele gevallen befchouwen. Nog meer : wanneer
onder twee gelyke gevallen, de eene de ligtfle cn de
andere de zwuanie is ; kunnen wy ons het zwaardere

HÉT GEMEENE MENSCHENVERSTAND. 23,1
dere door het ligtere ophelderen ; en dat doen wy ,
wanneer wy ons van gelykenisfen bedienen. Wanneer wy
de volgende waarheid willen begrypelyk maaken: dat het
by 't onderwys ook op de bekwaamheid , opmerkzaamheid
en ziclshoedaanigheid van den leerling aankomt
, bedienen wy ons van de gelykenis van het zaad ,
welks opkomst en wasdom van de gefchiktheid van
den grond , waarop het geftrooid wordt , afhangt.
Willen wy aantoonen dat de ontvanglykheid van het
gemoed zekere toebereidingen vordert, wanneer de
waarheid daarin hechten zal j dan beroepen wy ons op
het voorbeeld van den lakenverwer , die eerst de
wol van haar morsfigheid en vettigheid tracht te ontdoen
, opdat zy de kleur, die hy 'er aan geeven wil,
deste ligter na zich neeme. Dat is alles, wat
ik weet voorteflaan , om de overtuiging gcmakkelyker
te maaken. Ik twyfele niet of 'er zyn nog andere
middelen , die daartoe van dienst kunnen zyn ;
doch deeze zyn de onfchaadelykfte. en gebruikbaarfte.
CLAIRSENS. Dat was dus alles, wat gy had voor-
teflaan? ;,,-;!, ,,.,f, c J :-.hihd npin?m
DIEFHEIM. Alles „ wanneer gy niets op de vertrouwlyker
gemeenfehap met dc onzinnelyke begrippen
en de zuivere waarheden der reden, die wy ons
door een langduuriger omgang met dezelven verfchaffen
, tot de verligtende middelen der overtuiging rekenen
wilt. Doch deeze gemeenzaamheid is een
werk van den tyd , en toch altyd flegts voor weinigen,
Hoe meer ik op het geene wy tot dus
verre met elkander hebben afgepraat, terug denke ,
deste klaarder komt my de gelykheid voor van het
langzaam voortgaande gebruik der reden met het gebruik
van .zekere ontdekking, die insgelyks eerst van
WYSBE o. IV. D. P tyd

222 CLAIRSENS EN DIEFHEIM, OF
tyd tot tyd tot eené grootere volmaaktheid gekomen
is , welkers gebruik menigvuldige kundigheden en
oefeningen vooronderfielt , en die echter nog altyd
voor een grooter volmaaktheid vatbaar blyft, niettegenftaande
niemand meer haar nut in twyfel trekt;
Het is het Compas, en deszelfs gebruik by dc Zeevaart.
Ik leerde voor eenige jaaren te Laufanne een bloed*
verwant van den beroemden EDMUND HALLEY kennen.
Gy weet hoe veel moeite zich deeze groote Mathematicus
gegeven heeft, in het onderzoek van de afwykingen
der Magneetnaald. Onder zyne nagelaaten
papieren , die met de overige 'erfenis deezen bloedverwant
waren te beurt gevallen , bevond zich , behalven
verfcheiden opftellen , die onvoltooide waarneemingen
en berekeningen behelsden , ook een gefchicdenis
van het Compas en deszelfs gebruik by
de Zeevaart , doch die men, omdat ze flegts eenige
onvolkomen fragmenten behelsde, den druk niet heeft
waardig gekeurd. Ik kreeg ze van deezen zelfden
'bloedverwant , met wien ik te Laufanne een zeer
naauwe vriendfehap had aangegaan. Daar ik het opftel
, waarin zy afgeteekend is , thans by dé hand
heb , kan ik 'er u iets van voorleezen. Wy kunnen
ons hier onder de tent nederzetten, indien het u bc-
"Magt. " rs
' r
' ''§ " '-"''
Zy zetten zich neder , cn DIEFHEIM las :
„ Alle navorfchingen , die ik over den cigenlyken
,, uitvinder en de eerde Zeereizc, waarby zy gebruikt
„ wierd', heb in 't' werk gefield , overtuigen my ,
,, dat men bezwaarlyk iets zekers daarvan ontdekken
*"P „ zal.

HET GEMEENE ME NSC HEN VERSTAND. 22 3
„ zal. Zo veel blykt uit de vergelykingen , dat het
„ gebruik van dezelve zich zeer langzaam heeft uit-
„ gebreid. Slegts de fioutfte waaghalzen , of zulke
„ onverfchrokkeri Zeelieden , die men voor waag-
„ halzen hield , durfden met hulp van de Mag-
„ • neetnaald verre reizen onderneem en. Tot hiertoe
,, had de gewoone Zeevaart het land niet veel uit
„ het oog verlooren ; wie zeker gaan wilde , was
„ langs de kusten heengezeild, en deeze hadden hem
„ op zyn vaart genoegzaam geleid. Men kon dus
„ het nut van een werktuig ter aanwyzing van zyn
„ weg op zee niet begrypen , als men zich daarme-
,, de niet op den wyden Oceaan wagen wilde , en
,, dit hield men voor een ohdernecming , waartoe de
„ vermetelheid of wanhoop van een gelukzoeker al-
„ leen beflüiten konde.
,, Het fehynt, dat omtrent de dertiende eeuw veele
„ fchriften vóór en tegen het gebruik van het Com-
„ pas verfcheenen zyn , van welke my zelfs eenigen
„ uit de Bibliotheek van het Escuriaal zyn medege-
,, deeld geworden, die men zonder twyfel onder Ko-
„ ning FILIPS DEN TWEEDEN uit Portugal derwaards
„ gebragt heeft , en uit welke ik het volgende tot
„ myne onderrichting getrokken heb.
„ De eerfte van deeze handfehriften , die allen in
„ de Arabifche taal gefchreven zyn, is in twee hoofd-
„ deelen afgedeeld , waarvan het eerfte de nutteloosheid
, en het tweede de fchadelykheid en gevaar-
„ lykheid van het gebruik der Magneetnaald bewyzen
„ moet. Onnuttig is de Magneetnaald, zegt de op-
„ Heller, omdat men zonder haar alle nodige Zeerei-
„ zen verrichten kan. Men kan , zonder de kusten
„ uit het oog te verliezen, alle Koningryken en Pro-
P a vin-

2S4 CLAIRSENS EN DIEFHEIM, OF
vinciën bezoeken , waarin de heerfchappy der Ks-
„ lifen van de waare geloovigen erkend wordt. En
,, deeze verdienen alleen bezogt en doorreisd te wor-
„ den. Zy behelzen alles wat tot de noodzakelyk-
„ heden en gemakken des levens vereischt wordt ,
„ en onze Scheepsvaart is genoegzaam, om alle dee-
,, ze fchatten van Natuur en Kunst door onderlinge
„ ruiling in den nodigen omloop te brengen ; zy is
„ genoegzaam om het gebrek van het eene ryk met
„ den overvloed van het andere te vergoeden , en
„ dus in beiden welftand en rykdom te verfpreiden.
,, Tegen deezen grond merkt een ander handfehrift
„ aan : Hoe zeer men den rykdom der bekende wae-
„ reld met dankbaarheid erkennen moet , kan men
„ toch echter ook zonder ondankbaarheid niet looche-
,, nen , dat menige dappere Zeeman uit verafgelegen
„ ftreeken van onbekende waerelddeelen , hoogst fchat-
„ baare kundigheden en nuttige vrugten van Natuur
„ en Kunst heeft medegebragt. Doch gefield , dat
„ men deezen ook betwisten kon; gefield dat men
„ de Scheepsvaart flegts binnen de enge grenzen der
„ bekende waereld bepaalen wilde ; zou echter dan
„ nog bet Compas geen onnuttig werktuig voor den
„ zeeman zyn ? want de nabuurfebap der kusten be-
„ vciligt de Zeevaart wel dikwils , doch niet altyd.
„ Het werktuiglyke handwerk der onweetende matroozen
kan zonder de weetenfchap van den geleer-
„ den zeeman de kleine vaartuigen wel by dag, en.
„ by een kalme zee op kleine reizen zonder gevaar
„ in de haven brengen ; doch by nagt, en wanneer
„ llormen den hemel verduisteren en het fchip in
„ de open zee verbryzelen , dan begeeft den Stuur-
„ man zyne kunst , voor zo verre zy , zonder
,, door

HET GEMEENE MENSCHENVERSTAND. 2^5
door dieper weetenfchap geleid te worden, tot de
" bloote kennis der zeekusten zich bepaalt. Om niet
" te fpreeken dat op den wyden Oceaan niet zelden
" de ondervinding door bedriegelyke nevelkusten be-
" goocheld wordt , en gevaaren te gemoed ftreeft ,
" die de weetenfchap alleen vooruitzien en vermyden
" kan. Volgens deezen Schryver is het reeds een
aanzienlyke bekentenis van het voortreflyk nut van
" den Magneetnaald , dat men zonder haar flegts
" kleine reizen kan doen , en zich niet op de open
zee , nog minder op onbekende hoogtens van de-
„ zelve , waagen durft.
Deeze tegenwerping zoekt de Schryver van het
, 'eerfte werk vooral te beftryden , daar hy zich
alle moeite geeft , om de gevaarlykbeid van zulke
reizen aantetoonen ; zo wel wegens de gevaaren ,
die de zeeman in onbekende lan. J
en ontmoet ,
"; als ook wegens de ongenoegzaamheid van het Com-
" pas tot zekerheid op dc reis. Deeze onbekende
" landen, zegt hy , kunnen flegts in de onbewoon-
„ de heete of koude Aardgordels liggen , die even
" daarom deste vrugtbaardcr zyn in monfters , hoe
'I minder de matiging van haare lucht den menfchen
*\ een verdraagelyk verblyf vergunt, cn een gezond
" voedfel verfchaft. De reisbefchryvingen van zul-
" ke zeelieden , die by geval in deeze ftreeken aan,
" landden, kunnen ons niet genoeg van de wonderen
" vertellen, die zy daar gezien hebben. Doch het
" o-een zy het gewoonlykfte aantroffen , waren wilde
',' volkeren, by welke zy niet de geringfte fpooren
van erkentenis of vercering van een Opperwezen
befpeurden. Zy leefden in bosfehen, zonder
" eenige burgerlyke fchikking of redelyke wetten,
p 3 „ zou-

22Ö CLAIRSENS EN DIEFHEIM , QF
„ zonder recht of heiligheid van verbonden , in eer*
„ geduurigen kryg onder elkander en met allen , die
„ voet in hun land zetteden. Intusfchen fehynt de
goede natuur, vaaren deeze reisbefchryvers voort,
„ aan de tooncelen , welke deeze verbasterde men-
„ fchen bewoonen , alle haare bekoorlykheden ver-
„ fpild te hebben, en haar gantfche hoorn van over-
„ vloed op derzelver grond te hebben uitgeftort; en
„ wy zouden mogelyk de betooyering, waarmede
„ deeze tuinen van Alcine ons aanlokten , niet heb-
„ ben kunnen wederftaan , indien het mogelyk ge-
„ weest ware, onder zulke dierlyke menfchen, alle
„ de bekoorlykheden en zegeningen , die de Natuur
3, rondom hen verfprcid heeft , in rust en met ver-
3, genoegen te kunnen genieten. Egter hebben wy
verfcheiden Mufelmanncn aangetroffen , die of den
„ weg naar hnn vaderland niet weder hebben kunnen
,, vinden, of zich door de begoocheling van het ge-
,, noegen hebben laaten ketenen , om hier te bly-
„ ven en den inboorlingen gelyk te worden. Die
„ weinigen echter, welke in hun Vaderland gelukkig
„ waren terug gekomen, zyn door dc onzichtbaare
„ macht van weldaadige geniën weder in de gemeente
,, der waare geloovigcn terug gebragt, om in het
„ geloof aan Gods propheet en onder het lezen van
„ zyn Alcoran te leeven en te fterven.
,, Eenigen , doch flegts weinige reisbefchryvers ,
„ gaat deeze Schryver voort, melden een zaak , die
,, ik echter in 't geheel niet geloove. Zy zeggen ,
„ dat 'er eens een Schip , dat zich met het Com-
„ pas op de open zee gewaagt had , in een onwe-
„ derftaanbaaren flroom was gekomen , die het buiten
de grenzen der gefchapen waereld gerukt
had.

HET GEMEENE MENSC HENVER STAND • 227
had. Toen zy in de onmeetbaare ledige ruimte ge-
" komen waren , was eensklaps alles voor hun oog
" verdwcenen. Het was een groot geluk geweest, dat
op eenmaal ook alles rondom hen, hun fchip, laa-
" 9 ding en fcheepsvolk, als in niets veranderd wierd,
omdat zy anders in den bodemloozen afgrond, die
" zich onder hen geopend had , mogelyk hun gant-
" fche leven door hadden moeten vallen, zonder ooit
weder op hunne voeten te komen. Doch zo was
'' alles , tot hunne eigen lichhaamen zelf , rondom
" hen in niets vervlogen; en zy hadden van hunnen
'', voorigen toeftand niets dan de beelden van eene
denkbeeldige waereld overgehouden , van welke
'', zy wisten, dat zy even zo weezenlooze geftaltcn
" waren, als dc beelden van een altydduurend droom-
gezicht.
, Een andere grond tegen het gebruik van het Com-
„ pas, is haare onzekerheid. Deeze is reeds door de
„ aanvoerde menigvuldige ongevallen genoeg bewce-
„ zen , welke zo menig een ftouten gelukzoeker ge-
1 troffen hebben , die zich van eenen zo bedriegely-
„ ker' wegwyzer van het gemakkelykc en gebaande
„ pad , waarop ons onze oogen leiden , verwyderd
„ heeft. Is 'er-, federt men zich op zyn Compas verlaat,
geen fchip van den rechten weg afgedwaald,
„ of, indien het al op den rechten weg was, heelt
„ men altyd met zekerheid geweeten , dat het de
rechte was? En hoe zou dat ook kunnen wcezen?
" Wy zien toch, dat de naald niet altyd recht naar
„ het Noorden wyst, dat zy nu eens ter rechte ,
„ dan weder ter fljnkcrzy.de draait , nu eens neder-
„ zinkt , dan weder in de hoogte opflygt ; en alle
„ deeze afvvykingen zyn zo eigenzinnig, dat zy geene
P 4 » wet-

228 CLAIRSENS EN DIEFHEIM, OF
„ wetten fchynen te gehoorzaamen. Ja gefield, deeze
„ afwykingen waren 'er niet , of waren aan bekende
„ wetten onderworpen , zou ons alsdan de Magneet-
„ naald ieder punt der open Zee naauwkeurig en
„ genoegzaam aanwyzen ? Toont zy ons de graaden
„ der breedte en lengte der gewesten aan , zonder
„ welker bepaaling wy toch blindelings omdwaalen ?
,, Hoe weinig mogen wy hoopen ooit een gebruik-
,, baare oplosfing deezer opgaave te vinden ? Ja ge-
,, field eindelyk , wy hadden ze gevonden, wie ver*
,, zekert ons , dat wy ons in de waa'rnccmingen en
,, bereckeningen, die tot derzelver toepasfing bchoo-
„ ren , niet gedwaald hebben ? Doch deeze moeite ,
„ dit gevaar en ongerustheid zyn wy te boven, wan-
,, neer wy dc kusten niet uit het oog verliezen; en
,, ons niet verder in zee waagen , dan ons het uit-
„ zicht van dezelve leiden kan.
„ Zyn tegenftreever komen deeze gronden niet on-
„ wederlegbaar voor. Wat het eerfte betreft, zo
,, merkt hy aan, dat alle die vreesfelyke berichten,
„ van betoverde ftreeken en van landen door monfters
bewoond , hun geboorte aan de onwetendheid en
,, verfchrikte verbeelding verfchuldigd zyn, waarmede
de oude Aardbefchryving opgevuld is. Het beste
middel om de Aardryksbefchryving van deeze aan-
,, geërfde fabelen te bevryden , is eene meer uitge-
„ breide Scheepsvaart zelf, en eene naauwkeuriger
„ kennis met deeze verafgelecgen ftreeken. Doch wat
5, den anderen grond betreft, zo moet men zekerlyk
,, niet ophouden , aan de volkomenheid der werktuigen,
,, en de wyzen van beftemming der plaatfcn en leiding
„ van den Zeeman op onbekende Zee-hoogten te afj,
beiden : men moet altyd naauwkeuriger Zeekaarten
,, trach-

HET GEMEENE MENSCHENVERSTAND. 229
trachten te krygen, om deste ligter aan de Zeekus*
" ten, ook in verafgelegen plaatfen, zich van de juist-
!', heid van zyn weg te verzekeren. Men heeft ook
hierin bereids verfcheidene gelukkige proeven gedaan
en het is toch niet beweezen, dat men
" daarin voor het toekomende nog niet verder zoude
„, kunnen komen."
Ik weet wat gv zeggen wilt, viel CLAIRSENS in.
Nu , myn lieve DIEFHEIM , zo lang deeze volko-
mene werktuigen en handleidingen tot de reizen der
reden nog niet gevonden zyn, laat my dan flegts met
de myne de bekende kusten van het gemeene ver­
ftand niet verlaaten.
O ! Ik wist wel , antwoordde DIEFHEIM , dat
„ft een zo verharden ongelovigen nog heden voor
Z het morgenontbyt niet bekeeren zou," en (tak zyn
papieren in zyn zak.
P 5

IL
A L G E M E E N
M A G A Z Y N.
NATUURKUNDE EN NATUURLYKE HISTORIE.

aS3
OVER DE NOODZAAKELYKHEID VAN DE MEN"
SCHENKENNIS IN DE BEOEFENING DER
GENEESKUNST. |
D e beoefening der weetenfehappen en kunsten is,
buiten tegenfpraak , eene der aangenaamfte en nuttigfte
bezigheid, met welke 's menfchen geest zich
kan verleedigen. Zy vermeerdert onze inzichten,
verbetert ons hart , en verfpreidt geluk en welvaart
over de maatfchappy.
Daar is ondertusfehen, onder de verfchillende takken
van weetenfehappen , geene , welkers invloed
zo algemeen , en welkers beoefening voor alle menfchen
, in alle levenshanden, zo noodzaakelyk is, als
de Menfchenkennis ; • als de kennis van het
menfchelyke hart en deszelfs vaak zo verborgen neigingen
en hartstochten of met één woord, de
kennis van het Zedelyke Charaéter der Menfchen. —
By de oude Wysgeeren was deeze kennis het geliefkoosde
onderwerp, met welks onderzoek zy zig
onophoudelyk bezig hielden.
Zy befchouwden dezelve , als die kennis , welke
de wyze SOCRATES , van den hemel op de aarde had
nedergebragt: als het fundament van alle overige weetenfehappen
, en zonder welke men nimmer in eenige
zaak konde uitmunten , of zig als leeraar der
Menfchen , boven zyne tydgenooten verheffen. —
En voorzeker de fchriften der Ouden zyn onwederlegbaare
bewyzen , dat zy, die, in zo veele opzichten
, nogthans ook Leermeesters zyn , ook in
dit ftuk groote vorderingen gemaakt, en de kennis
van

234
D E
N00DZAKELYKHEID VAN DE MENSCHEN»
van den zedelyken mensch tot eenen trap van volkomenheid
gebragt hebben , welke met recht onze
verwondering en navolging vordert. . Nimmer
toch zouden Griekenland en Romè zig hebben kunnen
beroemen, zulke uitmuntende Wysgeeren, Staatsmannen
, Dichters en Redenaars tè hebben voortgebragt,
ware het niet, dat deeze groote Mannen ,
zig in deeze fchool der wysheid geoefend , en daarvan
, in verfchillcnde betrekkingen , zo meesterryk
hadden weeten gebruik te maaken.
Doch, Waartoe is het nodig, eene zaak door verre
gezochte voorbeelden te ftaaven, waaraan geen verftandig
man , zelfs niet met eenigen fchyn, kan twyfelen,
en welke in onze dagen deste noodzaakelyker is geworden
, daar' de zedenloosheid langs hoe grooter, de
hartstochten menigvuldiger, en de kunst van dezelve
te verbergen, by de zogenaamde verfyning van onzen
fmaak , tot eenen vry hoogen trap van volmaaktheid
is geklommen.
Dan, zo noodzaakelyk ook de Menfchenkennis ,
voor alle menfchen is, zo is 'er toch, myns bedunkenst
geen Hand , geene beoefening van eenige weetenfchap
of kunst , waarby de Menfchenkennis meer
te pas komt, dan by de beoefening der Geneeskunst.
Een Geneesheer, die aan de edele bedoelingen
zyner kunst wil beantwoorden , cn een weldoendcr
zyner medemenfehen worden , moet kennis
hebben aan alle die oorzaaken en bronwellen , waaruit
zo veele ziekten ontfpringen :' hy moet niet alléén
alle die natuurlyke oorzaaken kennen , welke ,
op eene zo verfchillcnde wyze , de gezondheid benarleelen
, maar hy moet bekend zyn met die oorzaaken
, welke, buiten het ligchaara, in de ziel zelve
ge-

KENNIS IN DE EEOEFN. DER GENEESKUNST. 235
geleegen zyn , en als een verftandig Geneesheer , by
het behandelen eener ziekte, weeten te bepaalen, hoe
veel aandeel de neigingen en hartstochten , hoe veel
aandeel de zielsgefteldheid en de verbeelding des lyders
, aan de ziekte heeft , ten einde zyne genceswyze
daarna te kunnen regelen. Met één woord, hy
moet zynen aandacht even zo zeer vestigen op het
geen in de ziel, als op het geen in het ligchaam
des lyders omgaat. • Ut veronderftelle dat men
met my geen oogenblik aan deeze waarheid zal
twyfelen , doch ik hoope tevens , dat eene nadere
ontvouwing daarvan, de aandacht van den leezer niet
geheel onwaardig zyn zal.
In de beteekenis, in welke ik hier het woord Menfchenkennis
genomen heb , veronderftelt dezelve by
een Geneesheer de twee volgende zaaken:
Vooreerst , eene volledige kennis van den invloed,
welke het hart en het verftand , of liever het Zedelyk
Charaéfer , op de gezondheid, of ongezondheid,
des ligchaams heeft.
Ten tweeden , eene vaardigheid van geest, om in
iedere byzonder geval te kunnen bepaalen , hoeveel
aandeel de zielsgefteldheid des lyders aan de aanweezige
ziekte heeft.
By de nadere befchouwing van deeze twee vereischten
, zal het niet nodig' zyn , ons intclaaten in
diepzinnige befpiegelingen, nopens de wyze, op welke
de menfchelyke ziel op haar ligchaam werkt, langs
welken weg de voorftellingen der ziele ligchaamlyke
werkingen kunnen voortbrengen , en op wat wyze
zinnelyke indrukfelen zig in geestige denkbeelden ontbinden.
Het zal tot ons tegenwoordig oogmerk voldoende
zyn aantemerken:
Voor-

236 DE NOODZAKELYivHEID VAN DE MENSGHEN-
Fooreerst; de onmiddelyke ondervinding leert, dat
'er eene wederkeerige werking tusfehen de ziel en het
ligchaam plaats heeft, en wel in diervoegen , dat de
ziel alle haare denkbeelden , of onmiddelyk door de
zintuigen verkrygt, of tiit zinnelyke gewaarwordin­
gen dezelven afleidt, en ,omgekeerd,dat alle voorftellin-
ge der ziele , (zelf dc afgetrokkenfte denkbeelden ,)
of onmiddelyke werkingen in het ligchaam voortbren­
gen , of ten minften altoos met eene zekere bewee­
ging in eenig gedeelte van het ligchaam gepaard gaan.
Ten tweeden: herhaalde proeven en waarneemingen
overtuigen ons , dat 'er in het dierlyk ligchaam een
zeker vermogen of werkzaam beginfel gevonden
wordt , waardoor alle de verrichtingen van de dier-
lyke huishouding geregeld worden, cn het welk zig
door gevoel en beweeging openbaart. Het is de groo­
te mppocRATES, aan wien wy , onder zo veele ande­
re zaken , ook de kennis van dit beginfel te danken
hebben, en het welk ook zedert, onder den naam
van svogpovv, of impetum faciêns Hippocratis bekend is
geweest. Dit gevoelen van IIIPPOCRATES is naderhand,
en byzonder in onze tyden, meer en meer ontwikkeld,
cn zyn dc algemeene wetten, (volgens welke dit begin­
fel in het dierlyk ligchaam werkt., nader bepaald ge­
worden. Dit beginfel, aan het welk men te regt den
naam van levensbeginfel , (principium vitale of vita
corporea) gegeeven heeft, is de oorzaak van gevoel en
beweging. Door dit beginfel is het dat onze zintuigen,
dat onze zenuwen, door de uherlyke voorwerpen aan­
gedaan en in beweeging niet alleen gebragt worden,
maar ook het vermogen bezitten, deeze aandoening
aan de ziel over te brengen. Door dit beginfel is
het dat de fpiervezelen het vermogen bezitten , na
eene

KENNIS IN DE BEOÉFN. DER GENEESKUNST. 2J7
eene voorafgaande prikkeling zig te beweegen en zamen
getrokken worden. Daar nu de ondervinding
leert, dat de werking, welke de ziel op het menschlyk
ligchaam oefent , iü gevoel en beweeging heiraat
, — zo is bet hoogst waarfchynlyk, dat het voornaamlyk
dit dierlyk levens-beginfel is , op welk de
ziel het naaste werkt, en door het welk zy haareii
invloed op het ligchaam oefent ; en gèvolglyk , dar.
hoogstwaarfchynlyk dit levens-beginfel het middel is,
waardoor het ligchaam op de ziel , en deeze wederom
op het ligchaam te rug werkt. —— Eindelyk
Ten derden, leert ook de ondervinding, dat de
werking van het levensbeginfel in de verfchillendd
Mgchaamen zeer onderfcheiden is , en door menigvuldige
-tusfehenkomende omftandighedeii gewyzigd word.
Dc verfchillcnde ligchaam sgefleldheid, de levenswyze,
de ouderdom , het klimaat , bykomende ziekten en
andere oorzaaken , maaken ons ligchaam meerder of
minder gevoelig, meerder of minder vatbaar voor aandoening
, of, ('t welk op het zelfde uitkomt,) veranderen
op verfcheiden wyzen de werking van het levensbeginlel.
En zie hier de waare bronwel, waaruit
de zo zeer verfchillende temperamenten, neigingen en
hartstochten , voornamelyk ontfpringen.
Zo lang ligchaam en ziet geregeld op elkander
werken, zo lang de ziel gecne onaangenaaffle gewaarwordingen
van het ligchaam ontfangt, en zo lang dé
natuurlyke werkingen van het ligchaam, door den invloed
van de ziel niet geftoord w'öfden; zo lang j
Zegt men, de ménsch is gezond. Dog zo dra' heeft 'er
niet aan de eene of andere zyde eene ongeregelde 1
Werking plaats , of deeze wordt terftond meedegedeeld ,
Èn de gevolgen daarvan zyn, in evenredigheid van de
tfATUURK. IV. D. Q oor»

438 DE NOODZAKELYKHEID VAN DE MENSCHEN-
oorzaak , nadeelig voor de gezondheid. En hier is
Juist het geval, waarin dc geneesheer, om de verloorenof
benadeelde gezondheid te herftellen, kennis moet
hebben van het aandeel , het welk de zielsgefteldheid
des lyders aan de aanweezigc ziekte heeft.
Laat ons thans tot dc zaak zelve overgaan , en
de verlchillende uitwerkingen, welke eene ongeregelde
zielsgefteldheid op het ligchaam heeft, een weinig meer
van naby befchouwen. Om echter de aandacht niet
te vermoei jen, noch den kiefchcn fmaak te beleedigcn ,
met het optellen en ontvouwen van alle die ziekten ,
welke uit eene te fterke werking van onze hartstochten,
of uit eene te groote infpanning van ons
verftand, hunnen oorfprong neemen, zal ik my flegts
bepaalen , om het nadeel daarvan door voorbeelden
af te fchetfen.
Dc nadcelige uitwerkingen, welke dc hartstochten
op de gezondheid van het ligchaam hebben, zyn, of
plotsling, of fchielyk, of langzaam : zy hebben dus
of eenen fchielyken dood , of gevaarlyke toevallen,
of langduurige en ileepende ziektens, ten gevolge.
Deeze onderfcheiden uitwerkingen hangen af:
Vooreerst: van de heevigheid der hartstochten. Eene
oogenbükkelyk onftaane vreugd, een onverwachte
fchrik, hevige toorn en gramfchap werken fncl, en
worden niet zelden doodelyk of hoogstgevaarlyk. so-
PIIOCLES werd in zynen hoogen ouderdom voor uitzinnig
verklaard; hy vervaardigde, om het tegendeel te
toonen, een Treurfpel, men kende hem de overwinning
toe , en hy ftierf van blydfchap. Een
«elfde lot ondergingen, (volgens het verhaal van Suidas,)
DiOMYsius van Sicilië en PUILIPPIDES. — cnir,o.\
dg Lacedemoniër, ftierf van blydlehan, toen hy zyn
Zoon

KENNIS IN CE BEOEFN. BER GENEESKUNST. 23J>
zoon als overwinnaar in de Olympifche Speelen ontmoette
; en JUARCUS JUVENTIUS TUALNA , kreeg voot
het outaar, waarop hy zyn dankoffer bragt, de tyding
uit Rome, dat hy wegens de verovering van Corfica,
zoude kunnen triömphceren : de onverwachte blydfchap
trof hem zodaanig , dat hy neder zeeg, en ftierf.
FOUQUET ftierf van blydfehap , op de tyding dat
IODEWYK DE XIV. hem vergiffenis gefchonken had;
en men verhaalt dat de Nichte en eenige Erfgenaam
van LEIÜNITZ , niet Vermoedende dat een Wysgeer
veel geld konde nalaatcn , cn vindende na den dood
van deezen zo beroemden Man, een kistje met 60,000
ducaaten, op het gezicht daarvan, den geest gaf. —
Koning PHILÏP gaf aan den Kardinaal ESPINOSA, een
fcherp dog onverdiend verwyt; dit trof dien Minister
zö fterk, dat hy weinig dagen daarna ftierf.
Koning PHILÏP DE V. kreeg, op de tyding dat dt
Spanjaarden by Placent geflagen waren, een heevig
toeval, cn ftierf; men vondt, by het openen van zyn
ligchaam, het hart gebörlien. MONTAGNE verhaalt,
dat by bet beleg van Of en , zeker jong Officier,
na eene byna ongelooflyke dapperheid betoond te hebben
, fneuvelde. Een der Generaals was begeerig het
lyk van deezen held te zien; hy herkende zynen eenigen
zoon , en ftierf oogenblikkelyk van fchrik. —
Ik zoude geen einde vinden, indien ik alle de voorbeelden
wilde ophaalen , welke wy van dien aart ,
in de gefchiedenisfen van vroegere en laatere tyden
vinden opgetekend ; ons eigen geheugen zal ons misfchicn
cp dit oogenblik verfcheiden voorbeelden voor
den geest brengen, die ons van deeze droevige waarheid
maar alte zeer overtuigen.
Pnar zyn oudertusfehen nog andere hartstochten,
Q 2 W#

44

KENNIS IN DE BEOEFN. DER GENEESKUNST. 241
dagelykfche ondervinding bevestigd. Menfchen , die voor
de kinderziekte een afkeer hebben, en alle middelen
in het werk ftellen, om de befmetting van deeze, zo
dikwerf verwoestende, krankheid af te weeren, worden
fomwylen enkel door het gezicht van deeze ziekte
befmet, en op eene ongelukkige wyze door dezelve
geteisterd. De beroemde FALCONET verhaalt van
eene vrouw, die,uit vrees van door eene andere vrouw,
die zy meende de kinderziekte te hebben, befmet te
zullen worden, werkelyk de kinderziekte kreeg, niettegenftaande
die vrouw geen de minne kinderziekte,
maar enkel een vuurige uitflag had. CASIMIR MEDICIS
brengt verfcheiden voorbeelden by van menfchen, die
op deeze wyze de kinderziekte, fcharlaaken koortfen
en andere aanlleckende ziekten hebben gekreegen.
Hierby komt nog, dat deeze ziekten door de byblyvende
vrees by zodaanige menfchen ook altoos gevaarlyker
wordt. Menfchen, zegt WILLIS, welke den
meesten affchuuw voor de kinderziekte hebben, ffaan
het meeste aan het gevaar derzelve bloot. Wat
WILLIS omtrent de kinderziekte aanmerkt, hebben
HOFMAN , FALCONET , WERLHOFF , ROERHAAVE en
andere beroemde Geneesheeren, in andere foorten van
heerfchende en aanfteekende ziekten , waargenomen.
Het beste behoedmiddel, zegt SARCONE , in pestziekten
is eene bedaarde gemoedsgefteldheid, De vrees
geeft aan het groeijend kwaad vleugelen om zyn gift
alomme te verfpreiden, en verwoestinge op verwoestinge
aan te rechten. Het geen de vrees in aanftekende
ziekten doet , heeft ook plaats met betrekking
tot andere ziekten, by voorbeeld de toevallen der
zenuwen , menigvuldig zyn de voorbeelden dat jonge
Q 3 . meis-

©4* DE NOOOZAKELYKHEID VAN DE MENSCHEN-
meisjes enkel op het gezicht van dcrgelyke toevallen
in ftuiptrekkingen zyn gevallen.
De nyd is buiten tegenfpraak eene der nadeeligfte
en den mensch het meest onteercnde hartstochten. Dit
erfdeel van laage en bekrompen zielen , verftopt dc
bronader des levens, en verfpreid langzaam haar bytend
gift door het geheele ligchaam, haare nadeelige
uitwerkingen verdubbelen zich , wanneer de nydige
vrugteloos zig vermoeit de verdienften van andere
te verdonkeren; en het is opmerkelyk, dat onder alle
hartstochten geene is , welke haare nadeelige gevolgen
met zulke kennelyke trekken, op het aangezicht
der menfchen kentekent, als de nyd.
Van eenen meer edeler aart is de droefheid , byzonder
die, welke uit het gemis van onze waardfte panden
ontftaat. De uitwerkingen deezer hartstocht zyn ondertusfehen
even zeer nadeelig vóór de gezondheid ,
doch onderfcheiden naar den aart en het voorwerp , 't
Welk deeze droefheid doet ontftaan. Prins GÊORG LODE-
WYK verloor zyne Gemalinne , de droefheid vermeesterde
zig dermaaten zyne ziele , dat hy binnen weinig
dagen een toeval kreeg, en ftierf; en wie uwer herinnert
zig niet op dit oogenblik aan andere voorbeelden
van dien aart, en die, in eenen meerderen of minderen
graad, de nadeelige uitwerkfelen deezer hartstocht bewyzen?
Zien wy niet, binnen den kring van onze
eigen ondervinding, vrienden en bekenden, die de ongelukkige
flagtofiérs deezer hartstocht zyn geworden;
CU onder verfcheiden ziekten en ligchaams kwaaien
(*) Palier in ore pdet, rr.acies in torpor-e toto
Nuiqttam refta acivs. livent rubigine dentes
JPu%ra felle virent, livgna efl Juf. fa venent.
V1KGIL.
zuch-

KENNIS IN DE IEOEEN. DER GENEESKUNST. 243
«Sehtèö? Wat baaten bier alle geneesmiddelen, die de
ongelukkige zo greetig gebruikt , zo lang de waare
oorzaak niet aangetast, niet weggenomen wordt?
Ik zoude voorzeker te verre uitweiden, indien ik
by elk deezer hartstochten wilde blyven ffilftaan, en
derzelver nadeel voor de gezondheid , in alle derzelver
byzondere betrekkingen, wilde ontleeden: vergun
m y echter dat ik nog met een paar woorden aan
eene hartstocht herinnere , die even zo algemeen als
voor de gezondheid nadeelig is ; deeze is eene mislukte
liefde. Pe uitwerkingen deezer hartstocht zyiï
onderfcheiden, naar den byzonderen aart derzelven, doch
altoos zyn dezelven voor onze gezondheid zeer nadeelig
, cn het is daarom , dat men de' uitwerking der
Min, by een alles verterend vuur heeft vergeleeken;
gelyk OVIDIUS zegt: vergelykende eenen minnaar met
wasch aan het vuur blootgefteld : fic attenuatus amare
liquitur ö? teclo paulatim carpitur igne. Het gaat
den lydenden Minnaar, even gelyk een Arabisch Schry­
P a l m b o o
ver van eenen door liefde kranken d^ e
^ c:
a n c l
„ Hy buigt zig naar een Palmboom van een & c
fl'agt, wordt onvruchtbaar, en verteert zich zelven;
doch hy begint eenigzins te herleven , wanneer men
beide boomen famen vercenigt , of een tak des beminden
booms aan deezen hangt , of ten minden iets
van het bevruchtend zaad des gezonden booms op
den kranken ftrooit." Hoe meenig jongling of meisje
koestert in haren boezem eene geheime neiging ,
die zy of niet durft openbaaren, of waar tegen zig
onoverkomelyke zwarigheden opdoen ? en deeze ongelukkige
neiging wordt als dan de oorzaak van ziekten
en kwynende ongefteldheden , die den bloei hunnes
levens doen verwelken.
Q 4
D a n

$44
D E
N00DZAKELYKHE1D VAN DE MENSCHEN-
Dan de nadeelige uitwerkingen der hartstochten regelen
zig niet alleen naar den onderfcheiden aart en
hevigheid der hartstochten zelve; maar deeze uitwerkingen
hangen ook, in de tweede plaats, af van het
temperament en den graad van gevoeligheid des ligchaams.
— Menfchen , die een gevoelig temperament
hebben, worden zeer fchielyk aangedaan. Zy gevoelen
de aangedaane belecdiging oneindig fterkcr, dan anderen ,
die de natuur, misfehien tot bun geluk, minder i'yne
zenuwen , cn minderen graad van gevoeligheid gegeeven
heeft. Uit deezen meerderen of minderen graad
van gevoeligheid, uit de verfchillcnde temperamenten
moet men verklaaren, waarom gelyke hartstochten by
de menfchen zo verfchillende uitwerkingen, en . wederom
vcrfchillende hartstochten byna gelyke uitwerkingen
voortbrengen. Menfchen, by welken het levensbeginfcl
ligt aangedaan wordt, en diedaarby eene levendige
verbeelding hebben , zyn ook het meeste aan hartstochten
onderhevig ; terwyl menfchen van eenen tegenovergeflelden
aart , en die daarby, zo. als het veelal
gebeurt, weinig verftand hebben, de grootfte beledigingen
, met eene byna ongeloollykc koelheid , kunnen
ondergaan. D,e groote en zagte BOERHAAVE getuigt
zelf ondervonden te hebben, dat het aandenken aan
geleeden leed, onaangezien alle aangewende moeite,
blyft voortduuren, en zelf inden flaap terug keert, totdat
eene nieuwe ontmoeting een nog fterker indruk
dezelve verdoove. —— Uit deeze meerdere of mindere
werkzaamheid van het leyensbeginfel ; of, 't
welk alles op het zelfde uitkomt, van de meerdere of
mindere gevoeligheid onzer zenuwen , laat zig verkfearen
waarom menfchen , die door alte fterke inspanning
van hunne zielsvermogens, waarom geleerde
en

KENNIS IN DE BEÓÈFN, DER GENEESKUNST. 245
en kunftenaars zo ligtelyk in hartstocht kunnen gebragt
worden; om geene andere redennamelyk, dan om
dat zy door eene te Kerke oefening van hunne vcrftandige
vermogens, hun ligchaam verzwakken, en hunne
zenuwen daardoor eenen zeer hogen graad van gevoeligheid
verkrvgen. Op de zelfde wyze ziet men ook
de redenen , waarom jonge menfchen meer tot hartstochten
overhellen , dan meer bejaarde heden , te
weeten: om dat het lcvcnsbcginfel by de eerden werkzaamer,
het ligchaam aandoenlyker is, dan by delaatlten.
De ondervinding leert , dat ziekten cn ligchaamskwaalen
, niet zelden ons geheele temperament , ons
geheele karakter kunnen veranderen , dat wy gemclyk
worden, en by de minfte gelegenheid onze hartstochten
den vrijen teugel vieren. Vanwaar anders, dan van
eene vermeerderde gevoeligheid tier zenuwen, is het ,
dat deeze opvliegendheid kan, en moet verklaard
worden en gaan wy na , welke ziekten het zyn ,
die deeze verandering in het ligchaam voortbrengen,
gullen wy vinden , dat bet juist die ziekten zyn ,
welkers natuur in eene te groote gevoeligheid bedaat ,
of dezelve voorondcrdelt; of ten minden het zyn zodanige,
welke op ons temperament, op de aandoenlykheid
van het zenuvvgedel, eenen onmiddelyken invloed
hebben. Menfchen , die aan toevallen der zenuwen
ftikkelen, vervallen in Hypochondrie, Melancholie, en
ten laatften niet zelden in Manie, de hevigfte aller
hartstochten. Perfoonen,die teerlngachtig zyn, voelen
Zj g by de geringde zaak beleedigd. Zy duiven op
by de minde tcgingkanting , en geraaken in hartstocht:
deeze en veele andere verfchynfelen , waarvan ik ,
indien de tyd zulks wilde gehengen , een meenigfe
voorbeelden zoude kunnen bybrengen, laaten zig zeer
Q 5
e e n
"

246' m NSODZAKELYKHA.ÏD VAN I>£ MENSCHEN-
eenvoudig uit eenen hoogen graad van gevoeligbrfd
des ligchaams verklaaren: en om ons van deeze waarheid
nog fterkcr te overtuigen, behoeven wy flens op
ons zeiven te letten, zeifin onze gezonde dagen. Meer
dan eens zult gy met my ondervonden hebben , dat
dingen, welke op fommige tyden ons geheel niet'aandoen,
op andere tyden ons het fterkfte treilen, en
onze geheele ziel in beweging brengen. De reden
hiervan is geene andere, dan dc meerdere of mindere
aandoenlykheid van ons ligchaamsgeftcl. Het blykt
dan uit dit alles, dat dc meerdere gevoeligheid en de
meerdere werking van het dierlyk levcnsbeginfel, zeer
veel toebrengt om de hartstochten heviger te doen
werken , cn even daardoor nadceliger voor onze gewondheid
te doen worden. Eindelyk, cn ten
derden , hangen ook de nadeelige uitwerkingen deihartstochten
af van zekere ziekten en ongcfteldhedcn ,
welke reeds in het ligchaam aanweezig zyn.
Daar zyn ziekten, op welke de hartstochten geene,
ol zomtyds heilzaame uitwerkingen hebben; doch daar
zyn 'er ook, welke daardoor zeer gevaarlvk en niet
zcldeu doodelyk kunnen worden. Wy vinden , in de
fachnlteu der bcroemdfte Geneeskundigen, verfcheiden
voorbeelden van menfchen, die in den aanval van een
heetc koorts, door eene al te hevige gemoedsbewecgi»g,
het zy fchrik, het zy toorn, het zv vreugd,
HI eene volmaakte krankzinnigheid gevallen, of aan
een beroerte zyn gcltorvcn. Men heeft voor­
beelden, dat lieden, die borstkwaalen hebben, door eene
onverwachte ontmoeting , door eene yüngs ontftaanc
hartstocht,hevige bloedfnuuwingen krygen , en daardoor
hun leven in het uiterite gevaar brengen; anderen
wederom, die een zwak en aandocnlyk zenuw
ge-

RENNiS IN DE EEOEFN. DER GENEESKUNST. 247
*eftel hebben , zyn in de gewettigde ftuiptrekkingcn veryallcn
En wie kent niet by ondervinding de nadeelige
cn fomtydS zo gevaarlyke uitwerkingen der hartstochten
by zwangere Vrouwen? Hoe mecnig Vrouw
heeft door eene enkelde hartstocht zig zelve en haare
vrugt in hetuiterfte gevaar geltort ? Moe dikwerf heeft
niet de droevige ondervinding geleerd, dat Kraamvrouwen
door eene te fterke gemoedsaandoening in onherftelbaare
ziekten zyn vervallen , of, door eenen onverwachten
dood , een blvde kraamkamer in een treur-
vertrek veranderd hebben? Dan, het wordt tyd
dat wy van dit onderwerp afftappen , om nog met
weinig woorden tc overwegen, welken invloed de alte
fterke infpanning van onze verfiandige vermogens op
onze gezondheid heeft.
Dc zucht tot kennis, de begeerte om zyn verftand
tc verlichten, is eene neiging, die de wyze Schepper
met de beste oogmerken in onze ziel geplant heeft;
hieraan te beantwoorden , is de pligt van alle redclyke
wcezens , het • waare en eenige middel om ons
boven den rang der dieren te verheffen, en ons voor
dc genieting van hoogere zaligheden vatbaar te maaken.
0
Dan, wanneer deeze begeerte te fterk wordt;
wanneer wy onze zielsvermogens te fterk laaten werken;
wanneer deeze begeerte zig uitftrekt tot onderwerpen,
welke voor onze bcvattingen niet gefchikt
zyn; wanneer wy dingen willen doorgronden, welke
voor onze bepaalde vermogens te diep zyn; dan wordt
deeze , anderzius zo edele, begeerte tot kennis, een
ongelukkige bron van ziels- cn ligchaamsziektcn ,
zy wordt eene hartstocht, die de krachten van ziel
cn ligchaam ondermynt, en daardoor voor onze gezindheid
zeer nadeclig is. • Het gaat met
de

548 DE NOODZAKELYKIIEID VAN DE MENSCHEN-
de vermogens van onze ziel, even als met de vermogens
van het ligchaam. Door eene geregelde en
maatige oefening wordt hunne werking geflerkt, doch
by eene tc fterke en aanhoudende werking verliezen
zy hunne veerkragt , cn verzwakken in evenredigheid
van de al tc fterke werking.
Menfchen , zegt BOERHAVE , die onachtzaam voor
hunne gezondheid, zich geheel in befchouwingen als
verliezen, derven eindelyk hunne gevoeligheid en gezondheid,
en vervallen ten laatiteu in een' volkomen
gcdachtcloozen toeftand. De beroemde TISSOT, ZIBI-
MSRMAN, en andere Geneeshcercn , hebben ons de
nadeelige uitwerkingen eener alte groote infpauning
onzer zielsvermogens , met het penfeel der natuur ,
zo levendig afgemaalt , dat ik het voor onnodig achtte
hierop tc blyven ftiKtaan , en de aandacht te
verveelen , met het optellen van alle die vcrfchillende
ziekten, welke uit deeze zo algemecne oorzaak
ontftaan.
Ik kan ondertusfehen niet voorby aantemerken ,
dat deeze infpauning uit vcrfchillende gezichtpunten
kan befchouwd worden. Sommige menfchen oefenen
hun verftand te fterk , hunne denkbeelden worden
overfpannen, hunne aandacht is behendig op hetzelfde
voorwerp gericht , zy verliezen zig zeiven iu
afgetrokkene befchouwingen , alle de overige denkbeelden
worden onderdrukt, het gevoel .wordt flomp,
het ligchaam verzwakt , de levenskrachten verminderen,
en zodaanige menfchen vervallen in melancholie,
vitteering, verval van ligchaams- en zielskrachten , en,
eindelyk, gelyk niet zelden gebeurt , in eene volmaakte
krankzinnigheid. —_ Andere menfchen daarentegen
zoeken beftendig voedfel voor hunne ver,
beel-

KENNIS IN DE BEOEFN. DER GENEESKUNST. 249"!
beddingskracht, en worden Enthufiasten in verfchillende
betrekkingen, naar maate van de voorwerpen ,
tot welke zig deeze verhitte verbeelding bepaalt.
Onder alle foorten van menfchen vindt men dergelyke
Enthufiasten: doch meest onder geleerden, en'
onder die foort van menfchen , welke zig , by gebrek
van verftand, aan het zogenaamde

Z$0 DE NOODZAKELYKHEID VAN DE MENSCHEN-
foort van menfchen bederven hunne gezondheid opt
mcenigvuldige wyzcn , cn vervallen in zenuwziek,
ten , droefgeestigheid en andere toevallen , die hun,
voor altoos , aan een ellendig cn ongelukkig leven
bloot Hellen. Hier zoude ik nog aan verfcheiden
andere krankheden kiinnen herinneren , en
derzelver nadeeligen invloed op onze gezondheid
affchetzen , die allen, gelyk de voorgaande, uit eene
te zeer verhitte verbeelding ontdaan , cn onder welke
de verkeerde en bedorven fmaak voor al wat fentimentecl
is , geen kleinen rol fpeelt ; eene ziekte
die thans byna geheel Europa.overftroomt , en haar
fchaadclyk vergif, langs hoe meer , onder dc menichen
verfpreid , en even daardoor een algemeene
oorzaak van ligchaamskwaalen wordt , aan welkers
kennis den Geneesheer , in dc beoefening zyner
kunst , niet weinig gcleegen legt. Dan ik
vrees , dat ik my reeds te lang by deeze bronwellen
van ziekten en ellende heb opgehouden , en
het u-urdt tyd, dut wy tot het tweede gedeelte onzer
verhandeling overgaan , om naamclyk aantetoonen ,
dat een Geneesheer, behalvcn eene algemeene kennis',
van den invloed , welke dc zielsgefteldheid op de gezondheid
heeft , ook eene vaardigheid van geest moet
bezitten , om in ieder byzonder geval te kunnen bepaalen
, hoe veel aandeel de zielsgcflelriheid des
lyders , op de aanweczige ziekte heeft*
De geneefhïg eener ziekte vereischt ,by eene verfijn»
digt oefening der geneeskunst, eene behoorlykc kennis
van de waare oorzaaken der ziekte. Deeze oorzaak
kan, of in het ligchaam , of in de ziel , of in beiden
te gelyk aanweczig zyn: — Het is dierhalve»
de nnvermydelyke pligt van den. Geneesheer . onder
alle

KENNIS IN DE EEOEFN. DER GENEESKUNST. 25I
alk de mogelyke borzaaken , de waare aanweezige te
bepaalen; 1
— hy moet het toevallige van het weezenlyke
afzonderen , de verfchynfelen onder elkander vergelyken,
dezelve, zonder eenige vooringenoomenheid, uit
haare waare en eenvoudige oorzaaken , verklaaren, en
zig daardoor eenen weg baanen , om van de waare
natuur der ziekte kennis te krygen. Ik beken
zeer gaarne dat de geneeskunst in dit haar waare
licht befchouwd , de moeijelykfte aller practicaale
weetenfehappen is. Zelf met betrekking tot de
natuurlyke oorzaaken, is het zeer mocijclyk de waare
oorzaaken te ontdekken, gedeeltelyk, omdat de verfchynfelen
zig gemecnlyk zo zeer doorkruisten , gedeeltelyk
omdat gelyke oorzaaken, in verfchillcnde ligchaamen
, ongelyke verfchynfelen , cn wederom ongclyke
oorzaaken , gelyke verfchynfelen kunnen voortbrengen.
Ondertuslchen vermeerdert deeze zwaarigheid
aanmcrkelyk , cn 'er wordt eene zeer groote oplettenhcid
, eene ongemecne vaardigheid van geest vereischt
, om by eene zo zeer iaamgeftelde werkingvan
ligchaams- cn zielsvermogens , tot de eerfte en
waare oorzaak doortedringen , en te bepaalen , hoeveel
aandeel de werking van het ligchaam , hoeveel
die van de ziel , aan de ziekte heelt. En de reden
hiervan laat zig gemakkelyk inzien, wanneer wy flegts
overweegen. « • Vooreerst , dat de uitwerkingen
van onze gemoedsbewcegingefl gelyke verfchynfelen
in het ligchaam voortbrengen , als ligchaamlyke oorzaaken.
— Een hevige aanval van koorts , toevallen
der zenuwen ,bloedfpuuwingen enz., kunnen , op
meenigvuldigen wyzen , uit ligchaamlyke oorzaaken ontdaan
; maar zy kunnen ook , gelyk de dagelyklche
ondervinding leert , de nitwerkfelen van gemoedsaan-

2^2 DE NOODZAKELYKIIEID VAN DE MENSCHEN--
aaödoeningea en hartstochten zyn. De hypochondrieg
de melancholie , zyn veelal dc ongelukkige gevolgen
van eene kranke zielsgelteldheid en een verzwakte
ligchaamsgciteldheid ; of zo ook de eerfte en voornaamfte
oorzaak daarvan in het ligchaam gcleegen is,
worden tog deeze ziekten door gemoedsaandoeningen
merkelyk verergerd, Ih'erby komt nog ten twee:
den, dat de meeste menfchen zo gaarde hunne
hartstochten en dc geheime neigingen van hun hart
verbergen. Daar is, zegt zeker Schryver, in het geheele
Boek der Natuur geen kapittel zo duister, als
dat van het mcnschlyk hart. — Men vindt menfchen j
die de kunst van zig te vermommen tot zulk eenen
trap van volmaaktheid weten te brengen, dat men, by
eene lange ondervinding, en by de grootfte oplettendheid
, niet in ftaat is, ook flegts eenige hoofdtrekken
Van hun karakter tc leeren kennen: zy verbergen liever
de geheime oorzaaken van hunne ziekte voor
den Geneesheer, dan dat zy door eene openhartige
bekentenis hem zouden voorlichten, cn daardoor hunne
geneezing bevorderen; liever ftellen zy zig aan de
onvermydelyke gevolgen van hunne geheime hartstochten
bloot; liever fchryven zy de oorzaak van hunne
kwynende gezondheid aan ligchaamlyke dingen toe,
en misleiden daardoor den Geneesheer, dan dat zv
hun hart zouden ontlluiten, en, door het openbaaren
van de waare oorzaak, hunne geneezing bevorderen;
maar wie ziet niet , dat op deeze wyze de beoefening
der Geneeskunst moeijelyk wordt ? en dat 'er
by den Geneesheer, eene naauwkeurige oplettendheid,
eene verltandige ondervinding, eene kennis van het
menschlyk hart , en eene byzondere vaardigheid van
geest vercischt wordt , om alle zwarigheden te overwin-'

itENNIS IN" DE BEOEFN. DER GENEESKUNST. ££3
winnen, onder zo Veele vcrfchillende oorzaaken, de
waare oorzaak der ziekte te vinden. Een naauwkeujig
onderzoek omtrent alles wat tot de ziekte aanleiding
kan geeven , kan zeer veel licht over den aart
der ziekte verfpreiden ; dog , dit is geenszins voldoende
, wanneer de toevallen en verfchynfelen der
ziekte zig op eene, dikwils zo menigvuldige, wyze
doorkruisfen , of wanneer de lydcr goed vindt de
waare oorzaak zyner ziekte te verbergen. •• Eene
langduurige ondervinding is voor den Geneesheer
van zeer veel waarde , en verflrckt niet zelden tot
een leidraad in onzekere of duistere gevallen, i
Maar om te denken, dat de ondervinding in de kunst
•alles zoude kunnen afdoen, is dwaasheid. Een vertrouwde
omgang met den lyder, de kennis van zyne
denk-en handelwyze, van zyne betrekkingen Echtgenoot,
als Huisvader, als Burger, enz. kunnen zeer
veel toebrengen tot de kennis der ziekte, en zyn dus
waare middelen voor den Geneesheer, om zyne handelwyze
te bellieren; maar zy zyn in zeer veele gevallen
onvoldoende, om uit zo veele mogelyke oorzaken
, de eigenlyke dadelyke oorzaak te bepaalen.
Om niet eens te zeggen, dat een Geneesheer, maar
zeer zelden , 'in de gelegenheid is , zynen lyder zo
van naby te leeren kennen. En boven dien; wie weet
niet by ondervinding, dat het waare vertrouwen, (het
eigenlyke kenmerk van vriendfehap) in onzen leeftyd
onder de zeldzaamheden behoort ? Daar wordt
dus, om te bepaalen hoe veel aandeel de zielsgefteldheid
des lyders aan de aanwezige ziekte heeft , behalven
het genoemde, nog eene byzondere vaardigheid
van geest vereischt, om alle de verfchynfelen eener
ziekte oogenblikkelyk met elkander te kunnen verge-
NATUURK. IV. D. R ly-

£$4 DE NOODZAKELYKHEID VAN DE MENSCHEN-
lyken , het wezenlyke van het niet wezenlyke te
onderfcheiden, alle de byzondere beftanddeelen der
ziekte met elkander te vereenigen , en daaruit het
waare en eigenlyke karakter der ziekte te bepaalen.
- Deeze vaardigheid van geest is geenszins
de vrucht van groote geleerdheid: zy is by den Geneesheer
dat geene, 't welk men by den Dichter
Kunst, ofeigenlyk Dichtvermogen noemt; of, om het
met eene meer algemeene benoeming uit te drukken,
het is eigenlyk dat gecne, het welk men in Kunften
cn Wetcnfchappen Genie noemt ; eene natuurgaavc
, die alle Geleerdheid verre voorby ftreeft , en
in alle takken van Kunften en AVeetenfchappen, den
grooten Man vormt , en zonder het welk men altoos
in het middelmaatige valt. Men kan in de Geneeskunst
zeer veel geleezen , zeer veel gezien hebben,
en nogthans in de beoefening zeer middelmatig
zyn , dewyl de Genie in deezen het meeste doet. ——
Daar is, zegt CELSUS, in een groot Geneesheer iets,
dat men niet noemen, niet bepaalen kan. Dit iets van
CELSUS, dat by gelyke geleerdheid, by gelyke ondervinding
, by gelyke geleegenheid van zieken te zien ,
den eenen Geneesheer zo hemelhoog boven den anderen
verheft , is de eigenlyke Genie in de Geneeskunst
; is die byzondere vaardigheid van geest, die,
gelyk in andere takken van Kunften, ook byzonder
in de Geneeskunst , zo veele groote en uitmuntende
Mannen gevormd heeft. ———- Wie niet tot Geneesheer
gebooren is, (zegt zeker geestig Schryver,) wordt
liet nimmer, al waare het ook dat hy grys in dc kunst
was geworden. KOERHAAVE, wiens alles om­
vattende geest de geheele Geneeskunst hervormd heeft,
was Geneesmeester , eer hy zig nog tot deeze weeten-

KENNIS IN DE EEOEFN. DER GENEESKUNST.
tenfchap bepaalde: hy had de eigenlyke Geneeskundige
Genie, en verhief zig daardoor boven zyne tydgenootcn.
Ily was niet Hechts Geneesheer; hy was
ook Wysgeer , en bezat eene groote Menfchenkennis
, gelyk hy daarvan , in het behandelen der ziekten ,
de overtuigendfte blyken gegeeven heeft. Onder zo veele
Voorbeelden , waarin zich BOERHAAVE als Menfchenkenner
heeft gekenteekend , behoeve ik Hechts
het bekende geval in het Weeshuis te Haarlem te
herinneren. BOERHAAVE zag met zyne gewoone
naauwkeurigheid , dat de oorzaak der ftuiptrekkingen,
by deeze Weeskinderen, in eene zekere gemoedsaandoening
geleegen was: als kenner van het menschlyk
hart , en van de werking deezer gemoedsaandoening,
vond hy zeer fchielyk het beste en heilzaamfte
geneesmiddel.
HIPPOCRATES , die In fterkte van geest, fchranderheid
en oordeel alles in ailen was; die de kunst van
waarteneemen, in zulk eene hoogen graad bezat, dat
hem ook de geringde omftandigheid niet ontglipte 5
de groote HIPPOCRATES , met den beroemden EURY-
PHON geroepen zynde , by PERDICCAS , Koning van
Macedonië , ontdekte wel ras , (niettegenftaande hy
veel jonger was dan EURYPHON,) uit de houding en
het gelaat van den Vorst, dat 'er eene oorzaak buiten
het ligchaam in de ziel aanweezig was; en het bleek
ook vervolgens, dat HIPPOCRATES wel geoordeeld had,
en dat PERDICCAS verliefd was op een der vrouwen
van zynen onlangs overleeden Vader ALEXANDER.
ERASISTRATUS , de kleinzoon van den vermaarden
Wysgeer ARISTOTELES en de leerling van CHRYSIP-
PUS, óf, gelyk anderen willen, van THEOPHRASTUS ,
was een der kundigfte en erva/enfle Geneesheeren,
R.a en-

ï$6 DE NOODZAKELYKIIEÏD VAN DE MËNSCHEN-
onder de Ouden, van wiens gezag zich CELSUS , GA*
XENUS en PLINIUS meenigmaal bediend hebben. •

KENNIS IN DE BEÖEFN. DER GENEESKUNST. 2&
dan het behoud van zynen teergeliefden Zoon, niet
alleen zyne Huisvrouw STRATONICE aan ANTIOCIIUS
afftond, maar nog daarenboven hen beiden, als Koning
en Koningin-van het Ryk verklaarde.
Een dicrgelyk voorbeeld van Menfchenkennis, van
vaardigheid van geest, in het beöordeelen eener ziekte,
welkers oorzaak in de gcmoedsgcfteklbcid des lyders
gekegen was , gaf de door zyne fchriften onfterflyke
GALENUS, toen hy geroepen werdt by eene
vrouw, welke over flaaploosheid , benaauwdheid cn
andere toevallen van zwaarmoedigheid klaagde, GALE­
NOS vermoede terftond aan alle die tekenen, dat 'er
eene gemoedskrankheid .aanweezig was; hy herhaalde
zyne bezoeken, en het kon niet misfeu, of dc fchranderë
Geneesheer ondekte reeds by zyn derde bezoek,
de geheime oorzaak der ziekte, zyudc eene groote
liefde voor den bevalligen pVLADES.
Wy zien uit het voorbeeld deezer drie beroemdfte
Gencesheereu onder de Ouden, hoe noodzaaklyk het
in zeer veele gevallen voor den Geneesheer is , Menfchenkennis
te bezitten; en hoe veel vaardigheid van
"•eest 'er vereischt wordt, om in dc byzondere gevallen
te kunnen bepaalen hoe veel aandeel de gemocdsgefteldheid
des lyders aan de ziekte heeft.
De ondervinding van alle tyden leert, dat de hartstochten
cn neigingen der menfchen , eene even zo
ryke bron van ziekten zyn , als de natuurlyke oorzaaken
, en dat 'er zeer weinige ziekten > zyn , welke
niet uit gemoedsaandoeningen ontdaan, of daarmeede
gepaard gaan. — De beste kinderen der menfchen kwynen
zeer dikwils aan de ongelukkige gevolgen eener
kranke zielsgefteldheid. Zelf de onfchuldigftc nei­
gingen , dc liefde tot ons zeiven, tot onze beste vricn-
R 3
deil
>

*53 DE NOODZAKELYKHEID VAN DE MENSCHEN*
den, en tot ons Vaderland; de zucht tot kennis, tot.
eer en aanzien , de zorg voor onze en anderer welvaart
, dc vrees voor toekoomende gebeurtenisfen in
haare verfchillcnde betrekkingen : de droefheid over
aangedaane beledigingen, over bet verlies van onze waardfte
panden, van onze beste vrienden, over het gemis
van deeze of geene geneugten , over de rampen, die
of ons , of onze vrienden, of het lieve Vaderland
treffen ; alle deeze en eene meenigte andere neigingen,
dje zo- noodzaaklyk voor ons beftaan, zo nuttig
in haare bedoelingen zyn, die, zo als PLATO zegt,
de ziel in beweeging brengen , en den geest als op
vleugelen verheffen, worden, wanneer zy te fterk of
ongeregeld zyn, oorzaaken van kwynende ziekten en
ligchaamskwaalcn , of vermeerderen de reeds voorhanden
zynde ongefteldhcden. £n is dit zo; dan laat
ik aan uw eigen oordeel over, of een Geneesheer in
de beoefening zyner kunst gelukkig zyn kan ; of hy
immer de helper , de weldocndcr der lydende Menschhcid
worden kan , wanneer hy de uitwerkingen der
vcrfchillende hartstochten op het ligchaam niet kent;
wanneer hy niet in ftaat is , van in de byzondere
gevallen te kunnen bepaalen, of, en in hoe verre de
gemoedsgefteldheid des lyders aandeel aan de ziekte
heeft , van welke natuur deeze gemoedsaandoeningen
zyn , cn door welke middelen dezelve op de best
mogelyke wyze kunnen geheezen worden? met
een woord , wanneer hy geen kenner van het menschlyk
hart, geen kenner van de vcrfchillende dryfveeren
der menschlykc daden ch bedryven is, en wanneer
hy daarvan in de beoefening zyner kunst, geen nuttig,
geen verftandig gebruik weet tc maaken?
Wat baaten tog alle Geneesmiddelen , die niet zelden

KENNIS IN DE BEOEFN. DER GENEESKUNST. 259?
den zo ruimfchoots worden voorgefchreven, en die
de ongelukkige lyder zo gereedlyk verzwelgt, wanneer
eene geheime gemoedsaandoening de oorzaak
der ziekte is , en wanneer de Geneesheer niet in het
geval is, deeze geheime oorzaak te kunnen ontdekken?
Hoe menig ongelukkig lyder zoude zynen
kwynenden toeftand kunnen verbeteren, en zyne verlooren
gezondheid herftellen , indien hy in zynen
Geneesheer zynen waren vriend erkende ! indien hy
door eene openhartige belydenis van zynen waren gemoedstoeftand
, de pogingen van zynen Geneesheer
Wilde helpen bevorderen!
R4
OVER

2ÖO
OVER. D E N
S A L A M A N D E R ;
BRIEFSWYZE VOORGEDRAGEN,
DOOR DEN HEER
D E P O T HO N I E R ,
OUD CONSUL VAN FRANKRYK.
(Uit het Fransch.~)
Indien wy, mecrmaalen, al te gereed aan het wonderbaare
gehoor lecnen , gebeurt het ook wel eens,
dat wy het terftond verwerpen , zonder eenigzins te
letten op hen, die ons het zelve mededeelen. Dusdanig
een verwyt zouden de Ouden, konden zy hier
te rug keereh, aan alle onze Natuurkenneren, en byzondcrlyk
aan den Graave DE LA CEPEDE (*), doen.
Deeze Hccrcn komen allen daarin overéén, dat zy
de Historie van den Salamander, als fabelachtig en
origerymd, befchouwen. Ik weet wel , dat de Dichters
die Historie niet weinig opgefchikt hebben; doch
ik
(*) Zie de Natuurlyke Gefchiedenis der viervoetige Dieren,
die uit eiöïen gebroeid wotden , en der Hagedisfen , in de
8flc Afd. ïfle D. bladz. 455.cn volgenden, beginnende met:
il fimble que plus les abjects dc la curiofiti de rhorhme font
iltigttèi de lui, plus il fe plait d leur attribuer des qualitii
merveillcufes, &c.
J

OVER DEN SALAMANDER 2Ö1
ik ben egter niet inftaat het beftaan in twyfel te
trekken van eene kleine Hagedis, welke eenigen tyd,
zelfs in het heetfte vuur kan leven. Zie hier een
geval , 't geeen ik zelve daaromtrent ondervonden
hebbe.
Op het Eiland Rhodes my bevindende, en bezig
zynde met fchryven in myn Kabinet , hoorde ik
fchielyk een luid gefchreeuw in myn keuken. Ik lieg
derwaarts en vond den Kok uittermaate ontfteld, my
toeroepende, zodra hy my gewaar wierd, dat de duivel
in het vuur was. Toeziende, ontdekte ik in het
vuur, 't geen fterk brandde, een klein Dier, met een
open bek en een trillende keel; ik greep de tang om
het te vatten. Dan op de eerfte poging week het
Dier, 't geen tot nog toe, te weten geduurende den
tyd van twee of drie minuten, zig ftil gehouden hadde
, naar een hoek van den haart. Te vergeefs tragte
ik het aan het tipje van de ftaart vast te houden;
het verfchool zig onder een hoop gloeijende kolen.
Hetzelve op nieuws ontdekt hebbende , trof ik het
met een' tweeden flag op het midden van 't lyf, en
maakte 'er my meester van. Het was eene foort van
kleine Hagedis , welke ik ter bewaaring, in een glas
met wyn-geest gevuld, bcfloot. Ik gaf den Graaf
DE BUFFON, diestyds kennis van dit verfchynfel, en
overhandigde hem tevens myn Salamander, dien hy
onderfcheiden vond van allen, welken hy reeds bezat
(f). Hy deed my verfcheiden vragen omtrent
dit buitengewoon geval, cn zeide my, dat hy niet
zoude
(t) Dezelve moet ihans in 's Konings Kabinet zig bevinden.
R 5

2Ö4 OVER DEN SALAMANDER,
zoude in .gebreeke blyven om 'er gewag van te maaken
; zelfs vroeg hy my verlof, om myn naam te
Blogen melden. Ongetwyfeld zal men my befchuldigen,
dat ik by deeze waarnceming geene genoegzaame
orde of beleid hebbe in agt genomen : dan,
Weinig aan zulk ilag van zaaken gewoon zynde , begreep
ik niet terftond, van hoedanig gewigt dezelve
konde zyn.
VER-

V E R T O O G ,
O V E R
LICHTGEVENDE BLOEMEN.
Uit het oorfprongelyk Zweedsch van den Heer
HAQGREN, LeÜor der Natuurlyke Historie,
in het Fransch vertaald.
(Overgenomen uit het Journal de Phyjïque.)
Toevalliger wyze befpeurde ik, in den jaare 1783.
een flaauw Licht op de Goudsbloem (Calendula offïcinalis.)
Bclluitende , dit verfchynfel naauwkeurig
waar te nemen, nam ik, om verzekerd te zyn, dat
ik my niet bedroog, een perfoon by my, hem belastende
, om telkens op het oogenblik, waar op hy
het Licht befpeurde, een teken te geven : en ik bevond
fteeds, dat hy, gelyktydig met my, bet licht
befpeurde.
Dit licht is meer zigtbaar by Goudsbloemen , die
van eene hooggeele , naar 't vuur zwemende, koleur
zyn; doch by de bleekgeelen naauwlyks te bemerken.
Dikwyls kan men deeze lichtflikkering twee of driemaaien
na eikanderen op de zelfde bloem gewaar worden,
doch mcermaalen ziet men ze niet dan na ettelyke
minuten tusfehenpozens: en als het gebeurt, dat
verfcheiden bloemen, by eikanderen geplaatst, ten gelyken
tydc deeze flikkering van zig geven, kan men
het van verre ontwaar worden.
Men

246* OVER LICHTGEVENDE BLOEMEN.
Men befpewrt dit verfchynfcl in de Maanden July
en Augustus , by het ondergaan der zonnc , en een
half uur daar na, zo dc lucht helder is. By een benevelden
dampkring egter , of wanneer het daags geregend
heeft, zal men 'er niets van ontdekken.
De volgende bloemen geven een meer of min fterk
licht van zich, in deeze rangfehikking: 1. De Goudsbloem:
2. 't klokje; (1'ropaolum majus) 3. de roode
Lcly: (Lilhtm bulbiferuni) 4. de Afrikaanen. (Tagetes
patula erecla.~) Ook heb ik zulks nu cn dan
aan dc Zonnebloem (Hclianthus annuus) befpeurd:
echter is de vuurroode kolcur in 't algemeen noodzakeïyk
om dit licht af tc geven : hebbende ik hetzelve
nimmer aan bloemen van eene andere koleur befpeurd.
Om te ontdekken of ook fommige kleine Phofphoricke
Infektca of wormen daarvan de oorzaak waren ,
hebbe ik daaromtrent bet naauwkeuriglte onderzoek
niet goede Mikruskopen gedaan, dog dezelven nim-
.mer kunnen vinden.
Uit de fnelheid, waarmcede zig dit licht opdoet,
mag men belluiten, dat 'er iets Elcktricks in dit verichynl'el
plaats heelt. Men weet, dat op liet oogenblik
wanneer liet Piftillum eener Bloem bevrugt word , het
ihiifincel (of poeder) door deszelfs elasticiteit uitbarst.
Dit doet my gelooven , dat de Elektriciteit zelve
met deeze Elasticiteit gepaard gaat. Nadat ik echter
dc flikkering op de roode Lely hadde waargenomen ,
waar by de Auiherx vry verre van de Bloembladen
verwyderd zyn, bevond ik , dat bet licht van de Bloembladen
zelve, en niet van de Antheta uitfehoot. Dit
doet my des gelooven, dat dit 'elcctriek licht veroorzaakt
word door hetftuifmeel, welk,by cie uilbarltiug,
zig over al op dc Bloembladen, werpt.
OVER

• 1 * ? v o Mfc
| O V K R . D E N
O L I P H A N T .
Getrokken uit een Engelfche vertaling van
een IVerk, ruim 100 Jaaren in het Perfiaansch,
door den Heer GLADWEN ,
in de Indien gefchreeven.
Tr-v
\_Jc Inboorlingen Van Iidoftan houden den Oliphant
in zo hooge waarde, dat zy dcnzelven tegen
500 Paarden fchattcn. Het manneke is van zulk
ccncn edelmoedigcn aart , dat het nooit leed zal
' doen aan het wy !je: bet zal zelfs met geen van zyn
eigen geflacht, dat jonger is, vegtcn. Hy doet ook
nooit kwaad aan zyn oppasfer: nog blaast ftof over
zyn lyf, wanneer hy berecden word , fchoon hy
anders telkens zyn vermaak febept met zulks te doen.
In den tyd, waar op deeze dieren tochtig zyn , heeft
men gezien, dat een Olyphant, dartelende met zyn
weêrgaè , een jongen Oliphant, die zich tusfehen beiden
(lelde , met zyn fnuit aan een kant fchoof, cn
•vervolgens zyn gedartel hervatte. Wanneer ondertusfchen
, op dien tyd , een Oliphant los breekt, durft
niemand hem naderen, zonder een Avyfje by zich
te hebben: op welks gezigt hy zig, zonder tegen-
"ftand te bicden , laat binden. Wanneer het wylje
fterft, zal het mannetje, geduurende eenen geruimen
' tvd, noch eetcn, noch drinken. Men kan hem leeren
, " op-

OVER DEN OLYPHANT.
op de toonen van 't müzyk agt te flaan, en zyne
leden daarna te beweegen : alsmeede het fchieteii
van een pyl uit een boog, en om iets van den grond
opterapen , en het aan zyn' oppasfer toe te reiken.
Zelfs zal hy, op eenig gegeeven teeken van deezen,
jets eetbaars, ergens in den bek bewaaren, en zig
alleen met hem bevindende , weder uit haaien , cn
bet aan den man geeven. Dikwyl haalt hy met zyn
fyuit, water, ja zelfs fpyze uit de maag, zonder dat
hem zulks eenig nadeel toebrengt.
Men betaalt voor een Olyphant, van ico tot een
Lack Ropyen : zelfs is dc prys van vyf, ja van
tienduizend Ropyen voor fommigen, niet ongewoon.
'Er zyn vier foorten van Oliphanten. Die men Ben*
der noemt , heeft wel geproportioneerde leeden, een
opftaande kop, brcede borst, wyde oogen, een lang
lyf; met twee uitwasfen voor aan den kop, die naar
paerels zweemen. Deeze uitwasfen worden in de taal
van Indoftan, Gui Manik geheetcn, en men fchryft
'er verfchcidene hoedaanigheden aan toe. Een ander
foort , Mund genaamt , heeft ecu zwarte huid en
gccle oogen , is woest en ontembaar. Die , welke
men Murg heet, heeft een bleeker vel, met vlekken,
en de oogen hebben eene gemengde roode, geele,
zwarte en witte koleur. Eindelyk de vierde, by den
naam van Mirk bekend , heeft een fmalle kop , en
word gemakkeiyk onder bellier gebragt. Dc kleur
van dcezc is graauw , naar die van rook zweemende.
Eene vermenging deezer vier foerten , brengt
weder anderen voort , die vcrfchillende bcnaamingen
en eigenfchappen hebben.
Het wylje drafigt achtien maaudmaanuen. De vrugt
be*

OVER DEN OLYPHANTi
begint op de elfde maand eene gedaante aanteneemen
: met de twaalfde maand zyn de aders, pooten
en klaauwen kenbaar: met de dertiende het geflachtt
en in de vyftiende maand begint de vrugt te leven.
Lyaldien het wyfje onder het draagen fterker wordt,
is zulks een teken , dat de vrugt een mannetje is:
en het tegendeel plaats hebbende , duidt het aan ,
dat zy een Wyfje is. Doorgaans brengt de Oliphant
flegts één jong te gelyk voort; doch fomtyds krygt
zy twee. Het jong zuigt tot aan het vyfde jaar,
en voed zich daarna met kruiden. Op die jaaren
noemt men het Ball, op het tiende jaar Powt, op
het twintigftc Bek , en op het dertigftc Kilbeck. In
elk deezer tydperken ondergaat het Dier eenige verandering
, en komt eerst op het zestigfte jaar tot volwasfenheid.
Het is een goed teken by een Oliphant ,
dat de oogen geel en wit , met zwart en rood vermengd
zyn. De Oliphant heeft twee witte flagtanden,
van eene elle in lengte, en fomtyds langer. Men
zegt dat de flagtanden wel eens rood zyn, en ook
vier in getal. Deszelfs hoogte haalt agt ellebogen, en
zyne lengte negen. De dikte, om rug en buik gemeeten
, is meer dan tien ellebogen. Witte flippen
voor aan den kop zyn altyd een goed teken.
De mannetjes Oliphant word togtig in onderfeheiden
Jaargetyden ; fommigen in den zomer, anderen
in den winter , cn eenigen in den regentyd.
Zy zyn dan zeer woest, loopen hutten en muuren
om verre , en werpen niet zelden den bcryder van
de rugge. Het leken van togtig zyn , is dat 'er een
vuilwit of roodkoleurig vogt , 't geen een ortdragelyken
tkmk van zig geeft , aan weerkanten van de
kop,

«Ga
pVER DEN 0LYPHANT,
kop uitzypelt. Het Dier word gemeenlyk honderdentwintig
jaaren oud.
De Oliphanten onthouden zig en worden opgevangen
in verichillende oorden van Indoftan ,doch die van
Tipperah zyn de besten.
III. AL-

III.
A L G E M E E N
M A G A Z Y N.
HISTORIEKUNDE.
HISTORIEK. IV. D. s

2?t
OVER HET LEVEN EN DE GEVOELENS VAN
DEN WYSGEER CONFTJCIUS.
Volgens de verdichtfelcn der Ouden had PROME­
THEUS het eerst den mensch uit het flyk der aarde
gevormd; MINERVA, Verwonderd over het kunstvermogen
van den arbeider , beloofde hem uit den hemel
te zullen geeven, al wat hy meende dat tot volmaaking
van zyn kunst noodig was; PROMETHEUS antwoordde
hierop , dat hy daar over niet oordeelen of
beflisfen kon, uademaal hy nimmer de hemelfche goederen
bezigtigd had; hy wierd dan, door behulp van
MINERVA , in den hemel tocgelaatcn, alwaar hy alle
ligchaamen bezield zag met een hemelsch vuur. Dit,
dagt hy, was het beste middel, om zyne kunst tot volkomenheid
te brengen; hy ftak dcrhalven de roede,
welke hy met zich genoomen had, in de gloeiende
ftraalen der zon , roofde dus het vuur uit den hemel
, cn bezielde daarmede zynen van leem en
klei te faam gevormde Mensch. JUPITER , hierover
in toorn ontftoken, gaf aan PANDORA een keurig gewerkte
doos, om die over te geeven aan haaren man
PROMETHEUS , welke , dit gefchenk wantrouwende ,
huiverig was om het zelve aan te neemen; dan da
nieuwsgierige vrouw opende wel ras die doos, waaruit
ylings vloogen alle ziekten en kwaaien , alle
rampen en onheilen , waaronder het menschdom als,
nog zuchtende is; blyvende de hoop, door het fchielyk
toeflaan van het dekfel , daarin alleen opgeflooten,
Dus luidt dit verhaal by eenen der alleroudfte
Dichteren, HESIODUS. In hoe verre dit verdichtfel met
S a seni"

a/2 HET LEVEN EN DE GEVOELENS
eenige algemeene uitwerkfels, of eertyds bekende gcfchiedverhaalen
overeen te brengen zy , zullen wy
thans niet onderzoeken ; veel min zullen wy met
SERVIUS , over het zesde Herderslied van vrRGiLius
handelende , bewecren, dat PROMETHEUS dc eerfte geweest
is, die reeds in de beginfelen der tyden het heilzaam
gebruik der afleiders zyne medeburgers aangetoond
en dezelve daarin geoefend heeft. Dit zou
den beminnaar van nieuwe ontdekkingen alte ongelooflyk
voorkomen , en wy niet willen bepleiten. Van
meer gewigt is hier die fnelle vlugt , waarmede de
opgeflootene kwaaien, rampen en onheilen, welke Avy
nog dagelyks ondervinden , de doos van PANDORA
verlieten. Want, om van de menigvuldige foorten
van ziekten, waaraan alle oogenblikken ons ligchaam
is blootgefteld , niet te gewaagen , word de menfchelyke
Maatfchappy niet geduurig ontrust door haat
en nyd, wraak en beerschzucht, bedrog en tweedragt?
Worden derzelver beste ffeunpilaaren niet dagelyks
omver geworpen, door eene overmaate van weelde,
hovaardy cn gierigheid , zodat, hoe het ook met de
doos van PANDORA mooge geleegen zyn, het ontcgenzeggelyk
blykt , dat de mensch niet alleen met
verfcheiden ziekten cn kwaaien , maar ook met allerlei
gebreken, zo van zich zeiven als van anderen,
geduurig te worftclen heeft. In deeze algemeene ellende
echter baart het geen geringe vertroosting , dat
het Opperwezen nu en dan iemand deed gebooren
worden, die de heerfchende en in top geklommen gebreeken
zyner medemenfehen wist paaien te Itellcn, cn
voor verder ongeval te behoeden. By alle volken zag
men nu en dan een man te voorfchyn komen, die
door zyne wysheid cn deugd, de verbasterde zeden
zyner

VAN DEN WYSGEER CÖNPUCIUS. *73
zyner tydgenoten hervormde, hen met zyn verftand
voorlichtte, en door eenen onbcfprokcn levenswandel,
zo wel als door het geven van heilzaame lesfen , al-,
lcngskens toebereide, om meer overeenkom (tig met de.
natuur en het algemeene welzyn der menfchen hunne
daaden interichtcn ; waaruit wy bykans zouden moeten
'beiluiten, dat, hoe algemeen , hoe wyd en zyd,
van eeuw tot eeuw, de verderfelyké gaven van PANDO­
RA zich ook over het menfchelyk gedagt hebben uitgebreid
, 'er evenwel fommige wyze lieden, indien men
de gefchiedenisfen gelooven mag, nu en dan zyn opgedaan,
by wien die algemeene befmetting, bykans
gecne , of ten minden zeer kleine, uitwerkfels gehad
heeft, 't Was omtrent op denzelfden tyd, waarin PY-
TIIAGORAS de Grieken wyzer en beter deed worden,
dat ZAMOLXIS by de Gothen en Scythen eene hervorming
van zeden te weeg bragt , en de Chineezen,
door bet verftand en het beleid van den grooten CON-
FUCIUS tot befchaafdheid niet alleen , maar ook tot
eene vuiuïge liefde ter omhelzing van waarheid en
deugd wierden opgewekt.
De. Gelcbicdcnis van deezen alomberoemdcn Wysgeer
is van zo veel aanbelang, dat het niet onnuttig noch
onaangenaam zyn kan, eene fchetze te geeven van's mans
leven en gevoelens. Niets ondertusfchen is mocijelyker
dan hier dc waarheid niet met verdichtfelen te verwarren,
dcwyl de gefchiedenis der Chineezen, wier tydrekeningen
zich verre vóór den zondvloed uitbreiden,
aan veek: duisternisfen onderworpen is , fchoon men
niet ontkennen kan, dat zy, van wegens hunne Oudheid,
Vernuft, Kunstoefening, Staatkunde en Wysbegeerte
de beroemdfte Volken uit gantsch Afiën zyn, onder
wien meer dan eene Wetgeever geleefd heeft, welke, daar
S 3 "X

£74
H E T
LEVEN EN DE GEVOELENS
hy doorgaans, om deste grooter gezag by zyne tydgenooten
te verwerven , voorgaf van Goddelyken
.oorfprong te zyn, door zyn leven en daaden zo groote
liefde en achting by zyne medeburgers verwierf,
dat deezen na zyn dood van de waarheid van dit zeggen
zodanig wierden overtuigd, dat zy zyne nagedachtenis
met Goddelyke eere vierden , en met allerlei
vernaaien wegens zyne wondcrbaare bedryven opfierden,
waarin het niet alleen moeijelyk , maar bykans
onmogelyk is de zuivere waarheid te ontdekken.
Om in deeze duisternis alle onzydigheid te gebruiken,
heb ik alle hulpmiddelen aangewend ter ontdekking
van de waarheid by het verhandelen van het leven
van deezen Wysgeer. Vooreerst heb ik ten gebruike
gehad uit de Bibliotheek van Leiden, een
Boek, het geen ik tot dus verre niet heb kunnen
bekoomen, MARTINI MARTINII Hiftoria Sinenfis , of
Gefchiedenis der Chineezen. Ten tweeden heb ik my bediend
van de volgende boeken , die ik zelf bezat ;
yan een oud Engelsch Schryver, over de Zedekunde
van CONFUCIUS , den Wysgeer der Chineezen: van AB-
DALLA BEIDAV^EUS Historie der Chineezen, uitgegeeven
door ADRIANUS MULLERUS het welk gehouden
wordt voor een boek van een uitneemende zeldzaamheid
; van GEORGIUS BERNHARDUS BÜLFINGERUS ,
Proeve der Zedekunde van de oude Chineezen; van
TiiEOPiHLUS SPIZELIUS, over de Letterkunde der Chineezen
; van PASTORET: ZOROASTER, CONFUCIUS en
MAHOMET met elkander vergeleeken, als Stichters van
byzondere aanhangen, als Wetgeevers en Zedemeesters;
van FRERET , over de tudheid en zekerheid der Chi'
neezen tydrekening; van M. DE GUiGNés, Historifchs
verhandeling, over de Oefening en Wysbegeerte by d$
oude

VAN DEN WYSGEER CONFUCIUS. 275
oude Chineezen ; beiden te vinden in de Mémoires de
F Académie des Infcriptions &> Belles Lettres | van
TACOBUS BRUCKERUS, Oordeelkundige gefchiedemsder
Wysbegeerte ; als ook van het met reden zeer hoog
-eacht werk van PERE DU HALDE , Befchryving van
let Koningryk China-, en eindelyk van dat uitmuntend
boek, door Vader COUPLET, en eenige andere geleerde
Mannen te Parys uit ge ge ev en, in het jaar 1687, het
geen tot Opfchrift heeft: CONFUCIUS, Wysgeer der
Chineezen, of kundigheid der Chineezen; om van ROL-
LIN , MILLOT en andere Schryvers niet te gewaagen.
Ziedaar dan de hulpmiddelen , waarvan ik my in het
opftellen van deeze Verhandeling bediend heb ! Ik
heb uit dezelve dat geen trachten uit te kiezen, het
geen my meest met dc waarheid fcheen overeenkomftig
te zyn, en het geen in alle deelen zal bevestigen
het zeggen van den Abt MILLOT , dat CONFUCIUS de
eerwaardigfte eil vcrdienftelykfte Wysgeer geweest is,
die ooit onder de menfchen opftond.
Hy wierd uit een zeer edel geflacht gebooren , omtrent
vyf honderd en vyftig jaaren voor de geboorte van Christus;
zyn Vader was reeds zeventig jaaren oud, toen
hem deeze zoon ter waereld kwam, en leefde nog maar
drie jaaren daarna , zodat de grootfte zorg voor zyne
opvoeding zyne Moeder was toevertrouwd, welke haaren
beminden zoon den ouderdom van één-entwintig
jaaren zag bereiken, toen zy ftierf. In zyne vroege
jeugd ontwikkelden zich zeer fchielyk die zaaden van
waare deugd en Godsdienst , waardoor zyne wyze
lesfen, federt meer dan drie-entwintig eeuwen , voor
Godfpraaken by de Chineezen gehouden zyn; men zag
hem nimmer fpeelen met zyne medemakkers, maar hy was
geduurig ingefpannen in de overdenking van zyn pligt,
S 4 nam

£?S HET LEVEN EN GEVOELENS
nam nimmer eenige fpys of drank zonder met den;
grootften eerbied zyne oogen naar den hemel te wen-,
den. Daar by de Chineezen van tyd tot tyd wyze
mannen waren opgedaan , die lnmnc Landgenootcn
hadden verlicht , en welkers boeken nog voor handen
waren, zo begaf zich CONFUCIUS, naauwlyks den
ouderdom van vyftien jaaren bereikt hebbende, met
een ongemeene vlyt en yver over aan het doorleczcn
van dcczc geleerde werken , waaruit hy , volgens
zyne eigene eenvoudige bekentenis , zulk een groot voordeel
heeft getrokken, dat, wanneer hy, in liet vervolg
van tyd, over dc geregeldheid van zyne daaden cn
wysheid van zyne lesfen in het openbaar wierd gepreczen,
hy altyd bekende dat hy dit alles niet van
zich zeiven had , maar getrokken uit de geleerde en
wyze fchriftcn van die Mannen , welke lang voor hem
geleefd hadden. Hy trouwde in zyn twintiglte jaar,
uit welk huwelyk hy édn eenigen zoon verwierf, welke
vyftig jaaren is oud geworden, die ook een zoon
heeft ter waereld gebragt, welke, door een deugdzaam
leven, den naam en "Wysbegeerte van zynen grootvader
zeer groote eer en luister heeft bygezet; die ook tot
de eerfte bedieningen in het ryk is opgeklommen, en
dc werken van zynen grootvader zelf met aantekeningen
verder opgehelderd heeft ; wiens nagcflagt , en
in waardigheid en in rykdommen zo zeer naderhand
is toegenoomen , dat nog heden ten dage het gellagt
van CONFUCIUS , voor het vermogendfte en aanzienlykfte
uit gantsch China gehouden wordt. Daar de
Wysgecren van zynen tyd zich doorgaands van dc faamenleving
verwyderden, en in eenzaame plaatfen zicii
overgaaven aan hunne befpiegelingen, hunne meedemenfehen
niet eens waardig oordeelende, aan wien zy
hunne

VAN DEN WYSGEER. CONFUCIUS. 277
hunne overdenkingen zouden doen bekend worden;
was CONFUCIUS van geheel andere gedagten , en wat
ook andere Wyzcn hier tegen mogten inbrengen, was
hy, verre van zich af te zonderen in de eenzaamheid
, fteeds door een edele drift bezield, om zyne
medeburgeren dat zuiver gevoel van wysheid en deugd,
waardoor hy geduurig wierd ontvonkt, meede te deelen,
gelyk dit in het vervolg nog nader blyken zal.
Hy bekleedde zelfs , om zyn Vaderland van nut te
zyn , meer dan eens, de hoogfte eerambten in het Ryk ,
doch wierd hier nimmer toe gedreeven door laatdunkendheid
, hccrschzucht of fnoode begeerte om geweldig
te heerfchen over zyne medemenfehen, maar
om de liefde tot de deugd, waarin alleen het behoud
der Maatfchappy geleegen is , in te prenten , en
door zyn eigen voorbeeld dagelyks te toonen, welken
weg men, ter bereiking van dit heilzaam oogmerk, bewandelen
moest. Niets was 'er ondertusfehen , het
geen hem meer verdriet veroorzaakte, dan wanneer
hy zag , dat zyne belangelooze handelingen cn welmeenende
pogingen wierden te keer gegaan, en het
bedoelde oogmerk niet konden bereiken. De meeste
menfchen Hellen hun grootfte geluk in het bekleedcn
van eerambten, CONFUCIUS rekende de waarde derzelven
alleen naarmaate het nut van het geen men hier door
kon te weeg brengen; wanneer by zag, dat het onmogelyk
was , om daarmede het voorgeftelde einde te
bevorderen , liet hy zich gewillig en met genoegen
daarvan ontllaan. Van dit deugdzaam gevoelen gaf
hy onder anderen een zeer luisteryk voorbeeld in zyn
vyf-envyftiglte jaar; wanneer hy als Mandarin de
zaken in het Koningryk van Lu beftierde. Hier bad
hy, binnen de tyd van drie jaaren, door het wegnee-
S 5 men

27S HET LEVEN EN DE GEVOELENS
men van de ingellopenc gebreeken, de grootfte hervorming
in de zeden te weeg gebragt; de goede trouw
in den koophandel herfteld, de jongen van jaaren geleer.!
den ouderdom te eeren, en de kinderen hunne ouders,
tot aan hun dood toe, allen eerbied en ontzag toe
te draagen ; de vrouwen ingeboezemd , zedigheid ,
zachtmoedigheid en kuischheid ; onder het volk doen
hcerfchen , rondborftigheid , rechtvaardigheid en alle
andere deugden. Ja , de liefde voor de eerlykheid ,
goede trouw en billykheid , was onder zyn beftier zo
groot en algemeen geworden, dat, wanneer iets verlooren
was op den algemeenen weg, niemand dat dorst
aanraaken, dan die, wien het in eigendom toekwam;
de orde eindelyk en de eensgezindheid in alle de deelen
van dit Ryk waren zo uitneemend, dat de gant-
Iche ftaat gelyk was aan een wel beftierd en vreedig
huisgezin. Dan deeze gelukkige toeftand en gezegende
hervorming maakten wel ras de jaloersheid der aangrenzende
Vorften gaande. Men vreesde hieruit den
ondergang van zyn eigen koningryk , en kon dus
met geene goede oogen aanfehouwen, dat de wetten
wierden gehandhaafd, de oude zedigheid wederom herfteld
, cn de onbevlekte deugd alleen voorgedragen
als het eenige fieraad en het behoud van het
menschdom. Men was derhalven op middelen bedagt,
om de lofiyke inzichten , waarvan CONFUCIUS zich
ter verbetering der zeden had bediend , te keer te
gaan. Onder het fchoonfchynend voorwendfel van
vriendfehap , zond men aan den Koning LU tot een
gefchenk een aantal fchoone dochters, die, en door
haare bevalligheden, en door haar lieflyk gezang, even
als zo veele aanlokkelyke Sirenen, het hart van den
Koning en dat der overige Staatsleden en Onderdaa-
nen

VAN DEN WYSGEER CONFUCIUS. &7p
nen dermaate betoverden, dat CONFUCIUS , fchoon hy
alle zyne vermogens aanwendde , om het toeneemend
verderf te keer te gaan, eindelyk genoodzaakt wierd
te vlugten, en die Maatfchappy te verlaaten, tot welkers
opbouwing hy alle krachten had aangewend. Men
verhaalt dat, by gelegenheid dat CONFUCIUS zich van het
Hof van den Koning van LU verweiderde, iemand uit
de gemeente, die, om geene ftrenge ftraf van llaverny
te ondergaan, veinsde niet by zyne zinnen te zyn,
hem toeriep : o Phoenix , Phfienix ! hoe is de oude
deugd verbasterd; men kan niet meer begrypen de
lesfen, welke gy gegeeven hebt; ziet maar toe dat gy
in het vervolg wysfelyk en voortrejfelyk handelt ; verlaat
het Hof en alles wat daarmede omringd is ;
die ten hove groote eerambten zoeken, ft'ellen zich gewisfelyk
aan duizenderlei gevaaren bloot. Dan diergelyke
aanmaaningen waren voor een Man, die de
waereldfche zaken had doorgezien, en zich door geene
begoocheling liet wegfleepen, van weinig aanbelang:
de dadelyke beoefening der waare Wysbegeerte verre
(lellende boven alle befchouwende befpiegelingen, was
het algemeene welzyn der menfchen het hoofdoogmerk
zyner handelingen. Hy had opgemerkt, dat zelfs die
geleerde en ervaarene lieden , Welke hun gantfche
leven aan verhevene befpiegelingen hadden toegewyd ;
menigmaal door een vooringenoomen gevoelen voor
hunne (tellingen, zo fterk wierden gedreeven , dat zy
tot die gebreeken vervielen, welken men in de gemeenen
en onkundigen man niet dulden zou. De daadelyke
beoefening der plichten was derhalven het grootfte oogmerk
zyner lesfen ; en was hem hier toe de gelegenheid
in zyn Vaderland afgefneeden, dan begaf hy zich
tot de nabuurige volken, om die van het jiut en de
waar-

fiSo HET LEVEN EN DE GEVOELENS
Waarheid van zyne Jeering te overtuigen; want het
land, waarin hy gebooren en opgevoed was, verlaaten
hebbende, bezogt hy de omleggende landftreeken
en wingewesten , om aldaar dc harten der menfchen
door zyne Zedekunde te verbeteren. Dan de verbastering
was zo groot, en het bederf der zeden zo algemeen
, dat de kinderen geen achting meer hadden
voor hunne ouders ; dat jonge lieden geen eerbied
meer toedroegen aan mannen van een bejaarden en
hoogen ouderdom ; dat de vrouwen vergaaten , dat
eer, zachtzinnigheid, zedigheid en fchaamte de voornaamfte
fieraaden waren van haar geflacht ; en metéén
woord, dat alle goede trouw en oprechtheid uit
de Maatfchappy verbannen ware ; te vergeefs dcrhalven
waren hier alle de pogingen van den Wysgeer. Hy
irjoest in armoede rondzwerven, zich aan alle onheilen
blootltcllen , en liep dus menigmaal gevaar, om
op eene gruwzaams wyze door den een of anderen
geweldenaar van het leven beroofd te worden. Dit
fehynt toch het byzonder noodlot te zyn van alle
groote en deugdlievende mannen , die, het zy door
hunne deugden, het zy door hunne bekwaamheden ,
voor wcldoenders van het mcnfchclyk gcflagt mogen
gehouden worden , als fpeelpoppen van het geval,
nu hier, dan daar worden gedrecven, en van
hun , voor wiens welzyn en behoudenis zy waren
gebooren , wierden verworpen en veracht. Dan in
het midden van de vervolgingen , die hy moest ondergaan
, in het midden van de rampen , welke hy
doorworftelen moest , begaf CONFUCIUS nimmer de
grootheid van zyn ziel; in alle de oniftandigheden
zyns levens bleef hy fteeds dezelfde, en deed op het
pad der . deugd geen trede achterwaards , het zy in
voor-

VAN DEN AVYSGEER CONFUCIUS. 281
voor- het zy in tegenfpoed. Zyne oprechte liefde voor
de deugd verliet hem nimmer. Ik hen , zeide hy, door
gebrek aan alles bykans ter neêrgeflagen. Ik heb
naauwlyks eenig grof brood om te eeten , en een
weinig water om te drinken. Indien ik uit noodzaakelykheid
my moet ter rust begeeven, verltrckt my
myn arm tot een flaapkusfen , cn evenwel vinde ik
in deeze gebrekkige en ongelukkige om Handigheid een
foort van vermaak. De bekoorlykheden der deugd
vertooncn zich iSeenlgmaal het allcrilerkst in ongeval
en fmerte. Hoe weinig betekenen alle die voordeden,
welke de ryken en vermogenden trekken van hunnen
rang of fchatten? Ik vérgelyk die waardigheden, die
rykdommen, by ligte waterwolken , die door den wind
worden voortgedreven , en in weinige ©ogenblikken
uit elkander gebragt, en overal verfpreid zyn. Maar,
hoe de deugd haar eigen bclooning met zich voert, en
in het midden van alle rampen en onheilen weet te
zcgcnpraalcn over afgunst, laatdunkendheid en liovaardy
, blykt uit de gefchiedenis van deezen Wysgeer.
Een Christen Schryver zegt elders:" ik kan myne
traancn niet bedwingen , wanneer ik melding maak
van de onderwerping en gelatenheid van CONFUCIUS.
Hoe groot bet ongeval ook wezen mogt , waarmecde
hy te WOïftelen had , niets kon eenig beletfel toebrengen
aan zyne drift cn yver, om de zeden der
volken te verbeteren , en hunne verflandelykc vermogens
uit te lokken. Zeer verre verwyderd van de
denkbeelden van alle die geenen , die, uit hoofde van
eene hooge geboorte of fpeeling van het geluk, zich
alleen het groot gezag over hunne meedemenfehen
zoekmi aantemaatigen , Was ieder mensch, was ieder
burger zyn vriend, welken hy wilde ondenvyzen en
bc-

a8i HET LEVEN EN DE GEVOELENS
bekwaam maaken, om dit pad des levens, -waarin een
drom van allerlei gebreken ons geduurig van het waare
fpoor der deugd doet afdwaaien, overeenkomfhg
onzen plicht en het waare welzyn van onzen meedemensch
naar behooren te bewandelen. In het Koningryk
Suno opende zich de Wysgeer een fchool, en
begon aldaar de menfchen een zedekunde te leeren ,
welke niet op afgetrokkene denkbeelden of eenige betoogingen,
die moeijelyk te verklaaren zyn, fteunde,
maar die alleen gegrondvest was op eigen ondervinding
en kennis van het menfchclyk hart. Wel ras
zag men drie duizend leerlingen, door de eenvoudige
voorltelling en oprechte leerwyze van hunnen Meester
bekoord, daar te faamen vloeijen. Onder deezen
blonken twee-enzeventig uit in geleerdheid cn kennis;
welkers naamen, bynaamen, gcflagt, vaderland en byzondere
betrekkingen nog heden onder de Chineezen
worden vermeld en aangeprezen ; vyftig van dezelve
hebben in verfcheide Koningryken de eerfte Staatsambten
bekleed ; waaruit men reeds kan afleiden het
boog gezag, het geen deeze wyze man by zyne Landgenootcn
verworven heeft. Want hoe oordeelkundig
eenig Wysgeer, welke zich op de verbetering der zeden
heeft toegelegd, zyne manier van onderwys ook
moge hebben ingericht , zo fehynt CONFUCIUS zich
hier omtrent van eene byzondere en zeer aanneemclyke
fchikking bediend te hebben. Hy verdeelde zyne
leerlingen in vier onderfcheiden foorten van onderwys.
De zorg, om zyn hart van allerlei gebreken te
zuiveren , cn zynen geest op te wekken door eene
ernftige overdenking van het hoofdoogmerk zyner roeping
op deeze waereld, was de eerfren in rang toevertrouwd
; de tweeden moesten zich oefenen in de
Wel-

VAN DEN WYSGEER CONFUCIUS. 283
Welfpreekendheid en de Redeneerkunde; de derden ia
de Staatkunde , en al wat daar toe betrekkelyk is,
daar de vierden of laatlTen in rang zich moesten bevlytigen,
om zich een denkbeeld te vormen van zuivere
Zedekunde , waartoe hy geduurig de eenvoudigfte
en verhevenfte lesfen hun voorlfclde. Zodat ,
wanneer men deezen loop van oefening cn betrachting
overziet, men ras zal bemerken, dat dezelve allczius
gefchikt was , om de menfchen wyzer en beter te
doen worden; daar het hart van die geenen, welke
zich in de fchool van deezen Wysgeer, om onderwezen
te worden, begaaven, het allereerst gezuivert
wierd van alle hebbelykheden en gebreken , en cle
jeugdige leerlingen, door het hooren voorlieden van zuivere
Zedekundige Lesfen, allengskcns wierden bekwaam
gemaakt tot eene hogere opleiding; wanneer zy tert
tweeden eene gemakkelyke kennis kreegeu van alle dis
plichten, welke in eene goede regeering altoos moeten
plaats, hebben, cn den Vorst zo wel als de Onderdaanen,
en den Onderdaan zo wel als den Vorst
aan heilige en onverbreekbaare banden binden. Dan dit
alles te weeten was niet genoeg ; men moest ook
eenige hebbelykheid bezitten, om deeze waarbeden,
het zy door een eenvoudig en klaar voorgefteld ouderwys,
het zy door eene fierlyke en wel ingerichte
redenvoering, den menfchen aangenaam en behaaglyk
te maken. En dit was de derde foort van oefening,
den leerlingen van deezen grooten Wysgeer voorgefteld ,
daar de laatfte of hoogfte trap van onderwys, de allergewigtigfte
en verhevenfte bedoelingen had; men
moest hier, door eene ftrenge en onpartydige overweging
, alle de fchuilhoeken van zyn hart onderzoeken,
en met de grootfte naauwkeurigheid nagaan, door
welke.

284 HET LEVEN EN DE GEVOELENS
welke geheime dryfveeren onze daaden wierden befHerd;
gebeurde het, dat men over het bedryf en de
handelingen van ecu ander zou oordeelen, dan moest
men eerst weeten, of men wel onpartydigheid genoeg
bezat, om dat naar bchooren cn naar waarheid te doen.
Men moest beproeven of ook eenige verborgen haat,
of eene geheime afgunst ons oordeel regelde; of wy
ons ook lieten wegfleepen door een vooringenoomen
beginfel, het geen alleen gefchikt was, om onbehoor-
]yke driften op te wekken, maar geenszins om aan dc
reden en de waarheid hulde te doen. Door geduurig
tc overdenken en in acht tc nemen den oorfprong zyner
handelingen, moest men zich bekwaam maaken ,
cm te weetcn wat 'er hcimclyk by ons omging , cn
deeze weetenfchap bekomen hebbende, moest men zyn
hart zoeken te zuiveren , niet alleen van die hebbelykhedcn
en gebreken, welke, uit hoofde van wyze
inftellingen en heilzaame wetten in de Maatfchappy
niet wierden toegelaxtcn , maar bovenal van zulke
geheime en bewimpelde inzichten, van zulke fchoonfchynende,
doch in de daad bedorven cn kwaadaartige
oogmerken , welke door geene wetten of inftellingen
kunnen weg genomen worden, cn daarom des te gevaarlykcr
zyn ; door welke zekerlyk het allermeest
hatelykc tweedragt en verdervclykc oneenigheden onder
het Menschdom geboren worden. Al wie gedreeven
wierd door liefde tot de deugd , moest eene
naauwkeurige kennis van zichzelven, en dc bedoelingen
van zyn geest wecten te verkrygen, nadcmaal,
waar dat ontbrak, de betrachting der deugd meer een
gewoone hebbelykheid , dan wel een zuiver en verheven
beginfel was. Daarom was de les van den
wyzen cn braaven CONFUCIUS mcenigmaal deeze. De
goe-

VAN DEN WYSGEER CONFUCIUS. 285
goeden van de kwaaden te onderfcheiden, valt dikwyls
zeer ïtioeielyk % opdat gy dit échter èenigzins'
zöud leeren zo let in het eerst aandachtig op , hoe
die geenen, welken gy voor een braaf en deugdzaam
mensch hóuden wilt , in alle zyne handelingen en
onderneemingen is. Want die volftrekt boos zyn , bedryven
ook booze , Onrechtvaardige en fchandelyke
daaden, en zyn dus ligtelyk te kennen; daar de handelingen
der vroomen altyd met deftigheid , eerlykheid
en rechtvaardigheid gepaard gaan. Maar dit alles
levert nog geen genoegzaam kenmerk op, van den wezenlykert
én heilzaamen grond der deugdzsame oogmerken;
hiertoe moet men met alle naauwkeurïghèid letten
op het einde het geen iemand zich voorftelt, én met
welke overleggingen , bedenkingen , welmcehendheid
en oprechtheid hy deeze of gecne zaak onderneemt
en doet. Byaldien hier meede iets vermengd gaat, dat
opgetooid , geveinsd, niet zuiver, en zelfs verkeerd
is, zo kunnen zulke goedfchyneride daaden daar nimmer
voor gehouden worden ; en hier behoort men
zelfs niet by te blyven ftilftaan. Het onderzoek naar
een wezenlyk deugdzaam hart moet zich nog verder'
Uitftrekken , wil men hier niet dwaalen en zich een
verkeerd denkbeeld vormen van iets , welkers weetenfchap
van het allergrootst gewigt voor het Menschdom
is; men moet nagaan , in welke zaken en oefeningen
zulk een vroom mensch zyn hoogfte behaageri
Vindt; indien alle zyne daaden met eerlykhéid, trouw
en' rechtvaardigheid verzeld gaan, dan moet men aandachtig
opletten, welk een yver of haftelykheid onder
dit alles doordraait; of hier ook iets, dat niet
vry, maar èenigzins gedwongen is, plaats beeft; zo
dat alle die goede bedryven niet uit eene volkomen
HISTORIEK. IV. D. T over-

286 HET LEVEN EN DE GEVOELENS
overtuiging van het hart en ernftige begeerte van den
wil, maar meer uit eene innerlyke zucht om te behaagen
en goed genaamd te worden, hunnen oorfprong
neemen, het geen tegen de waare en wezenlyke bedoelingen
der deugd geheel en al ftrydig is. Al wie
derhalven de harten der menfchen met alle onzydigheid
weet te beproeven , en voor wien de aangetrokkene
bekleedfels geene hinderpaalen zyn, om tot de
diepfte fchuilhoeken der menfchelyke gemoederen door
te dringen, die zal eerst de goeden van den kwaaden
naar waarheid kunnen onderfcheiden." Zodanig was
het ondervvys, het geen CONFUCIUS , om het menfehefchelyk
hart te kennen, en de wezenlyke waardy der
deugdzaamen te weeten , aan zyne toehoorders gaf.
Behoeven wy, na deeze aanmerking, wel eens te gewaagen,
dat alle zyne lesfen , welken hy dagelyks
aan het menschdom mcededeelde , en die hy tot een
ecuwig gedenkteken van zyne Wysbegeerte in verfcheide'boeken
heeft opgeteekend, en tot onderwys van
de nakoomelingfchap nagelaaten, nergens anders toe
ftrekten , dan tot de verbetering der zeden, en tot
volmaaking van zich zelven. Met woorden en daaden
liet hy nimmer na te toonen , waarin hy meende
dat het waare geluk der menfchen geleegen was;
overtuigd dat fflen zelfs de boozen door het geven
van een goed voorbeeld kon brengen tot de betrachting
der deugd. Zag hy ongelukkigen, zo was hy de
eerfte, die alle zyne vermogens infpande, om hen te
helpen; een treurend vader, een fchreiende moeder ,
een verlegen vriend, een wanhoopig huisgezin, waren
de eigenaartige tooneelen, waarop CONFUCIUS zyne
Wysbegeerte ocflènde. Verre derhalven verwyderd
van de denkbeelden van die Wyzen van zyn tyd ,
welke

VAN DEN WYSGEER CONFUCIUS, 2S7
welke uit minachting voor hunne booze natuurgenoo-
ten zich der maatfchappy onttrokken, en zich in een­
zaamheid • op het land met hunne befpiegelingen ver­
maakten ; verfcheen hy dagelyks midden in de faa-
menleving der menfchen , was dan ten hove, dan we­
derom in de armfte wooning te vinden, alleen met
dat heilzaam oogmerk, om daar van nut te zyn,
het geen hem meenigmaalcn de fpottcrny van anderen
deed ondergaan. Op zekeren dag met een van zyne
leerlingen rydende langs den oever van een- rivier,
en niet wcetende , waar waadbaar water was , zond
hy zynen leerling aan land, om zulks te verneemen.
De afgezondene vond twee lieden, welke bezig wa­
ren om het land te bearbeiden , en vroeg hen naar
de gelegenfte plaats , om daar overtekomen. De eer­
fte , tot wien deeze leerling zyne redenen wendde ,
was eene van die anders denkende, en de faamenle-
ving ontvliedende, Wysgeeren, welke terftond hem
vroeg, wie die geene Was, welken hy in het rytuig
zag zitten? Dc leerling zeide, dat het CONFUCIUS was;
waarop de Wysgeerige Landman antwoordde, dat zo
groot een Man, als CONFUCIUS, niet behoorde on­
kundig te zyn in den weg, welken hy neemen moest;
op deeze wyze fchertfende met de manier van onder-
wys , welkè CONFUCIUS volgde. De andere Landman
van dezelfde gedagten zynde , als zyn vriend, fprak
met deeze woorden tot den leerling; de gantfche wae.
reld dreigt haaren ondergang , en niemand heeft
moeds genoeg , om zich voor dat algemeen gevaar te
wagien; gy volgt een Wysgeer, die geduurig om fin.
geld is met kwaaddoenders en booswigten, waarmeede
hy omgaat; waarom neemt gy geen voorbeeld aan ons,
en draagt zorg, dat gy u behoed voor de ondeugend.
T 2 heid,

283 HET LEVEN EN DE GEVOELENS
heid, boosaartigheid en algemeene befmetting van dee*
zen bedorven tyd ? tervvyl de Wysgeerige Landman
ondertusfchen voortging met het vruchtbaar zaad in
de aarde te werpen. Naauwlyks waren deeze redenen
CONFUCIUS tef oorc gekoomcn, of hy beleed openlyk ;
ik ben een Mensch, ik kan de faamenleving der menfchen
niet ontbeeren , en my met de beesten vereenigen;
ik zal doen al wat in myn vermogen is, om de
menfchen liefde tot de deugd, waarin alles is gelegen,
geftaadig in te boezemen ; welke indien de waereld
die wilde aanr.eemen, indien men naar derzelver heilige
voorjeh ifttn zynen wandel wilde inrichten , zou men
voorwaar noch myne lesfen, noch' die van eenig ander
Wysgeer noodig hebben. Hy befchouwde derhalven alle
dezulken , die zich de Maatfchappy ontrokken, als
menfchen al te zeer verflaafd aan hun eigen gemak en
belang, die weinig gevoel hadden voor het algemeen
geluk van het meuschdom, cn dus den naam van YVysgeeren
niet verdienden. Hoe, zeide hy, kan men zich
vleien , dat eenmaal tucht en orde zal wederkeeren ,
indien de Vorften niet anders dan door booswigten
worden omringd? in plaats van op eene laffe wyze de
vlugt te neemen, betaamt het een wys man, om, niet
tegenflaande de groot/Ie hinderpaalen , geduurig bezig te
zyn om de menfchen te onderWyzen, en de vreede en
eendragt onder Vorften, Staatsdienaars en het volk te her*
ftellen : welke wyze woorden in alle tyden , in alle
eeuwen dezelfde zyn, en nooit genoeg den menfchen
ter bekoming van hun eigen voordcel en geluk kunnen
aangepreezen worden. Dan van deezen Wysgeer,
3,0 wy maar èenigzins ftaat kunnen maaken op de algemeene
berichten, was voorwaar geene andere leering
te wagten , dan die zich enkel cn alleen uitftrekte
tot

VAN DEN WYSGEER CONFUCIUS. 280
tot het waar geluk der Maatfchappy; te veel helaas!
door dc verkeerde begrippen, cn dc eigendunkelyke
handelingen der menfchen omver geworpen en vernield.
Want zyn zeggen kwam veeltyds hier opuit,
dat de wysheid van groote mannen daarin beftond,
dat, nadat men zichzelvcn van allerlei gebreken gezuiverd
had, men zich moest toeleggen, om ook zynen
medemensen van gebreken te zuiveren en te volmaaken;
zodat alle llcrvelingen toegang kreegen om het
waare geluk te genieten. En vroeg men, waarin die
volmaaking belfond ? het antwoord was, dat men het
licht der reden , het geen de natuur in ons gelcgt
had, in zich moest zoeken verder te ontfteeken en
optehelderen, zodat men nimmer van die wyze lesfen
der natuur behoorde af tc dwaalen, maar fteeds derzelver
heilige infpraak moest gehoorzaamen. Dan
daar dit niet gcmakkelyk gefchieden kon zonder eenige
verkregene kennis , was het noodzakelyk , dat
men zich op die Wysbegeerte toelag, waardoor men
leerde, wat men doen, en wat men laaten moest ,
en langs deezen eenigen regel alle onze befhuten, handelingen
en daden inrichten; zodat men niets anders
moest willen of gevoelen , dan het gecne met dit
heilzaam oogmerk volkomen over-eenkomltig was. Want
hiervan hing niet alken af de goede gefteltcnis van den
geest, maar zelfs de gezondheid des ligchaams, welke
beiden, zo zy niet uit een verbeterd en wel bereid
hart , even als uit eene vruchtbaare aarde, hun
vreugd en voedfel trokken , kwynden en te gronde
gingen. Om zyne medeburgeren daarvan te overtuigen,
cn hen fteeds te lokken tot eene minzaame
gezelligheid, bediende hy zich dikwyls van een dieiv
gelyk zeggen , als onze gezegende en Goddelyke leeiv
T 3 mees-

290 HET LEVEN EN DE GEVOELENS
meester naderhand aan zyne dHcipelen gaf: doet nimmer
een ander iets , het geen gy niet wilt dat u ge-
Jchied. Dan daar ik my door dc zuivere Zedekunde
van deezen Wysgeer vervoerd en verrukt voel, gevocle
ik ook tevens dat veelen van myne Lcczeren thans
by zichzelven dus redenkavelen! — Wie weet hoeveel
waarheid in dit voordel is? Hoe verre is het Koningryk
van China niet van onze gewesten verwyderd! Hoe
weinig is de kennis welke wy hebben van hunne
gefchiedenis, en hoe veele honderde eeuwen zyn 'cr
niet verloopen tusfehen den tyd van CONFUCIUS en
die wy bekeven ? --Dit alles, bekennen wy, verdient
eenige opmerking. Dan ik heb opgenoemd de hulpmiddelen
, welke ik ter ontdekking van de waarheid
by de hand genoomen heb. Alle die Schryvers, waaronder
Zelve zyn , die de Jaarboeken der Chineezen
nagegaan , en de nog voor handen zynde Schriften
van CONFUCIUS hebben geleezen , komen daarin volkoomen
overeen: dat deeze Wysgeer geen ander oogmerk
met zyne Wysgeerige lesfen gehad heeft, dan
om de duistere begrippen van het verftand op tc helderen
, het gemoed van gebreken te zuiveren, en weder
te hcrftellen die eenvoudige oprechtheid onder de
menfchen, welke hy als een gefchenk des Hemels befchouwde.
Hy gaf zich derhalven geenszins de moeite
, om de ondoorgrondelyke geheimen der natuur
int te leggen, of fyn gefponnen denkbeelden over den
oorfprong van al het gelchapene zyne toehoorders
voor te houden, waaraan zeer veele verftandige lieden
te vergeefs hun tyd en yver hebben bedeed • maar
vergenoegde zich alleen met te fpreeken over de oneindige
Oorzaak en het Beginfel, waaraan alle wezens
hun beftaan verfchuldigd zyn , en fpande alle krachten
in,

VAN DEN WYSGEER CONFUCIUS. 291
in, om zyne leerlingen eerbied, ontzag en blyde erkentenis
voor dat Wezen in te prenten , bun openlyk te
verklaaren , dat voor bet zelve niets verborgen was,
zelfs niet de geheimfte overleggingen hunner harten.
Ook liet hy niet na aantedringen, dat dat heilig Wezen
de deugd nimmer onbeloond wilde laaten , en
de ondeugd nimmer ongeftraft , hoe verfcheiden de
Haat der menfchen ook onderling zyn mogt. Weshalvcn
hy een iegelyk geduurig aanmaande , om zyne
naasten zo lief te hebben als zichzelven, zyne driften
tc bedwingen , en ondcrwerpelyk te maaken aan
de reden , en niets te zeggen , niets tc doen dat
daar tegen ftrydig Isï Men zal mogelyk denken, dat ik
een Lofredenaar ben ; maar wat moet gy lieden zelf
oordeelen van dat alleruitneemendst getuigenis , het
geen eenpaarig van hem gegceven word, dat hy of
in zijne woorden, of in zyne fchriften, niets immer
aan een ander heeft voorgefteld of geleeraard , het
geen hy niet zelfs altoos daadelyk heeft betracht.
Dit dunkt ons dat het grootfte kenmerk is van de
zuiverheid van zyne gevoelens, en dat niets gefchikter
was , om hem eene algemeene achting en liefde
te verwerven; fchoon men niet kan ontkennen, dat
ook andere zaaken , door de goede natuur hem gefchonken
, daartoe hebben medegewerkt. Hy was altyd
vrolyk en zeer wel te vreden van aart; had een
zeer achtbaar gelaat , waarin deftigheid en zedigheid
uitblonk , zodat zyne minzaame wezenstrekken, zo
wel als zyne handelingen, hem eene byzondere hoogachting
verwekten by allen die geenen, die hem aanfchouwden.
Hy fprak weinig, maar was geduurig bezig
met diepe overdenkingen; gaf zich over aan wysgeerige
infpanningen zonder zynen geest te vermoeien,
T 4 Hy

202 HET LEVEN EN DE GEVOELENS
Hy was een verachter van alle groote rykdommen, welke
hy als de grootfte hinderpaalen befchouwde voor.
zyne oogmerken. Zyn meeste vermaak was, anderen
te onderwyzen, en zyn leer fmaakclyk cn aanncemelyk
te maaken. lly was veel ftrenger omtrent zichzelven ,
dan omtrent anderen; floeg gedtiurig , nis een zeer naauw
gezet zedenmeester , zyn eigen gedrag gade ; klaagde,
altyd, dat hy zich geen moeite genoeg gegecven had,
om zyne gebreken te verbeteren , en zich zo niet,
als wel behoorde, in de betrachting der deugd geoefend
had. Eindelyk, hy bezat die uitftekeii.de gaven
Welken men zelden in groote mannen vind. Met alle
zyne bekwaamheden was hy de nederigheid zelve, en
fprak niet alleen met de grootfte zedigheid over zichzelve
, maar beleed dikwils, ten aanhooren van een
ieder, met eene byzondere openhartigheid, dat hy dagelyks
toenam in leeren , en dat , al wat hy anderen
voorhield, geene lesfen waren, door zyne wysheid
uitgedagt , maar die van hunne Voorvaderen.
Wy zouden voorwaar minder geloof (laan aan deeze
heerlykc gettügcnisfeii van het zedelyk gedrag en dc
wysheid van CONFUCIUS , ware het niet dat dezelve
door de gantfche Nakomelingfchap der Chineezen o,p de
luisterykile wyze bevestigd zyn. Wanneer hy inhetdrie T
en zeventigfle jaar zyns levens overleed, was de droefheid
en ycrllagenhei.d onder zyne leerlingen zo groot,
dat men die nauwlyks met pennen befchryven kan. Zy
naamen allen rouwkkederen aan , en vervielen tot zulk
eene zwaare droefgeestigheid en verdriet, dat zy naauwlyks
fpys of drank wilden nuttigen. Nimmer wierd
.een waardig vader met meer tederheid van zyne braaye.kinderen
betreurd, dan CONFUCIUS van zyne leerlingen.
Een gantsch jaar befteede men aan tjeurklag-
ten

VAN DEN WYSGEER CONFUCIUS. 20,5
ten en geween ; daar anderen in geen drie jaaren een
einde maakten van rouwe , maar dagelyks traancn
wierpen op het graf van hunnen hooggeaehten Mees»
ter. Zelfs verhaalt men van een, die zynen voorganger
zulk eene hoogachting toedroeg, dat hy zich in
geen zes jaaren wilde verwyderen van de plaats, daar
die begraayen lag ; zodat de overtuiging , waarmede
men wegens de eerlykheid, braafheid en wysheid van
deezen man was aangedaan, eene algemeene invloed
had. Weinige dagen na zyn dood hoorde men iemand
van zyne leerlingen onder zyne medemakkers aldus
redekavelen over zynen Meester : Hoe meer wy onze
oogen openden, om de deugd van CONFUCIUS te aanfchouwen
, deste verder was die van ons af; hoe meer
wy tragten die te doorgronden, deste minder wierden
wy daartoe in ftaat bevonden ; met den eerften opflag
fcheen zyne deugd eenvoudig, algemeen en gemakkehk
te zyn om na te volgen, maar hy de minfte overdenking
gevoelden wy hoe verre wy daarvan af waren.
Onze leermeester ftelde zyne uitneemende lesfen in een
verhevene orde voor; hy mankte geduurig onze inge*
heelde wysheid minder, en leide ons langs eenen veel
karteren weg tot de waare. Dikwyls meende ik hem
kerende te verlaaten, maar ik kon niet; ik wierd genoodzaakt
alle myne vermogens in te /pannen, 0771 hem
ie volgen, hopende al verder te koomen; maar zo min
iemand met een ladder in den hemel kan opklimmen;
zo min kan iemand de wysheid en deugd van CONFU T
pius bereiken. Volkomen overeenkomftig met dit
denkbeeld omtrent de gewoone en verhevene hoedaa-,
nigheden van deezen Wysgeer, zyn alle die eerbewyzen
, waarmeede men zyne nagedagtenis veel langer
^an twee duizend jaaren reeds gevierd heeft en nog.
T 5 viert.

£04 HET LEVEN EN DE GEVOELENS
Vierd. Niet alleen, dat men eene heerlyke graftombe
heeft opgericht ter plaatfe, alwaar zyn dierbaar overfchot
rust , maar men heeft aldaar een tempel gebouwd
; en wat meer is , niet alleen aldaar, maar
door het gantfche Ryk van China vind men in alle
fteeden en vlekken fchoolen en tempels gefticht , ter
eere van den onvergelykelyken Leermeester CONFU­
CIUS ; waar langs geen Prins of Vorst zich immer laat
draagen, maar die plaats genaaderd zynde , treed hy
van zyn draagftoel af, en gaat nog heden ten dage
langs dien weg, waarde naam van de heilige CONFU­
CIUS gelezen word, met den grootften eerbied te voet.
Dan het is onnoodig my langer bezig te houden met
het vernaaien van alle de plechtigheden en eeredien-
Pen, welke dien grooten Wysgeer, na zo veele ecuwen
, nog met eenpaarigheid van harten dagelyks
worden beweezen en toegebragt. Meer dan ééné Verhandeling
zou hier toe noodig zyn. Van veel grooter
aanbelang is aantcmerken : dat de wil van het
goedertieren Opperwezen uit de gefchiedenis van alle
volken cn natiën op eene uitneemende wyze kenlyk
en zichtbaar is , daar hy niet den naam van eenen
ALEXANDER , die door Krygsbanieren en geweld zich
zocht onfterfelyken roem te verwerven , maar dien van
CONFUCIUS , die het menschdom tragtte te verbeteren
en wel te doen , laat Sn zegeninge zyn. Mogt het
voorbeeld van deezen braaven Wysgeer, wiens gantfche
leer en leven zich alleen uitftrekte, om het menfcbelyk
hart te bevryden van. de duisternisfen der on :
wetendheid, en te zuiveren van de befmetting der gebreken;
die altyd aandrong op de liefde des naasten,
en de overwinning van eene kwaade hebbelykheid als
de verhevenfte zegepraal voor den mensch befchouw-
de,

VAN DEN WYSGEER CONFUCIUS. 295
de , ook onze gemoederen met die begeerte vervullen
tot de deugd, welke alleen den weg baant tot de gelukzaligheid.
Wy allen zyn menfchen kort van dagen,
en wandelen door deeze woeflynen der waereld, daar
allerlei gebreken, als zo veele woeste dieren en gedrochten
ons geduurig aanranden, en die, zo wy niet
op onze hoede zyn, ons eindelyk zullen verfcheuren
en verdelgen. Zich derhalven daartegen te wapenen,
is de onvermydelyke plicht van den broozen flerveling.
En hiertoe was, volgens de meeuing van CONFUCIUS ,
eene byzondere yver en aandagt nodig. Want zich
niet fchuldig te maaken aan misdaden, door de wetten
verbooden , was by hem geenszins het kenmerk
van waare deugd. Luizende voorvallen waren 'er in
ons leven , zeide hy, waarin de booze hartstochten
de reden overweldigden , en verkeerde denkbeelden
ons tot die gebreken deeden vervallen, welke veelal
r.hn zichtbaar, maar daarom niet minder gevaarlyk
zyn. Konden wy de goede van de kwaade menfchen,
even als de witte en zwarte kleuren, onderfcheiden;,
wy zouden hier minder gevaar loopen van dwaalen.
Maar wy hebben gezien, hoe moeielyk CONFUCIUS
deezen taak oordeelde te zyn. De aart der menfchen
is zeer verfchillende, aan geveinsdheid onderworpen,
en met geheime inzichten bewimpeld. Niet alleen,
dat de een zeer veel moeite heeft, om het hart van
den anderen wel te kennen 5 maar wie is 'er, die
zeggen kan , dat hy zichzelvc kent, en genoegzaam
veilig is voor de geheime en booze infpraken van
zyn eigen hart ? Wy worden meenigmaalen van binnen
overvallen, eer wy het weeten. De Leerling van onzen
Wysgeer moest derhalven in zichzelven trceden en
aldaar met eene buitenwoone bedaardheid en geduurige
op-

sgfi JIET LEVEN EN DE GEVOELENS
oplettendheid onderzoeken de waare oorzaak van alle
zyne overleggingen en raaullaagen, en na dat geltreng
en onpartydig onderzoek zyne handelingen inrichten.
Hy moest daardoor bovenal leeren omzichtig te zyn
in het bcöordeelen van de daden van een ander, en
die uit het rechte oogpunt weeten te befchouwen.
Men noemde een daad meenigmaal goed, die, wanneer
ons alle dc om Handigheden , die by dezelve plaats
gehad hebben , en de geheime oorzaaken, waaruit dezelve
is voortgelprooten, bekend waren, dien lof geenszins
verdienen zou. Men noemde een daad kwaad,
die , wanneer wy de redenen, die daartoe aanleiding
gegeeven hebben, en het oogmerk, waarmede dezelve
ondernoomen was, in alle deelen wisten, veel beter oordeel
zou waardig zyn. Het was derhalven van het uiterfte
gewigt , hoe een ieder zich hieromtrent gedroeg.
Een gevoelig en weldenkend mensch lag 'er zeer veel
aangelecgen, op wat wyze men zyne daaden en handelingen
befchouwde. Zyne rykdommen en bezittingen
moesten in een geregelden burgerftaat door goede
wetten en inftcllingcn worden beveiligd; maar daar
was geen algemeen gezag uittcdenken , het welk zyn
goeden naam, hem waardiger dan alle fchatten cn het
leven zelve , voor bedekte kwaadwilligheid en laster
kon vrywaaren ; dit hing af van een geveinsd gelaat
, van dubbelzinnige uitdrukkingen en verfcheiden
andere zogenaamde kleinigheden, die hier met de daad
meer dan eens , of ten goede, of ten kvvaadc , de grootfte
en verbaazendftc uitwerkzels hadden. Met reden
vermaande derhalven CONFUCIUS dagelyks zyne leerlingen
, om hieromtrent op hunne hoede tc zyn , en
de waarheid en oprechtheid te eerbiedigen. Eindelyk
bezat hy daaromtrent die naauwkeurigheid, welke
men

VAN DEN WYSGEER CONFUCIUS. 297
men bykans by geenen Wysgeer aantreft. Men moest
hier bovenal de tydsomftandigheden in achtneemen ,
welke vecltyds daaden , die op een bloot voordel
zouden te berispen zyn, met alle reden billykten. Toen
hy het Koningryk van LU bedierde, kon men , zonder
vrees voor verlies, zyn goed op draat veilig laaten
liggen; maar gelyk, nadat hy het ryk verlaaten had,
en de harten der menfchen door weelde , hovaardy
en gierigheid waren bedorven , het dwaasheid zyn
zou zulks te waagen , zo was het ook verkeerd en
onbezonnen de door wellust betoverde gemoederen te
willen oordeelen naar die geenen, by wien eerlykheid,
deugd en tucht in aanzien waren. De verbetering deizeden
moest het eenige doelwit zyn onzer handelingen,
en die trachten te bevorderen langs dien weg, welke de
beste en aannecmelykde was ; wy moesten ons hier
dan bedienen van die middelen , welke de zachtzinnigde
waren en de meeste overtuiging in het gemoed
van anderen te weege bragten, het geen door eene volkomene
kennis van het menfchelyk hart en een naauwgezet
en onpartydig oordeel over dc daaden van anderen
enkel en alleen kon worden te weeg gebragt.
Zodanig was de Zedekunde van CONFUCIUS , diewy,
ter navolging voor anderen , in deeze Verhandeling,
hebben voorgedeld.
c HA-

ao8
C IIA R A C T E R Ï S T,IE K È T R E K K E N U I T D E G E -
S C H I E D E N I S D E R V E R E E N I G D E N O O R D -
A M E R I C A A N 5 C I I E S T A A T E N , B Y Z O N -
D E R L Y K U I T D E T Y D E N V A N Ö E rif
L A A T S T E N A M E R I C A A N S C I I E N
O O R L O G , D O O R E E N A M E ­
R I C A A N .
Een jonge Americaan, die, reeds federt langen tyd,
door zyne werkzaamheid en dapperheid, by den grooten
WASHINGTON in achting was, kreeg van het Congres
een Kapiteinsplaats , terftend na den flag by Braudywinc!
Zyne Gemalin nam het bclluit om hem te
vergezellen, cn de moeijciykheden en gevaaren van den
veldtocht van 't jaar 1778 met hem te deelen. Toen
hy op zekeren dag een troep Royalisten vervolgde ,
wierd hy door den aanvoerder van deeze troep met
een musketfehoot doodlyk gewond, in hetzelfde ogenblik
dat zyne lieden de troep omringden en gevangen
namen. Hy had de grootmoedigheid , de zynen ,
eer hy den" geest gaf, te beveelen, dat men zyn dood
niet wrecken , maar de gevangenen in 't hoofdkwartier
brengen zou.
Hoe groot was dc fmart zyner vrouw , toen de
foldaaten haar het bloedige lyk bragten , en toen zy
in den gevangenen aanvoerder, die hem had doodgefchooten
, eenen teder geliefden broeder ontdekte ,
die , niettegenftaande alle haare aanmaaningen, de
party der Koningsgezinden gekoozen had ! Vol wanhoop
en verbaasdheid, wilde dit mensch de handen
aan zich zclven haan ; doch zyne ongelukkige zuster
by welke in dit oogenblik de broederlyke liefde
alle

AMERICAANSCHE ANECDOTEN. 299
alle andere aandoeningen ovenveegde, zocht hem op-
tebeuren. Zy fchonk vergifl'enis aan den moordenaar
van haaren man, en den vyand van haare party, on­
der het beding dat hy den dienst des Kouings verlaa­
ten zou. Hy deed het , en houdt zich nu op haar
plantage bezig met de opvoeding van haar eenig kind ,
dat zyn zuster van haaren ongelukkigen man had.
Een Schip van Boston ging op de rhede van
Barbados voor anker leggen. Eenigen der matroo-
zen fprongen in 't water , om zich met zwemmen te
verfrisfehen , geduurende dat hunne kameraads op de
raa en mars acht gaven of 'er ook Iiayen aankwamen.
Het duurde niet lang , of men werd een van deeze
gevaarlyke dieren gewaar, wiens groote vinnen
hoog boven de rivier , die zy doorfneed , uiriloe-
gen. Terftond keerden alle de matroozen yllings naar
boord.
Het greetige monfter, dat deeze menfchen de vlugt zag
neemen, fchoot als een pyl door de baaren, en kwam
op het oogenblik af, dat het lichhaam van den laat-
ften zwemmer reeds van zyne kamcraaden gevat en
voor de helft in de floep was. De visch beet hem
een been af. Het bloed ftroomde uit de aderen, en in
minder dan een half minuut was hy dood.
EMANUCL PURDY , zyn landsman , (beiden waren
uit de Stad Darmuth, in den Straat van Masfachusfets-
Bay, geboortig) had ondertusfehen ftaarend en zwygend
de o'ogen op zynen ftervenden makker geflagen, en riep
woedend, zoras hy hem den laatften fnik zag geeven:
EZECHIÊL tl dood , en dit helfche monfter heeft hem
vermoord'. Hy verliet het lyk, liep op het fcheepsdek,
haal-

30O A M E R Ï C A A N S C H Ë
haalde een groot mes, en Heep het op den flypfteeri
van den Timmerman. „ Wat wilt gy doen?" Vroeg
hem deeze. Myn makker wreeken! antwoordde PURDY.
Kort hierop klom hy op liet verdek , kleedde zich
uit , zonder een woord te fpreeken , ett fprong in
zee, eer men zyn oogmerk had kunnen vatten.
Het hongerige monfter, dat zich nog fteeds op de
hoogte van het fchip ophield , wierd hem zo ras
niet gewaar , of zwom in den beginne langzaam ,
gelyk deeze visfehen gewoonlyk doen. Het fcheeps-
volk hield den matroos voor vcrlooren, en brak in
een angftig gefchrei uit. EMANUSL, die in diergclyk
een gevecht geoefend was, (*) putte zyne krachten
niet uit, vatte zyn mes, bleef onbeweeglyk, en ver­
wachtte met een onbegrypelyk geduld de Hay af ^
die langzaamerhand naderde. In het oogenblik dat hy
zyn moordadigen muil openfperde, dook by onder
water, en kwam op een afftand van tien voet weder
te voorfchyn. Hy befchreef daarop een cirkel rond-
fom de Hay, terwyl hy langzaam zwom, en hem op
zyde zogt te komen. De Hay, die woedend kwam aan­
zwemmen, cn zich van zynen roof zeker dacht, fchoot
op hem af, terwyl hy op zyde fwom; want de ftrot
van dit monfter is van zyn bek zo ver af, dat by
niets vatten kan, zonder zich op den rug te werpen.
Dit was het ogenblik , waarop EMANÖEL loerde.
Met een tegenwoordigheid van geest, met een moed
en fterkte, die verre boven menfchelyke krachten ver­
heven fcheen , ftootte hy den roofvisch het mes in
(*; Op de Bermudifche Eilanden heb ik veele Blanke»
Negers deeze Monflers zien aangrypen en neêrvellen.
het

A N E C D O T E NÖ §OI
liet lyf. Zyn geduchtte muil floot zich, zyn waridrochtelyke
Maart zweepte angstig door het fchuimend
element ; hy vervolgde zyn buit niet meer.
Doch EMANUEL vervolgde hem nu zelf, en bragt
hem, onder het water zwemmende, nog verfcheiden
wonden toe. Dé zee wierd met het bloed van den
visch geverwd j zyne bewegingen wiefden aemechtiger,
hy wentelde zich been en wéder , zwom over
het water, en ftierf.. Zeven minuuten had dit buitengewoon
gevecht geduurd. De zorg van het Scheepsvolk
veranderde nu in loutere vreugde , men trok
EMANUEL aan boord, en ieder wenschte zich geluk
den makker van deezen dapperen man té zyn, die dit
vreesfelyk dier in zyn eigen element had durven aangrypen
en overwinnen. Zo ras het doode monfter
op het verdek gewonden was, hakte hem de overwinnaar
den kop af, fneed heni den buik op, haalde 'er
het beèn van zyn landsman uit , eh Ieide het by des-
Zelfs lyk. Deeze dappere daad wierd in de Nieuwsmaare
van Barbados geplaatst.'
Èen Man uit Nantuket dreef den Nègerhandel reeds
federt veéle jaarén , en béroèmde zich deswegens by
zyn nabuur, een Kwaakef. Eenigen tyd daarna verloor
dcèze man zyn kind, en niemand wist waar het
gebleven was. ,, Mogelyk, zeide de goede Kwaaker,
heeft het ergens een Scheepskapitein weggevoerd J
óm het iii vréémde landen te verkoopen." ; •
„ Zou het mogelyk zyn?" vroeg de ongelukkige in
traanen zwemmende vader. ——— ,, Even zo mogelyk
, als het u mogelyk ware van de kusten van
«ISTORIEK. IV. D„ V Gul-

Soa A M E R Ï C A A N S C H E
Guinea alle die arme zwarten te vervoeren , die gy
jn de Snikerëilanden verkogt hebt." • De indruk ,
die deeze aanmerking op den Negerhandelaar maakte,
was zo Merk, dat hy van het ogenblik af aan deezen
fchandelyken handel liet vaaren. - Weinige dagen
daarna wierd bet kind wedergevonden, en het fcheen
alleen verloren geraakt te zyn, om zyn Vader deeze
treffende les te geeven.
De vrouw van een Landman , in de ftreek van
Bristol, vyf uuren van Philadelphia, verloor haaren
man, by wien zy zes kinderen had. Hy had niet
meer dan één enkelen Neger, den medgezel van zy­
nen eerften arbeid, wien hy, eer hy ftierf, de vry­
heid gaf. De erkentelykheid van deezen edelmoedi-
gen Africaan was zo groot, dat hy zich plechtig ,
als vryman, verbond, deeze vrouw en haare kinderen
te blyven dienen , zonder ergens een andere belooning te
vorderen of aanteneemen , dan dat hy kleeding en
onderhoud met deeze familie deelde. Na den dood
van deezen Neger liet zyn oude vrouw hem op zyn
Grafzerk het volgende opfchrift zetten: „ Hier ligt
JOHAN, geboren te Trenton in New Jerzey, den 17
May, 1703, geftorven den ie, October 1770. Hy
was tot in zyn twee-endertigfte jaar een goede en
trouwe Slaaf, en wierd , na zyn vrylaating , door
zyne kundigheden , zyn vlyt en zyne dankbaarheid,
de fteun van mynen weduwenftand en van de jeugd
myner kinderen
M P."
Een

A N E C D O T E N» 3°3
Een Engelsch Soldaat , die het geluk gehad had
een Officier van het a^fte Regiment in de Actie van
Broddock 1755, het leven te redden, kreeg inden
jaare 1772 van zyn Overften het aanbod eener verzorging
in het Hospital van Chelfea. Eer hy ze aannam
, fchreef hy aan den gemelden Officier, die reeds
lang den dienst verlaaten, en aan den oever van de
groote rivier Potawmak zich had nedergezet. Hy
kreeg een antwoord, waarby hem deeze Officier verzekerde
, dat hem het voorval by Broddock nooit uit
de gedachten gegaan was , en met de volgende woorden
befloot:
„ Wat de aangeboden verzorging te Chelfea betreft,
myn Vriend, zo doet wat gy wilt; doch ik twyfele
zeer, of gy wel in ftaat zult zyn u voor uwe wonden
fchadeloos te ftellen, en u gemakkelyke dagen in
uwen zwakken ouderdom te verzorgen. Zo gy liever
in America blyven wilt, kunt ge buiten zorgen zyn;
komt by my te Potawmak. Ik bezit daar een voortreflyke
plantagie, die my myn beftaan en menige geneugten
in ryke maate oplevert. Kom, braave Krygsman,
zet uw fnaphaan in een hoek van myn huis
neder. Het zal my en myn vrouw een waar vergenoegen
zyn , den avond van uw leven vreedzaam ,
gerust en gelukkig te maakén. Het zal u aan niets
bntbreeken." HORATIO GATES.
Het is dezelfde GATES, die in het vervolg als Ge­
neraal GATES ZO beroemd geworden is.
Een Generaal uit Nieuw Engeland reisde naar de
Armée van GATES, kort voor de Capitulatie van Sai-
V z ratoga,

3«4 A M E R I C A A N S C H E
ratoga, en had zyn neger by zich, die tegen hem
zeide: Mag ik myn Heer wel vraagen, waarom hy
deeze lange reize doet? Om vryheid ert onafhanglykheid
te bevechten. Ach, antwoordde
de Neger, konde ik ook de myne bevechten!
Die zult gy, zonder een (lag van het zwaard, hebben
, antwoordde de Generaal , en nam hem by de
hand; van dit ogenblik af zyt gy vry, als ik!
Een groot aantal van Wilden uit de Mehikanderfche
Dorpen , Montawk Stockbridge (loutere dorpen en
ftreeken die de oude Wilden van de Natie der Mehikanders
zich, by den afhand van hunne Landeryeu
aan de Blanken , voorbehielden, en welke nu door de
Europeefche Volkplantingen geheel cn al zy:i ingefloten,)
die hunne landslieden in de bosfeheu niet kenden
, zelfs niet eens hunne taal vcrltonden, werden
tot de algemeene Vergadering genodigd, die men in
October 1784 by bet Fort Schuyler hield. Zy hadden
eene opvoeding genoten, gelyk men gewoonlyk
de Americaanfche kinderen geeft ; dat wil zeggen ;
de meesten van hen konden leezen en febryven, waren
in de eerfte grondbeginfclen van den Christefykcn
Godsdienst onderweezen, en arbeidzaam en vlytig.
Hunne kleeding was de Europeefche, en zy hadden
nooit een andere gekend. De Commisfarisfen van
het Congres lieten op de bovengemelde algemene
Vergadering aan de hoofden der zes Natiën de gewoone
prefenten uitdeden. Tk weet niet of dit fchouwfpel
of een andere oorzaak hiertoe gelegenheid gaf;
genoeg; van het eerffe ogenblik af traden zy in een
gemeenzaamer omgang met eikanderen , en kreegen
fmaak

A N E C D O T E N. S°5
fmaak aan dc levenswyze, die hunne vaderen geleid
hadden. Mannen en Vrouwen bellooten eenparig ,
hunne fchoone huizen en gezegende velden te verlaaten
, en alle dc middelen van beftaan, van welke
zy kennis gekregen hadden, te verlaaten Zy wierpen
hunne Europeefche klederen af, kleedden zich op de
wyze der Wilden, en vereenigden zich met den Onondagas,
in wiens groote dorp zy, aan de Zee Oneida,
nu leeven. Zo krachtig en onuitwischbaar is de indruk
en bekooring van dc levenswyze der Wilden.
Dit nieuwe voorbeeld , dat in tegenwoordigheid van
veele getuigen voorviel, is daarvan een bewys.
De dag, toen, door de gevangenneming van den
Majoor ANDRÓ , het Complot van den Generaal AR-
NOLD ontdekt wierd, verwachtte de laatfte den Generaal
WASHINGTON, FAYUTTE KNOX, en hunne Adjudanten
, op het ontbyt. ARNOLD ontvlugtte gezwind
, en liet zyne jonge Gemalin , die geheel buiten
haar zelve was, achter. Hy wierd vuurig vervolgd,
doch bereikte gelukkig het boord van een Engelsch
Oorlogsfchip, dat in Hudzons-Baay voor anker
lag. Denzelfden avond zond hy de Americaanfchcn
Generaalen, die in zyn huis gebleven waren, de bekdigcndfte
brieven. Hoe toornig WASHINGTON ook
was , liet hy toch aan Mevrouw ARNOLD zeggen ;
,, dat het hem aan den eenen kant wel leed deed,
„ dat hy haar man niet had kunnen meester worden;
„ doch dat hy aan den anderen kant geen tyd wilde
verzuimen, om haar het aangenaame nieuws te mei-.
„ den , dat hy in volkomen zekerheid was." •
De drie mannen, welke den ongelukkige Majoor AMDR6
V 3 ge*

306 A S 1 E R Ï C A A N S C I I E ANECDOTEN.
gevangen namen, kreegen ieder van het Congres een
Medaille en een pennoen van 50 Guinjes. Ook
heeft in 't vervolg de Staat van New-Jork ieder met
een Plantagie van omtrent 2000 Duitfche Daalders
aan waarde befchonken.
In een Aslcmblée tc New-York waren verfcheiden
Engehche Officieren met een jonge Americaanfche Dame
byeen , en maakten, na eenige bytende fpotternyen
over de Americaanfche Armee, de aanmerking,
dat 'er by de troepen der Rebellen ook een Generaal
nowE en Generaal CLINTON was. ,, Ja, myne
Ileeren , antwoordde de Dame , maar in uw Armee
vindt men geen WASHINGTON."
Dc Overfte ALEXANDER HAMILTON , die, als Adjudant
van den Generaal WASHINGTON, den gantfehen
Oorlog door, de zaak van zyn Vaderland, met een
enthufiasraus van vryheid en aangebooren moed verdedigd
had, greep, na den Oorlog , met even die
zelfde zucht tot gerechtigheid, de veder op, om de
zaak der Koningsgezinden, die te zeer verdrukt wierden
, te verdeedigen. Men leeze zyne Brieven van
Phocion en andere fchriften , die hy ten voordeele der
Royalisten uitgaf.
IV. AL-

IV.
A L G E M E E N
M A G A Z Y N .
BESCHAAFDE LETTEREN, FRAAIJE
KUNSTEN,
F. N
M E N G E L W E R K .

309
HET VERSCHIL VAN wél- T E SPREKEN EN
WéL TE S C 1 I R Y V E N .
Daar is een verfchynfel in der menfchen verftandelyke
bekwaamheden, 't welk, fchoon vry gemeen en
onze opmerking niet geheel ontfnappende, in zyn
aart en oorzaaken echter minder wordt nagefpoord
dan het verdient. De Abt de TRUBLET heeft het in
zyne EJJais zo bevallig als wysgeerig opgehelderd:
liet zal, geloof ik, onzen Lezeren aangenaam zyn,
dat wy hun hetzelve , in navolging van dien beveiligen
en wysgeerigen Schryver, wat nader doen kennen.
Elk, die eenige verkeering met geleerde lieden heeft?,
of gehad heeft , herinnert zig onder dezelven zommigen
te hebben aangetroffen , die wél fchryveh en
kwalyk fpreken, of die ten minften veel beter fchryvcn
dan fpreken ; terwyl anderen wél fpreken , en
Hecht fchryven, of ten minden veel beter fpreken dan
fchryven. De ondervinding verfchaft dagelyks voor-:
beelden van deze aanmerking; de zaak is zeker,
maar de redenen vertoonen zig zo gereedelyk niet.
Dc eerde vraag; „ Wat kan de reden zyn, waar-
„ om iemand wél fchryve en kwalyk praate?" is da
gemaklykfte te beantwoorden. Om wél te praatcn
moet men vaardig cn net denken. Maar nu; daar zyn
wyze hoofden , die bondig en juist , maar koel en
langzaam , denken; welker gedachten zig ten minften
niet in haare volmaaktheid vertoonen, voor dat zy dezelve
overdacht, en voor zig zelven zo wel als voor
V 5 an-

3IO HET VERSCHIL VAN WEL TE SPREEKEN
anderen ontwikkeld hebben. De Hr. NICOLE , een der
grootfte Franfche Schryvers in de vorige eeuw, hadt
de gaaf niet van wél te praaten; De Hr. DE TREVIL-
L E , een man van de waereld, met veel minder kundigheden
maar een vaardigen toevloed van denkbeelden,
hadt dikwils eene twistreden met hem in de gezelfchappen,
daar zy zig famefi bevonden; „ TREVILLE
99 zegepraalt over my , zeide NICOLE , in de zaal,
„ maar ik ben nauwlyks vertrokken, of ik ontwik-
„ kei zyne drogredenen, en ik werp hem over hoop."
De Schryvers van beroep hebben dikwils weinig
wereld - kennis ; het zyn menfchen die afgezonderd
leeven , en die meer lezen en fchryven dan praaten •
de ftyl van de dagclykfche verkeering is hun niet
gemeenzaam ; de gewoone onderwerpen , die daarin
verhandeld worden, zyn hun onbekend en vry onverfchillig
; veelen zelfs houden zig bezig met zaaken ,
daar men in de gezelfchappen nooit van fpreekt; of,
zo zy over Hukken van fmaak en vernuft , fchryven,
doen zy dat, en moeten zy dat doen, op eene
beredeneerde, derhalven afgetrokken, wyze, het geen
behaagen kan in een boek waarin men de zaaken wysgecrig
onderzoekt, maar dat in de verkeering noodwendig
vermoeien en vervcelen moet. Men herinnert
zig misfehien het antwoord van ISOCRATES aan de tafel
eens Konings van CYPRUS ; Hy hieldt een diep
ftilzwygcn ; men fpoorde hem aan om meê te praaten;
„ Het geen ik weet, zeide hy, komt hier niet
„ tc pas, en het geen hjer te pas zou komen, weet
„ ik niet."
Menfchen van een meer dan gemeen verftand, heb­
ben

1 1
EN WEL TE SCIIRYVEN. 3
ben dikwils minder gemaklykheid in 't fpreken dan
middelbaare geesten, omdat zy meer denken , dat is
te zeggen , omdat hunne gedachten nieuwer, fyner,
dieper zyn. Het is zeer natuurlyk , dat gemeene
denkbeelden eenvoudig en klaar zyn, terwyl nieuwe
cn faam gefielde denkbeelden , diep beredeneerde gedachten
, zig niet dan verwardelyk aan den geest vertoonen,
en dus minder gemaklyk en vaardig voorgefteld
kunnen worden. Men ondervindt dagelyks in
! t fchryven en fpreken, en vooral onder het overzetten
uit de eene taal in de andere, dat de beste,
gedachten zig moeijelykst laten uitdrukken.
Ik gaa verder. Dikwils heeft men een levendig gevoel,
en een klaar denkbeeld van het geen men zeggen
wil , en echter vindt men zig buiten ftaat om
het naar zyn genoegen uit te drukken. Buiten deze
zwaarigheid zou niets gemaklyker zyn dan wél te
yertaalen , en yder mensch van geest, die de beide
taaien wél verltond , zou zo fpoedig als de loop
van de pen toeliet, van de eene in de andere kunnen
overzetten ; ondertusfehen , fchoon 'er minder genie
vereischt wordt om te vertaaien, dan om zelf op te
(tellen, is 'er tot het eerfte misfehicn. meer tyd cn
arbeid noodig dan tot het laatfte. Men verftaat volmaakt
eene fraaie plaats van HORATTÜS of OVIDIUS;
men voelt 'er al het fchoone en fyne van , en evenwel
'daagt men niet dan na daar lang op gepeinsd te
hebben, om zulk eene plaats gelukkig in eenige andere
taal over te gieten; dikwils zelfs daagt men daar
nooit in.
Onze beste Schryvers lezende, overreden wy ons
ligtelyk, dat onze taal zeer ryk is; maar ik ben verzekerd
, dat die Schryvers zelve de taal in verfcheiden

3ia HET VERSCHIL VAN WEL TE SPREEKEN
den opzichten zeer arm gevonden hebben; dat zy op
verre na niet altyd gezegd hebben wat zy wilden
zeggen , en dat hunne uitdrukkingen dikwils beneden
hunne gedachten zyn.
Het is ten opzicht van het geen een goed Schryver
uitdrukt, met betrekking tot het geen hy onder
het fchryven poogt uit tc drukken, juist het zelfde
als ten opzicht van eene Overzetting met betrekking
tot het Oorfpronkelyke. De Overzetter kan bezwaarlyk
of nooit den fchryver, dien hy ons vertaald poogt
te geven, evenaaren ; en by die zyne eigen gedachten
fchryft, kan, indien ik my zo mag uitdrukken, nooit
zig zeiven evenaaren , nooit volkomen uitdrukken
wat hy denkt cn voelt. Het gebeurt zeer zel­
den, zeide my, voor eenigen tyd, een onzer beste
fchryveren, dat ik geheel voldaan ben over het geen
ik fchryf; het komt my voor, dat ik myne Werken
overtref, cn dat ik beter denk dan ik fchryf. Gewrsfelyk
zoude men, zo men in myn geest koude lezen,
terwyl ik aan eene wél bekookte (lolié arbeide,
daar altyd meer en betere gedachten vinden dan ik,
op het papier kan overgieten.
Het is dan zeker , dat tic fchoonheid der gedachten
, dat is te zoggen derzelver nieuwheid , fynheid
en juistheid, uit eigener aart een hinderpaal is om
haar wél uit te drukken ; het is op dezelfde wyze ,
zoude een Dichter zeggen, die eene gelykenis wilde,,
maaken , dat de fchoonlte en dierbaarhe ftoflen de
moeielykfte zyn om te bewerken. • Uit dit alles
dan blykt ten duidelykften, dat een man van geest,
juist daarom, omdat hy een man van geest is, minder
gemaklyk en bevallig praat, dan vede lieden van,
een zeer oppervlakkig verftand.
De

EN WEL TE SCHRÏVEN. 313
De zuiverheid en de fraaiheid van den ftyl maaken
een groot gedeelte uit van de verdiende in een werk
van vermaak , en zo men diezelfde vereischten in
alle andere foorten van werken niet voldrektelyk vordert
, kan men ten minften zeggen, dat 'er geene
zyn, die 'er niet veel by winnen, dat zy wél zyn
gefchreven ; Maar een al te zuivere dyl is niet de
ftyl van de verkeering; en is ook met geene mogelykheid
in dezelve in tc voeren en te handhaven ;
ond-'Ttusfchen legt men zig, onder het fchryven ,
daar deeds op toe ; men neemt 'er den fmaak van
aan, men krygt 'er eene heblykheid van. Welk eene
ongunilige uitwerking moet dit by den fpreker in de
gewoone gezclfchappen niet te wege brengen! Men
gewent zig aan eene zekere juistheid van gedachten
en uitdrukkingen , zonder welke men zig fchaamen
zoude te fpreken ; men zou wel wenfehen niets te
zeggen, het welk niet verdiende gefchreven te worden,
men maakt een opftel terwyl men praat ; vandaar
een voorkomen van werk en moeite, 't welk hen die
toeluisteren , doet lyden ; vandaar een langzaamheid
in de uitdrukkingen, die hen onverduldig maakt; vandaar
het ongunftig oordeel van pedanterie en berispelyke
verwaandheid in den fpreker. Hy zou gewisfelyk
beter doen met minder wél, maar ook minder bewerkt
en vaardiger te fpreken.
Men moet niet fchryven, zo als men fpreekt, behalven
misfehien alleen brieven, die als eene gefchreven
verkeering befchouwd kunnen worden ; buiten
deze zoude men met te fchryven zo als men praat
een al te (lordigen ftyl maaken. Men kan, en men
moet, ook niet fpreken , zo als men fchryft , want
dan zoude men niet vry, niet natuurlyk genoeg fpreken.

314 HET VERSCHIL VAN WEL TE SPREEKEN
ken. Met kan zyn, dat men den eerden , aan wieu
men het kompliment maakte; „ Hy fpreekt als een
„ Boek!" heeft willen pryzen , maar deze uitdrukking
konde niet misfen van eerlang een fchimpfchoot
en ipotterny te worden.
Gemaklyk te fpreken en wél te fpreken, moeijelyk
te fpreken en kwalyk te fpreken, -is voor de meeste
tochoorers dezelfde zaak , en dit kan niet wel anders
zyn. De gemaklykheid in 't fpreken boezemt een
zeker vertrouwen van bekwaamheid in , het welk nog
verfterkt wordt door de vaardigheid, die 'er een gevolg
van is. De moeielykheid in 't fpreken brengt
geheel ftrydige uitwerkfelen voort. De moeite , welke
hy , die bczwaarlyk fpreekt, my doet ondervinden,
verhindert my om het wezenlyk fraei van 't geen hy
zegt te voelen ; het is derhalven natuurlyk, dat ik
'er niet zeer gunftig over oordeel.
Dat oordeel is daarenboven niet geheel valsch; en
het is in zekeren zin waar, dat hy die met moeite
fpreekt, kwalyk fpreekt. Het kan zyn, dat 'er in
zyn gefprek niets te berispen is ; de fout zit niet in
't geen gezegd wordt, maar by den Perf >on, die het
zegt; want men fpreekt met meerdere of mindere gemaklykheid
, naarmaate de denkbeelden, welke die dan
ook wezen mogen , eikanderen vaardiger of langzaamer
opvolgen. Maar nu; deze vaardige opvolging
van denkbeelden , daar de levendigheid van geest eigenlyk
in beftaat, is eene volmaaktheid, en het tegendeel
is een gebrek. Daar fteekt dus altyd eene foort van
verdiende in gemaklyk en vaardig te fpreken, gelyk
men het fteeds als eene wezenlyke onvolmaaktheid
moet befchouvven, ongemaklyk en langzaam te fpreken;

EN WEL TE SCHRYVEN. 315
ken; eene onvolmaaktheid echter , welke , zo als ik
ftraks zeide, niet altyd minder geest onderhielt. Men
heeft meer geest , of, om alle dubbelzinnigheid voor
te komen, men heeft meer grond, meer vatbaarheid,
voor geest en verftand, naarmaate men beter denkt,
en niet naarmaate men fchielyker denkt, en bygevolg
gemaklyker fpreekt ; want in 't algemeen moet men
erkennen, dat hy die langzaam en moeielyk fpreekt,
eveneens denkt.
Wanneer ik zeg, dat de gemaklykheid van fpreken
geboren wordt uit de vaardigheid, waarmede de denkbeelden
eikanderen opvolgen , verftaa ik daar onder
eene gemaatigde vaardigheid; anders zouden de denkbeelden
onder eikanderen verwarren , en clkanderen
uitwisfchen ; ja de overvloed zelf der gedachten zou
het onmogelyk maaken dezelve te uiten, althans geïegcld
voortedragen. Daar zyn dwaazcn, die dit alleenlyk
zyn door eene al te fchielyke opvolging van
denkbeelden ; dit is ook een der uitwerkzelen van de
Dronkenfchap; en men zegt dus te recht , dat de
overmaatige levendigheid aan de Dronkenfchap grenst;
men zou daar zelfs, om den gewoonen toeftand van
fommige lieden uittedrukken , kunnen by voegen, ,, dat
„ zy met een roes geboren zyn."
De vaardigheid in het gefprek dient om 'er de gebreken
van te verbergen , gelyk zy de fchoonheden
daar van deste levendiger doet fchitteren. Het is
waar , dat zy niet gunftig kan zyn voor fyne en
zachte fchoonheden ; maar fchoonheden van die foort
komen in de verkeering, in de gewoone gefprekken,
niet veel te pas; terwyl de vaardigheid daar zo noodzaaklyk
of dienftig is , dat men 'er alles, daar tyd
toe vereischt zou worden , om het wel te bevattea
en

3ï6 HET VERSCHIL VAN WEL TE SPREEKEN
en te voelen, hoe fchoon het ook wezen mocht, lisver
uit moet verbannen, dan dat men, om het wél
te doen bevatten en te voelen, langzaam zou gaan
fpreken.
Hy , die vaardig fpreekt , houdt onzen aandacht
gaande, en roert ons door de menigte van denkbeelden,
welken by ons in korten tyd aanbiedt; terwyl
hy, die langzaam fpreekt, ons Hechts weinige denkbeelden
tevens gevende, en ons lang doende wachten
naar het geen hy ons fehynt te belooven, ons noodzaaklyk
vervccling , en zelfs gemelykheid, verwekt,
inzonderheid zo wy zelve eene levendige geaartheid
hebben.
Zy, die weinig omgang met de wereld hebben ,
zyn gemeenlyk bedeesd , vreesachtig , en daardoor
gedwongen en belemmerd in de verkeering. Dc reden
is niet altyd omdat zy zig niet wél weten uit te
drukken ; iemanct zal u misfehien geheel onwetende,
ja dom, toefchynen, wanneer gy hem in zekere gezelfchappen
aantreft , terwyl hy in andere , en in 't
midden zyner Vrienden, u als een man van veel geest
Zal voorkomen.
De bedeesdheid verftyft, om zo te fpreken, de talenten
, en maakt dezelve onbruikbaar; eene zedige
vrymoedigheid , het vertrouwen , dat men met vermaak
gehoord wordt, de kennis van het karakter van
hun, tot welken men fpreekt, bezielen, als 't ware,
dezelve , en geven den fpreker gelegenheid om zig te
Vertoonen zo als hy is.
Een Schryver brengt in de gezelfchappen niet altyd
eene volkomen vryheid van geest mede ; Hy gaat
dik-

EX WEL TE SCHRYVEN. 3 1
?
dikwils een bezoek afleggen terwyl hy fterk bezig is
met denkbeelden , welken by voorheeft op 't papier
te brengen. Zyn hoofd is geheel vervuld met de
ftoffen , die hy overpeinst; hy is ligchamelyk in 't
gezelfchap , maar zyn geest is nog in zyn boekvertrek.
Hoe kan zulk een man behaaglyk voor het gezelfchap
fpreken, daar hy niet in ftaat is te hooren?
Vandaar die aftrekkingen van gedachten, die vreemde
verzinningen van geleerde lieden , die fomtyds
. zulke kluchtige tooneelen opleveren.
Voeg by die aftrekkingen van gedachten de uitputting
van geest , die door den arbeid van het fchryven
doorgaans veroorzaakt wordt. ——• Een Schryver
gaat in een bezoek by goede vrienden of vriendinnen
rust en uitfpanning zoeken van zyn langen cn
moeielyken arbeid. Men kondigt hem aan ; het is
een man door zyne fchoone Werken bekend; elk fmaakt
by voorraad het vermaak van zyne gefprekken ; men
fnakt daar naar, in het zekere gevoel, dat hy wonderen
van geleerdheid cn geest zal mededeelen.
Het verfchllt oneindig veel! — Op de eerfte plichtplegingen
volgt een koud ftilzwygen , 't welk niemand
uit diepen eerbied durft afbreken. Men
verwacht, men hoopt, dat het den beroemden Schryver
behaagen moge dit ftilzwygen af te breken ; eindelyk,
vermoeid van daar naar vergeefs te wachten,
zoekt men hem door eenige woorden uittelokken ,
waarop hy niet dan een zeer kort en algemeen, veeltyds
Hechts een öénfyllabig, antwoord geeft. Men
zit verwonderd ; men kykt elkander aan; —
Waar is dan dat vernuft ? Waar is die man van geest
en geleerdheid? Wat is 'er van die fraaije verbeelding
geworden? Dat alles beftaat niet meer; eenige uuren
BE sc II. LETT. IV. D. X vver-

giS" HET VERSCHIL VAN WEL TE SPREUKEN
wcrkens hebben den grooten man beneden het gros
der menfchen verlaagd ; dc helft van zyn geest is
uitgeput, en de andere helft is nog met zyn letterarbeid
bezig.
Maar behalveu die groote uitputtingen, door eene
fterke of al te lang gerekte infpamiing veroorzaakt, is
het een gewoon uitwcrkfel eener aanhoudende letteroefening
, dat zy de levendigheid van den geest
verflaauwt, en denzelven minder gefehikt maakt voor
de gezelfchappcn.
Sedert dat de Heer N. Schryver is geworden, zeide
eene Dame, van zyne vriendinnen, vind ik weinig
geest in hem; zyne boeken vermaaken my, maar ik
had meer belang by zynen omgang; dat vermaak was
dagelyks ; nu zie ik hem minder, en zyn gezelfchap
is minder aangenaam ; ik heb evenredig verloren,
naarmaate het Publiek gewonnen heeft; het heeft
my myn vriend, en een goed gedeelte van myn vermaak
ontroofd.
Zie daar dc voornaame redenen , van 't geen elk,
die, omgang met geleerde lieden heeft, dagelyks kan
opmerken, namelyk: ,, dat verfcheiden van hun, die
wel fchryven, niet zeer wél praaten, cn zo weinig
,, ter kering cn verlevendiging der gezelfchappcn toe-
„ brengen , dat lieden van minder geest hen veelal
,, overtreffen." Het ander gedeelte van ons onderwerp
, of de tweede vraag , welke wy bedoelden oplelielderen
, laat zig zo gemaklyk niet verklaaren ; te
weten; ,, hoe het bykomc, dat zy, die wél fpreeken
„ in gezelfchappcn, dikwils hecht fchryven, althans
„ veel beter fpreken dan fchryven? Spreken en fchry-
5, ven, zou men zeggen, (zo men redenecren koude
tegen

EN WEL TE SCHRYVEN. 3 T
9
„ tegen het geen werkelyk plaats heeft, of gebeurt,)
verfchillen Hechts van het meerder tot het min-
„ der 5 en het is moeielyker te fpreken, dan te fchry-
„ ven, dewyl hy, die fpreekt, op 't oogenblik moet
vinden wat hy zeggen moet , of ten minden de
„ wyze regelen hoe het door hem gezegd moet wor-
„ den? terwyl hy, die fehryft, meester is om daar
„ al den tyd aan tc befteeden, dien hy noodig heeft
„ of verlangt; dus zal hy, die wél fpreekt, geene
„ moeite hebben om nog beter te fchryven; de denk*
„ beelden , die by eene eerde pooging niet zyn toe-
„ gevloeid, zullen zig vervolgens laten vinden; het
„ Oordeel zal eene keuze doen onder die, welke zig
„ aan de Verbeelding vertoond hebben; eene tweede
„ bewerking zal het gebrek der eerfte verhelpen , en
alles zal tot die volmaaktheid komen, waartoe de
„ Schryver het brengen kan; maar in dc verkecring
„ moet men zeggen wat zig aan den geest vertoont,
en zo als het zig vertoont; men heeft'geen tyd
noch om het te volmaaken, noch om iets beters
„ te zoeken, en de keuze, welke men, 't zy in zyne
, gedachten, 't zy in zyne uitdrukkingen , kan doen ,
, is al te fcliiclyk om zeer juist tc kunnen zyn."
De ondervinding wederfprcekt niet zelden alle die
redcnccringcn; men zal Itraks zien, wat zy waar' of
valSch bevatten. Maar ik moet. eerst aanmerken, dat
zy die wél ipreken, in dc Verkcering nog beter fchynen
te fpreken dan zy indedaad doen. Daar is minder
noodig om het gehoor, dan om het gezicht genoegen té
geeven ; het verhand kan niet dan een vluchtig onderzoek
doen, van 't geen aan het zelve door middel
van 't gehoor wordt voorgedragen, en in dit onder-
Zoek lopen dikwils eene menigte dingen te famen, om
X » het

320 HET VERSCHIL VAN WEL TE SPREEK.EN
het te misleiden; iedere om Handigheid heeft haare uitwerking
; alle de aangenaamheden van het gezelfchap,
alle de voordceleu van hem die fpreekt, Hrekken reu
voordeele van 't geen hy zegt , en doen dat niet zelden
verre boven deszelfs wezenlyke waarde ryzen.
Men ondervindt dit dagelyks. Hoe dikwils is 't ons,
niet gebeurd, dat wy eene Redenvoering, welk wy
hadden hooien uitfprekeu , een TooneelHuk, dat wy
hadden zien vertoonen , lezende, zeel; veel moesten,
anhyden van het eerde denkbeeld, dat wy daarvan,
hadden opgevat ; en hoe is 't ons niet welcens gebeurd,
dat wy nu met minachting befchouwden, het,
geen ons eerst eerbied hadt ingeboezemd ! Terwyl
wy deze tegenftrydige bcoordeeliugen vellen, gelooven
wy, eigenlyk gezegd, niet, dat wy van ons zelvcn
verfchili.en , veel min, dat wy ons zelven tegenfpreken;
wy erkennen die verfchiilende beoofdeplingen onbewimpeld
, en wy fchryven dat verfchil minder toe
aan ons verftand, dan aan de voorwerpen zelve, die
ccnigermaate van gedaante veranderd zyn. Die Redevoeringen
, die Tooneelfiukken moesten ons behaagen,
in die om Handigheden , waarin de eene cn andere
ons behaagd hebben; uit ons vermaak hebben wy tot
dc wezenlyke goedheid dier werken, befloten; dit was
een natuurlyk gevolg, want zy waren, niet gemaakt
dan om ons tc behaagen; zo zy ons vervolgens misbaagen,
is de reden daarvan omdat, zy ontbloot zyn.
van af het bygevoegde vermaak, dat 'er. nu a.fgefcheiden
is; en deze indruk is weder rechtmaatig; ons
vermaak was niet dan een gevolg van de gemelde,
of andere bygevoegde omHandighedcn, welke wy, door
eene byna onvermydbaare dwaaling, met de voorwerpen
zelve verwarden.
Het

ÈN WEL TE SCIiaYVÉN;' J4J
Het is dm zeker, dat, zo het beste, wat eèn man
van de waereld in de gezelfchappcn zegt, gefchreven
was , wy veele fouten van allerhande foort zouden
vinden , die wy onder 't hoóren niet bemerkt hadden
5 van den anderen kant Zou de indruk der wezenlyke
fchoonheden veel flaauwer zyn ; de verrasfing
voegde daar oneindig veelen by; en daarenboven wierden
0
zy in den mond van hem, die fprak, nog vergroot
door eene menigte bevalligheden, die zig niet
laten fchryven. Ik raadde eens aan een nvyner
vrienden, een man, die zeer fchitterdè in de verkce-
•flffg, van dagelyks eenige oogenblikkcn te bededen om
iio- te herinneren en op te fchryven wat hy in zyn
gezelfchap het fraaist gezegd hadt ; hy antwoordde
my; dat ik alleen bedoelde om hem té vernederen.
Hy hadt èenigzins gelyk.
Maar fchöort wy Zelfs het talent van wél te fpreken
by hun, die het zelve, 't zy in de verkcering;
't zy in niet gefchreven redevoeringen, als van Advokaatén,
óf Predikanten, Politicken in de Raadsvergaderingen'
, enz. in zyne volle waarde erkennen , is
en blyft het echter waar, dat verfcheiden onder hun,
béter "fpreeken dan fchryven, en dat hunne predikatiën,
pleitdooiciï, of aanfprakén, die niet opgeftekl ,
maar alïeenlyk na eene algemeene voorbereiding voorgedragen
worden , treffender zyn dan die, welken
Zy langen tyd, en' met dc meeste Zorg bewerkt hebben.
Dat verfchil kan niét veroorzaakt worden dan
door de verfchillcnde gefteldhedén waarin dezelfde
mensch zig op zytt kamer, of in gezelfchappcn, en
andere talryke vergaderingen bevindt. Gelyk 'er Prekers
zyn, die door het gezicht van eenige perfoonen
X 3 dio

312 HET VERSCHIL VAN WEL TE SPREEKEN
die hen hooreu, en des te meer van talryke vergaderifl*
gen, bedeesd cn belemmerd worden, zyn 'er integendeel
ook anderen , waarby dit eene geheel ftrydige
uitwerking voortbrengt; koel op hun kamer, worden
zy warm en levendig in gezelfchap , en vooral in
openbaare redevoeringen; hunne toehoorders bezielen hen
om zo te fpreeken ; en die warmte van hunne verbeelding
geeft aan hunne Hem cn gebaarden een vuur en
kracht, die de werking der geesten nog meer aan den
gang helpt ; het uitwerkfel daarenboven wordt eene
nieuwe oorzaak; de bewegingen van het lichaam vermeerderen
de aandoeningen der ziel, die dezelve hebben
voortgebragt, cn brengen eene foort van verflandelyke
dronkenfchap voort; in deze gefteldbeid vertoonen
zig in menigte die gelukkige denkbeelden, die
krachtige uitdrukkingen , die levendige en natuurlyke
trekken , welken men vruchtloos zoude pogen weêr
tc vinden, wanneer men niet meer in die gefteldheid
is , daar wy haar alleen aan te danken hadden.
Dit is dan ook de reden, dat de waare en groote
welfprckenheid, die naamelyk, welke overreedt en roert,
zelden in de boeken te vinden is; ik wil niet Hechts
zeggen , dat het lezen van een bock zelden zo veel
indruk maakt als eene redevoering, die men aanhoort,
omdat een groot gedeelte van de welfprekenheid in
de Hem en uiterlyke gebaarden beHaat; ik bedoel daarenboven
, dat de welfprckcndheid der gedachten en uitdrukkingen
nooit in dezelfde ,maate zal gevonden
worden in een bcdaardelyk bewerkten letter-arbcid, als
in eene redevoering , door iemand, die natuurlyk
wclfprcckendc is , na eene korte voorbereiding uit
het hoofd gedaan.
De grootfle Reienaars, die zig in vroegere eeuwen
ver-

EN WEL TE SCHRYVEN. . 3-J
vertoond hebben, zyn misfchicn niet die, waar van
wy dc Werken hebben; cn het is niet zo zeer uit
de Gratiën van CICERO en DEMOSTHENES , als op het
getuigenis hunne tydgenooten , flat ik opmaak, dat
zy de welfprekendfte mannen hunner eeuw geweest
zyn. Men moet daarenboven niet gelooven,- dat zyde
Redevoeringen , welken wy thans ouder hunnen
naam hebben , woord voor woord hebben uitgefproken,
zo als wy die thans bezitten.
Onder dc Orateurs, die hunne Redevoeringen gefchreven
hebben , zyn die niet de fterkst weifprekende,
die daar het meeste werk aan bedeedden; zy mogen
meerdere netheid , orde , kicschheid, hebben ; maar
die groote bewegingen, die als de ziel zyn van de
waare welfprckendheid, ontbraken gemcenlyk. Ik zou
dit met voorbeelden bewyzen kunnen, dog ik wil liever
dat elk dc tocpasfnig myner aanmerkingen voor
zig zeiven maake. Men ziet ondertusfehen, dat het
gecne wonderfpreuk is te zeggen, dat het gemaklyker
is weifprekende te zyn met de tong, dan met
de pen; gemaklyker in het fpreken dan in het fchryven;
dit begrip is • zelfs door bckwaame Redenaars,
die het by eigen ondervinding wisten, voorgedaan.
Ik ken een Schryver, die, eer hy een Werk aanvangt 4
vooraf altyd met eenige Vrienden praat over .de doffe
, welke hy voorheeft tc verhandelen; niet om denkbeelden
van hun te bcedclen, maar om de zyne te
voorfchyn te doen komen door de warmte zyner verbeelding
, welke it% door deze gefprekken krygt. Hy
verklaart door dit middel mccrmaalen in weinige pogenblikken
meer denkbeelden, tot zyn onderwerp betreklyk,
in zyn geest te hebben opgewekt, dan hy misfcbien
in zo veele dagen op zyn kamer alleen zou
X 4 S«-

3-4 HET VERSCHIL VAN WEL TE SPRE-EKEN
gevonden hebben. Ik zou met myn knecht praterlj
zeide hy my eens, zo ik geen beter toehoorer had;
't is altyd beter, om denkbeelden op te wekken, een
mensch voor zich tc hebben, dan alleen te peinzen.
Zie hier nog eene andere reden van het ftuk, dat
ik bedoel te verklaaren , die inderdaad minder algemeen
is dan de eerde, maar welke ik voor niet minder
gewichtig houde. Daar is een fmaak, dien wy
als by injfinct hebben, cn een fmaak, dien wy door
opmerking verkrygen. Sommige menfchen hebben niet
dan den eerstgcmeldcn fmaak; zy hebben van de Natuur
een vaardig en levendig gevoel van het goede
en fchoone ontvangen , maar zy kunnen daar niet
over redeneeren ; de eerfte indruk, dien zy ontvangen,
is de zekerfte; zo zy daar over willen peinzen,
cn het oordeel, dat zy, ingevolge van dien eerften
indruk, geveld hebben , onderzoeken , verwarren zy
zich, cn eindigen dikwils met kwalyk te oordcelen.
Nu dit is het geen hun in 't fchryven gebeurt; de
ruime tyd, dien zy hebben om hunne gedachten te
onderzoeken , dient hun alleenlyk om daarvan eene
flechte keus te doen; eh terwyl het oordeel zig verwart,
verkondt de verbeelding tevens, het onderzoek
dooft al hun vuur uit, en 'er blyft hun even weinig
warmte als licht over.
Eindelyk zyn 'er vlugge, of vluchtige geesten, die
bykans onbekwaam zyn voor een afgezonderden arbeid
, wegens de aftrekkingen, die hen in menigte komen
beftormen, zodra zy aan zig zeiven alleen zyn
overgelaaten; hunne zwervende verbeelding dwaalt van
de eene gedachte op de andere ; door hunne levendige
geaartheid voor fterke indrukfèlen vatbaar, misfen
zy

EN WEL TE SCHRYVEN. 325
zy het vermogen van dezelve duurzaam te maaken,
en dit is het uitwerkfel van de gefprekken in gezelfchap
of van openlyke redevoeringen ; de aanmerkingen,
welken men hen maakt, en waarop zy verplicht
zyn te antwoorden ; het gezicht en de oplettendheid
van eene talryke vergadering, die aandachtig
naar hen luiftert , die hen beoordeelt, en aan welke
zy belang ftellen te behaagen: dat alles vestigt hunne
alte groote levendigheid , houdt hen by het tegenwoordig
onderwerp bepaald , roept hen daar toe
te rug, zo zy 'er zig van venvydcren, en brengt dus
orde en famenhang in hunne denkbeelden.
Ik hoorde eens een bevallig Spreker zeggen; ,, Ik
,, geloof, dat ik goede boeken zou maaken , indien
„ ik, uit een gezelfchap komende, my kon te bin-
„ nen brengen en fchryven , alles wat ik daar ge-
„ zegd heb." Elk, befchuldigde hem deswegen van
verwaandheid; maar zo hy gezegd hadt; „ Dewylik,
,, naar 't oordeel van yder een, wél fpreck, geloof
„ ik , dat ik ook wél zou fchryven , indien ik my
„ tot fchryven zettede;" zou dat gefprek minder gefloten
hebben dan het eerfte , en men zou daarin
ten minften een fchyn van waarheid hebben gevonden.
Men vergunt, dat een man, die veel geest toont in
de verkeering , zig bekwaam achte om goede zaaken
te fchryven; maar men kan niet dulden, dat hy denken
durft, dat het geen hy voor de vuist en zonder
voorbereiding gezegd heeft, verdienen zou gedrukt te
worden , en een aangenaam en leerzaam werk zou
uitmaaken. Daar zyn indedaad veel menfchen , die
zich in de beide beoordeelingen over hun zeiven zeer
bedriegen zouden; zy kunnen gelooven, dat zy wél
X 5 zou-

HET VERSCHIL VAN WEL TE SPREEKEN
zouden fchryven, byaldicn zy fchrcven zo als zy fijj-«.
ken, maar zy kunnen zig zonder een zeer ongegrond
vertrouwen niet bekwaam ondcrftellcn , om zó te
fchryven als zy fpreken.
' Om juist te weten wat ik daaromtrent moet gelooven
, en om in Haat te zyn , van eenige lieden van
geest onder myne kennisfen, die zo gemaklyk praaten,
en die my echter voorkomen zo juist als bevallig
te fpreken, wél tc bcoordeclen, zoude ik wel
Wenfchen, dat wy dc kunst konden wedervinden, die
wy verloren hebben, en waarvan in Engeland alleen
een gedeelte is overgebleven , namelyk, van een gefprek
, door middel van karakters, zo fchielyk op te
fchryven als het wordt uitgefproken ; wanneer de
Heer *** my kwam zien , zoude ik zulk een Schryver
achter eene behangfel plaatzcn, ik zou gefamenlyk
met eenige andere leden van het gezelfchap de geesten
van dien Heer in beweging poogen te brengen,
en hem tevens doen praaten over 't geen by best
verftondt. Misleiden zoude ik , gelyk ik reeds te
kennen heb gegeven, de aantekeningen van myn getrouwen
opfchryver , wanneer ik die las , een zeer
middelmaatig, misfehien zelfs een hecht ftuk vinden;
maar misfehien zoude hetzelve my ook zeer fraai
voorkomen. Misfehien zoude ik , met die geestige
en geleerde gefprekken aan het Publick mede te deelen
, hetzelve iets geven , het welk , zonder eenige
moeite gekost te hebben aan hem, die daar de Authcur
van was , beter zou zyn dan verfcheiden
werken met ruimte van tyd bewerkt; misfehien, eindelyk,
zou dit boek , 't welk niets anders bevatten
zoude dan het geen die Heer zonder voorbereiding,
*''•'*•
;
' '• -étf

ÈN WEL TE SCHRYVER
3 a
7
cn als fpeelende gezegd hadt , beter zyn dan alles
wat hy, zelf op zyn kamer onder eene lange bewerking
hadt opgefteld en vervolgens uitgegeven %
want het is zeker , dat de bewerkte Schriften van
dien Heer verre af zyn van die bevalligheid en volmaaktheid
, welke men uit zyne gefprekken billykerwyze
fcheen te mogen verwachten.
OVER

3*8
O V E R
S P E L E N G E L U K .
(Uit het Hoogduitsch.')
Een hedeodaagsch Schryver zegt ons ergens : de
voornaamfte aanlokfels tot het Spel ontdaan uit den
hoogmoed, dat men onder den onmiddelbaarcn invloed
van een hooger Wezen denkt tc (taan.
Uit den famenhang van deeze plaats zou men gisferi
, dat de Schryver niets anders dan de gevvoonlyke
gemeene hazardfpeelen bedoeld heeft; en daar
myn noodlot my ook fomtyds tot deeze foort van
vrucbtelooze bezigheid voert , achtte ik het wel der
moeite waardig , deeze gedachte natevorfchen , onï
mogelyk by toeval daar een zedelyk nut tc fcheppen,
waar zich zo zeldzaam een ander voor my aanbiedt.
Nu is het geluk wel in 't algemeen een verfchyning
, welkers grond en wezen ons nog tamelyk onverklaarbaar
blyft. Wy kennen het meest uit deszelfs
werkingen , en hebben voor alsnog geen zekere berekening
, zo min wegens deszelfs geftcldheid, als over
dc wyze van zyn ontdaan , en zyne (teeds altyd
verminderende of tocneemende groortc. In de meeste
dergelyke gevallen pleegcn wy een onzichtbaaren invloed
te hulp te roepen , cn , wanneer wy de oorzaak
in de hand des Hemels of van een onzichtbaar
wezen kunnen leggen, dan is onze onwetendheid geholpen
, en wy zyn niet meer verlegen met een ver­
der

OVER SPEL EN GELUK. 329
tier onderzoek. Beter en wysgëerigèr zou het zyn ,
ivanuecr wy ons de oorzaaken der dingen , zo als
de eene uit de andere vloeit , van tyd tot tyd zelfs
toetelden; en wanneer wy eindelyk geen fchakel van
deeze keten meer aantrellén, dat wy ze dan , in
Gods naam , ergens of nergens , aan den hemel of
in de hel ophangen.
By deeze wyze van handeling zouden wy altyd tot
eenige zekerheid komen , en wy zouden ten minften
vinden , waar deeze of geene zaak wel het meest toe
overhelt , en van welke zyde wy de erkentenis van
ons noodlot moeten afleiden.
Wat nu de Geluksfpeelen in 't byzonder betreft ,
dat deel namelyk van ons noodlot , 't welk wy in
kaarten, dobbelïtecnen en dergelyke zoeken, zo hebben
daarby eenige natuurlyke dingen, als by voorbeeld
het maakfel en de mechanieke inrichting van onze
hand, zekerlyk een grooten invloed. Op deeze werkt
zeer dikwils de prikkeling onzer zenuwen en de omloop
van het bloed; en deeze wordt weder door onze
luimen en gemoedsaandoeningen in beweeging gebragt
, zo dat wy ten laatften niet meer weeten ,
welke van alle die menigvuldige omftandigheden wy
aan de willekeur van het noodlot te danken hebben,
en of niet een geheel vreemd woord , hier of daar
een blik of eene verfchyning, de verwoestingen van
eenen avond op de tafelen van ons geluk heeft aangerecht.
Over het algemeen fehynt het geluk een bedaarde
atmospheer en eene itille beweeging het meest toegedaan
te zyn. Ook waar het zich ergens te fnel als
de golven der zee heeft opgeftapeld, vinden wy ras ,
dat de inftorting vervolgens, even zo fnel en plotsling
- volgt.

330 OVER SPEL EN GELUK.
volgt. Deeze zugt van liet Geluk voor rust en gemak
, fehynt zo verre by haar de overhand te hebben,
dat zy zich ook zelfs onder laage daken het liefst
laat vinden, en bykans altyd, volgens de wetten der
zwaartekracht , naar effen plaatzen neigt, om aldaar
haare flonkerende fpicgel, als in een vyver, uittebreidcn.
De edeler fpeelen der Oudheid hadden, nevens andere
op hunne inrichting doelende oogmerken , ook
voornamelyk het uitzicht om dc geftalte en houding
des ligchaams tc volmaaken. Zcdcrt deeze fpeelen
van oefening hebben opgehouden , is ook deeze volmaaking
des lichhaams, ten minften voor de mecstcn,
geen behoefte meer. Wanneer wy flegts zoveel bewecging
hebben, als tot vertecring onzer fpyzen nooclzakelyk
is , zyn onze ligchaamlyke pligten vervuld ;
het overige behoort tot andere belangen des le-
.vens , die door menigerlei hartstochten cn behoeften
wonderbaarlyk gewyzigd worden. Doch in 't algemeen
wint de traagheid van ons ligchaam daarby
veel , en wy hebben meer met tien geest werkzaam
te zyn , dan met ligebaamlyken arbeid. Daartoe behoort
nu ook het Spel. Het onderhoudt fteeds den
geest met nieuwe opgaven cn befchouwingen, en, by
de gewooue ledigheid en belangeloosheid des levens,
•wordt de behoefte hiertoe beftendig opgewekt. Men
moet den eentoonigen gang van den tyd met iets zoeken
aftebrecken , en op wat wyze kan dit beter gefchieden
, dan wanneer men de flaperige hartstochten
in bcweeging brengt door een Sjiek, dat flegts zeldzaam
in de gezclfchappen tot ongeregeldheid ontaart?
Hiermede zyn tevens alle overige hartstochten bevredigd
, ten minften terug gehouden, cn richten allen
hun*

OVER STEL EN GELUK, 331-
lumnen gclcenigden loop daarheen. 'Er moet toch ergens
iets gevonden worden, daar het hart belang in
heeft, en waar dit niet geheel en al te bereiken is r
moet dit ten minften door een infpanning, door een
vluchtig fchynbclang vergoed, cn het hart daardoor
als begoocheld worden.
Uier toe is het Spel een kostelyke uitvinding. Inleesbaare
beelden cn figuuren, die ligt te overzien
zyn, weet het knoopen tc leggen en te ontbinden,
die door beweegredenen van het belang , door kunst
cn bekwaamheid, door toeval, door overmacht of»
verzuim, gewyzigd worden.
De veelverwige geest deezer gedaanten geeft aanleiding
tot menigvuldige befchouwingen, cn fehynt
ons cenigermate met het Spel der waereld te bevredigen,
waar een boef dikwils meer geldt dan een
koning, en het aas over hen beiden zegepraalt. Dus
is het dan byna een noodzakelykhcid onzer welingerichte
gezclfchappen geworden, die, zonder dit byvocgfel
van onderhoud, mcestendccl zeer vcrvcelend
cn dikwils cenigzins walgelyk zouden worden.
Hy moet van het noodlot zekerlyk verlaaten zyn,
die onder deeze omftandigheden meer zoekt dan daar
in te vinden is, en den hemel tot byftand aan een
fpeeltafel verwacht. Dat een ligtvaardig fpel,. door
dc dwaasheid der menfchen, dikwils meester kan worden
van hun lot, is zekerlyk een geval, dat niet zo
zeldzaam is, Doch wie eenmaal zyn geluk op de hooggefpannen
zeilen van het geval zoekt , moet zich
niet verwonderen , dat hy van boven neder tuimelt
cn den hals breekt.
Alle menfchen behooren eerbied voor het noodlot
tc hebben. De mensch, is, om eigcnlyk te fpreeken,
de

33^ OVER SPEL EN GELUK.
de zo-in van het noodlot. Menigvuldig is zyn bc-'
ftaan, en dc werkingen van een wonderbaar vermogen
liggen duister voor hem. In ons en buiten ons
zyn ftroomen van het geluk; zy dry ven dikwils naar
verfchillende richtingen ; doch wanneer beiden te famen
werken , brengen zy de giansryke verfchyning
voor van een wezen , dat door het noodlot met alle
fieraaden van zyn belhian is opgetooid. De loop
daarvan is overmeesterend en beerschzuebtig ; het
overtuigt op een betoverende wyze , cn de onbeduidendfte
plooijcn van zyn hart loopen tot zyn voordeel
uit; de natuur fehynt • hem onderdanig te zyn,
en de dwaasheid alleen moge het wagen den droomenden
loop van het geluk tegen te werken. Doch
kort cn voorbygaand is deeze verfchyning. Zelfs by
den gelukkigfte der menfchen heeft zy Ilegts eenige
©ogenblikken geduurt.
Een maatigcr lot verbindt de kinderen deezer
aarde ten voordeele van hun beftaan , cn leert hun
gebruik maaken van hunne vermogens. Klimmen
en vallen is de zinfpreuk van alle dingen. De maat-,
naar welke zy bedaan of zich laaten bercekenen , is
de tyd van hunnen toeneemende cn afneemende toeftand.
De adem des gcluks laat het kind ontvangen
worden. Het wordt ter waereld gebragt, het wordt
opgevoed, geduurende de tedere kindsheid, door den
adem des geluks. De Jongeling bloeit met denzelven
op; de Man zoekt hem rondom zich te verfprciden;
doch reeds daah dc Grysaart, cn niet dan fpaarzaam
wordt met de hooger jaaren een kragtcloozer invloed
van zyn' adem hier cn daar befpeurd.
Dus is het beftaan der menfchen. Zy leeven flens
door h?t geluk, en neemen af, wanneer haare vlerken
krach-

OVER. SPEL EN GELDE. 333
krachteloos" worden. Dikwils toont zy zich in wonderlyke
en walgelyke gedaanten. Aan welke onbagrypelyke
dunne draaden loopt dikwils een magtig
noodlot voort! Het breekt door rotsfteene muuren , en
ilaat door yzeren gewelven, om een gering doel te
bereiken, hangt aan een zyde draad, en verdelgt magtige
paleizen.
Somwylen broeit in de ftilte een wonderbaar noodlot
over gantfche gedachten en natëin, even als over
enkele menfchen en familiën. Dikwils is het werkzaam
om de opglimmcndê vonken van verdiende te
onderdrukken , en de kiemen des lichts in giftige
dampen te verdikken. Vergeefs zyn dan de door Natuur
gefchbnken gaven , vruchteloos de poogingen
om de dikke fchaduwen van den nacht te verdryven.
Jaaren en eeuwen liggen zy daar ,- zonder dat
de verkwikkende adem van het noodlot hen gebied
opteluiken.
Anderen daarentegen flonkeren in een licht dat hen
het minde toekomt. Nauwlyks is 'er ergens een fpoor
van hunne verdienden te vinden. Zy genieten intusfchen
de Wéldaad der zonne, die hen zo guudig aanlacht
, cn de geringde febemering , die zich by ben
opdoet, in het voordccligst licht plaatst.
Intusfchen daan voortreffelyke gaven in het duister
voor hunnen glans, cn haar nydig licht laat geen
«nkele draal van hen doorbreeken. Zo heerfchen tyd,
noodlot en geluk met een almachtig gebied, en deelen
, in alte groote maate , licht en duisternis oveï
de dcrvclingen uit.
'Er is nog een foort van geluk, dat in den loop
des levens, by ieder bezigheid, by de uitvoering van
ieder daad behoort plaats te hebben. Ik mogt het
ÏESCH, L E T T. IV. D, Y wel

334
OVER. SPEL EN GELUK»
wel het gemengde geluk noemen; want niets uitmuit»
tends kan wel flaagen, waar niet zekere aandrift van
binnen, met eene begundigende aanblazing van buiten ,
en eene gelyke natuurlyke gefchiktheid, zich te famen ver­
eenigen. Hier is verftand en geluk in evenwicht.
Ontbreekt het aan het een, zo Haagt het andere zelden.
Doch zonder een wederkeerige hulp zyn beiden dood.
Verftand zelf is fomwylcn geluk, even als de deugd,
en beiden draaijen dikwils op dc fpits van zyn
gladde fpeer. Keert de Genius van geluk zynen
rug toe, zo vallen zy, het is gedaan met bloei cn
bevalligheid, alle uitmuntende gaven vcrdwynen, en de
vrolyke verwachting verkeert in een akeligen nacht.
Het onrecht van langverloopen jaaren delgt dikwils
één ogenblik van het Geluk uit ; dén ogenblik rukt
haare vaanen van de hooggetopte gewelven der Pracht,
en laat een doode aschhoop na. Hierom wil het Ge­
luk fteeds gekoesterd, ftil en bedaard opgewacht, en
met fchranderë voorzichtigheid behouden worden. Zy
fchuuwt een ruuw en wrevelig onthaal; ligtzinnigheid
en weeke zwakheid laaten haar ontfnappen. Doch zy
vestigt haaren zetel by een Mille matigheid in doen
en handelen, die onder haare vleugelen in den fchoon-
Men bloei opwast.
• Dat wyze en groote mannen het geluk altyd byzon­
der hooggeacht hebben , behoeft geen bewys. De
verMandigltcn van Romes Keizcren bewaarden haarbeeld
in goud by zich, in hunne hameren. Niet dan met
hunnen laatfien levcnsfnik zonden zy het hunnen op­
volger toe, cn bekenden tevens, dat zy in den loöp
hunner daaden meer aan het Geluk , dan aan hun
eigen bekwaamheid verfchuMigd waren. Zy, die bet
hoogde toppunt van geluk bereikt hadden, HüMigdep
IV'Y * 1 t haar

OVER SPEL EN GELUK* §35
haar als eene meesteresfe , en wendden hierdoor de
haat der verwaandheid van zich af.
In de Gezangen van PINDARUS , den wysten aller
Dichteren, vindt men overal grootfche gezegden , die
tot getuigen ftrekken, welk een diepen eerbied deeze
Dichter voor het geluk had. Hy wist, in zyn verheven
gevoel, de juiste maat derzelve te geeven, cn
te bepaalen hoe ver zy reiken kon:
j, Wie het bloeijende Geluk in zyne fchoot koestert t
' „ En ryk is in goederen,
„ En hier by nog den roem kan voegen,
„ Die pooge nimmer een God te worden!"
Onder allen hebben de Oostcrfche "Volken, den bloei
Van den opgang des Geluks het hoogst gefchat. Zy
zagen haar aan als een uitbotfel van de deugd, en
plaatften haar deswegen met ieder gevoel van grootmoedigheid
, van dapperheid, weldaadigheid , en verhevenheid
in verband. Alle voortreflyke eigenfchappen
van ziel en ligchaam fcheenen hen flegts bloemen van
het Geluk te zyn.
HAREM , (zegt een Arabisch Dichter) was grootmoedig,
dapper, een verheven Dichter en altyd ze-
„ geryk. Leverde hy flag , zo kroonde hem de zege.
Jaagde hy een buit na, zy ontfnapte hem nooit.
,, Verzogt men hem om een gunst, hy floegze nooit
af. Speelde hy een hazardfpel, zo begunftigde hem
het fortuin. Kwam het op de prys van het wed-
„ loopen aan, hy droeg ze weg; enz."
Men vergunne my nu nog ten befluite , hier een
vertelling by te voegen, die met dit ons thema ,
fchoon weder op eene andere wyze, in eenig verband
fehynt tc haan.
Y 2 A L I

33^
A L I
O F D E
T U I N E N DES G E L U K S.
Ons noodlot komt van ons zelven, of bepaalt ziek
ten minften naar cle wending van ons hart.
Dit erkende ALI niet, fchoon zyn verftand anders
Zeer opgeklaard was. Zyn geest was buigzaam en
gedienffig; de natuur had hem een vermogen vergund,
't geen zy flegts aan weinigen fchenkt, om namelyk
dc dingen tot in het binnenfte te doorzien.
Hy dwaalde rond in de doolhoven zyner verbeelding
, en zogt het geluk , waar het niet te vinden
was, buiten zich zelf, in de verfebymngen van vreemde
dingen.
„ Hoe zoet ware het, vrugt van het driemaal zoete
geluk , konde ik u hier van deeze laage ftruiken
afplukken!"
Zo fprak hy, cn bukte naar dc ftruiken, doch de
beziën verfmolten in zyn hand. Zy waren week cn
rottig. Hy walgde van het herhaalde genot, cn fmeetze
met gemeiykheid tegen dc aarde.
Gcmclyk liep hy heen. Hy zag van verre een hoog.
getopt bosch. Vrugten, als cdelgeltecntens , omkranlien
deszelfs takken.
,, Kon ik ze maar bereiken! " zeide hy.
Niets blinkt ons, in dc gantlche Natuur, met zulk
een fchoonheid aan. De hooge ftam verkondigt een heerlykc
vrugt. Ik wil het beproeven, ik zal hem beklimmen.
De hoogfte fchat is niet dan voor een moeijelyken
arbeid tc verkrygen.
Hy

ALI OP DE TUINEN DES GELUKS. 337
Hy klouterde tegen den boom op, en bereikte deszelfs
top. De vrugt viel hem in de hand. Greetig
hygde hy naar derzelver genot. Hy leschte zynen trek
meer en meer; doch de dorst ging niet over; zy wies
flegts aan, naarmaate hy haar zocht te bevredigen.
Met een nieuwe begeerte klom hy al hooger en hooger.
ydcl verlangen! onvoldaan genot! de vrugt fmolt voor
zynen mond, gelyk een ycielc fchuim , of een dooiden
wind verftooven lugtbel.
„ Waar ben ik?" riep hy. Zoekt een nydig toverbecld
my met een ydelen fchyn te plaagen en te
kwellen ? Worden alle beelden van myn verlangen tot
fchittcrende dwaallichten ? Zal ik nooit genieten ?
Nooit? In dit dal van geftoord genot!"
Hy was woedende over het niet voldoen zyner
lusten. Alles fchcen hem kwelling en bedrog op deeze
aarde. ,, Zo waar,zeide hy, is toch alles wat ik in my
voele, en zo valsch is alles wat ik buiten my zie."
Hier verfchcen hem een Fee; zy had van zyne tedere
kindsheid af aan zorg voor hem gedragen, doch
zich nooit aan hem vertoond. Hier verfchcen zy,
emdat zy het nodig dacht hem van zyn wanhopig
ongeduld te verlosfen.
Waar zyt gy, ALI ? riep zy. Heeft u de geleigeest
uwer jeugd verlaaten? Waar dwaalt gy heen in de verdcrfelyke
doolhoven uwer gedachten ? Volg my ; ik
zal u leiden. Zoek het genot niet, waar' het niet te
vinden is. Zoek genot in u zeiven, nergens anders!
Daar alleen zult gy de tuinen des geluks voor u open
vinden. Even lieflyk , als de verrukkendfte droom
van den Jongeling, ftond zy voor hem: doch zy verdween.
Vol verbaazende eerbied viel de Jongeling op
de aarde.
Y 3 Ge-

'33S ALI OF DE TUINEN DES GELUKS,
Gelyk een zeeman op een ftormende zee , door
vloed en baaren onder het water gedompeld, en nu
reeds van alle herinnering aan de zoetfte melodie des
levens verlaaten , eensklaps aan een eiland gefpoeld
wordt, het vaderland van rust en geluk, waar hy eindelyk
van de betoverende fluimering ontwaakt , het
gebruik zyner zinnen wederkrygt, cn nu met nieuwe
krachten een nieuw leven ademt, en de verloorcn
fpooren van zyn geluk weder opzoekt; zo was ALI,
zo mymerde hy na deeze verfchyning. Wat heb
ik gezien ? riep hy uit. Wiens gcftalte was dat ?
Welk een Item ? Is zy het , wier beeld ik in myn
hart draag , zonder te weeten , wie zy is ? Ik zal
haar volgen! Doch waarheen ? Ik wil haar zoeken
in de tuinen des gcluks, die zy my aanwyst!"
Doch de ydcle waan had hem nog niet geheel verlaaten
; nog zogt hy het geluk waar het niet te vinden
was, cn dacht het in andere voorwerpen te vinden
, toen 'er iets plotsling als een llcmme van den hemel
voor hem nederviel: ,, Zie in u zeiven!"
Hy ftond, en zag. „ Ik heb u verftaan;" riep
hy. ,, Hier zal ik u zoeken ! Hier in myn binnenfte.
Eenzaam peinzende, cn denkende ging hy voort. Het
zyn dan gecne beelden van een ydcle voorltelling, geen
loutere tovertuinen des geluks die ik te zoeken heb?
Ik zal waarheid zoeken ; niet buiten my , maar in
my. Begoogelendc waan , vaarwel! vlied heen, bc-
driegelyke hoop! Ik zal u volgen , maar niet
waar uwe gedaante, waar uwe lusten my heenwyzcn!"
Dus fprak hy, cn dc rust keerde in zyne ziele weder
, even gelyk dc deelnceming in al wat buiten ons'
is, hem verliet, i
Schynt alles dwaaling bulten my , zeide hy , zo
moet

ALI OF DE TUINEN DES GELUKS. 339
moet ik het pad zoeken , op het welk ik waarheid
lande. Ik moet door myn binncnftc gaan. Mogelyk
zal ik daarin de fleutel vinden, die my het geheim
der overige dingen ontfluit; want alles kan geen bedrog
zyn. . Wat zyn de dingen der waereld?,
Verfchynfelen! En verfchynfelen zyn niets op zich
zeiven, zyn alleen iets voor hem, die zich zodanige
vormen kan. Alles is aan cn op zich zelf onver-,
fchillig in deeze waereld; alles heeft flegts betrekking
op den kring van vermogen, die wy met ons in de
waereld brengen, en die wy weetcn te bewerken en
te behouden. Stapel op eene myt den glans van alie
aardfche kroonen, gy kunt u daardoor niet gelukkikcr
maaken. Strem het kunftjg maakfcl van den juister!
omloop uwer levensfappen en aderen; het is een
dood blok of een lydende klomp. Het gebruik van
ons zeiven is dus de eerde maate ter gelukzaligheid.
Doch hoe volkomener de mensch zich zeiven maakt,,
des te meer kan hy zich gebruiken; des te meer is
hy vatbaar voor geluk.
Doch fchoon wy al deeze bekwaamheid tot het geluk
verkrygen, is dit het nog niet alles; wy moeten
ook de voorwerpen weeten te kiezen, die ons geluk
bepaalen kunnen. Ook deeze daan in betrekking tot
de aangeboorne of verkregen maat van onze krachten.
W T
ie naar den glans van een krygshcld dingt , cn
echter flegts tot vrcedzaame eigenfchappen en beflemmingen
geboren was, zou zyn doel kwalyk bereiken.
Zich zeiven te kennen is dus het voornaamde, cn het
gebruik der dingen in de eigenaartige bedemming zyner
natuur en van zyne omdandigheden te zoeken."
Zo ftreed hy lang met zich zeiven, in dc gefprekken
zyner inwendige bewustheid. • De Natuur
Y 4 al-

•J4

ALI OF DE TUINEN DES GELUKS. 341
nergens, De Fee heeft my wel de waarheid gezegd;
ik kap. ze nergens vinden dan in my- Eu* geluk
daar men geen bewustheid van heeft , is voor den
mensch niet gefehikt. Ik wil getrouw zyn en haar
leer volgen." ——•*
Hier verfchcen zy hem andermaal. „ Gy hebt myne
woorden vcrftaan, zeide zy; hier! neem de krans!
Hy namze. Wie kan zeggen, wat ALI gevoelde?
Mengt zich het onfterfelyke ook in het fterfelyke ,
om ons optebeurcn en te bezielen? riep hy uit. Waarr
gy nier flegts een droom ; zyt gy ook de belooning
die my doet ontwaaken en my volgt?"
Hy viel neder van vreugde. De traanen ftroomden
hem uit de oogen. De Fee woonde nu onafgebroken
by hem. Zyne dagen waren als de fchemering
van het morgenlicht, wanneer de zon reeds boven
4e bergen opftygt , en de bekoorlykheid van haare
ftraalen nog van verre de fpitzen verguldt.
Y5
HER-

H E
* M A N.
{.Een Idylle van L. GÏSEKE.)
V/ok in Duitschland vindt men meer dan één Arcadië
, waar men , verre van liet gewoel der ftad , in
den fchoot der natuur, de vreugde van bet land geniet
; waar men de fchaapherders van Griekenland in
pnfchuld der zeden nabootst, en met hen in Herdersgezangen
naar den prys dingt. Ook aan de Elvc
waar haar trotfche vloed voorby den hoogen zaadigen
oever heenruischt , en waar zy op den breeden rug
de kielen van Hamburg naar de Noordzee voertook
daar is een Arcadië , wanneer men het zoekt
zelfs hier aan den nabuurigen Ellter, die zieli nedriger
met allerlei krommingen door het groene dal kronkelt.
Dus niet flegts in Griekenland, even ge-
ïyk het paradys niet alleen in de bekoorlyke velden
hgt, welke de Phratcs en Tigris doorwateren. Het is
daar, waar men met fehuldelooze harten wandelt uit
de zuivere bron der natuur vreugde fehe Pt,en tot het
geluk van anderen medewerkt. Het is daar, waar men
in een kring van voortrefiyke menfchen leeft, die den
band der Vriendfehap door gedienftigheid famenknoopen
Het 1S daar, waar een geliefde cgaê het pad
des levens met bloemen beftrooit,
Zo fprak HERMAN , en wandelde eenzaam op eene
t nios bewasfen terp, om de laatfte ftraalen der
ondergaande zonne te aanfehouwen. Het was een
hel-

H E R M A Nw 343
beldere avond. De Natuur ftond in haar volle pracht,
poe in dat heldergroen gewaad , waarmede zy onlangs
de Lente gekleed had. Het jonge Leeuwerkje
vloog nu hier , dan daar, en verhief zich zingend in
de lucht; en de purperverwige wolk aan den avondhemel,
die byna ieder ogenblik zyne gedaante veranderde,
verfpreidde een maden glans over de gantfche
Itrcek. Nu had H E R M A N den heuvel beklommen. Hoe
verrukte hem het aanfehyn van den fchoonen hemel ,
en dc fchoone aarde ! Vóór hem in de diepte blaauw,
de een bevallig dal , dat tusfehen den Elfter en een
i'chaduwryke eikenhaag lag. Aan den voet der terp ,
a a n welker glooijende aftred dikwils koeijen tusfehen
de doornebosfehen graazen , ruischt dc Elfter , die
vervolgens den zondigen oever verlaat en door de
croene weiden heen kronkelt, alwaar haar bed met
vek'cyprcs , boterbloemen en de lychnis verfierd is.
Aan den anderen kant van het dal grenst het bosch,
Witftammige Bcrkenboomcn, bejaarde Eiken, en zwarte
Dennen ftaan door eikanderen gemengeld , en geeven
een meenigvuldig groen. De Wandelaar, die van
deezen kant over het veld, naast de windmolens,
voorbygaat, denkt dat het een groot bosch is , dat
zich mylen ver uitftrekt. Zo bckoorlyk is dit gezicht
1
En echter is liet niet meer dan een lustboschje
' dat men fchielyk doorwandelt , doch in welkers
fchaduwen men gaarne uitrust , omdat het talryke
choor der vogelen zonder ophouden melodieke too,
pfca aanheft. Zelfs het eenzaame dorpje, dat aan den
eenen kant van het boschje ligt, waar het ruisfehen
van de huis den natuürlyken waterval van een woudftroom
nabootst , hoe fchüderachtig liggen zyne huizen

S44 H E R M A N .
Een tusfehen tuinen en koornveldcn verflrooid! Eii
dat alles zag HERMAN van de hoogte die hy beklommen
bad , in de pragt der lente, in de frille plegtigheid
der aanbrcekende avondfehemering. Doch Hy
zag het niet alleen , by voelde het , hoe fchoon de
Natuur is. Even gelyk dc ftille zee, wanneer haare
oppervlakte door geen wind ontrust wordt, het tref.
lyke beeld der maan, en van het boschje dat aan den
oever ftaat, die zich daarin fpiegelen, niet uitwischt,
maar tn derzelver waare natuurlyke gedaante vertoont,
zo zag ook HERMAN deeze landllreek. Zyn ziel was'
geheel bedaard. Geen gewoel der hartstochten , geen
ftorm van begeerte, geene knaagende wroegingen ,
die, even gelyk de golven het ftrand affpoelen" de'
gezondheid der menfchen ondermynen. Hy dacht aan
den grooten werkmeester der fchepping die zonder
hand deeze tuinen plantte. Hy dacht aan Hem, hoe
hy alles met eene vcrwondcringswaarde wysheid uit
het niet te voorfchyn riep; hoe hy alles, wat in de
Natuur gevoel en leven ademt , zo oneindig veel
vreugde fchenkt, cn hoe ook deeze Wyde avond zyn
gefchenk ware ! Thans kregen zyne gewaarwordingen
een nieuw leven. Hy gevoelde dc noodzakelykheid
van zich medetedceien. ., O , ware toch myn LODE-
WYK hier , dus fprak hy , cn een traan günfterde
in zyn oogen, ware hy toch hier , met wien ik zo,
dikwils de fchoonheden der Natuur befchouwde toen
wy, arm in arm gcdrcngeld , als broeders, de vader-,
landfche velden doorwandelden, en verrukt door hun,
ne pracht, elkandcren nog hartiger beminden!
Zo fprak hy, cn reeds zweefden voor hem dc toonecleu
van het voorlcdcac , waarin zyne gedachten ,

n E R U A NS 34'?
«Is Sn een doolhof verdwaalden , toen zyn Vriend
ZELMAR plosling voor hem ftond. Dees was uitgegaan
om hem te zoeken. Hy wist dat hy deezen heuvel
beminde; en om deste eerder by hem tc komen, koos
hy een ongebaanden, doch korter weg, door de diepte
des wouds , waar hem HERMAN niet bemerken koude.
Welk een fchoonen avond ! riep ZELMAR. Te
famen genieten wy hem dubbcld. Het lied der Nachtegaaien
klinkt uit de haage in onze ooren ; geen
kraay ftoort meer haar harmonisch gezang door
zyn centoonig , dikwerf herhaald, gefchrci. Zelf de
Koekkoek zwygt. Op de vleugelen van den levenwekker
waaijen ons by afwisfeling nu eens warmer, dan
weder koelder luchtjes tegen, met welke wy de heilzaame
balzemryke geuren der planten inademen. Daar
golft het goudgecle koorn ,' als dc vloed der zee !
De airen , met zagte fpitfen gewapend , fpruiten
reeds uit de fchede te voorfchyn , waarin zy voor
den Noordewind beveiligd waren. Welras zal zy
haar hoofd, wanneer het bevruchte zaadkorntje rypt,
op den dunnen halm buigend ter aarde neigen, opdat
de fchadelyke regen deste eerder van haar afdruipe ,
en niet in haar binnenfle doordringe. Nu ademt
zy naar de verkwikkende daauw, even als de jongeling
naar de eerfte kus van zyne geliefde , of dc hupfche
Duitfcher naar den handflag van een verafzynde
Vriend. Doch vergeefs vergeefs druppelt de
hemel weldaadige daauw uit zynen fchoot , wanneer
zy hem flegts met de wortelen, en niet ook met de
bladen indrinke. En menig een bloem zou zelfs aan
de.bevruchtiging hinderlyk zyn, zo niet de Schepper haar
geleerd had , zoras de avond aanbreekt , haar kroon
te

34Ö
t r
E R H A Nl
te fluiten, gelyk hier voor uwe voeten de altyd bloefjende
maagdelieven , en het geele paardebloemtje.
ZELMAR zweeg. ,, Driemaal welkom zyt gy my ,
geliefde, hier in den tempel der Natuur, antwoordde
HERMAN. "Ook gy bcfchouwt ze met het oog van den
Wysgeer, en uwe gevoelens zyn op denzelfden toon
geftemd als de myne. Zo galmt de Echo de ftemme
na j die in het dal roept ; zo overeenftemmend toonen
de waldhoornen , die haar antwoorden; zo harmonisch
klinkt het gedommel der byën boven de welriekende
bloemen der Rhynweide, gelyk onze gewaarwordingen
zich nu in dénen toon verliezen. Ik zat hier,
en overzag met verrukking den voor my liggenden grond.
Hoe wenschte ik dat gy hier waart , met wien ik
altyd overeenflcmme , met wien my even zo zeer
de Vriendfehap als Broederliefde verbindt , van wien
my zelfs geen afftand fcheidt ! Toen kwaamt gy ,
myn ZELMAR , cn hoe lief gy my ook waart, getuige
u deeze opfiag van myn oog , dit geeven van myn
hand. Zie hoe licllyk de fikkelvormige Maan door de
boomen glinftert! I loe meer men zyn oog naar den
hemel richt, deste meer Herren ziet men. • Hier
onder onze voeten werd een wereld in de fchaduwen
der nacht gehuld; daar trecden duizenden in den helderften
glans te voorfchyn. Welk een grootfeke gedachte
: zy zyn allen van dénen God gefchapen !
En welk een wellust, de orde cn fchoonheid der Natuur
te overdenken ! Dikwils zyn haare gangen duister
; niet zelden verdwaalt zich de opmerkzaamfle
navorfchcr in dezelven : doch een keten van aaneen»
gefchakelde waarneemingen voert 'er ons gelukkig
door. Dus fchcen het my lang een raaclfel te zyn .,
was r-

•K E R il A tt» $47
(Waarom de algoede God dc planten voor den fmaak
zo bitter en onaangenaam fchiep , die hy met een
• beelend vermogen voorzag , welke den kranken, die
op het ziekbed ligt uitgeftrekt, weder opbeuren, hem
zyne fmarten verzachten , en zyne krachten wedergeeven
moeten. Moesten deeze niet veeleer verkwikkend,
en fmaakelyk zyn? Maar thans —. hoe verftandig
dunkt het my , dat zy het niet zyn ! Anders
zou de mensch ze tot een gewoon voedfel gebruiken
, die zo gaarne het fmaakelyke opzoekt , gelyk
de koe de vette klaver , of de nyvere by de bloeijende
hei. En zou niet hierdoor zyne gezondheid
benadeeld, of het heclvermogen der kruiden door een
beftendig genot werkeloos gemaakt worden ? — —
Welk een wyze overeenftemming ftraalt hierdoor voor
het oog de reden , wanneer de donkere iluijer der
onwetenheid door opmerking word opgeligt. Zo
"linftcrt aan den Oostelyken hemel het morgenrood ,
wanneer het den aankomenden dag verkondigt, en
de fchaduwen van den nacht zich verwyderen! Dikwils
volgt na den nacht eerst de fchemering , want welk
fterflyke oog kon anderszins den aanblik van den
hellen dag verdraagen ? Doch de dag breekt aan. Nu
moeten wy de fchcpfelcn trachten te leeren kennen
die ons omringen. Deeze aarde is het boek , waaruit
wy leeren leezen: verftaan wy dit niet , dan zullen
mogelyk de grootere boeken der Natuur voor ons
ouverftaanbaar blyven , die dan eerst voor ons zullen
worden opgeflagen ! En hoe konden wy vreezen dat
zy voor ons geüoten zullen blyven ? Welk een goede
Vader toont zyne kinderen iets fchoons van verre ,
zonder het hen te geeven ? "
Zo

345 H E R M A W.
Zo fprak HERMAN. Zy gingen beiden, arm in arm
gellingerd, de hoogte af, en ipraken nog veel van de
Wysheid van den Schepper; en het blyde uitzicht in het
toekomende ; tot dat zy het landhuis in de laagte
van het bosch bereikten , dat wegens zyne bekoorlyke
ligging de Verbeelding genaamd wordt , alwaar
zy een vrolyk maal namen,

I.
A L G E M E E N
M A G A Z Y N.
WYSBEGEERTE EN ZEDEKUNDE.
WYSBEG. IV. D. z

D E
OORSPRONG EN BEDOELINGEN ^
V A N H E T
K W A A D ,
VOLGENS DE THEORIE VAN DEN HEER.
VILLAUME , VOORGESTELD'.
Tweede Verhandeling (*).
De voorige Verhandeling over dit gevvigtig onderwerp
, (te vinden in het vyfde ftuk des derden deels
van
(*) Sedert het plaatzen der Eerfle Verhandeling over dit
onderwerp in dit Magnzyn, is eene goede Nederduitfche ver­
taaling des eerften deels van het werk des Heeren VILLAUME :
25on bem Urfiming unï> ï>m Wcbmt ï>t& Uebetë, te utrecht
by G. T. VAN PADDENBURG en Zoon, en te Amjlerdam by M.
SCHALEKAMP en de fVed. JAN DÓLL , aan 't licht gekomen ,
welke men den vorm van Brieven heeft gegeeven. Hoewel wy
in de Verhandeling, die wy onzen Leezereu thands aanbieden,
den Heer VILLAUME niet verder volgen dan tot aan het einde
zyns eerften deels, en dus flechts zo ver als zyn werk in 't
Nederduitsch reeds 't licht ziet, hebben Wy ons echter ver­
plicht geoordeeld woord te houden, terwyl wy ons bevlytigen
zullen vóór de uitgave der twee volgende deeien in onze
taaie, onze derde Verhandeling te leveren. Intusfchen pryzen
wy denzulken onzer Landgenooten, die der Boogduitfche
taaie niet magtig zyn, de reeds gemelde overzetting, tef
opmerkzaame leezing en herleezing, ten fterkfren aan. —
Z a

351 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
van dit algemeen Magazyn ,) vervatte bewyzen: I.
Dat 'er zo veel Kwaads niet is , als men zich gemeenlyk
verbeeldt; II. Dat het Kwaad, 't welk waarïyk
plaats heeft, zo veel, zo groot en erg niet is,
als het fehynt te weezen ; en III. Dat de heilzaame
krachten der natuure , der dieren en der menfchen ,
als ook de inrichting der maatfchappy, bronnen zyn
van Kwaad. - - Ten opzichte van het laatstgemelde
hebben wy getoond, dat al het heilzaame fchade
veroorzaakt, i. zodra het op een verkeerd voorwerp
werkzaam is ; 2. wanneer de heilzaame kracht derwyze
verfterkt wordt, dat dezelve den kring haarer bepaalde
werking overfchrydt ; of wanneer het voorwerp
voor haare werking al te zeer vatbaar is. —
Ik durf het dus als voldongen aanmerken , dat het
goede oorzaak is van het Kwaad, en , dat , naarmaate
zeker gegeeven kracht voortreflyker is , zy in
dezelfde reden , ook meer onheils kan voortbrengen
, naamlyk , door verkeerde richting of onmaatige
werking. - Dan hieruit volgt niet , dat al
het kwaade uitwerkfel is van goféd', en voldoet dus
nog geenszins aan het eerfte voorftel, welks bewys,
in naarvolging van den Hoogleeraar VILLAUME , wy
op ons namen. Men zal zeggen , te erkennen
dat Goed oorzaak is van Kwaad , in verfcheiden gevallen
; maar bewys vorderen , dat zulks altyd zó
is, dat 'er geen hvaadaartige krachten zyn, en dat
al het kwaade , uit goed ontftaat." -—— Met een
ineengedrongen verflag van het geen de Heer VILLAUME
hieromtrent zegt, zal ik den Leezer thans bezig houden
; en den voordragt zyner bedenkingen wegens
de onvermydelykheid des Kwaads, of het bewys , dat
het Kwaad niet weggenomen kan worden, terwyl het
goede

HET KWAAD, VOLGENS VILLAUME V00RG. 3J3
goede zou blyven ; als ook wegens de bedoelingen
des- Kwaads , of de ontvouwing der nuttigheden van
het Kwaad, en de ftaaving der ftelling dat al het Goede
uit Kwaad voortkomt , • tot eene volgende
gelegenheid uitftellen.
Thans heb ik dus optegeeven, de bewyzen dat al
het Kwaade uit goed ontftaat: dit zal ik , in naar»
volging van mynen Schryver, vooreerst van het ontkennend
Kwaad in het algemeen doen zien, en vervolgens
meest alle byzondere klasfen van Kwaad doorloopen
, ten einde aantetooncn dat dezelven uit de
gemelde bron voortkomen, en eindelyk de algemeenheid
der ftelling tot den hoogften trap van zedelyke
zekerheid trachten op te voeren.
De Leezer gelieve zich echter alvorens te herinneren,
de bepaalingen en clasfificatie van het Kwaad,
In myne voorige Verhandeling, volgens VILLAUME
opgegceven : Ontkennend Kwaad is gebrek of verlies
van eenig goed ; Stellig Kwaad is fmart en 't geen
dezelve veroorzaakt.
HET ONTKENNEND KWAAD is van tweeërlei foort: de
éérfte beftaat cn is gegrond in de noodzaaklyke bepaaldheid
der dingen ; deeze bepaaldheid is volftrekt
of betreklyk. De vol/lrekte bepaaldheid is onaffcheidbaar
van de natuur der gefchapen dingen. Dezelven
kunnen niet oneindig zyn, even zo min ook derzelver
hoedanigheden. Een oneindig lichaam, by voorbeeld ,
zou alle mooglyke ruimte vervullen en onbeweegbaar
zyn , buiten hetzelve kon ook geen ander beftaan ,
«—— en , een oneindig voorwerp kan niet bewerkt
worden. Oneindige zwaarte zou niet overwogen
kunnen worden , zelfs niet door de magt der Godheid
; en volftrekte ligtheid zou alle bewerking uit-
Z 3 fltil-

354 r> E
OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
fluiten. Oneindig vermogen van vuur zou alles ontbinden,
of, tegengewerkt, door oneindig vermogen van
water niets kunnen doen. Dit zelfde zou plaats hebben
, wanneer de krachten der natuure elkandcren
volkomen gelyk waren en opwogen, in welken graad
men zulks onderftelle; ongelykheid van krachten en
tegenffand is noodzaaklyk , —— en dit brengt onvermydelyk
verkeerde betrekkingen en werkingen te
wegc , en ——• dienvolgens KWAAD. • . Omtrent
het Kwaad, onaffcheidbaar van de volftrcktc bepaaldheid,
is dus niets anders te zeggen, dan, dat
het met anders zyn kan , dat het tegenftelde
zou aanloopcn tegen het grondbeginfel van tegenftrydighcid.
De bctreklyke bepaaldheid is gegrond in het verband
cn in de verordening der dingen : in het verhand
om dat het eene ding het andere uitfluit ; men
kan de grond zyner wooninge niet naar willekeur vergrooten
, hoe zeer de beperking nadcelig mogt weezen
; • f* de verordening, omdat, zal eenig
ding dienstig zyn tot eenig bedoelde , het daartoe
gefchïkt moet wcezen , 't welk veelal met de gefchiktheid
tot fpoedige vernieling en altoos met na*
dceligheid verbonden is ; zal de mensch vatbaar zyn
voor aangenaamc aandoeningen , zyne gewaarworden
lykheid voor onaangenaamen is onvermydclyk. —
Ten deezen opzichte geldt het zo even gezegde: klachten
daaromtrent zyn ydel : 't kan niet anders zyn ,
't is noodzaaklyk en onvermydelyk.
De tweede foort van Ontkennend Kwaad , bcflaat
en wordt te wege gebragt door den ftryd van tegengcftcldc
krachten , waarvan de eene de goede werkingen
der andere wegneemt of vermindert , denwyzé
dat

HET KWAAB , VOLGENS VILLAUME VOORG. 2^5'
dat eene mindere maate goeds wordt voortgebragt dan
auders zou hebben plaaté gehad. Wolken, by voorbeeld
, verhinderen het licht en de warmte der zon-,
ne ; hagel en overrtroomingen brengen fchraale oogften
te wege. - Dan deeze goedverminderende
krachten zyn, of noodig cn op zichzelven heilzaam,
gelyk wolken ; of zy zyn overmaate van goed , als
overftrooming en plasregen ; ook is de bepaaling of
vermindering op zichzelven veeltyds wenfchelyk ; 't
is heilzaam en genoeglyk als het verbrandende van
de ftraalen en het verblindende van den glans der
zonne getemperd wordt/ door wolken en regen. ———
Laaten wy dit in eenige byzonderheden befchouwen.
i. Misgewas van ontbeerlyke vruchten is draaglyk,
doch fchraale oogften van graanen veroorzaakcn gebrek
aan voedfel; en dit is een Ontkennend Kwaad
van de meestdrukkende foorte. Doch waaruit ontftaat
zulks ? » Uit alte groote vochtigheid , uit dorheid
en laate vorst. Ongedierte, hagel en honigdaauw
ftrekken zich niet verre uit; en daarvan zullen wy
ftraks handelen. • Alte groote vochtigheid is
blykbaar overmaat van goed. Dorheid ontftaat uit de
hitte der zonne , niet naar vereisch gemaatigd door
regen. De hitte der zonne is goed, en het gebrek aan
regen,, gelyk ook derzelver overvloed, wordt veroorzaakt
door de richting des winds. De wind is een
heilzaame kracht, en derzelver richting hangt af van
de betrekkingen der laagen en vakken van de lucht ,
van warmte en koude , en is dus aan geen kwaade,.
maar aan goede oorzaaken toetekennen. De luate vorst
hangt, mede af van den wind, als dezelve van groote
ys- en fneeuw - velden tot ons komt. Deeze echter
zyn de bronnen der rivieren, en bygevolg goed en
2 4 heil-

356 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
heilzaam. Dus ziet men dat het Kwaad uit goed ontftaat
, en dat de dingen op zichzelven goed zyn, en
het Kwaad flechts toevallig is.
2. De zwakheid der kinderen en de lange duur
daarvan , veroorzaakt den ouderen veel kommers en
moeite, en zulks dikwerf te vergeefs, daar het derde
deel der geborenen in het eerfte jaar fterft, en voor
het tiende de helfte niet meer voorhanden is. •••«
Hierin hebben de dieren veel boven ons vooruit ; in
drie of vier jaaren bereiken de groottten hunne volmaaktheid
, en veelen komen byna volkomen ter waereld.
's Menfchen kind daarentegen blyft geduurende veele
jaaren hulpbehoeftig, en deszelfs krachten ontwikkelen
zich zeer langzaam en laat. • Dan dit gebrek
der menschlyke natuure is het gevolg van zeer weldaadige
inrichtingen , naamlyk van meer volmaakte
vorming cn gefehiktheid tot langer leven, en inzonderheid
tot ontwikkeling dier edeler vermogens, welke ons
boven de dieren verheffen, en de redelykheid onzer
natuure uitmaaken. 1
Onze organifatie is geheel
anders cn veel voortreflyker dan die der dieren ; onze
beweegingen zyn min beperkt en meer verfcheiden
, en wy hebben licbaamlyke vermogens die dc
dieren derven ; vingers en in derzelver gebruik veel
bekwaamheids ; wy kunnen fpreeken en zyn gefchikt
tot menigvuldigerc gewaarwordingen ; tot dit alles en
wat meer van dien aart is, moest ons geheel zenuwgeftel
, onze hersfenen, 't merg van onze ruggraad ,
onze vezelen en huid van veel edeler hoedanigheid
weezen , en ons lichaam meer famengeftcld zyn, dan
dat der dieren. Daarenboven hebben wy naar evenredigheid
van de masfa (tofs , waaruit ons lichaam heiraat
, meerdere fterke , • en leeven volgens
die

lïET KWAAD , VOLGENS VILLAUME V00RG. 35?
die proportie langer dan de dieren. Indien de visch ,
zo als beweerd wordt, langer leeft dan de mensch ,
is zulks aan de koude van zyn bloed , aan de eenvoudigheid
zyner beweegingen en aan de grofheid
van zyn weeffel toetefchryven , want naarmaate een
werk grover is , kan het langer düuren. Als
lichaamen van ongelyke masfa , gelyke duurzaamheid
hebben moet het weeffel des kleeneren vaster, en
deszelfs deelen Merker in een gevoegd zyn. 't Zelfde
yindt plaats als een lichaam langer duurt dan een
ander van gelyke masfa. Want hoe grover de masfa
is hoe dikker en Merker de deelen zyn kunnen, en hoe
meer tegenMand, vernielende krachten ontmoeten. —
Daar nu de mensch langer leeft dan de dieren van
gelyke masfa, volgt dat zyn lichaam volmaakter zyn
* o c t. Men voege hierby , de verfchillende
foorten van arbeid, die 's menfchen vermogens uitputten
, vooral het werken met den geest ; de weeklykheid'
welke zyn leven ondermynt, en de hartstochten
die hem folteren; en dan de duurzaamheid van's menfchen
lichaam in aanmerking neemende , is men verplicht
tc erkennen, dat het famenweeffel van den
mensch veel edeler en voortreflyker moet zyn dan
dat der dieren, daar het niettegenMaande de meerdere .
fvnheid en edeler famenMelling zo ras niet is blootheid
aan Mooping. Dan, elk ding ,
zo wel door natuur als de kunst voortgebragt, vereischt
meerder tyd van bewerking en rypwording naarmaate
het voortreflyker is. De fynMe vruchten komen
langzaamst voort , de vastere foorten houts behoeven
langduuriger groei. Volgens deeze wet, vercischt
het menschlyk lichaam een langer tyd tot ont­
wikkeling cn traageren groei;
Z 5
h
Y
m o e t d u s
l a n
'

558 OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN f
langer in den ftaat der kindsheid blyven, dan de dieren
, en het veelvuldig kwaad daaruit ontftaande , is
het gevolg van zyne voortreflykheid • van goed.
Eindelyk 's menfchen lichaamlyke , verftandelykc
cn zedelyke vermogens moeten gevormd worden..
Zyne bekwaamheden moet hy door oefening verkrygcn.
Dan hiertoe moet hy in dc kindsheid teder,
voor indrukielen vatbaar en buigzaam weezen;
dit maakt hem gefchikt voor opvoeding, en onthoudt
hem het vermogen om zich tegen de hem onaangenaame
oefeningen tc verzetten ; even gelyk de metaalen geimoltcn,
althans verweekt moeten zyn, om bewerkt te
kunnen worden. ~ Dus moet 's menfchen kind zwak
weezen. By dit alles komt nog, dat zwakheid
en behoefte dc grondflagen zyn der gezelligheid en
noodig tot vorming der maatfchappy. De ras gevormde
dieren verltrooijen zich en vergeeten elkandcren.
Dus is het ontkennend phyfiek kwaad gevolg van
goed; zo is het ook met het flellig phyfiek kwaad.
• 5> Verbranden onzer bezittingen, is het gevolg van
dc brandbaarheid van hout en andere bouwftofl'en, en
het uitwcrkfel van de ontbindende kracht van vuur. -—
Deeze beide hoedanigheden zyn goed en onontbeerlyk.
En Hy dia dezelven gaf, gaf ons verftand om , door
gepaste voorzorgen , het fchaadend uitwcrkfel eener verkeerde
richting dier heilzaame krachten voortekomcn.
———
De Blikfem is heilzaam, dezelve zuivert dc lucht,
en wy kunnen haare vernielende werkingen voorkomen
door 't plaatzen van afleiders.
Vuurbraakcnde Bergen veroorzaaken vreeslyke verwoestingen.
Doch zulks is het gevolg van goed, .
naam-

HET KWAAD , VOLGENS VILLAUME VOORG. 359
gaamlyk van de ontlasting van onderaardsch vuur,
't welk voor het leven der dieren, voor den groei
der planten , en ter vorming der delfftoffen onontbeerlyk
is, ——— 't welk opening behoeft , en ter
ontlastinge van welks overmaate, vuurbraakende bergen
noodig zyn. Dat zulks onze wooningen verteert, en
onze inrichtingen vernielt, hebben wy ons zeiven te
wyteu. De aarde is immers niet reeds dermaate bebouwd
, dat 'er ter bewooning geen anderen plek
gronds overig is, dan rondom de Etna en naby de
Vefuvittti - • •" De mensch bouwt op den vulkaan,
cn klaagt over de uitgieting der lava! ——"Even
alsöf' hy begeerde dat de brandende berg hem uit den
weg zou gaan-, cn gelyk de vos en wolf naar de
wocstcnyen vluchten! — Aardbevingen hebben dezelfde
, en dus een goede oorzaak. *\ Verzakkingen
ontdaan uit onderaardfehc droomen , dc fchaden
van welker opzwellingc, gelyk die van de overdroomingen
der bovenaardfche rivieren , van dormen en
van te groote hitte, bïykbaar enkel der overmaate
van goed zyn toe 'tc fchryven. —— Koude
is, naauwkeurig gefproken, niet fchadelyk, maar Hechts
hinderlyk. De Groenlander kan dezelve zeer wel verdraagen
, cn de menfchen in koude landdrecken zyn
doorgaands grooter, fterkcr en gezonder dan in warmer
gewesten. Ook is de koude in veele andere opzichten
heilzaam. Eene cenpaarige gemaatigde warmte,
ten allen tyde en op alle plaatzen, is eene begeerte
welker ongerymdheid van zeiven blykt. • «
De Hagel ontftaat uit de koude der bovenlucht,
waarin de dampen zwecven. Deeze koude is onvermydelyk
uit hooide van de meerdere ylhcid, cn van
den verderen afiland der terugkaatzing van de ftraalen
der

360 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
der zonne, en heilzaam ter verkoelinge van de beneden
lucht. De dampen zyn in zichzelven goed, en derzelver
nedervalling is nuttig; ook ftrekt de Hagel zelve
tot zuiveringc der lucht. Haare verwoestingen zyn
dus uitwcrkfels eener goede oorzaak.
a. Ziekten zyn het fmartelyk uitwerkfel van heilzaame
oorzaaken. Onze vatbaarheid voor dezelven
is 't gevolg van onze fyne bewerktuiging en
de famengcfteldheid onzes lichaams; 't welk, naarmaate
het door meerdere lenigheid en zachtheid van deelen
, beter gefchikt is tot groei, tot het aanleeren van
nutte oefeningen en ter ontvanging van aangenaame
gewaarwordingen , ook fpoediger is blootgefteld aan
ongemakken cn ziekten ; terwyl de toeneeming in fterkte
en vastheid ongefchikt maakt tot de bekwaamheden
, waartoe de leenigheid en weekheid in ftaat Helt,
en de werking der Geneesmiddelen verzwakt in die
zelfde maate, als zulks den mensch voor fmarten en
krankheden beveiligt. Want de indrukbaarheid voor
aangenaame en pynlyke gewaarwordingen, voor gencezende
en verwoestende krachten , is in betzelfde voorwerp
, ten zelfden tyde altyd gelyk. . Bovendien ,
famenftelling geeft aanleiding tot wanorde, weekheid
van deelen fielt bloot voor kwetfing, beweeging
veroorzaakt wryving, en deeze fiyt af. Intusfchen zouden
wy niet wenfehen voor ziekten en wonden beveiligt
te zyn , op voorwaarde dat ons lichaam uit een
klomp gevoel- en beweeglooze ftofTe mogt beftaan.
Gefchiktheid voor krankheden en kwetzing, is dus 011affcheidbaar
van de heilzaame inrichting onzes lichaams.
——— De Krankheden zeiven beftaan in ontbinding
of verderf van eenige lichaams deelen ; of in
ontlastingen, waardoor de natuur zich bedorvene fappen

HET KWAAD, VOLGENS VILLAUME VOORG. g6l
pen kwyt maakt. Dit laatfte is , hoewel ongemaklyk,
pynlyk en fomtyds gevaarfyk , echter heilzaam ;
en de ontbindbaarheid der deelen en derzelver gefchiktheid
tot bederf is , gelyk wy gezien hebben, onaffcheidbaar
van derzelver voortreflyke famenftelling en
verordening. - • • Overvloed van fappen is een der
oorzaaken van ziekten, ontftaande uit overmaat van
voedfel, en dus — van goed. Te begeeren dat dit geen
overmaatige voeding veroorzaaken zou , of dat de
vaten zich in 't oneindige zouden uitzetten, is blykbaar
ongerymd. Dit onheil echter ftaat in onze magt
door maatigheid te voorkomen. Verderf en gisting van
fappen is eene andere oorzaak van krankheden, doch
dit is het gevolg van de ontbindbaarheid, welke voorzeker
in 't algemeen heilzaam en nuttig is, naardien
dezelve vereischt wordt tot aangroei van vleesch ,
beenderen, huid, enz.
De gisting van het bloed is een gevolg van deszelfs
oneenpaarige beweeging, waaraan echter de gefchiktheid
tot opmerking, cn de werkzaamheden van
den geest, altyd geëvenredigd zyn. Want de mensch
is geheel anders geftemd by eene gemaklyke en rasfche
omloop des bloeds , dan by eene traage en zwaare. —
De fnelle omloop is goed, doch kan niet altyd duuren,
vermits de krachten anders wel ras uitgeput zouden
weezen; de bcweegiug des bloeds moet dus aan
verandering onderworpen zyn, en derzelver verfnclling
bevorderd kunnen worden; doch te langduurige of te
heftige werkingen der hiertoe ftrekkende middelen, hebben
longontftekingen , heete koortzen en foortgelyka
kwaaien ten gevolge. Wy zien dus al weder dat het
Kwaad een uitwcrkfel of gevolg is van heilzaame krachten,
,— Wat de kwetfïng van in- of uitwendige
dee-

362 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
deelen betreft, deeze is niets anders dan het uitwerkfel
van dc fomtyds verkeerde richting van heilzaame
krachten, op indrukbaare en weeke plaatzen.
De wilde mensch is aan meerder ziekten blootgefteld
dan de dieren , en de befchaafde lydt meer dan
hy. De ongemakken des eerften zyn het gevolg van
de edeler gefteldheid des menfchen in het algemeen,
en de veelvuldiger fmarten des laatften, dat der verfyning.
In het algemeen de meerdere gefchiktheid
voor [mart, en de meerdere zwaarte van lyden, is altyd
onaffcheidhaar van de meerdere voortreflykheid , en
neemt toe in gelyke maate met de volmaaking.
De Ziekten, die uit verfcheidenheid en keurigheid van
gerechten ontftaan, zyn het gevolg van overvloed, en
die, welke uit overmaatige vermaaken hunnen oorfprong
neemen , het uitwerkfel van onze gefchiktheid , neiging
tot genoegen, en het aanzyn van begeerlyke ge­
••
nietingen. • 1
•• Aanhoudende arbeid en voornaamlyk
de infpanning der zielsvermogens, • 's menfchen
edelfte bezigheid,
1
- is eene ryke bron van ziektens.
Ik bedoel thans niet die kostwinningen ,
welke 's menfchen leven in gevaar brengen — •
maar de zodanigen, welke zyne gezondheid verwoesten
, zyne leden verlammen, zyn geitel aantasten, den
ouderdom vertragen. Den bergwerkeren , den Scheikundigen
, den werklieden in Metaalen vallen deeze ellenden
meest ten dcele. Doch bovenal bcklaa^Iyk is
de onvermoeide Geleerde , die zyne geduurige zittende
en peinzende werkzaamheid niet afwisièlt mcr
gepaste rust, beweeging en uitfpanningen. Voor
alle deeze rampen nu kan dc mensch zich beveiligen ,
als hy zyn leven in eene werkelozen rust wil doorbrengen,
zyr.e vermogens niet wil oefenen, en niets
doen

HET KWAAD, VOLGENS VILLAUME VOORG. 3$$'
doen dan waartoe de aandrang der natuurlyke' behoeften
hem verplichten. . Zyne uitttekendheid
boven de dieren , zyne volmaakbaarheid, zyne toeneemende
veredeling, zyn daardoor aangroeiend geluk
cn genoegen, is beide oorzaak en gevolg van ellen-'
de, van fmarten en krankheden. ,
Inzonderheid klaagt men dat het fchuldelooze Kind
de lusten en dwaasheden zyns Vaders moet lyden ?
» ' • dan,'daar het kind uit de fappen des Vaders
zyn beftaan, en uit die der Moeder voeding en vorming
verkrygt, kan zulks niet uitblyven - of hetzelve
moest zonder ouders ter waereld komen, in welk geval
hetzelve geen opvoeding ontvangen , geen kundigheden
verkrygen, en de verhevene bedoeling der
ontwikkeling en werkzaamheid, der verttandelyke vermogens,
geheel achter zou blyven.
Als eene bron van Kwaaien, waaraan de mensch fchuldeloos
is , en welke blykbaar eene inrichting is van
den Schepper, wordt befchouwd, — • de wormen
in de ingewanden en de infecten op den huid van
menfchen en dieren. —— Daar het buiten twyfel
zeker is, dat in de ingewanden van menfchen en dieren
ten allen tyde wormen van allerleie foort gevonden
worden , en zulks met de wenfchelykfte gezondheid
gepaart gaat, volgt, dat dezelven op zichzelven
geen ziekten veróorzaaken; zulks gefchied eerst dan,
als dezelven te overmaatig vermenigvuldigen. De overmaat
veroorzaakt dus het kwaad. De oorzaak der
overmaatige vermenigvuldiging nu , is gelegen in de
veelheid van flym, welke door onmaatig te eeten, en
andere ongeregeldheden verwekt wordt. Het flym op
zichzelven is van de grootfte nuttigheid voor de
yerteering. , Uit het gezegde volgt , dat de
mensch

364 D E
OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
mensch de kwaaien welke de wormen veroorzaaken,
grootendeels zichzelven te wyten heeft; op zichzelven
zyn zy niet fchadelyk, veeleer kan men vastftel-
3en dat dezelven tot veele nutte einden ftrekken ,
welken wy met geen genoegzaame zekerheid kunnen
opgeeven, by voorbeeld, om de overmaate en ftilftand
der vochten te voorkomen, fchadende fappen afteleiden;
enz. Dat zulks zo zy, wordt bevestigd by
de Kinderen , wier fappen het meest gesten, en die
de meeste wormen en het meeste ongedierte hebben.
Verre dan dat wormen en ongedierte een oorzaak van
ziekten zyn zou, is het blykbaar dat dezelven, door
den gistende overvloed der fappen vermenigvuldigd ,
verordend zyn deeze oorfprong van krankheid weg te
neemen, en dus tot geneezinge moeten dienen. ——
De volmaaking der Geneeskunde maakt in onzen tyd
dit natuurlyk Geneesmiddel ontbeerlyk, byzonderlyk
de infecten op den huid, doch zulks neemt niet weg
de noodzaaklykheid derzelven in vroegere tyden, en by
die Volken, welke in deeze Weetenfchap geen vordering
gemaakt hebben. • De tegenwerping dat het
gemeen meest blootgefteld is voor ongedierte, hoewel
hetzelve uit hoofde van geringer voedfel minder overvloed
van fappen heeft, terwyl de aanzienlyken, hoewel
uit de tegengeftelde oorzaak meerder overvloed
hebbende , echter minder door ongedierte gekweld
worden; wordt opgelost door de opmerking, dat de
aanzienlyken dit middel, uit hoofde hunner meerdere
zindelykheid en andere oorzaaken niet behoeven, maar
wel de armen, welke deeze afleidingen voor den flilftaanden
en ophoopenden overvloed derven; en dat
de kinderen der laatstgemejden doorgaands veel ge-
2 uw-

HET KWAAD , VOLGENS VILLAUME VOOR.G. 3^5
zonder en fterker zyn dan die der ryken, welke fchiet
elk oogenblik de hulp van een arts behoeven. •
3. Ook de befmettende Ziekten zyn het gevolg van
goed. Dezelven ontftaan uit de ontbinding van bewerktuigde
ligchaamen ; dit echter is de bron van
nieuw leven , van voeding en groei. Verrotting is
niets anders dan een zekere foort van ontbinding ,
welke bedorvene en Hinkende uitwaasfemingen verfpreidt,
deeze intusfchen zyn wederom nuttig voor de
planten , doch door de zwaarte der lucht opgeheven
en verfpreid, oorzaak van aanftekende krankheden;
dan de zwaarte der lucht is noodzaaklyk ter veroorzaakinge
van regen, wind en onweder, en brengt dus
toevallig dit nadeel voort. •
4. Men beklaagt zich over den vroegtydigen Dood
van den veclbeloovenden jongeling, of nuttigen man.
Dan uit hoofde van de famengefteldheid onzes ligchaams,
is de flooping onvermydelyk. Veele byzondere oorzaaken
kunnen dezelve verhaasten, welke allen haaren
grond hebben in de voortreflykheid van organifatie,
of in de aanhoudendheid van de oefening der krachten,
— en dus in goede oorzaaken. Dat wy den
vroeggeftorvenen betreuren , ontftaat uit de gevoeligheid
van ons hart , en uit onze genegenheid hemwaarts
, en dus is onze rouw het gevolg van goed.
Daarenboven is de dood des braven, de overgang tot
eenen ftaat van uitgebreider kennis en volmaaking ,
en tot ruimer kringen van werkzaamheid, en dienvolgens
goed en wenfehelyk.
5. Ten opzichte van het Kwaad , 't welk de nuttige
dieren te weeg brengen, merkt VILLAUME aan,
dat dc krachten welke hen in ftaat ftellen te befchadigen ,
dezelfden zyn , met welken zy ons dienen ; en dat
WYSBEG, IV. D. Aa der-

SÖ6 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN*
derzelver neiging om te befchadigen, eigenlyk drift tot
zelfbehoud en tegenweer is, 't welk zy in den ftaat
der wildheid behoefden, welke drift onder het opzicht
van den mensch aanmerklyk getemd kan worden, en
inzonderheid werkt ten tyde der paaringe, waaruit
blykt, dat dezelve in het allernaauwst verband ftaat
met de drift ter voortteelinge, te meer daar men, om
den dieren de drift ter verdeediging te ontneemen,
dezelven flechts behoeft te ontmannen.
Ten aanzien van de zogenaamde fchadelyke dieren,
als roofdieren, rupfen, infecten, vogels die de vruchten
verteeren, ratten, muizen, wild enz. , doet onze
Wysgeer de nuttigheid van veele derzelven voor den
mensch zien; daarby in 't algemeen aanmerkende,
dat zy geen fchaade doende dan tot hun onderhoud,
de mensch in dien zin ook een verdervend dier is; en
dat by aldien men vraagt, waarom zy aanweezig zyn,
het antwoord dat zy beftaan om te leven en zich daarin
te verblyden , voldoenend is , daar wy den dieren
zo zy zich over ons, onze vervolgingen en verwoestingen
beklaagden, geen ander antwoord zouden kunnen
geeven; dat wy immers niet begeeren kunnen, dat
ons zelfbelang de algemeene wet zou zyn ; en het
oogmerk des Scheppers blykbaar was , dat zo veelen
levende Schepfelen van allerleie foort op aarde zouden
beftaan als flechts mooglyk was, welker onderlinge
betrekking ten opzichte van befchadigende en verdedigende
krachten , de trelFendde proeven van zyne
Wysheid oplevert.
- Wat de verfcheurende en roofdieren in het byzonder
betreft , wy kunnen zonder ons eigen gedrag
te wraaken , het vermoorden van diereu tot voed»
fel

HET KWAAD, VOLGENS VILLAUME VO0RG. 36 ƒ
fel niet afkeuren: doch al wilde men om zulks te kunnen
doen, zich van vleesch eeten onthouden, men kan
echter niet ontkennen dat verfcheide dieren door de
natuur verordend zyn om zich door het ombrengen
van anderen te geneeren; indien men zulks nu kwaad
gelieft te noemen , het is blykbaar inrichting des
Scheppers , wiens goede en weldaadige oogmerken
hierin kenlyk worden door de befchouwing der gevolgen
van eene tegengeftelde inrichting. Het plantenryk
naamlyk zou onvermogend zyii alle dieren te voeden,
vooral by derzelver vermenigvuldigend aantal.
Zy zouden derhalven moeten verhongeren ; een behoeftig
leven leiden , en een droevige dood fterven ;
bovendien zou het aardryk door krengen bedekt , en
de lucht door dezelven verpest worden ; en daar
thans veele dieren gezond en vrolyk leven, en een
korte dood door de klaauw , den muil, of het mes
fterven, zouden ze in dat geval door de pest omkomen.
— Om zulks te verhoeden zou 'er een
veel kleiner getal van dieren moeten weezen , of dezelven
zouden zich min fterk moeten vermenigvuldigen
, in welk geval 'er minder levenden zyn zouden,
deezen minder genot huns levens zouden hebben, en
dienvolgens de Schepping min voortreflyk zyn zou.
By dat alles zouden onze medelydende fchikkingen
de beste foort van leven by dieren en menfchen
wegneemen. De vleescheetende dieren zyn volkomener,
dan dezulken welken enkel van gewasfen leven.
Ook zyn dc menfchen welken vleesch eeten, fchranderer
en werkzaamer dan zy, welken zich enkel door
kruiden voeden; het vleescheeten voedt beter,
fcherpt dc krachten , en wekt de hartstochten op,
welke dc rocrfels zyn van werking. Wanneer de die-
Aa a ren

368 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
ren zich onderling niet ombragten, of de mensch dezelven
het leven niet benam , zoude ook de nuttige
oefening der krachten in het gebruikmaaken van list
of fterkte tot den vangst, van fnelheid of dapperheid
in de verdeediging, achter blyven.
Dus beweezen hebbende dat het flellig phyfiek
Kwaad, zo wel als het ontkennend phyfiek Kwaad
uit goed ontftaat , gaat de Heer VILLAUME voort,
zulks te doen zien, ten opzichte van het zedelyk
Kwaad; (waardoor men, volgens de gegeeven definitiën
, gebreken en zwakheden , welke gebrek aan
krachten of aan derzelver werking onderftellen , en
dwaalingen en ftellige ondeugden , welke door overmaat
of verkeerde richting der krachten voortgebragt
worden, te verftaan hebbe;) door te toonen
dat en het ontkennend, en het Heilig zedelyk Kwaad,
• gebrek en dwaalingen van verftand en neigingen,
uit geen kwaade bronnen voortkomen, maar
oorfpronglyk aan goede oorzaaken zyn toetelchryven. —
1. Gebrek aan kennis in 't algemeen, is een gevolg
van de noodzaaklyke bepaaldheid, waarvan in het begin
deezer Verhandeling gefproken wierdt; by de enkele
perfoonen is dezelve het uitwerkfel van opvoeding
en verkeering, en dit wederom van de onderfcheidene
ftanden welke in de Maatfchappy onvermydelyk
zyn.
Gebrek aan verftandelyke vermogens is mede gegrond
jn de gemelde noodzaaklyke bepaaldheid, en in de
bewerktuiging des ligchaams; doch als negatief kwaad
brengen geen van beiden fniart te wege. Zy
hebben geen kwaade oorzaak: dwaaling echter is derzelver
onvermydelyk gevolg, en het vasthouden aan
wanbegrippen en vooroordeel, een verkeerd uitwerkfel
van

HET KWAAD , VOLGENS VILLAUME V0ÖRG. 36^
van ftandvastigheid. —— Niemand veracht waarheid,
noch wil opzetlyk dwaalen. Doch vooroordeel maakt
het erkennen van waarheid bezwaarlyk, en baart afkeer
jegens anders - denkenden.
2. Gebrek aan hartstochten of driften, ontftaat uit
ftompheid van zinnen, en zwakheid van gewaarwordingen;
gebrek aan krachten is het gevolg hiervan,
of van een gebrekkige organifatie. Hieruit ontftaat
traagheid, lust- en moedeloosheid, en bygevolg ook
ondienstvaardigheid jegens anderen; zodanig een mensch
nu is, wel is waar, onnut, doch daarom niet ondeugend;
het ontbreeken der vermogens om anderen voordeel
toe te brengen, fielt hem tevens buiten ftaat anderen
onheil te berokkenen; en hoewel zyn toeftand
ons beklagenswaardig fchyne, is zulks echter wezenlyk
niet zo, daar hy van deeze onvolmaaktheid geen
fmartwekkende bewustheid heeft. Het gebrek zelfs is
altyd 't gevolg van bepaaldheid , niet het uitwerkfel
eener kwaade oorzaak.
3. Blooheid of menfchenvrees, is een kwaad en een
bron van veel kwaads; doch ook het voortbrengfel
van gebrek aan bewustheid van onze eigene
waarde, of van te groote gedachten van die van anderen
; in beide gevallen is het vermogen van beöordeeling
gebrekkig of verkeerd werkend.
4. IVaanwysheid is gegrond in een' te levendigen of te
fterken indruk van wanbegrippen. Derzelver niet kwaade
oorzaak hebben wy gezien; en het vermogen van
derzelver zo duidelyke vertegenwoordiging, dat men
voor alle tegenbedenkingen onvatbaar is, is niet anders
dan het verkeerd of overmaatig uitwerkfel van
eene oorfprongelyk zeer heilzaame kracht.
5. Misnoegdheid jegens anderen of kwaade luimen,
Aa 3 is

370 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
is een middenftand tusfehen toorne en droefenis.—»
Mishaagen, 't gevoel van 't onrechtmaatige, dwaaze
en verkeerde in anderen, brengt, wanneer zulks len
moed geheel vernietigt, droefenis , wanneer
den moed onverzwakt blyft, toorne, doch als
de neiging deeze aan den dag te leggen, door eene of
andere oorzaak beperkt wordt, ontevredenheid voort.
Deeze oorzaaken zyn , te groote aandoenlykheid
, gebrek aan kracht , blooheid , fomwylen zelfs
eerbied of genegenheid voor den belediger; ook wel
pooging zich zeiven tc overwinnen : altemaal oorfpronglyk
goed , veelryds zelfs edele , altyd echter fchuldelooze
oorzaaken.
6. Argwaan is overmaat van voorzichtigheid. De
grondllag is goed , en dc overmaat ontftaat, óf uit
eigen ontrouwe , óf uit geleden trouwloosheid; 't
welk beiden tot dc ondeugden behoort, van welken
flraks gefproken zal worden.
7. Tydverveeling , is gemis van gelegenheid om
werkzaam te zyn , eu wordt voortgebragt door de
rusteloosheid onzer vermogens; eene zeer voortreflyke
oorzaak indedaad! By rauwe volken en de
zulken die zielsvermogens derven , by min volmaakten
dus, vindt zulks geen plaats.
Thans gaat de Heer VILLAUME voort, ter onderzoekinge
der fchadelyke driften , van welken hy durft
beweeren, dat dezelven uit de voortrcflykfte hoedanigheden
der menfchen ontftaan. Hy betuigt te vreezen
dat men zyne bedoeling verdenken, en hem verkeerd
verftaan zal, doch verklaart dat zyne meening geenszins
is , de ondeugden der menfchen te verontfehuldigen
of te rechtvaardigen; « hy ontkent derzelver
wanzedulykheid, ftrafbaarheid en fchadelyke gevolgen

HET KWAAD, VOLGAS VILLAUME VOORG. 371
geenszins-, doch ftelt vast dat dezelven niet het voorthrengfel
zyn van kwaade oorzaaken, of het gevolg
van oorfprongelyke verdorvenheid , maar dat zy te
wege gebragt worden door overmaat en verkeerde richting
van heilzaame gefteldheid, even gelyk het best
geneesmiddel door ongepast gebruik, vergif wordt, of
het onmaatig genot der gezondfte voedfels, de ge-
vaarlykfte ziekten veroorzaakt. Dus wil hy ,
door zyne bedenkingen, de ondeugd geenszins aanpryzen,
maar de menfchen omtrent hunne gefteldheid verlichten
, en dezelven doen dienen tot verheerlyking
van den Schepper en Beheerfcher der Waereld , welke
ons aan geen oorfpronglyk kwaade krachten of inrichtingen
heeft overgegeeven , maar ons een goede
gefteldheid gefchonkert , en begaaft heeft met reden ,
om de verkeerde of onmaatige werkingen dier goede
hoedanigheden , met welken Hy ons voorzag, te voorkomen.
Alle dwaasheden en misdryven, gelyk in 't algemeen
alle onze driften en hartstochten, leidt de Heer
VILLAUME af van Eigenliefde en Medegevoel; * •
zonder Eigenliefde kan geen gewaarwordend wezen
beftaan : deeze grouddrift is het roerfcl van alle bcdryven,
zelfs der geenen, welke het meest daartegen
fchynen aanteloopen. Opoffering van gemak, van bezittingen
, van het leven zelfs, alles gefchiedt ter verkryginge
van iet, dat men met of zonder grond, als
waardiger en • verkieslyker befchouwt , en dus voor
zichzelven, uit eigenliefde. —— Wysgeerig gefproken
is zuivere zelfverloogchening eén volftrckte tcgenftrydigheid;
zonder eigenliefde konden wy geen neiging
hebben, en zouden volkomen werkeloos wezen. Hy,
die zyne neigingen der voorfchriften van den Godfe
Aa 4 dienst

37* DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
dienst opoffert, doet zulks ter verkryginge van degunst
der Godheid, op welke hy prys fielt boven
alles. • Het medegevoel zelfs is niet anders dan
afkeer voor onaangenaame en neiging tot genoegen
verwekkende gewaarwordingen, en dus oorfpronglyk
Eigenliefde.
De Eigenliefde is dus blykbaar , noodzaaklyk en
goed ; zo ook het Medegevoel aan anderer genoegen
of leed , want dit is de grondflag der gezellige geneugten,
en der wederkeerige plichten.
i. Zelfliefde, • • • • nu •• is overmaate van
eigenliefde , en ontftaat zo dra het medegevoel door
eene of andere oorzaak te zeer verzwakt wordt, om
der eigenlyk gezegde eigenliefde ten tegenwigte te dienen.
Deeze oorzaaken zyn, uitfpoorige aandoenlykheid,
welke uit vrees voor onaangenaame gewaarwordingen
, het lyden van anderen ontvliedt ; of eene
fterke en vaste ligchaamsgefteldheid, welke den mensch
voor veele indrukfels die anderen fmart baaren , beveiligende
, hem tevens ongevoelig maakt voor het
leed zyner natuurgenooten. Doch dit beide is overmaat
van goed. De zelfliefde vertoont zich
als trotschheid, als zy zich boven anderen verheft ,
als y delheid, wanneer zy uitwendigen luister naj|agt,
als hebzucht, indien rykdom haar doel is. Hieruit
vloeien voort, verachting van anderen , hardheid,
liefdeloosheid, ondienstvaardigheid, aanmaatiging, onrechtvaardigheid,
enz. Door onkunde van de wezenlyke
waardy der dingen wordt zelfliefde, zucht tot
lekkerny, tot den drank , tot gemak, tot overdaad ,
tot wellust. Laatstgcmclde verkeerdheden verwekken
afkeer van werkzaamheid, van moeiten, van infpanniug
en van onaangenaame gewaarwordingen; vrees
voor

HET KWAAD, VOLGENS VILLAUME V0ÓRG. 573
voor gevaaren, voor menfchen en derzelver tegenftand.
Beledigde zelfliefde brengt toorne te wege , wraak ,
onverzoenlykheid en wreedheid. Eigenliefde ontaart in
jalouzy, als zy iet haar behoorende anderen ziet bezitten
, en in nyd, als anderen verkrygen dat geene,
waarna zy haakte.
2. Ten opzichte der wreedheid, in 't byzonder,
merkt onze Wysgeer aan, dat dezelve enkel by wilde
volken of in ruuwe tyden plaats vindt. In het
eerfte geval zyn de voorwerpen der wreedheid voor
dezelve gehard; gelyk by de mishandelingen der krygsgevangen
onder de wilden in Amerika , op eene
fchier onbegrypelyke wyze plaats heeft, waar men
ook, zo ras de lyder vrees of zwakheid laat blyken,
van zyn leven een einde maakt, hem der marteling
onwaardig keurende. > De wreedheid by de
Grieken en Romeinen was onaffcheidbaar van de Krygshaftigheid
dier Volken ; dezelve is altyd geëvenredigd
aan de kracht om te lyden, en neemt met deeze af,
vindende in een ftaat van gantfehelyke verzwakking
geen plaats. » Het woeden der hartstochten kan
den mensch ook wreed maaken. Doch in zodanig een'
toeftand is hy zich zeiven niet bewust, en na dat hy
uitgewoed, en weder tot zich zeiven gekomen is, betreurt
hy 't gepleegd geweld. De ligchaamsgefteldheid,
de ongeregelde loop des bloeds, enz. verheffen
de nuttigde driften en gewaarwordingen tot
hartstochten ; dezelven zyn niets anders dan de overmaate
van eigenliefde, zucht tot zelfbehoud, levendig
gevoel van onrecht, afkeer van ondeugd; de hartstocht
verblindt , men waant te zien het geen 'er niet is,
fantómes , monfters ; tot bedaaring gekomen, erkent
men zyne dwaaling. Indien 'et koelbloedige
Aa 5 wreed-

374* fE -OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN ;
wreedheid is, zo behoort dezelve tot de kwaadaar-tigheid.
3. Waaromtrent, gelyk ook ten opzichte van het,
verblyden in anderer leed , de Heer VILLAUME aanmerkt,
dat indien men hierdoor enkel verftaat de behartiging
van eigen welvaart en voordeel, ten kosten
van anderen, zulks aan overmaatige eigenliefde is toe
te fchryven, en bezwaarlyk de haatlyke naamen, waarmede
men zulks beflempelt, kan voeren. — Doch
verhaat men daardoor geneigdheid tot het kwaade ,
als zodanig , volgens duidelyk bezef en overleg, zo
ontkent hy ronduit dat zulks beftaat, en bevvyst zyn
gevoelen, door zynen Leezer opmerkzaam te maaken,
op het doorgaand gedrag der menfchen , wanneer zy
door geen hartstochten gefolterd worden of verblind
zyn : elk is, alsdan, genegen en daadlyk werkzaam
zich ter reddinge van anderen, en zonder vooruitzicht
van vergelding in gevaar te begeeven , uit geen ander
beginfel dan medegevoel en inwendige geneigdheid
ten goede; daar zy het kwaade als zodanig beminnende
, ook zonder andere aanfpooring, kwaad zouden
doen^ en flechts dan goed verrichten, wanneer zulks
onmiddelyk tot hun voordeel itrekte , juist gelyk tbans
omgekeerd plaats vindt. Dat de mensch intusfchen,
veelmaals, het kwaade doet, ook dan, als hy
zulks voor zodanig erkent , wordt te wege gebr'agt
door de aanloklykheid van het daaraan verknocht genoegen
; dus, by voorbeeld , geeft hy zich over aan dronkenfchap
, niet omdat zulks eene ondeugd is , maar uit
hoofde der aangenaame gewaarwordingen, welke hem
zulks verfchaft; even gelyk kinderen dieren kwellen,
niet om hen te doen Iyden, maar om zich te vermaaken
in derzelver zonderlinge trekkingen en vreemde
•fcaWV'. t «A ge-

HET KWAAD, VOLGENS VILLAUME VOOR.G. 37"5
«•duiden. Doch , in zodanige gevallen, is het
aanlokfel, dat genoegen verwekkende , gelyk ook de
zucht daartoe , — en dus de oorzaak der kwaade nei-
einge , goed. Wyders, een verkeerde voor­
ltelling van het Kwaad, brengt neiging tot hetzelve
te weege ; doch dit is het gevolg van een gebrek
aan vermogen tot onderfcheidende opmerking, of van
eene verkeerde richting deszelven ; eveneens als de
fmaak in afzichtige infecten, welke men by fommigen
aantreft , een gebrek is in de werktuigen van den
fmaak , dat door bekwaame Geneesheeren veeltyds
hcrfteld is. Ook kunnen ligchaamlyke gebreken
neiging ten kwaade voortbrengen , gelyk , by voor­
beeld, Ilypochonderie, Menfchenhaat verwekt; ook
heeft men voorbeelden, dat ligchaamlyke , naderhand
genezene ongefteldheid, dorst naar menfchenbloed en
moordzucht tc wege bragt; dan zulks behoort tot de
ziekten, waarvan reeds gehandeld is. Dat de men­
fchen het zedelyk Kwaad als zodanig, en als eigenlyk
bedoelde, niet beminnen , blykt overtuiglyk uit de poo­
gingen van allen de geenen, welke hen van een on­
deugend gedrag trachten te rug te brengen; deezen
ftellcn den verdwaalden voor , de fchade , de wan»
voeglykhcid , dc wanorde van zyn gedrag, benevens
de onrechtvaardigheid waaraan hy zich jegens anderen
fchuldig maakt. Dit ondcrftelt, onbetwistbaar, dat de
boondoener, door het duidelyk bezef van het flechte
en dc fchadelyke gevolgen zyner gedragingen, zich zsl
verbeteren; dat hy zulks, althans niet ten vollen of
duidelyk genoeg inzag ; dat hy dus tot het kwade
als zodanig niet genegen is, omdat men hem door
het voorftel daarvan , van het zelve wil te rug
brer.-

376" DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
brengen; want in 't tegengefteld geval, zouden deeze
voorftellingen een juist tegengefteld uitwerkfel hebben;
maar dat hy het goede bemint , om dat men
hem door de voorltelling daarvan tot betrachtinge deszelven
wil overhaalen. Vondt het tegendeel plaats ,
dan waren immers alle voorftellingen van dien aart
blykbaar ongerymd; de boosheid zou alsdan, door elke
pooging van den gewoonen aart, aangroeijen; en
kon niet anders dan door bedrog , door bet kwaade
als goed, en wederkeerig het goede als kwaad voorteftellen
, beteugeld worden.
Daaden, welken men den naam van opzetlyke boosheid
geeft, worden te wege gebragt door hartstochten
, die in zichzelven goed , eene verkeerde richting
aanneemen, of onmaatig werken; en zyn meermaalen
het voortbrengfel van rastelooze en gepaste bezigheden
misfende krachten. Ledigheid, toch, is het beginfel
aller ondeugden. • De mensch bemint de
eer, hy wil zyne krachten vertoonen, en boven die
van anderen doen uitfieeken. Daar 'er nu veel meer
gelegenheid is om te verderven , dan om voorttebrengen,
en zulks veel gemaklyker en fpoediger te doen
is , daar het meer vertooning maakt van gevaar en
moed; [een huis, by voorbeeld, is gemaklyker en fpoediger
onder den voet gehaald , dan opgebouwd; het
eerfte treft en vestigt de nieuwsgierigheid veel fterker,
en zo is het met alles;] zo verderft men liever dan
men voortbrengt, vooral als bekwaamheid en vermogen
tot het laatfte ontbreeken; te meer daar het vernielen,
doorgaands tegen anderer wille gefchiedende ,
onze meerderheid doet blyken. Dit nu is de reden
der verwoestingen, veroorzaakt door enkele perfoonen
en

HET KWAAD , VOLGENS VILLAUME VOORG. 377
en geheele volken. Indien NERO niet in het woeden
eener hartstocht, buiten gebruik der reden , gezegd
heeft : „ Ik wenschte dat het geheele Romeinfche
Volk flechts één éénigen hals had , om denzelven
met éénen flag te doorklieven!" zo heeft hy zulks
gedaan in een bedwelmend gevoel van zyn grootheid
en magt, die hy gaarne derwyze hadt willen aan den
dag leggen.
Ook de geneigdheid tot het verbodene, is voorzeker
zo algemeen niet , als dezelve fehynt te weezen;
doorgaands is het daarmede gelegen als met een' pynlyken
vinger, welke men waant meerder te ftooten, dan
de anderen; zulks gebeurt echter niet, maar de meeri
t het ons alsdan opmerken. —•
Boven , vóür •>.: .'kondiging der wet, was het verbo-
,ï- .n onder veele onverfchillige dingen. Het
wekl opmerkzaamheid: men befchouwt het
verbodene meer van naby. Hetzelve heeft, gelyk elk
nadei dklg 4 eenige behaaglyke zyden; juist dat was
de reden des verbods. Elke beperking is daarenboven
imam , en dus verleidt zo wel de behaaglykheid
van het verbodene, als de kracht van tegenftand, (die
heilzaame hoedanigheid der menfchelyke natuur,) tot
misdryf.
4. Roekeloosheid is niets anders dan een onmaatig
vertrouwen op onze eigene krachten, ontftaande uit
de bewustheid dat men dezelven heeft. Dit is heilzaam
, en noodig om ons in werking te brengen
, daar wy, zonder dat, niets kunnen ter uitvoer
brengen. De onmaatigheid van vertrouwen nu, wordt
geboren uit eene verkeerde berekening onzer krachten,
naar evenredigheid van dc onderneeming en derzelver
beletfels. Juiste berekening hiervan echter is
011-

373 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
ondoenlyk, daar onze krachten ten allen tyde niet eveiï
groot, maar altyd geëvenredigd zyn aan onzen moed,
en de meerdere of mindere vastheid van ons befluit,
iet te willen doen. Dit kwaad is derhalven oorfpronglyk
uit goede oorzaaken, en onvermydclyk. ——•
5. V Naarvolgen van Kwaade voorbeelden, is niets
anders , dan het uitwerkfel van dezelfde geaardheid,
welke ons goeden doet volgen. De verkeerde richting
ontftaat uit onweetendheid , of uit een kwalyk geplaatfte
genegenheid, vertrouwen of achting.
6. Ook de Verleiding heeft geen kwaade oorzaak.
Hy die verleidt doet zulks om dezelfde reden , om
welken de deugdzaame vermaant, te wcetcn , om zyns
gelyken te hebben, met welken hy op zyne wyze 't
leven kan genieten. De verleider is niet van begrip,
dat hy ongelukkig is, ook bedoelt by geenszins anderen
ongelukkig te maaken; want de geenen die by
verleiden wil, zyn juist de zulken, welken hy genegenheid
toedraagt: zodanigen, die hy geen opmerking
waardig keurt of haat, zal hy zeker niet trachten te
verleiden. Men laat zich verleiden uit zinlykheid
, uitliefde, uit zwakheid, uit zucht ter naarvolging.
Geen van beiden gefchiedt uit eigenlyke geneigdheid
ten kwaade. Nooit zal men anderen
tot ondeugden willen verleiden, die men zelf vcriocir..
Dat men door anderen misdryven laat plecgen, die
men zelf niet wil doen, gefchiedt niet om anderen
fchuldig en ongelukkig tc maaken, maar om, terwyl
men zelf de moeite , het gevaar en de verwytingen
ontgaat , 'er echter de vruchten van te genieten.
7. De Praatzucht is een uitwerkfel der gezelligheid
, en ontftaat uit het vermaak' van praaten, uit
beleefdheid anderen aangenaam bezig te houden , of
uit

HET KWAAD, VOLGENS VILLAUME VOORG. 379
uit alle fterke aandoeningen van blydfchap, toorne,
hoope, vreeze, enz. Zy heeft dus goede oorzaaken,
doch verbreidt dikwyls ontydig geheimen, en vervalt
tot kwaadfpreekendheid; beiden gefchiedt uit behoefte
om te praaten , en neiging anderer genegenheid te
winnen of te vestigen door het mededeelen van be-
Jangryke zaaken; het eerfte uit overmaatig vertrouwen
op anderer oprechtheid en braafheid, het laatfte uit
afkeer van het kwaade , uit neiging zulks anderen te
doen blyken, en de ondeugenden te vervolgen, of uit
blooheid anderen niet tc durven tegenfpreeken; dit alles
geeft aanleiding dat men anderer gebreken vergroot,
en erger voorftelt dan dezelven wezenlyk zyn; aanty-
ging van opzetlyk verdichte ondeugden kan geen plaats
hebben , dan in hartstochtelyke woede.
8. Misdryven worden te wee'ge gebragt over hevige
begeerten of fterke hartstochten; en deeze beide oor­
zaaken zyn buiten kyf in zich zeiven goed, en voor-
treflyk. - Een zwak mensch laat wel na, doch
kan geen ftcllig kwaad pleegen. Het ontbreekt hem
aan kracht cn moed zo wel om goed , als om kwaad
te doen. CARTOUCHE was een man van ongemeene
bekwaamheden ; in andere betrekkingen zou hy een
held geweest zyn.
Een voornaam bewys dat de grootfte ondeugden
en misdryven , uitwerkfels zyn van voortreflyke krach­
ten, levert de opmerking, dat dezelven flechts daar
plaats hebben, waar opvoeding, kunften en weeten­
fehappen den mensch veredelen en zyne krachten ont­
wikkelen. By dc wilden der andere Waerelddeelen
vinden dezelven geen plaats. Dadr heerscht bar-
baarschheid , welke uit domheid en gevoelloosheid
ontftaat, maar geen misdryf. De Kannibaalen eeten
hunne

3$* DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN"
hunne Krygsgevangenen, en de Hurons dooden hunne
afgeleefde Ouders. Dit zyn geen misdaaden: het
een is gebruik, en het ander uitwerkfel van medelyden.
In Europa brengt de befchaaving ondeugd
en misdryf voort. Daar , waar by kundigheid
nog ruuwheid plaats heeft, zyn de ondeugden grof
en de misdryven ysfelyk ; by de verfynde volken ,
daarentegen, neemt de wanzedelykheid den mom van
wellevendheid aan , en wordt deste gevaarlyker. —
Slechts die wezenlyke vorming en befchaaving , die
den mensch , zonder zyne krachten te verzwakken ,
in ftaat fielt dezelven te beftuuren, maakt den deugdzaamen.
9. Een doorgaand Onkuisch Gedrag , is het uitwerkfel
eener heerfchende zinlykheid , een enkele
rnisftap dat van een oogenbliklyke verrasfching. —
Maar zinlykheid is goed , zy verbindt de Sekfen, en is
de grondllag ter inftandhoudinge des menfchelyken gellachts.
Wie toch zou zonder zinlyken lust, de bezvvaaren
der bezorging van echtgcnoote en kinderen
op zich neemen? Welk meisje zou zonder haar, de
onaangenaamheden der zwangerheid, de fmarten van
't baaren, de last van 't zorgen, en de moeiten der
oppasfmge van het hulpbehoeftig kind op zich neemen?
— Is het onkuisch gedrag, het middel van
beftaan, het blykt van zelvcn, dat zulks niets anders
is, dan een verkeerde werking der volftrekt noodzaaklyke
zucht tot zelfonderhoud.
Kindermoord is het uitwerkfel van fchaamte, van
de bewustheid dat men misdreeven heeft, en dienvolgends
van een zeer voortreflykc hoedanigheid.
Na dus van de verftandelyke en zedelyke gebreken
te hebben doen zien , dat dezelven geenszins eener
oor-

HET KWAAD, VOLGENS VILLAUME VOORG. 381
oorfprongelyke verdorvenheid zyn toetefehryven , maar
dat dezelven gegrond zyn, of in de noodzaaklyke bepaaldheid
, of voortkomen uit de overmaate, of verkeerde
richting van goede oorzaaken; gaat onze Wysgeer
over ter befchouwinge van het Kwaad in de
Maatfchappy. •
Armoede is niet iets dat op zich zeiven befiaat: het
bezef van arm te zyn, wordt enkel geboren uit vergelyking
met anderen die meerder bezitten; deeze kwelling
ontftaat uit de voortreflykfte bronnen, uit den
overvloed der gefchenken Gods , en der voortbrengfelen
van menfchelyke kunst ; uit het vermogen zulks te
kennen en te waardeuren, uit het gevoel van het goede
en de neiging tot deszelfs bezitting. De dieren
kennen geen armoede ; geheel ruuwe volken gevoelen
deeze plaag niet. Ons lydcn is het gevolg
en het bewys van onze grootheid en van ons geluk.
De begeerte dus, welke indedaad het zelfde
is met dc eigenliefde, en welke volttrekt noodig
is den mensch in werking te brengen, is de oorzaak
van het onaangenaame der armoede; welke niet kan
weggenomen worden dan door eene volkomen gelyke
verdeeling der goederen , de inftandhouding van
welke gelykheid van bezittingen niet mooglyk is, dan
ten kosten eener geheele verwaarloozing der Kunften en
AVeetenfchappeu, en van het dryven van Koophandel,
en dus vair de veronachtzaaming van de ontwikkeling
der Vermogens en van de bevordering der befchaaving ,
naardien de onderfcheidene geaardheid der menfchen ,
derzelver verfchillende bekwaamheid en vïyt, onvermydelyk
ongelykheid van bezittingen voortbrengt. —
Rykdom daarentegen is de grondflag van magt, en misbruikte,
dat is, kwalyk beftrerde magt brengt dwin-
WY-SBEG. IV. D. Bb fe-

3§ü DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
gelandy en overheerfching voort , en de hebzucht ,
welke uit eigenliefde ontftaat , verkeerd of onmaatig
werkende, zucht ter veroveringe, cn deeze is de grondflag
des Oorlogs. ——
Tot flot der befchouwinge van byzondere foorten
van Kwaad, neemt de Heer VILLAUME de zedelyke
gebreken der Kinderen in overweeging. . Vergectendheid
, ligtzinnigheid, driftigheid, of ontevredenheid
, moedwil en eigenzinnigheid merkt hy flechts
als natuurlyke gebreken aan; vreesachtigheid, luimen,
wederbarftigbeid, wraakzucht, ydelheid, neuswysheid,
nyd, deeze allen aan eene verkeerde opvoeding, en deeze
weder aan eene overmaatige of verkeerdwerkende
genegenheid van ouders of opvoeders toefchry vende. —
Wat de vergeetend':eid en ligtzinnigheid betreft, gelyk
ook het opfiu'ven, zulks is het gevolg van de tederheid
en weekheid der deelen, op welken de geringf'e indruk
veel fterker is , dan by den vasten man , doch
ook veel fpoedigcr is uitgewischt. Dat de kinderen
wanvoeglyke zeggingen of bedry ven best onthouden,
ontllaat vooreerst uit de veelvuldigheid der voorbeelden
, doch ook inzonderheid uit de vermaaningen
daartegen , omtrent welken het eveneens gelegen is
als wy ftraks aanmerkten wegens 't uitwerkfel van
verbod, 's menfchen opmerkzaamheid bcpaalende tot
het behaaglyke van 't verbodene, en door de kracht
van tegenftand aanfpoorende tot deszelfs bedryf en
genot. • Wat de eigenzinnigheid aangaat, dezelve
is niets anders dan het blyven ftaan op eigen wil.
Eigen wil moet de mensch hebben en kunnen volgen
, dit is de grondllag zyner zedelykheid en verantwoordclykhcid,
deeze wil moet vastheid hebben, om
tegenrtatid te verdraagen cn belctl'elen te overwinnen ,
zon-

MET KWAAD , VOLGENS VJLLAUME VOORG. 383
Zonder dit kan geen deugd plaats hebben. Eigenzinnigheid
is dus uitwerkfel van deeze heilzaame geiteltenis
ten onrechten tyde. Zy is kiemfel der deugd,
. > dat geen wat in gevorderden leeftyd ftandvastigheid
wordt, en voor verleiding beveiligt. •
Moedwilligheid is het uitwcrkfel van de werkzaamheid
der krachten, wanneer deeze in de gewoone bedryven
geen bezigheid genoeg vinden. Waar geene krachten
zyn , of geene neiging tot derzelver gebruik, vindt
ook geen moedwil plaats; dezelve kenmerkt het fchrander
of gezond kind: een dom of ziek kind, is lusteloos
en zal geen moedwil pleegen. Ook heeft dezelve
nimmer plaats dan by een blyd of althans kalm gemoed.
—- Guitenftukken zyn veeltyds aan nieuwsgierigheid
, en altyd aan zucht tot vermaak toetefchryven.
Dus vernielt een kind menig kostbaar ftuk
om deszelfs famenftelling te onderzoeken , en werpt een
fraai ftuk porcelain in (lukken, om zich in den klank
te verlustigen. En deeze oorzaaken zyn iinmers buiten
twyfel zeer voortreflyk!
Alle de hoedanigheden der Kindsheid, welken zich
in ryper jaaren tot deugden zullen ontwikkelen, hebben
in dat vroege tydperk des levens het voorkomen
van gebreken. De diepdenkende man wierdt
veeltyds in zyne jeugd als een dom kind befchouwd;
de vlugge en fteeds bezige, in dat tydvak, als moedwillig,
ongehoorzaam en kwaadwillig aangemerkt; dit
is het onvermydelyk gevolg van de vorming der ontluikende
vermogens , en het mishaaglyke daarvan wordt
te weege gebragt door het verfchil der betrekkingen
in welken het kind ftaat, met die waarin de man zich
bevindt. • Dus ziet men dat ook de gebreken
der kindsheid ftrooken met het beweerde, dat 'er geen
Bb 2 oor-

384 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
oorfprongelyk kwaad is, maar dat al het kwaade uitwerkfel
is van goed.
Deeze ftelling hebben wy bevestigd gevonden, ten
opzichte van een menigte byzondere foorten van Heilig
kwaad, en ten aanzien van het ontkennend kwaad
hebben wy gezien, dat hetzelve in dc noodzaakelyke
bepaaldheid der dingen gegrond , en uit dien hoofde
onvermydelyk is; - dus kunnen wy nu overgaan
tot het opmaaken der fomme van alle deeze onderzoekingen,
H Dezelve beftaat hierin : Al het
kwaad , dat wy onderzocht hebben, heeft geen in
zich zeiven kwaade oorzaak; hetzelve ontftaat , óf
uit de noodzaakelyke bepaaldheid , óf uit goede en
weldaadige krachten; in welk geval hetzelve wordt te
wege gebragt door derzelver overmaatige of verkeerde
werking; —— zo dat die kracht, welke het meeste
ftrekt ter voortbrenginge van goed, ook het meeste
kwaad kan veroorzaaken : waaruit volgt , dat naarmaate
'er meer goeds kan worden voortgebragt, 'er
ook meerder kwaads kan veroorzaakt worden ; en
'er dus tusfehen de mooglykheid van het goed , en
de mooglykheid van het kwaad , altyd een réchtftreeksch
verband plaats heeft. • Dan nu is 'er
nog niet meer beweezen , dan dat de ftelling , het
kwaad ontftaat uit goed, • doorgaands en in de
meeste gevallen, ons bekend, waar en gegrond
is; wy hebben nu nog derzelver algemeenheid te voldingen.
-—— Hiervan bewys te leveren van achteren,
(a postertori,') is niet mooglyk, om dat wy alle
de krachten der natuure niet kennen , noch in ftaat
zyn al het kwaade te onderzoeken. - Dat deeze
Helling intusfehen vohtrekt algemeen is, is even zeker,
en rust op denzelfden grondilag als de algemeenheid

HET KWAAD , VOLCENS VILLAUME V00RS. 385
heid der ftelling, dat alle menfchen fterven moeten ,
want ook voor deeze hebben wy niets dan eene zeer
onvolledige opmerking: wy hebben niet alle menfchen
zien fterven, ze zyn ook niet allen geftorven, noch
zullen immer allen geftorven zyn. Daar echter deeze
regel zo dikmaal invalt , en 'er zich geen voorbeeld
tegen opdoet, belluiten wy uit de gemeenheid • *
tot de algemeenheid. En, op dezelfde wyze kunnen
wy het befluit opmaaken: al het kwaade 't welk ons
bekend is , wordt te weeg gebragt, door heilzaame
krachten , derhalven is het ten hoogften waarfchynlyk,
dat 't , met al het kwaad , (ook met het ons onbekende
, met dat , 't welk geen voorwerp onzer
onderzoeking kan weezen ,) eveneens zal gelegen
2y n t , . Zegt men dat de overeenkomst van hoedanigheden
en grondbeginfelen van vooren, (a priorij
af°eleid uit de vergangklykheid der zulken , die nog
niet geftorven zyn, de onvolledige opmerking van de
algemeenheid van het fterflot aanvallen, en die ftelling
genoegzaam ftaaven; overeenkomst van hoedanigheden
en grondbeginfelen van vooren, toonen op
dezelfde wyze aan, de algemeenheid der ftelling, dat
al het kwaade uitwerkfel is van goed; want de onderfcheidene
foorten van kwaad, hebben zo veel analogie
met elkandercn, als 'er tusfehen de enkele menfchen
plaats heeft; en, grondftellingen a prlori
gaven deeze ftelling den hoogften trap van wenfehelyke
zekerheid , naardien deeze betreffen de volftrekt
noodzaaklyke en volmaakte goedheid des Scheppers
aller dingen , welks erkentenis ons verzekert , dat
God het kwaade als zodanig. niet heeft gewild ,
noch als eindoogmerk heeft bedoeld; en dat Zyne
Alweetendheid en Magt het onmooglyk maaken , dat
Bb 3 kwaad-

386 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
kwaadwillige wezens , zo dezelven helhonden , zyn
werk zouden bederven.
't Is zo : 'er is kwaad in de waereld, ontfiaande
rait oorzaaken , welker wéldaadigheid wy niet inzien;
dan wie zou daarvan durven beweeren dat zy niet
heilzaam en oorfpronglyk goed zyn? — 0m dergelyk
vonnis te ftryken, moest onze kennis even onbepaald
zyn als die der Godheid. Bedachtzaame opmerking
leert ons, dat al het kwaade, 't welk wy
onderfcheidenlyk en in verband van oorzaaken en gevolgen
kennen, uitwerkfel is van goed; daarenboven
worden daaglyks nieuwe ontdekkingen gedaan, en wy
leeren de nuttigheid kennen van dingen , welken wy
gewoon waaren, als fchadelyk te bcfchouwen; -
dus kan het dan ook gelegen zyn met alle die krachten
of bronnen van kwaad , wier goedheid wy niet
inzien; en dat zulks indedaad zo is, is zedelyk zeker
afteleiden uit de reeds mcermaalcn aangevoerde grondftelling
van de volmaakte Goedheid des Veroorzaakers
van alles, en uit de opmerkinge dat het kwaade nimmer
bedoeling was, maar altyd het goed. Wy kunnen
ons verbeelden dat dc waereld beftaat met veel
minder goeds en gcnoeglyks, dan 'er in voorhanden
is. Dus is het goed niet toevallig , maar bedoeld.
Dan ten opzichte van het kwaad, zien wy dat hetzelve
onvfermydelyk is , en dat 'er niet meer kwaads
in de waereld is, dan 'er niet uit kan weezen. Hieruit
leiden wy het gevolg af, dat het Opperst-Wezen
het kwaad niet bedoeld heeft, maar flechts zo veel
kwaads in de fchepping heeft toegelaaten, als onvermydelyk
was. Welke lantfte byzonderheid wy iu
eene volgende Verhandeling zullen overweegen.
Wy mogen dus de algemeenheid der Helling , dat
al

HET KWAAD , VOLGENS VILLAUME V00RG. 387
al het kwaade uit goed ontftaat , voldongen achten.
, Dan 'er is nog eene zeer gewigtige bedenking ,
welke ik niet kan voorby gaan. Zy is deeze: „ Indien
elke kracht in evenredigheid haarer grootheid
en werkzaamheid , zo veel kwaads , als goeds kan
veroorzaaken, - zo moet 'er ook meer kwaads
voortgebragt worden dan goeds ; want , ——— 'er
is meer gelegenheid fchade te weeg te brengen, dan
nut : doorgaands is 'cr flechts één éénige wyze om
goed te veroorzaaken , te weeten de werking der
kracht op een gepast voorwerp, in de vereischte
maate , overeenkomstig onze verordeningen. Bovendien
wordt ter voortbrenginge en onderhoudinge de
medewerking van vééle onderfcheidene krachten vereischt,
't welk ter vernielinge niet noodig is, en in het
éérfte geval , moeten de krachten behoorlyk beftuurd
worden. Terwyl zodra cèn kracht niet geevenredigd
is aan het voorwerp en deszelfs verordening,
kwaad ontftaat. —— Men zie dit in eenige byzondere
gevallen. Om een huis wel te onderhouden ,
moet men allen de zodanigen bezigen , die tot deszelfs
eerfte bouwing vereischt wierden. 'Er is kunst,
tyd en opmerkzaamheid noodig hetzelve in zyn geheel
en in orde te bewaaren; men moet bélfendrg op
zyn hoede weezen, de vernielende krachten van vuur
en water en van ondeugende menfchen afweeren ;
men moet voor de zuiverheid zorge draagen , de
veroorzaakte fchade , al ware het flechts de floopinge
van den tyd, herftellen. Ter vernielinge
daarentegen, behoeft men niets te doen, alles flechts
zynen gewoonlyken loop te laaten; 't bederf komt ,
als 't ware , van zelve. Zo is 't ook met de
gezondheid gelegen. Ter onderhoudinge dcrzelve moc-
Bb 4 ten

338 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
ten gezond voedfel in gepaste hoeveelheid , zuivere
lucht, gcnoegzaame beweeging, beveiliging voor fchadelyk
weder , en kalmte der ziele medewerken ; en
elk deezer byzonderheden vcreifchen nog daarenboven
de overeenftemming van verfcheiden dingen. Dan ter
vcrwoestinge onzer gezondheid wordt weinig vereischt
: een val , een heftige beweeging des bloeds ,
een ongezonde fpys , een koele dronk , onrust des
gemoeds, een kleinigheid, kan dezelve verftooren en
ons te gronde brengen. — Wanneer wy de famengefteldheid
des ligchaam s en de tederheid van deszelfs
deelen in opmerking neemen, is het indedaad als
wonderdaadig aantemerken , dat dc mensch niet geduurig
ziek is ; ook dc maatfchappy geeft door den
geduurigen tegenftand en beperking welke zy elk individu
aandoet, meer gelegenheids om kwaad, dan om
goed te doen ; ' e r is dus tot het kwaade ongelyk
veel meer gelegenheid dan tot bet goed, •
en, (hierin beftaat de kracht der bedenking,) en
evenwel gefchied 'er veel meer goeds dan kwaads.
Onder tienduizend gebouwen wordt jaarlyks naauwlyks
één de prooi der vlamme, en dat niettegenftaande
'er geduurig vuur voor handen is, en de huizen
grootendeels uit brandbaare Hollen beftaan; gezondheid
is 's menfchen doorgaande toeftand , krankheid
in evenredigheid zeldzaam, vooral als de mensch
zich dezelve niet door dwaasheid , ongeregeldheid of
vrees berokkent ; ook gefchieden 'er ongelyk veel
meer dienstbctooningen met moeite cn opoffering, dan
beledigingen en benadcelingen ; — dus , is 'er meer
goeds dan kwaads in dc waereld: — hoe nu, is zulks
overeentebrengen met het beweerde, dat de krachten der
natuure en des menfchen in dezelfde evenredigheid , even
zo

•
HET KWAAD , VOLGENS VILLAUME VOORG. 389
zo veel kwaads kunnen te weeg brengen als goed, daar
'er gelyk beweezen is, tot het eerfte, ongelyk meer
gelegenheid is ? — Dit voorftel bewyst vooreerst ,
dat &
by aldien de heilzaame krachten met de daad ,
zö veel kwaads te wcege bragten als zy kunnen ,
en 'er dan nog bovendien ooripronglyk kwaade krachten
waaren , de ellende niet berekenbaar zyn , en
de planeet die wy bewoonen , met recht een jammerdal
zou kunnen genoemd worden ; • daar
zulks nu zo niet is , daar de mensch over 't algemeen
, wéltevreden en blygeestig is, daar men allerwegen
overvloed en volheid van goed en van Gods
weldaaden aantreft , ten minften , de laatfte
ftelling, dat 'er ooifprongelyk kwaade krachten , ('t
zy dan booze geesten of oorfpronglyke verdorvenheid
des menfchen,) zouden zyn, dat ten minften
zeg ik, deeze ftelling valsch is, en dat
wat'de opmerking aangaat, dat ook de heilzaame
krachten niet al dat kwaad te weeg brengen, 't welk
ze konden veroorzaaken , zulks een zeer treffend
bewys is van de voortreflykheid der inrichting van
het gefchapene, en van het aanhoudend toezicht
der eeuwige Goedheid , welke de dingen aanweezen
fchonk, om Gelukzaligheid • en niet om •
ellende, te doen beftaan. Ook verdient opmerking,
'dat het niet genoegzaam is, dat dc heilzaame
krachten kwaad kunnen veroorzaaken , en
zulks gemaklyker kunnen doen , dan goed te weeg
brengen ; maar dat dezelven nog bovendien op het
kwaad moeten gericht worden, en dat de dingen derwyze
zyn ingericht , dat de krachten doorgaands
en meestal op de gepaste voorwerpen en in de vereischte
maate werkzaam zyn , flechts toevallig een'
Bb 5
v e r
"

39° DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN VAN
verkeerde richting aanneemen of de paaien eener heilzaame
werkzaamheid overfchrydem, zynde dezelven
nog boven dat beperkt door tegengefielde krachten ,
door inrichtingen in de natuur zeiven gegrond , of
door menfchen gemaakt. Dus, hy voorbeeld, wordt
het vuur door alle niet brandbaare ligchaamen wederftand
geboden, door water en aarde uitgedoofd; de
fappen der boomen beveiligen de bosichen om dooide
hitte der zonne in vlam gezet te worden; dc bergen
en wouden beperken de woede der (tonnen; de
befchadigende uitwaasfemingen van verrottende lyken
van menfchen en beesten, worden weggenomen dooiden
wind, en doordien talryke foorten van ander vee ,
op deeze verrottende ligchaamen aazen; welker befchadigende
vermenigvuldiging Wcdcrkecrig door andere
dieren, en door den mensch wordt verhinderd. —
Ook de magt van den mensch , die als het vermogendst
fchepfèl op aarde, het meest kan vernielen,
is door de natuur en door hem zeiven dc meeste
en bezwaarlykst te vermecsterende paaien gefield; —
hy vindt zich ter vervullinge zyner begeerten genoodzaakt
, de voorwerpen zyner vernieling , ten
minften een tyd lang, te onderhouden cn wél te
doen; —— zyne veelvuldige begeerten zeiven , (trekken
ter wederhoudinge en beftieringc van zyn verwoestend
vermogen. — Deeze paaien heeft de natuur
aan geen dier gefield; ook was zulks niet noodig,
want derzelver krachten zyn gering, in tegenftelling
van die des menfchen. POPE zegt : ,, (paart ooit
„ een valk, bekoort door de fchoonheid der fneeuw
„ witte vederen, het fiddercnd duifje? verwondert
„ de fpecht zich immer over de prachtige vleugelen
„ der vlinders ? De mensch alléén is daarvoor vat-
„ baar.

HET KWAAD, VOLGENS VILLAUME VOORG. 391
b a a r > , i Geen roofvogel luistert naar de be-
", koorlyke ftem der nachtegaaien. De mensch zorgt
", voor allen. Aan 't gevogelte geeft hy zyne bos-
" fchen, aan het vee zyne weiden, aan de visfehen
\\ zyne 'ftroomen. Voor veelen zorgt hy uit belang;
; voor veel grooter getal uit vermaak of uit ydcl-
" heid. Allen blyven dus bewaard door de zorg
\\ huns trotfehen meesters ! Allen zyn , om zyne
ft weelde te voldoen , - veilig. Hy befchermt hen
',, tegen 't roofgedierte, en voedt de zulken, door
ft' welken hy welhaast zyn eigen honger zal ftillen.
" Hy maakt hun leven tot een feest , en deeze
" fchepfelen weeten niet van den doodclyken ilag die
" hen zal treffen. Hy doet hen vóór hunnen dood
" het leven recht genieten." Nog meer: het
eeuwig Wezen heeft uit 's menfchen zelfliefde zelve
-en heilryk tegengif bereid , naamlyk het medelyden;
want dit is oorfprongelyk eigenliefde, -en groeit met
dezelve in gelyke maate aan , zynde zeer gering by
de zodanigen , welke flechts weinig gevoel hebben ,
en by welken de eigenliefde zwak is; en wordende
fterker in dezelfde evenredigheid, als verfynde aandoenlykhcid
den mensch meer bcgeerende, en meer vatbaar
maakt voor belediging. Voeg hier nog
by de kunften, door welker beoefening de mensch
de'werkingen der natuure, en de wetten,
waardoor hy zich zelfs perken fielt. En dan heeft
het lyden waaraan wy blootftaan, nog twéé gewigtige
bronnen van verzachting', hoope naamlyk, welke
ons verbetering van toeftand afmaalt , en ligtzinnighcid
, welke ons voorig leed doet vergeeten. —
Hoe bewonderingswaardig is de inrichting der dingen;
Welke treffende blyken van de goedheid,
de

39* DE OORSPRONG VAN HET KWAAD, ENZ.
de wysheid en de voorzorge van den Schepper en
Vader van alles! Ons hart wordt doorftroomd
met de zuiverfte aandoeningen der waardigfte Godsvereering,
in de overtuiging dat 'er geen oorfpronglyk
Kwaad is, dat al het kwaad dat 'er is, geenzins
bedoeld, maar toevallig uitwerkfel is van oorfpronglyk
goede en weldaadige krachten, — , w i e r
verkeerde (trekking en onmaatige werking, in de meeste
gevallen, voorgekomen is, door de werkingen en
betrekkingen der dingen zclven! Wy verliezen ons in
de bepeinzinge eener Wysheid, die alle deeze krachten
derwyze tegen eikanderen heeft berekend, en in zodanig
verband heeft gefield; en eener Goedheid, welke
alles in zulk ecu treilende orde doet voortduuren!
Voorzeker de Schepper en Be-duurder.
der waereld , is goedertieren, en (lelt belang in dc
welvaart zyner Schepfelen! Hy draagt toezicht
over zyne werken , en heeft ons niet overgegceveu
aan de magt van kwaadwillige wezens of aan oorfpronglyk
verderf! Dat kwaad , 't welk in
zyne fchepping is, is het uitwerkfel van zyne weldaadige
inrichtingen, het kan niet weggenomen
worden, en is wederkeerig (ie oorfprong
van het goede: zó groot, zó goed is dc Voortbrenger
van alles, zó wys, zó weldaadig zyn zyne inrichtingen
!
G. J. V. R.
Het vervolg by nadere gelegenheid.
OVER

OVER DE WAARE DAPPERHEID.
QUit het Hoogduitsch van GARVE.)
39S
Plet moeilyke eri het gevaarlyke in het menschlyke
leven zyn de beide voorwerpen , waarmede eigenlyk
de deugd van dapperheid of grootmoedigheid te doen
heeft.
Het moeilyke en bezwaarlyke werkt met op even de­
zelfde wyze op de ziele , als het gevaar. Het eerfte
is "elyk aan een aanhoudende drukking, het laatfte
aan &
een ftoot. Ter verduuring van het eerfte is
een gelaaten , maar aanhoudende tegenftand nodig ;
om het laatfte te rugge te dryven , is eene hevi­
ge fchoon voorbygaande , infpanning van kracht ,
toereikende. Wiens ziel tot den eerstgemelden tegen­
ftand bekwaam is , zal een geduldige zieke , een
onvermoeid arbeider, een onomkoopbaar rechter zyn.
Hy die de laatstgenoemde kracht bezit, zal in eenen
vcldflag zynen post moedig verdcedigen. Hy die bei­
den met eikanderen vereenigt , is de waarlyk dappere
man , volgens dc aloude beteekenis van dit woord.
Wy kunnen de gefchiktheden der ziele , voor de
eene of andere van deeze werkzaamheden , niet an­
ders leeren kennen , niet anders kenfehetzen , dan
door die voorftellingcn en neigingen , welke mét
dezelve famenhangen , door die geene, welke te ge­
lyk met dezelve in de ziele aanweczig zyn. Indien
wy zelf deeze gemoedsgefteldhedcn in ons willen
voortbrengen , kunnen wy zulks niet anders doen , dan
door die voorftellingen , welke voor dezelve gunstig
zyn , in ons te verwekken of levendig te maaken.
Wat

394 OVER DE WAARE DAPPERHEID.
Wat wy in dergelyke zielsgefteldhedén niet uit
voorftellingen kunnen verklaaren, noch door voorftellingcn
bewerken: daarvan zoeken wy de oorzaak in
het ligchaam, in den omloop der vochten, in de fpieren,
in de grondftolfe van de ziele; - het geen
indedaad beteckent dat wy niet weeteu waar zy te
zoeken is.
Beide foorten van oorzaaken vinden wy ook by
deeze deugd van heldenmoed en deszelfs vcrfchillende
foorten vereenigd. -•—Een gedeelte van die flerkte,
dewelke tot geduld, en van die welke tot dapperheid
vereischt wordt, ligt niet in de denkbeelden, niet in
de grondftellingen. Wat het eigenlyk in zyn
geheel zy, is onbekend. Bit zien wy echter, dat
fterktc en gezondheid van ligchaam op moed, en eene
zekere toegcevende buigzaamheid van de zenuwen,
op geduld en Itandvastig uithouden, invloed hebben.
Beiden kunnen door zekere oelleningcn bevorderd :
doch beiden kunnen bezwaarlyk te gelyk in eenen
hoogen graad onderhouden worden. In zoo verre
de oorzaak van den moed in het ligchaam berust ,
kunn.. de beide foorten van denzelven niet by elkandcren
zyn. Zy vernielen elkandcren in zekeren graad,
zy fluiten eikanderen wederkeerig buiten.
Even zoo is het gefield met dc bekende oorzaaken,
dewelke in dc ziele, dat is in grondftellingen en neigingen
, liggen.
Wy kunnen flechts tweeërlei gedachten uitvinden ,
welke ons de moeielykheden kunnen helpen draagen :
de eene, dat die zwaarigheden zoo groot niet zyn ;
de andere , dat het goed is, om dezelve te verdraagen.
Dergelyke gedachten en geene andere zyn het,
die ons tegen het gevaar harden. En hier zyn dus
de

OVKR DE WAARE DAPPERHEID» 395
de groHdtegWèle^ , waaruit de beide hoofdfoorten
van den meed ontftaan, reeds meer aan eikanderen
gelykvormig.
Het denkbeeld , dat de moeiten of het gevaar zoo
groot niet is, fehynt niet van ons zeiven, maar van
dc natuur der dingen af te hangen, Zyn onze voor-
Hellingen van den graad der fmarte, van het drukkende
van den arbeid, van het verfchriklyke van het
gevaar ,' niet de gevolgen van zinlyke indrukfeleu,
welke wy zelf niet kunnen vergrooten noch verminderen?
• .
Eene enkele uitzondering zou deeze zyn , wanneer
zich met alle onze gewaarwordingen , en dus ook
met deeze, geduurig iets van onze oordeelvellingen
vermengde.
Maar hoedanig zou toch het oordeel zyn, hetwelk
ons bezwaarlykheden, rampen en gevaaren, geringer
zou kunnen voorftellen , dan dezelven aan anderen
menfchen, of ons zclven, op andere tyden, voorkomen
? Ongetwyfeld zulk een oordeel , welk ons den
menschlyken geest in het algemeen, of onzen eigen
in het byzonder, zoo groot voorftelde , dat voor denzelven
niets onverdraaglyk, niets onverwinnelyk zou
kunnen zyn , indien het zyn machine niet verfmelt:
of zulk een , 't geen ons hooger goederen beloofde,
welke door die rampen niet kunnen benadeeld worden.
Dat beide oordeelvellingen, naarmaate zy levendiger
worden , den menfchen moediger en geduldiger
maaken; weet elk , die ooit in nood of gevaar geweest
is, en nog tegenwoordigheid van geest genoeg
behouden heeft, om zich zeiven door het verftand te
kunnen troosten of te bemoedigen.
Het

395 OVER DE WAARE DAPPERHEID
Het vestigen van ons gezicht op zodanige menfchen,
die vóór ons even zo veel of meer geleeden
en doorgeftaan hebben ; een befchouwing van onze
eigene waarde , en het voorrecht van denkende en
verftandig handelende wezens; insgelyks het denken
aan onze byzondere voorrechten, aan onzen rang in
de maatfchappy, aan de meerderheid van verftand en
deugd, welke wy, ons zeiven boven anderen toevertrouwd,
of deezen ons hebben toegeftaan; dit alles
kan, volgens de algemeene ondervinding, dikwerf de
weeklagten der lydenden af breeken , het gemor van
den geplaagden of vermoeiden tot zwygen brengen,
en de fidderende knieën van den vertfaagden onder-
Iteunen.
Dan deeze denkbeelden gaan niet zoo zeer over
in het karakter van den mensch. Zy verhelfen wel
de ziele, in het oogenblik van lyden of gevaar, boven
haaren gewoonen toeftand; zy geeven haar eene
fterkere veerkracht voor zekeren bepaalden tyd. Maar
om haar voor altoos eene grootere kracht by te zetten,
moet 'er de tweede foort van oordeelvelling bykomen;
en moet dezelve een heerfchend grondbegiufel
worden.
Deeze is die grondftelling, waar door de STOICV-
NEN eenigen van hunne edele naarvolgcren zoo zeer
verhieven boven de overige menfchen: het is, die,
welke CICERO in het karakter van den grooten man
tot eenen hoofdtrek maakt.
Hy die in het gevoelen ftaat, (het zy gegrond of
ongegrond,) dat in de deugd, in de volmaaktheden
van den geest, alles gelegen is; dat geluk en ellende
alleen hierop berusten; dat alle andere toevallen,alleenlyk
een met ons verbelden ligchaam , niet ons zeiven
be-

OVER DE WAARE DAPPERHEID. 397
betreffen ; dat deezen ons wel Voor eenen tyd lang
door middel van het ligchaam, dewyl het ons werktuig
is , bezwaarlyk kunnen vallen en verhinderen ,
maar nooit ongelukkiger maaken, zoo lang zy in
onzen geest niets verergeren. Hy die dit denkbeeld
lang by zich zeiven heeft gekoesterd, moet ongetwyfeld
alles, wat hem imart of verfchrikt, voor hem zeiven
als van minder gewigt befchouwen.
Het ligt naamlyk in de natuur van den mensch,
dat hy, in eiken zeer onaangenaamen toeftand, genegen
wordt, zich denzelven als eeuwig voor te ftellen,
zich als ten eenenmaale ongelukkig te befchouwen.
Wie deeze gewaarwording, of verbeelding, (want eene
echte gewaarwording is het niet, dewyl zich 'er het
denkbeeld van het toekomende mede vermengt,) overwinnen
kan , heeft aan het kwaad deszelfs prikkel
benomen.
Daartoe dient nu die eerfte grondftelling. Het gevoel
van het tegenwoordige kan dezelve niet vernietigen
: maar de vreeslyke denkbeelden van de gevolgen
, en van den geheelen toeftand kan dezelve wegneemen.
Zy kan bewerken, dat de mensch, daar hy
in zichzelven eenen fchat van gelukzaligheid ontdekt
, dien men hem nooit ontrooven kan, gerust
omtrent zyn lotgeval over het geheel, zyne gedachten
alleenlyk met de rampen van het tegenwoordige oogenblik
bezig houdt , om aan de fmarte of vrees tegen-
ftand te bieden. ' En daar door is reeds zeer
veel gewonnen. De kracht der ziele wordt op deeze
wyze als in één punt faamen getrokken; daar dezelve
integendeel door de voorltelling van een dreigend
ongeluk en ellenden in het algemeen, verdeeld wordt
WYSBEO. IV. D. Cc in

•598 OVER DE WAARE DAPPERHEID.
in veele punten ; in welk geval de mensch geheel est
al aan de uiterlyke indrukfelen wordt prys gegeeven.
Dc tweede hoofdgedachte , welke wy in den gemoedstoeftand
van den dapperen of ftandvastigen man,
onderfcheiden kunnen, is deeze: het is goed, op die
wyze te lyden , of zich aan dit gevaar bloot te feilen.
Deeze gedachte is met dit eerfte grondbeginfel verknocht.
Wie gelooft, dat de deugd iets goeds is,
moet ook gelooven , dat elke gelegenheid , om de
deugd aan den dag te leggen of te beöeffenen, iets
gelukkigs voor den mensch is. En wanneer hy dus
het gelaaten verdraagen van de fmart, het uithouden
van eenen vermoeijenden arbeid , de onverschrokkenheid
in het gevaar, als deugd erkent: dan zal midden
onder het gevoel van den onlust, welke in zynen toeftand
onvermydelyk is, eene zekere vreugde daar uit
geboren worden, dat hy deeze deugd bezit, dat hy
dezelve thans kan beoefenen. Deeze vreugde is de
grootfte hartfterking : zy werkt wederkecrig , om de
deugd, waaruit zy ontftondt , te verhoogen, of meerder
werkzaamheid te geeven.
Dit zyn geene hersfenfehimmen van befpïegeling :
het zyn ondervindingen van ieder groot, zelfs van
ieder braaf man. Hy die zich nooit, in het oogen»
blik, dat by onder het verdriet of de fmarte meende
te bezwyken, door de gedachten, dat geduld
en een handvastige moed deugd is; dat by zich hierin
als een beter, als een volmaakter mensch gedraagt,
— plotsling verfterkt, bemoedigd gevoelde: zulk een
mensch is met het vermogen der deugd nog onbekend.Daar-

OVER DE WAARE DAPPERHEI D. : 399
Daarby komt nog het denkbeeld van plicht, wanneer
het kwaad, het welk wy lyden, of de gevaaren ,
aan welken wy ons blootftellen , gewigtige goede
gevolgen hebben, zelfs voor anderen, inzonderheid
voor het algemeen; of wanneer zy ons door een beroep
worden opgelegd , hetwelk algemeen nuttig cn
voor de Maatfchappy onontbeerlyk is.
Doch dit heeft niet in alle gevallen plaats, waar
moed en ftandvastigheid vercischt worden. Veele bezwaaren
, veele moeilykheden, veele gevaaren in het
menschlyk leeven, moet men ook zonder deeze redenen
op zich neemen: ten minften naar onze ondervinding.
Zy zyn gevolgen van die inrichtinge der
dingen, welke de verftandige man voor goed erkent;
doch zy werken voor zyne oogen niets goeds. By
dit kwaad is de eenige bemoediging, de eenige troost
van hem , die ftandvastig lydt, deeze, dat hy zich
als een man, en wel als een edel man gedraagt.
By dien arbeid en die gevaaren daarentegen, dewelken
voor het gemeenebest ondernomen, of ons door
ons ampt worden opgelegd, werken nog andere beweegredenen
mede , waartoe ook eerzucht en boope
op belooning behooren. Weshalven men ook altyd
meer menfchen gevonden heeft, die dapper in den
oorlog of ftandvastig in amptsbezigheden waren, dan
zulken, die hun huislyk afgezonderd leeven, in eene
ftille, maar onafgebrookene grootheid van geest, geleid
hebben.
Tot de grootmoedigheid in de openlyke werkzaame
famenleevinge helpt niets meer, dan de vaderlandlievende
geest (the public Jpirit.~) Hoe meer een mensch
alle zyne gedachten, alle zyn belangen aan de Maatfcbappy
verknocht heeft , waarvan hy een medelid
Cc % is,

4©0 OVER DE WAARE DAPPERHEID.
is , of aan de beftuuring van dezelve; zoo veel te
minder is hy voor zichzelven bezorgd. Perfoonlyke
moed is altyd het gevolg geweest van eene fterke liefde
voor het vaderland, of voor den Vorst. Alleen te leeven
, zich alleen te gevoelen, maakt vreesachtig: met
veelen in gezelfchap te leeven , zich innig met hen
verëenigd te gevoelen, maakt dapper.
Hoe zeer moet het dus niet de dapperheid of het
geduld van een verftandig man verfterken, wanneer
hy zichzelven befchouwt als met het gantfche geheel-
ai verbonden , cn wanneer hy zich eenen Regcerer
van de hoogde wysheid en goedertierenheid , aan de
fpitze van hetzelve voorftelt? De vaderlandsliefde
verfterkt my alleenlyk alsdan, wanneer ik, in
het gezicht van myne medeburgeren, en voor hen,
werkzaam ben of lyde. Het ftandvastig geloof aan
eene Voorzienigheid, verfterkt en verheft den menschlyken
geest in alle tyden en gevallen.
Deezen zyn dus de grondbeginzelen van dc dapperheid
, welken in de ziele liggen , dat is , die wy
door voorftellingen kunnen uitdrukken : gevoel van
dc waarde der menschheid ; gevoel van onze eigene
waardigheid; juiste waardeering van de goederen, die
wy opofferen , van de ongelukken, aan welken wy
ons moeten blootftellen ; overtuiging , dat ftandvastig
en dapper zyn , eene deugd , en dat deugd
gelukzaligheid is; vervolgens yver voor het gemeencbcst
en voor het beroep, hetwelk men waarneemt;
liefde voor het Vaderland en voor den Vorst; eindelyk
hoope en vertrouwen op God.
Alle deeze neigingen en gevoelens verfchaffen zoo
wel moed in gevaar , als geduld in Iyden. In zoo
verre deeze deugden haaren zetel in de ziele hebben
ge-

OVER DE WAARE DAPPERHEID. 401
gevestigd, behoeven ze niet noodzaaklyk van elkandere
gefcheiden te zyn. Maar onze geaartheid (tempé'
rament) kant zich, gelyk ik gezegd hebbe , gewoonlyk
tegen de eene of andere. Dit temperament te
leeren kennen, en, waar dit het zwakfte is, daar het
gemoed zoo veel te meer te bevestigen, door aan hetzelve
die grondbeginfelen voor te houden; dit behoort
mede tot de beöeifening van deeze, zo wel als van
elke andere deugd.
De ondervinding leert, dat alles, wat ons gemoed
vrolyk maakt, ook den moed opwakkert. Op de zelfde
wyze helpt ook de verheffing van den geest, om
hem opgeruimd te houden. Elke infpanning van onze
krachten , wanneer dezelve het ligchaam niet uitput ,
gaat ligtlyk over tot vrolykheid. Die zelfde gefteldheid
, die zelfde eigenfchappen van het gemoed ,
welke ons onderfteunen in gevaarlyke tydpunten van
ons leeven , maaken ons in alle anderen gelukkiger.
Wie als een man kan lyden , geniet ook als een
man , dat is , veel fterker.
Maar gelyk wy nu alle hoedanigheden van andere
menfchen, aileenlyk uit hunne handelingen opmaaken:
zoo noemen wy ook aileenlyk hem een groot man,
die waarlyk groote daaden verricht heeft. Groote
daaden , zegt CICERO met recht, zyn zulken, die te
gelyk van eenen grooten invloed, en met groote moeilykhedcn
verknocht zyn. Om eene kracht te kunnen
afmeeten, moeten wy eerst opgemerkt hebben, welke
gfoote hindernisfen dezelve in ftaat is te kunnen
Cc 3 over-

40Ï. OVER DE WAARE DAPPERHEID.
overwinnen. Ook wordt zelfs de aanleg tot het groote,
uit gebrek aan oefFening, niet uitgewerkt en ontwikkeld
by zodanige zielen , die in eenen al te kleinen
kring van werking befloten zyn. Hier is wederom
de vereeniging van natuur en geluk met de verdien*
fte nodig , wanneer 'er dat geene uit ontftaan zal,
wat wy den grooten man noemen. De natuur moet
fterke krachten , en door dezelve het zaad tot de
opgenoemde grondbeginfelen en neigingen, in de ziele
gelegd, en het ligchaam vast en duurzaam genoeg voor
de inwerking van zulk eenen geest, gevormd hebben;
en het geluk moet den mensch in omftandigheden
hebben geplaatst, zodanig dat hy aan groote ingewikkelde
en algemeen nuttige bezigheden deel kan
neemen. Het is onloochenbaar,-dat ftaatsbezigheden
voornaamlyk van deeze natuure zyn. De voorwerpen
zyn groot: landen, volken; derzelver verbindtenisfen,
derzelver twisten; het wel en wee van veele
duizenden. De talenten, die daartoe behooren, zyn
uitgebreid , gelyk de voorwerpen menigvuldig zyn ,
welken door eenen Staat omvat worden; de zwaarigheden
zyn menigvuldig, dewyl hier onafhanglyke menfchen
cn hunne hartstochten tegen elkander ftryden ;
ook vindt men nergens meer gevaaren , dewyl het
geweld de hoogfte befiisfende rechter zyn moet.
VVeshalven ook het behandelen van deeze voorwerpen
zelfs de verbeelding, dat men 'er deel
'aan heef:, — 1
— tot zekere verheevenheid van ziele
, behulpzaam kan weezen. En misfehien is dit
ééne van de redenen , waarom in vrye ftaaten zoo
veele onverfchrokkene ftandvastige mannen te voorfebvn
komen , dewyl de algemeene richting der gemoe-

OVER DE WAARE DAPPERHEID. 4°3
moederen tot ftaatkundige bezigheden overhelt. Niet
alleen verkrygt elk burger een hooger en verhevener
denkbeeld omtrent zich zeiven en zyn gewigt , •
eene gewaarwording, die, gelyk ik aangemerkt hebbe
, den moed verfterkt : maar hy verkrygt ook een
grooter aandeel in het algemeen belang; en de nationaale
hartstochten , welke tot dapperheid opleiden,
krygen het overwigt boven de byzondere hartstochten,
welke den geest kleinmoedig en bevreesd
maaken.
Cc 4

IL
A L G E M E E N
M A G A Zr Y N.
NATUURKUNDE EN NATUURLYKE HISTORIE,
Cc 5

V E R H A N D E L I N G
O V E R D E
L U C H T V E R H E V E L I N G E N
D O O R
WILLEM FAN BARNEFELD,
A P O T H E C A R .
(Fervolg van IF Deel, bladz. 49.)
IVde H O O F D S T U K .
4°?
'T BEGIN EN VOORTGANG VAN EENE WATERHOOS,
EN HAARE GEVOLGEN.
De waterhoos,-is eene der allerzeldzaamfte, natuurlyke
verfchynfels , van de oorzaakgevende Luchtverhcvelingen,
en dus, gelyk alle andere Luchtverfchynzels
, van de Electrike Stofe, de uitwaasfeming, en
van 'de Lucht door wind in beweeging gebragt, oor-
i s e e n e
fpronkclyk C» Zy verneveling, die zo by
haare wording, voortgang, als uiteinde, eenen grooten
voorraad van omftandigheeden oplevert, die onze
verwondering , maar nog meer onze natuurkundige
overweegingen waardig zyn , waardoor wy , naar
myn inzien, tot diepe geheimen, in de Luchtweêrkennis
kunnen geraken , en tevens niet minder zullen
overtuigd worden, dat, hoe onbegrypelyk eenvoudig,
(*) Algemeen Magazyn lilde Deel, N. F.j>ag. 779.
in

o S
4
V E R H A N D E L I N G
in de Natuur, de oorzaak ook zy, de uitwerkzelen
O! telbaar kunnen weezen.
Dan al aanftonds bevinden wy ons in een wyden
Oceaan van onzekerheeden , waarop wy voorzeker
een goed compas nodig hadden, om ons te geleiden;
dan, daar ons deze volkomen wegwyzer ontbreekt ,
moet ik egter myne geachte Hoorderen, over het bedryf
yan den Stuurman laaten oordeelen, en om hunne
gewoone toegevenheid ernftig verzoeken. Te meer
daarom, om dat aan den eenen kant, de Schryvers
over deeze Luchtverheveling, in 't gemeen zeer duister
zyn, verfchillcnde gevolgen naar ieders denkwyze
uit hunne waarneemingen afgeleid hebben , en zeer
veel van myn gevoelen deswegens verfchillen.
Eene Waterhoos is niet eene zo zeer gewoone verhevcling
, die ons onder 't oog valt, en desgelyks
voorkomt als de reegen, de fneeuw of andere voort»
brengzcls des dampkrings; dezen yerfchynen op eene
zekere plaats , op verre afïTanden , en is dus voor
ons gezigt zeldzaamer, dan geene, welke algemcener
verfehynt ; terwyl op eene enkele plaats eene hoos
ontftaat, en de Lucht voorziet van water, word dit
water, gelyk fneeuw, regen enz. in eenen onafmeetbaaren
omtrek, uitgeflort; daarby valt het waar'neemen
van waterhoozen, den Zeelieden het meest te beurt
en deze zyn juist het minst gefchikt tot waarneemingen
van dien aart. Ook de Zeelieden zich in de nabyheid
van dit verfchrikkelyk verfchynzel bevindende,
heeft verbaazing, boven eene gepaste zorg voor zich
zeiven, meestal de overhand, om iets meer te verwagtcn,
dan gebrekkige waarneemingen. 'Er zyn egter verfcheide
waarneemingen van waterhoozen, naauwkeurig
genoeg, om ons in ftaat te (tellen, o:n met ontwikkeling

OVER DE LUCHTVERHEVELINGEN. 409
keling van de duifterfchynende uitkomlTen , den waaren
aart der Iloozen te verklaaren.
De Hoogleeraar MUSSCHENRROÊE , in zyne beginzelen
der Natuurkunde, gaf ons deeze verkorte fchetze
van een Hoos. Hy zegt dan , „ dat de Hoozen van
„ binnen hol, en zonder water zyn, om dat de bin-
„ nenfte deelen , door de middenpunt vliedende kragt,
„ wegens de fnelle omdraaijing wegwyken. Dat de
„ holle binnenfte oppervlakte niet kwaalyk gelykt,
,, naar eene fchroef van ARCIIIMEDES. Dat veele
,, waterdeelen van buiten afvliegen. Dat dezelve
„ fchuyns uit de wolk hangt. Indien zy boven de
,, Zee hangt, en byna tot aan deszelfs oppervlakte
„ genaderd is , dat 'er als dan uit de Zee opryst
,, een andere Pylaar, welke de nederdalende tracht
te ontmoeten. Dat de Hoos ligte lichaamen aantrekt
, opneemt, en tot boven in de wolken met
„ zich voert. Dat zy vervolgens eene ongeloofelyke
menigte water uitgeeft; alles te onderfte boven
„ werpt; verdraait; en de fterkfte ligchaamen aanftuk-
„ ken breekt ; dikke boomen uit den grond rukt,
„ en fcheepen omkantelt." Voorts maakt zyn Hooggeleerde
melding, van eene Hoos gezien te hebben,
by welke gelegcndheid de verwoesting zo algemeen
was, „ dat ze, behalven de omverwerping van vee-
„ le geevels , daaken , fchoorfteenen enz. ook veele
„ zwaare lindenboomen , over de 100 jaaren oud,
,, om verre wierp, en de uitwerking der veroorzaak-
„ te wind allerverbaazendst was te befchouwen."
De Heer PYME , in Engeland, heeft in de Wysgeerige
Verhandelingen van Londons Koninklyke Sociëteit
, twee of drie hoozen, in Jorkfhire ontftaan,
medegedeeld, komende de omftandigheden hierop uit:
„ De

JLIO V E R H A N D E L I N G
„ De wolken wierden in de bovenlucht fterk be-
„ woogen, en dreeven faamen , waarop zy zwart,
en in het rond gevoerd wierden. Hierop ontftond
,, een dwarlend en kraakend geraas , als van moo-
„ lens: kort daar op zag men, uit het midden der
„ faamvergaderde wolken, een hoos, of lange buis,
„ waarin hy eene fpiraale of flangvormige beweeging,
„ gelyk aan een fcbroef, waarnam, waardoor het wa-
ter om hoog getrokken wierd."
Een tweede waarneming kwam daarna den Heer
PYME onder het oog , nagenoeg, in de omftandigheeden
overeenkomftig met de eerfte, dog alzo deeze
op het Land neerviel, achte ik nodig te melden, dat
hy zag „ dat het water in het nederdalend verleng-
„ fel , fchoon de oppervlakte noch van aarde noch
„ van water aangeraakt wierden, fchroefvvyzeopwaards
,, wende, en alles wat deeze fcbroef aanraakte, naar
„ boven deed draaijcu. In haaren voortgang, bewoog
„ zy langzaam over een boschje van boomen , die
„ onder haar in eene cirkelvormige beweeging, als
rysjes boogen."
In een ander voorbeeld, in deeze verhandelingen,
door den lieer RICHARDSON waargenomen , wordt ons
berigt, ,, dat eene Hoos -naby Coln in Lancafhire
,, brekende, het land onmiddelyk overftroomde."
Nog in andere voorbeelden vinde ik, „ dat eene
„ wolk, uit welk de Hoos voortkwam , van boven
„ bleek witachtig, cn van onderen zwart was."
Een zeer naauwkeurigc waarneming van eene Hoos,
vinden wy ons medegedeeld, in de Maatfchappye der
Wetenfchappen van Haarlem: waargenomen door den
Wel Ed. Heer en Mr. j. F. DRYFHOÜT, en te vinden
in het lilde deel van derzelver fcjirifcèn. Deeze
waar-

OVER DE LUCHTVERHEVELINGEN. AU
waarneming is te opmerkelyk , dat ik hier niet de
juiste omftandigheden van dezelve,doch verkort,zoude
aantekenen. Hy zegt dan, dat Hy by ruuw weder,
„ een zwarte wolk waarnam, welke in het west zuid-
„ westen hangende , uit veele kleine wolkjes, even
„ als ballen , was te famen gefteld, welke zich tot
„ eene langwerpige wolk formeerden, en welk wolk-
geftel, om, en in zich zeiven, woelde, draaide en
,, omwentelde.
„ Geduurende deeze verbaazende beweegingen ,
„ zakten 'er eene menigte Fnazels , als dikpuntige
„ draaden, met eene geduurige flodderende beweeging,
,, uit dit wolkgeftel nederwaards af , in den damp-
„ kring; terwyl diergelyke Fnazels, onder de wolk,
„ in den dampkring gebooren , door dezelve weder-
„ om aangetrokken wierden: alles zeer overeenkom-
„ ftig, zegt hy, met de geduurige aanftootende en
„ aantrekkende werking van de Electricitcit op lig-
„ te ligchaamen.
,, De wolk bleef zonder verandering in die gettal-
„ te hangen, 7 a 8 minuuten, naar dat hy dezelve
„ ontdekt had, als wanneer de ronde ballen tot dén
„ trokken, en de wolk noordelyk af zeewaards aan-
„ dreef, terwyl aan de zuidoost zyde van dit wolk-
,, geftel , eene donker aschgraauwe ftaart, of ftraal
„ ncderzakte , zynde van dezelfde kleur , als de
„ zwaare flagregen-vlaagen, en welke ftraal van eene
,, fpitze punt voorzien was, die, in vier feconden tyds ,
„ tot op den grond toe nederdaalde, alwaar de ftraal
,, omtrent tienmaal dunder was, dan van boven, en
„ van een bogt voorzien zynde , veel gelykheid had
„ met een walvisch-baard.
„ IN iettegenitaande den verren afitand, nam hy dui-
„ delyk

41& V E R H A R D E LING
„ delyk waar het geweld en rumoer, dat by de aan-
„ raaking der punt van de Hoos, op de oppervlak-
„ te der aarde en der zee voorviel, en hy vergeleek
„ dit by het fpringen van een bom, of het barften
van een myn.
„ Het voortlopen deezer Hoos, over land of duin,
„ duurde 10 of 12. minuten, naar zyne beste waar-
„ neeming ; en over de Noordzee drie a vier minu-
„ ten , als wanneer zyn ftaart inkromp, en by wyze
„ van een flodderend lint, zuidwaards op, verwaaij,
de, en voorts verdween.
„ De berigten van verwoesting, welke deeze Hoos,
„ in zynen voortgang had aangeregt, waaren jam-
„ merlyk; hebbende onder anderen een van Heen ge-
„ bouwde waagenfchuur, en verfcheiden zwaare ypen-
,, boomen omvergeworpen; ook een wagen geladen
„ met hooi geheel omgekeerd, zo dat de wagen boven
„ op het hooi, en het hooi onder dcnzelven gevon-
„ den wierd ; terwyl in den omtrek, alwaar deeze
„ hoos pasfeerde , veel water uitgeftort wierd, en
„ een geluid veroorzaakte als het gepiep van veele
„ vogelen."
Den 17 May 1773. zaagen Capheln COOK en zyne
medgezellen,naby nieuw Zeeland,verfcheiden Hoozen,
„ uit een van welke, toen zy zich op de Zee be-
55 gaf, en met de kolom uit de Zee opkomende ver-
„ eenigde, een blikfemftraal, dog zonder donder of
„ geluid te veroorzaken, voortkwam."
In het Graaffchap Lincoln heeft men ,, eene Hoos
„ gezien, die eene vuurige kolom, of ftaart naar zicii
„ fleepte." En den 4 Juny 1749 zag 'er Pater nos-
COVISCH te Romen ééne, ,, die veel nadeel deed cn
„ geduurig blikfem ftraalen uitwierp."
Nog

OVER DE L U C H T VERHEVELlNGEN. 413
Nog vinde ik in COOKS Reizen aangetekend , „ dat
„ eene Hoos ogenblikkelyk verdween, na dat ze een
•s, blikfemftraal had uitgefchooten."
In den Perfifchen Zeeboezem, niet verre van het
Eiland Quefemo, zag THEVENOT, op den afftand van
een kanon-fchoot van zyn fchip, ,, het zeewater,
„ als kooken , en tot een voet hoog opligten ; het
water fcheen wit, doch in een zwarter rook op te
„ willen, even als of men onder een ftaand bos-ftroo
„ vuur gelegd had; hier by hoorde men een dof
geluid, als van een fterk vlietenden ftroom, ver-
„ zeld van nog een ander geluid, meer helder, gelyk
s, dat van een fluitende Hang'. • • Weinig tyds
„ daarna zag liy een donker kanaal , even als een
rook, die, met groote fnelheid, tot de wolkeu op-
}J fteeg. Dit kanaal was niet meer dan een vinger
, t dik, en het gemelde geluid bleef aanhouden. Het
„ zonnelicht belette hem vervolgens meer van die
„ Hoos te zien: dit verfchynzel had een half vierde
„ uurs geduurd. Terftond daarna , zag hy in het
„ zuiden en westen, drie anderen, allen ontftaan ,
„ gelyk de eerfte. Een van die wierd vervolgens zo
„ dik als een arm, naderhand nog dikker, en eindelyk
zo dik als de ftam van een boom."
Uit deeze waarneeming fehynt, dat het water in eene
hoos kan opklimmen, zonder eene voorafgaande nederdaaling
eener wolk; en omtrent de mogelykheid van dat
verfchynfel is ook FRANKXIN Van het zelfde gevoelen.
•De Heer LE GENTIL heeft in zyne Reize rondom
de waereld zes Syphoos te gelyk, even als die van
THEVENOT , waargenomen.
De Heer SPARRMAN zag verfcheiden Hoozen, op
de overftroomde Rystvelden aan de Rivier Kanton
• MAT UUR K. IV. D. Dd in

4*4
V E R H A N D E L I N G
in China, en D. SHAW, in de Middelandfche Zee, tus-
fchen de voorgebergtens Carmel Gracgo en Laodi-
cea , alle welke in de omftandigheden genoegzaam
met de reeds befchreevene overeen koomen.
Meer voorbeelden van Hoozen, zo dezelve in de
uitkomst eenig verfchil opleverden, zouden wy kun­
nen bybrengen, dan my dunkt zy zouden overtollig
zyn; want behalven dat deezen genoegzaam zyn, om,
in het vervolg deezer verhandeling, onze aandagt op
de voornaamfte byzonderhedcn, waarvan Hoozen vcr-
zeld gaan, te kunnen vestigen, zoude ik door de een­
tonigheid der vernaaien, uwen kiefchen aandagt kwet-
zen. Jk zal 'er alleen nog by voegen, ,, dat in den
„ jaare 1771. eenige Zeelieden vyf hoozen te gelyk
op de Zuiderzee zagen; terwyl andere Zeelieden,
„ elf andere, gelyktydig, op de Noordzee waarnaa-
„ men."
Deeze bjrgebragte voorbeelden nu zullen ons over­
vloedige ftofl'e aan de hand geeven , om derzelver
wording , beftaan en verdwyning te befchouwen, en
zo veel mogelyk te verklaaren. Wil men meer be-
fchryvingen van Hoozen leezen, men vind ze in ver­
fcheiden Reisbefch.yvingen, in de Indifche Zeeën
naar China, gemeenzaam aangetekend; voorts leeze men
de zeer omftandige berigten van Hoozen, in dc Nieu­
we Geneeskundige Jaarboeken, in het Ifte deel, door
den Heer MARTINET, en een foortgelyk in No. 9 van
de Nieuwe Algemeene Vaderlandfche Letteroefeningen,
door den kundigen Heer HOUTTUIN waargenomen,
cn op den 31 July 1787. omltreeks deeze Stad voor­
gevallen.
Alle deeze Schryvers, vooral de Heer DRYFHOUT,
hebben ons hunne aanmerkingen medegedeeld, over
het

O V E R D E L U C H T V E R H E V E L I N G E N . Al5
het ontftaan, de werking enz. der Hoozen; dan ik
heb my zorgvuldig gewagt, die over te neemen. Ik
vernam al ras de grootfte dubbelzinnigheid en tegenftrydigheid
, in de vergelyking zo wel van hunne
onderlinge, als byzondere redeneeringen. Derhalven,
zonder de waardy hunner aanmerkingen , op eenigerlei
wyze te verminderen; zonder de achting van
zulke verdienftefyke mannen te krenken, zy het my
• geoorloofd , geene van hunne bedenkingen , hoegenaamd
, over te neemen , opdat alzo de vryheid
myner denkbeelden minst bepaald worde, 't Zy egter
verre van my, dat ik alle uitleggingen en verklaa-
• ringen van de beroemdlte Natuurkundigen verwerpen
zoude ; maar in 't algemeen heeft men oorzaaken en
uitkomften berekend , zonder genoegzaame Electriciteit-kunde,
en zonder de kennis van de waare eigenfchappen
der electrieke wolken. Nog maar zedert eenige
jaaren, heeft men de Electriciteit des dampkrings ,
als ten opzigte van de Lugtsgefteldheid werkzaam,
erkend. My aangaande, ik ben thans volkomen overtuigd,
dat de Electrieke ftoffe daarin eene voornaame
rol fpeelt. De tyd en ondervinding hebben my in dit
gevoelen verfterkt, en in de voorgaande hoofdftukken
aangefpoord, om dit zo veel mogelyk te bewyzen.
Veele beroemde Mannen waaren reeds lang van het
zelfde gevoelen. De groote FRANKLIN was de eerfte,
die de Electriciteit des Dampkrings ontdekte. De
voortreffelyke Vader BECCARIA, was een der eerften,
die de geboorte van eene Hoos , van de kragt der
Electrieke ftoffe afleide. Doch ik meen, dat zy, die
de wording eener Hoos, enkel aan de Electrieke ftoffe
toekennen, deeze ftelling bezwaarlyk met voldoende
bewyzen zouden kunnen ftaande houden. 'Er is
D d a ook

^lÓ V E R H A N D E L I N G
ook geen noodzakelykheid toe; egter geloof ik aan dc
volftrekte noodwendigheid der Electriciteit, by eene
Hoos. Wie weet intusfchen, hoe verre wy nog van
den waaren weg af zyn ! Wy mogen echter ons verzekert
houden, dat, gelyk wy, op de grondilagen der
gedagten van vroegere waarneemers , veelen onzer
'Natuurbefchouwingen plegen te bouwen ; wy ook
den grondflag kunnen leggen voor hen, die, door verdere
nafpooringen en ondervindingen, de juiste oorzaaken
geheel zullen uitvorfchen.
't Kan egter niet ontkend worden, dat de dwalingen
in de befchouwing der natuur, door beroemde
•Mannen ingevoerd , eene groote hinderpaal aan den
voortgang van nadere ontdekkingen zyn geweest; en
darde kennis wegens het ontftaan van Hoozen, meest
ontleend zynde van befpiegelende befchouwing, ligtelyk
met dwaline.cn vermengd wierd. üe Heer DU BUFFON
onderfcheidt twee foorten van Hoozen; de ééne noemt
hy Trombe , en daalt alleen van boven uit de wolken
•naar beneden ; en de andere, Typhon genaamd , word,
;',egt hy, door de winden gebooren, maar ook wel,
naar i zyne meening , in de Zee, door onderaardsch
ruur. Dit laatfte gevoelen zal niemand genoodzaakt
zyn aantcnecmen , die de gemeenzaamheid van het
electrieke vuur, by eene Hoos kan bewyzen, en tevens
overtuigd is dat dc nitvlieting van blikfemftraaïe.n
, in de eerfte nadering van eene nederdalende
Hoos , zeer gemeen moet zyn.
Naarmaate van de zeldzaamheid des vcrfchynfels
fielt men zich nog zeldzaamer dingen vóór , en wederom
nog zeldzaamer denkbeelden worden 'er gevormd
, om ze te verklaaren , en naar die maate wykt
men van de eenvoudigheid het meest af. De beroem-
3iw>o . . . de

OVER ï) E LUC HTVERHEVEtiNCEN. AI?
de FRANKLIN , die Verfcheide Hoozen bcfchryft (&),
geeft eene korte en mogelyk een der beste verklaa­
ringen van de Hoos; doch dezelve is onvolkomen ,
omdat hy aan den dampkring het vermogen van druk­
king toefchryft, om het water tot in de wolken op
te voeren , zonder eenige bepaling of tusfchenkomst.
Doctor PERKINS te Boston fpreekt hem hierin tegen,
maar valt in een ander uiterfte ; en twyfelt daarom,
of wel ooit eene Hoos, zo als men meent, beftaan
hebbe; ook vermoed hy , dat de middenpunt-vlie­
dende kragt, iet water van de Buis buiten den kring
van werking zoude werpen , omdat hetzelve , naar
zyn denkbeeld, te zwaar is.
Uit deze weinige voorbeelden van verfchillende ge­
voelens zien wy , hoe nutteloos wy den tyd zouden
-verfpillen, indien wy uw aandacht, tot vergeLyking of
wederlegging van dezelve , wilden bepalen. Ik waag
het dan liever, myne gedagten, vrymoedig, over het
beftaan der Hoozen voortedraagen.
De verwekking of geboorte van eene Hoos, fchry-
ve ik aan vyf oorzaaken toe, welke gelyktydig in den
dampkring aanweezig en werkzaam zyn ; en van
welke de eene zonder de andere niet in de moge-
lykheid is eene Hoos voortebrengen. Het zyn oor­
zaaken , welke allen te gelyk tot het beftaan der Hoos
mede werken, doch welke men als zo veele natuurlyke
aanleidingen zoude kunnen befchouwen, door de Oor­
zaak aller dingen gewrocht en vastgefteld; waardoor
ze, van dien kant bezien, thans volltrekt lydelyk
wor-
(b) FRANKLTN, Experiments and Obfervatiens on Eieftricity
5 fft. Edition. Lendon (4/0) 1774-
Dd 3

A I5 V E R H A N D E L I N G
worden, en flegts liet einde volbrengen, waartoe ze
beftemd zyn en in den Dampkring dienen moeten.
Indedaad de Natuur is zo gefchaapen, dat ze, naar
die beftemming, als uit zichzelven, door de veranderingen
en uitkomften, die de wederkeerige werking onderling
te weeg brengt, gezegd zoude kunnen worden
, dat ze als 't waare tot eene geftadige herfchepping
verpligt is; terwyl tot dit noodzakelyk einde,
de verfcheidenheid der dingen zeer gunflig mede
werkt.
Zyn de dampen, de koude en de Electriciteit nodig
om hagel en fneeuw voort te brengen ? Zyn de
daar door geformeerde wolken tevens met een overvloed
van Electriciteit nodig, om blikfem en plasregen
te veroorzaaken? Zyn betrekkelykheden van verwandfchappelyke
en afkeerige Electriciteit in den dampkring
nodig, om de gewoone reegen te verwekken,
en is de zwaartekragt der ftof by alle deezen volftrekt
onontbeerlyk? Is by eene hoeveelheid Electriciteit
, in de boventte gewesten, een zeer verdunde
Lucht nodig , te gelyktydig met dc vereeniging van
de uiterfte deelen des dampkrings der Zonne (c),
(e) Zo lang het onbeflist is, of het Noorderlicht zyn tor.
fprong heeft van de ELECTRIEKB STOFFE , of, volgens het ge­
voelen van MEEIAN, van het ZODIAKAAL LICHT,door eene ver­
menging van het zelve, met de hoogstverdunde Luchtdeelt­
jes , aan de uiterfle grenspalen van onzen Dampkring; get-
ve ik in bedenking, of de oorzaak van het noorderlicht niet
wel zoude kunnen ontftaan. door eene vereeniging van dat
gemelde Zodiakaal Licht met de Electrieke Stoffe, waar
om
door

©VER. DE LX7CHTVERHE VELINGEN. 419
om een fchitterend Noorderlicht te vormen , even
zo word 'er ook tot eene Hoos vereischt:
I. Zeekere winden, die regtsflreeks tegen, of fnydtnd
even langs elkander waaijen.
II. De drukking van den Dampkring. '
III. Verdunde , en tot wolken vereenigde vogt en,
bekwaam om , door den wind in beweeging gebragt ,
te kunnen nederzakken.
IV. Een overmaate van Electriciteit; overmaatig
in opzicht tot de vogten, welke zy als conductor behoeft
en waaraan de wolk op dien tyd gebrek heeft;
en eindelyk:
V. De zwaartekragt in de nederd talende Dampen,
die de SIPHO, of de draijende buys uitmaaken.
Van deeze vyf oorzaaken, houde ik de eerfte en
tweede, te weeten de tegenftrydige winden en ds
drukking des dampkrings , voor volftrekte beweegoorzaaken.
De derde, te weeten het nederdalend water,
voor het hulpmiddel, waarmeede vervolgens de opryzing
bevorderd word. Voorts de vierde oorzaak, te
weesen de hoeveelheid van Electriciteit, houde ik
voor een volftrekt noodzakelyke eigenfehap in de
wolk, om het opgerezen water aldaar, by derzelver
aankomst , terftond uit te breiden. En eindelyk de
vyfde oorzaak, de zwaartekragt, als een middel om
de verwydering der deelen in de fchroefvvyze buis
te beletten.
Zonder vogten of andere Conductors is 'er geen
Elcc-
door de laatfte in beweging word gebragt; omdat toch de
overeenkomst van de gedaante tusfehen het Noorderlicht
en de Electriciteit, in V luchtledige zo treffend is.
Dd 4

420 V E R H A N D E L I N G
Electriciteit, en zonder Electriciteit zyn 'er geen vog,
ten. Zonder die beiden is 'er geen wolk, en zonder
wolken of aanleiding om die te formeeren, is 'er geen
Hoos. Zonder eene dwarlwind, die eene opgaande
fchroef van water vormt , is bet onmogelyk , om
in den dampkring tevens een luchtledige kolom, van
de wolken af tot de oppervlakte der Zee toe, te
veroorzaken; en zonder deeze luchtledige opgaande
ruimte was bet onmogelyk, dat immer het water
kon opryzen, terwyl boven alles, zonder de gewoone
drukking, en vooral zonder de zydelingfche drukking
van den Dampkring , vervolgens niets van dit
verfchynfel zoude gekend worden. Deeze moet opwaards
, even als in een Hevel nederwaards, het vogt
overbrengen , en langs de luchtledige buis, van Hip
tot fiip , tot aan de plaats daar de wolken in eene
genoegzaame ydele lucht verkceren, voortdrukken.
Behalven deeze onbetwistbaare waarheeden, die elk
op zich zeiven de volmaaktlle zekerheid hebben , en
zonder welke de natuur, die nimmer van zyne vastgeftelde
wetten afwykt , geene nieuwe wonderen
doet , kunnen wy nog aanmerken, dat de winden
den eveuwigtigen Haat der wolken verbreeken, de vogten
meer dan verdraagzaam famen persfen , de wolk
zwaarder maaken en doen daalen, in de meerder verdikte
lucht; de Electriciteit yan twee kanten te gelyk
aanbrengen , ophoopen, en in de wolk te overvloedig
maaken.
Vcrbeehien wy ons nu eens een wolk , welke beweegbaar
in de Lucht is, door twee winden te famen
geperst ; eene Wolk , welke reeds van eene
overtollige Electriciteit vervuld is , en waarvan wy
ons met opzjgc tot derzelver uitgebreidheid, een veel
te

OVER CE I.UCIITVERIIEVELINGEN. 4"
te kleine verbeelding maaken. Verbeelden wy
ons , by deeze te famenpersfing van vogtdéelen ,
eene inëendringing en verdikking van electrieke (toffe,
welke door die beide aanftroomende winden daarenboven
in die wolk van elders vermeerderd word ;
(want 'er is geen wind, vooral in pnweerige dampkringen
, welke geen Electriciteit met zich voert.)
door welke aanwinst in de wolk, eene groote overmaate
van Electriciteit plaats grypt , en dus eene
neiging in dezelve verwekt word, om nieuwe conductors
te ontfangen, die zy voorzeker zal tragtcn
tc bekoomen , langs de Trompet die nederdaalt ;
en door welke oorzaak die ook gevormd zy, de
Electriciteit haar aandeel in de nederdaaling der
vogten , door aautrekkingskragt betoonen, en daarna
niet minder in de opnecming van de wateren dei-
Zee naar boven zal doen blykcn.
Verbeelden wy ons, dat door de twee tegenftrydige ,
of elkander zydclings rakende , en dus noodwendig
om elkander lopende winden, een hollen cylinder, die
luchtledig is, gevormd worde, en wel van de wolk
af , tot op de oppervlakte van het aardryk of der
zee', dan zullen wy ras vinden, dat eene doorzakking
van de zelfftandigheid der wolk het onmiddelyk
gevolg moet zyn , ter plaatzc daar de digtheid des
dampkrings veryld is. De wind moet zich het meest
verheffen , ter plaatze daar de te rugkaatzing fterker
is, en doet deeze doorzakking der wolk , door de
dnaijing tot een fpiraale Buis gevormd, zeer fnel nederdaalen
door de Luchtledige ruimte, en, zodra zy
naby de Zee komt, het zeewater, dat tot 32 voeten,
door de drukking van den dampkring kan opryzen,
aantrekken tot aan die Luchtledige Cylinder; als
Dd 5 wan-

422 V E R H A N D E L I N G
wanneer de daalende en ryzeude kolom zich vereenigen
:, eene aaneengei'chakelde draaikolk uitmaakt, die
nederdaalende, niets dan (toom, of door de Electriciteit
uitgebreid water zynde, wykt voor het klimmend
zwaardere water, cn trekt, gelyk als in de fcbroef
van Architt des, naar de Luchtledige en van Electriciteit
overladen* ruimte, welke als 't waare reikhalst
naar conductors. De draijende waterdeelen worden,
door de zydelingfche drukking der lucht, in ee e
buis niet alleen tegengehouden voor verwydering ,
maar zelfs opgeheven.
Verbeelden wy ons eindelyk, dat, door deeze omwenteling
van waterdeelen, in de fchuinsleggen le
fchroef, noodwendig eene middenpunt fchuuwende kragt
moet ontftaan, die wederkeerig door de gemelde perfing
der Lucht, en door de zwaartekragt der deelen
, onderling bepaald word.
Wanneer wy ons, met genoegzaame natuurkennis
voorzien , het een en ander voor den geest kunnen
brengen, cn hetzelve grondig inzien en overweegen,
zullen wy bevinden , dat het dc genoemde vyf oorzaaken
zyn , die eene waterhoos verwekken , langs
welke het beftaan van eene Hoos volkoomen en na»
tuurlyk kan begreepen worden; en dat de Natuur
geen wonderwerk of geheime dryfveeren behoeft aan
te wenden, om een Hoos te veroorzaaken; neen,
maar dat het bekende oorzaken zyn , waarvan de
waare toepasfing ons de wezenlyke aart der Hoos
zelf leert kennen, 't Is

OVER DE L U C II T'V ER HEVELINGEN» 223
kelyke rol fpeelen moet in de verwydering der waterdeelen
van eene wolk, en dus tot de wording van
eene wolk volftrekt noodzakclyk is , worden 'er
tot dat einde opgeklaarde denkbeelden van de werking
der Electrieke Stolfe vcreischt. Een blinde toeftemming
te geeven op de verzekering van anderen,
is zeer onveilig.
Daar is egter niets zekerder, dan de tegenwoordigheid
der Electrieke ftof; deeze is het, die aldaar
terftond het water dat door de Hoos opgevoerd word,
moet uitbreiden. Vanwaar nu word dit veroorzaakt ?
Vanwaar zo veel Electriciteit, om de wateren uittebreiden?
Waarin is de eigenlyke kragt en werking
der Electriciteit , tot dat einde gelegen ? Hoe komt
dezelve na eene donderbui, wanneer ze tot het aardryk
fehynt wedergekeerd te zyn, weder in de Lucht
cn Wolken? Toont de Electriciteit een drift te hebben
naar boven ? Van waar krygt ze die neiging ?
en hoe komt dezelve wederom op hetaardryk? Deeze
en foortgelyke vraagen, welke hier ter plaatze zouden
moeten opgelost worden , zyn reeds in myn
eerfte Verhandeling over de Luchtverhevelingen , in
eenige aanmerkingen verklaard, en te vinden in dit
Magazyn/, het lilde Deel N°. V., en vervolgens in
een volgend Hoofdftuk, in N°. I. van het IVde Deel
geplaatst.
Dan, bebalven deeze noodwendige ophelderingen ,
vordert het verfchynfel eener Hoos de verklaring
van nog zeer veele om Handigheden , die daarby gepaard
gaan, en daarom heeft het my niet ongepast toe gefcheenen,
om alle verfchynfelen, welke onze aandagt
by eene Hoos kunnen verdienen, (en inderdaad 'er
zyn

4 2
4 V E R H A N D E L I N G
zyn zeer veele) te verklaaren, ei naar aanleiding
van gepaste vraagen, op tc losfen.
't is di halven, na zo veele bygebragte voorbeelden
, en ingewikkelde redeneringen over de waterhoozen
, dat ik uit een aantal van werkingen , uitkomften
en byzonderheden, van de voorbeelden zelve
ontleend , u een duidelyk denkbeeld zag tragten te
geeven van de wording en voortduuring van eene
Hoos. Tot dit einde kwam my niets gepaster voor,
dan my verfcheiden vragen voor te ^ Geilen en op
te losfen.
V E R K L A A R I N G
VAN VERSCHYNSELS EN B rzONDERHEEDEN, WELKE
BY EÉN WATERHOOS PLAATS HEBBEN.
VRAAOE : Wat is eene Hoos ?
ANTWOORD: Een bolle pyp of Luchtledige colom,
fchroefwyze opwaards draijende, van de aarde tot
de wolken, veroorzaakt door twee winden, die regtftreeks
tegen elkander inwaaijen, of zydelings elkander
aanraken en fnyden.
Vr. Waar ter plaat ze in den Dampkring ontftaat
deeze draaijing het eerst?
A. Daar deeze winden oorfpronkelyk zyn, en dit
gebeurt meesttyds in de wolken.
• Vr. Zyn 'er voorheelden , dat deeze winden , V
eerst op de aarde ontftaant
A. Dit meen ik , is 't geval , in dc by ons be­
kende Houwmouwen, welke zonder wolken aanweezig
zyn , en het ftof van de aarde naar de wolken op­
voeren,

OVER DE LUC IITVERIIEVE LI'N GEN. 425
voeren, gelyk in Jen dwarlwind, waarvan ik een
voorbeeld in myne vorige Verhandeling heb aangehaald,
van den lieer WELKE , in het Algemeen Magazyn
, lilde Deel N°. L pag. 805. En dat het
buiten twist is, dat 'er zodanige, van den grond onmiddelyk
opryzende Hoozen zyn , is in de Hoozen
van den Heer THEVENOT en DU BUFFON gebleeken;
doch 't is zeeker, datzy, fchoon opwaards draijende
meer oorfpronkelyk zyn van boven, door een opwaards
draaijeude kolom , nederdaalende.
Vr. Wat is het gevolg van deeze nederdalende
kolom ?
A. Dat ligte Ligchaamen daardoor opgewon'en
worden.
Vr. Wat onderfcheid heeft 'er plaats hy deeze draling,
zo de Hoos op de Zee , of op het Land ft and
A. Dat op het land, ftof, zand enz. opgenomen,
en dat, op Zee, het water opgefchept en overgevoerd
wordt, door deeze gevormde kolom of pyp, tot de
wolken.
Vr. Waarvan hangt deeze opneeming af?
A. Van de fchroefwyze beweeging, welke in de
kolom, door den gemeklen wind veroorzaakt is , en
welke kolom , fchoon nederdalende, de ligchaamen opwindt,
zo als dit de Heer PYME ondervonden heeft.
Vr. Is deeze alleen de genoegzaame oorzaak?
A. Neen: de persfmg der regtftandige en zydelingfche
drukking van den dampkring is eene vuilbekte
noodzakelyke omitandigheid by eene Hoos.
Vr. Hoe hoog drukt dan de regtftandige Lucht?
A. Op zyn hoogst 30 a 32 voeten.
Vr. hoe hoog de zydeungfche Lucht?
A. Digt

426 V E R H A N D E L I N G
A. Digt by het aardryk ook 30 a 32 voeten ,
en dan vervolgens opklimmende trapswyze minder
in reden tot de meerdere dunheid der Lucht , die,
indien de dampkring overal even veel vermogen van
gewigt behield , op alle deelbaare af Handen van de
aarde tot de wolken , met even dezelfde kragt, op
de fpiraale kolom , door de zydelingfche drukking,
zoude persfen.
Vr. Maar drukt de zydelingfche drukking het
water wel opwaards ?.
A, Ja; het water word op alle de ondcrfcheidcne
boogtens volftrekt opwaards gedrongen; en niet ncdcrwaards
, om dat de fchroefwyze beweeging het
Luchtydele , en de persling de bewogene waterdeelen
volgt.
Vr. Kan dit nader worden opgehelderd?
A. Door de zydelingfche drukking worden, met
groot geweld, de ligchaamen in het luchtledige ruim,
boven de 30 voeten opgeveerd ; en deeze persfing
gefchied op zo veele plaatfen van de kolom , als
'er raakpunten in dezelve zyn, vatbaar voor die aandoening
; en welke raakpunten rondom en overal ,
zo in de lengte als in de breedte, te faamen de kolom
uitmaaken.
Vr. Zyn 'er proeven, welke dit bewyzen?
A. De Sivilifche Proef, om zekere redenen alzo
geuaamt , volgens welke de zydelingfche drukking
zeer kragtig betoogd kan worden.
Vr. Maar word door de zydelingfche drukking in
de gemelde Proef, de kwik in de luchtledige pyp,
ter hoogte van het zydelings geiÈaakte gat, ook niet
nederwaards geyvorpen ?
A. Schoon dit waar is , kan dit in een Hoos
geen

O V E R D E L U C H'TVE R H Ê V E ' L I N G E N . 427
geen plaats hebben. De drukking volgt de beweeging
der waterdeelen in de Spiraal der Hoos , die
gelyk is aan de fehroef van Archimedes; en welke
drukking op alle deelbaare hoogtens in den dampkring
zyn vermogen behoud, na evenredigheid van deszelfs
zwaarte , om in de luchtledige Buis de wateren opwaards
te dringen. Derhalven, indien dit geen plaats
had, zoude Dr. PERKINS , tegen Dr. FRANKLIN, de
onbegaanbaarheid van Hoozen beweerende, fchynen
gelyk tc hebben , in de ontkenning der Hoozen.
Vr. Spreekt Dr. FRANKLIN clan alleen van eene
regtftandige drukking des dampkrings, om de opheffing
te weeg te brengen?
A. Ja; doch de regtftandige drukking is ongenoegzaam
zonder de zydelingfche, om dit te veroorzaaken.
Deeze werkt alleen tot eene bepaalde hoogte,
en geene werkt trapswyze , op duizenden van deelbaare
hoogtens, beftendig voort, tot aan de wolken;
daar zich de wateren door de Electriciteit uitbreiden.
Vr. Waardoor ontfangt en bezit een wolk om
' deeze uitbreiding daar te volbrengen, de nodige Electriciteit
?
A. Deeze verkrygt het Luchtgewest der wolken,
door de uitwaasféming van het aardryk, op omweerige
tyden in groote maate , en word van twee zyden
door den wind aangevoerd cn verdikt.
Vr. Zoude wel eene Ploos kunnen beftaan, zonder
deeze overvloedige hoeveelheid van electrieke ftoffe?
A. Neen , volttrekt niet; kmaar het is onmogelyk
dat 'er twee tegenftrydige winden kunnen zyn, zonder
eene hoeveelheid Electriciteit famen te dringen;
en dewyl 'er gecne fpirale beweeging of draaikolk,
in

4*8 V E R H A N D E L I N G
in de lucht kan komen, zonder deeze tegenftrydige
winden, worden beide deeze uitkomften gelyktydig
bc erkt.
Vr. Is de Electriciteit dan niet toevallig by eene
Hoos?
A. Ja ze is in den eigerdyken zin toevallig, maatniet.
. toevalliger , dan de dvvarlwind of hoos zelve;
beiden zyn ze door de tegenftrydige winden veroorzaakt;
en zo het toevallig is, wat een gevolg is van
een eerfte oorzaak, dan'is byna alles in den dampkring
, met opzigt tot dc Luchtsgefteldheid, toevallig.
Vr. H'aarom dryft eene wolk, waaruit eene hoos
tntflaat, by haare wording of vergrooting, weinig in
de lucht voort en fehynt zich ftil te houden?
A. < mi dat de wolk door meer dan eenen wind
word belet voorttegaan.
Vr. Los eens op , waarom de verdeelde ronde wolkjes
zich fterk hewoo'en, omrolden, vereenigden, en
de wolk zwart deeden voorkomen?
A. Om dat door de famenperfing van verfchillcnde
aanwajende winden, eene omwentelende beweeging,
door de famendrukking, vereeniging en verdikking,
of ondoorfchynende 1'wartwordiug, moet veroorzaakt
worden.
Vr. Waarom word een wolk by deeze gelegendheid
langwerpig gevormd?
A. Door regtftreeks tegen elkander inlopende winden
, zet de wolk langwerpig uit.
Vr. Wat is de eerfte beweegoorzaak, dat 'er een
verleng/el uit de wolk naar beneden zakt, waar door
de Hoos doorgaans het eerst gekent word?
A. Door den verwekten draaiwind , worden eenige
deelen van de wolk rond gellingerd, gevat, en daarheen

OVER DE LUCHTVERHEVELÏNGEN. «fi^
lieen geleid, waar zich deeze wind uitttrekt, te wee­
ten naar beneden.
Vr. Waarom hangt dit verlengfel uit de wolk,
en is gelyk aan eenen gekro-mden walvisbaart?
A. De aanleidende oorzaak van deeze fchuinfche
rigting is in de drift van den bovenwind geleegen ,
welke de wolk doet voortgaan , daar deeze voortgaande
beweeging , in het verlengfel trapswyze
overgebragt , dit verlengfel als een ftaart nafleept ;
terwyl de hellende hoek , daardoor veroorzaakt ,
juist tot opvoering van het water noodzakelyk is,
gelyk uit de theorie en ondervinding, met de fchroef
van ARCHIMEDES in de waterweegkunde gebruikelyk,
kan afgeleid worden.
Vr. Waarom krygt een Hoos altoos de gedaante
van een Trompet , waarvan de wydfte opening naar
de wolk is gekeerd?
A. Dit is een zeer natuurlyk verfchynfel: de drukking
der zydelingfche Lucht is geëvenredigd aan de
zwaarte ; de zwaarte in den dampkring vermindert
van trap tot trap ; cn geeft dus aanleiding dat de
middenpunt - fchuwende kragt, van de drukking verlaaten
, zich in een ruimer kring kan beweegen, en
daar de Lucht het digtfte is, zich naauwer moet bepaalen',
gelyk ook altoos by de zee het einde der
trompet puntig toeloopt.
Vr. Waarom breekt het kanaal van eene Hoos
wel eens door ? en waarom vereenigt zich het afgebroken
einde kort daarna weder met de Zee?
A. Hoe fnel de omvoeren de beweeging ook zy,
door den dwarl veroorzaakt, en • door de middenpuntvlietende
kragt onderhouden , kan nogthans de
wind , vooral , wanneer de eene wind de andere
« A T U U R K . IV. D. Ee over-

*W V E R H A N D E L I N G
overwint , deeze kolom zeer ligt vaneen fcheiden ,
en liet kanaal voor een tyd doorbreeken ; maar de
algemeene oorzaak nog aanhoudende , word alles
ras herfteld.
Vr. Vzrklaar, waarom fomtyds meer dan één kolom
uit een wolk word waargenomen?
A. Naarmaate van de uitgeftrekthcid der wolk ,
en famenloop van onderfcheidene draaiingen der winden,
die in de volftrekte verpiigting zyn, om onderfcheidene
rigtingen aan te neemen , moeten noodzakelyk
ook meer dan eene Hoos te gelyk ontftaan.
Vr. Waarom worden de Buizen der Hoozen van
onderfcheiden diktens gezien ?
A. Dit word veroorzaakt : i. door de vcrfchillende
fnyding der wind, en 2. door den verren of
naby zynden afftand des waarnemers.
Vr. Waardoor worden de kanalen allengs grooter
?
A. Door de middenpunt-vlietende kragt.
Vr. Waarom fehynt de Wolk van onderen zwart
en van hoven wit te zyn ?
A. Dit kan in den eerften aanvang, nadat het
water door de Hoos opgenomen word, gebeuren ,
evenwel zoude zulks maar korte ogenblikken kunnen
duuren; de Zon vertoont alle afzonderlyke wolken,
zo ze doorfchynend zyn , geheel wit , of zo ze al
te digt zyn, van boven wit en van onderen zwart
of loodverwig, waarom ik dit aan het Zonnelicht zal
toefchryven.
Vr. Hoe kan het zyn , dat een Hoos niet altoos
onweeder veroorzaakt, maar aftrekt en helder weeder
nalaat ?
A. De

OVER DE LUC II TVER HEVELINGEN. 431 -*
A. De reden hier van is zeer klaar en gemakkelyk
op te losfen: men vind ze hier in: dat de wolk, met
een overmaate van Electriciteit belast, zich door middel
van de Hoos, van eene genoegzaame hoeveelheid
conductors heeft voorzien, waarin zich de Electrieke
ftoffe kan uitbreiden; althans nu, daar geene overmaate
van electriciteit in de noodzaakelykheid is, om deszelfs
blikfemend vermogen daar ter plaatze in 't Werk te
ftellen; waar toe ze elders, waar regen op het aardryd
nodig is, in het voortdryven wel aanleiding verkrygen
zal. De dampkring der wolken en het aardryk
tevens zyn nu als 't waare onderling bevreedigd;
want het iEquilibrium der betrekkelykheden
van plus en minus der electriciteit, is door de vergrooting
der wolk in die ftrcek herfteld, en dus eene
rustige ftilftand, in dien bepaalden omtrek, tusfehen
aarde en wolken verwekt zynde, zal zich aldaar volmaakt
fchoon weedcr kunnen vertoonen ; terwyl het
elders, uit deeze vergaderde wolken, door aanwinst
van nieuwe Electriciteit, wél zal onweeren. En van
daar de verfchyning van een onweêrs bui , die in
zynen voortgang tot ons komt, al de Electriciteit des
dampkrings aldaar meede fleept, en eene menigte
water , van elders voor eenige uuren door de Hoos
opgenomen, nu aan het dorftig aardryk overbrengt ,
en het zelve vrugtbaar maakt voor menfchen en beesten.
Vr. Waarom verwydert de wolk eenige deelen van
zich, hy wyze van Fnazels, en trekt die weder aan?
A. Dit verfchynfel is zeer gemeen by de Electriciteit
, en door de aantrekking en afftooting genoegzaam
by elk bekend.
Vr. Is 't een electriek verfchynzel van aantrekking
, dat de zee, als een ftroobos, met een punt op-
E e 2 ryst ,

VÉR. H A N D E L I N G
ryst , ond:r de nedet dalende kok. m, gelyk fbmtnJgt
natuurkundigen willen ?
A. Neen; dit hangt alken af van de drukking der
Lucht, die het water in de nog cnzigtbaare Luchtledige
buis opdrukt.
Vr. Werkt hier dun geen de minfte Electrike kragt
mede ?
A. Dit zoude niet geheel tc ontkennen zyn, doch
het is niet waarfcbynelyk. "Wanneer 'cr geniakkelykcr
en nader werkende oorzaaken zyn, gebruikt de fpaarzaatne
Natuur geen verwyderdfe.
Vr. Wat is de oozaak van het geweldig afkattend
water, in de opklimmende kolom of ftraal.
A. Eensdeels moet dit aan de deelbaarheid van
het water worden toegefchreeven, cn anderdeels aan
de afllotende eigenfehap der fterk geëlectrizgerde waterdeelen,
die opklimmen. Wy zien toch blikfem ftraalen
uitfehieten in de Zee, zo dra de twee kolommen
eikanderen aanraken; •en deeze electrieke werking, geholpen
door de middenpunt-fchuuwende kragt, hnyt
'de waterdeelen, door haar verwyderend vermogen, zo
veel nodig is, buiten den kring, in weerwil van de
zwaarte-kragt. .
Vr. Wat is de reden dat de ftraal of kolom allengskens
dikker word?
A. Dit word veroorzaakt door de middenpuntfchuuwende
kragt, waardoor zich de fchroef verwydert.
Vr. Zoude de middenpunt-vlietende kragt, de wa.
ter deelen niet wel geheel huiten den kring van werking
kunnen werpen.
A. Indien onze Theorie van de Luchtledige holte
in de fpiraal, en van de zydelingfche drukking dei-
Lucht

OVER DE LUC HTVER HEVELINGEN. 433
Lucht goed is dan is dit buiten den kring werpen
onmogelyk ; want de buitenlucht zal met al zyn
vermogen werken tegen het water, om naar binnen
te dringen in de luchtledige holte; en zie daar eene
juiste evenwigtige werking, om dit voor tekoomen,
die my in myn denkbeeld meer bevestigt.
Vr. Kunnen vogelen en visfehen en andere zwaardere
ligchaamen wel opgevoerd worden?
A. Ja ; de geweldige opwindende beweeging is
heftig, overwint alle andere werkingen , en fehynt
zich- aan geene zwaarte der ligchaamen te bepaalen,
in het verdraijen, omverwerpen, opneemen, en wat
dies meer is: zo heeft het te Scheveningen eens garnaalen
geregend, en elders zyn zelfs grooter visfehen
op de duinen aan den Zeekant nedergevallen.
Vr. Waarom ontmoet men veel Electriciteit, ter
plaatze daar een Hoos voor va't?
A. Dit beantwoord zich van zelf, aangezien de
kentekens van ftof derzelver tegenwoordigheid aanduiden.
Vr. Waarom blikfemt het by gelegendheid van de
werking aer Hoos?
A. Hierop past genoegzaam het zelfde antwoord,
zynde de uitberfting van den blikfem een kenmerk van
de overvloedigheid der Electriciteit.
Vr. Waarom fehynt de blikfemftraal in den aanvang
der aanraaking uit de beide kolommen te
komen ?
A. Hier is juist die neiging der Electriciteit over
en weer te vinden, met welke de beide kragten van
plus en minus, naar de herftelling van het evenwigt
wagten: dc aarde of zee moet die eerfte overvloedige
hoeveelheid van Electriciteit, die met de daalende
Ee 3 ko-

434 V E R H A N D E L I N G
kolom uit de wolk gevoerd is, onmiddelyk ontfan-
.gen: het is eene wet van de Electriciteit, datze de
conductors volgt , cn als zodanig dient hier dc nederdalende
kolom ; ook is de (helheid der Electrieke
ftof genneczaam bekend, om tien fehyn, datze uit de
beide kolommen zuude komen, weg te neemen.
Vr. IFaarom verdwjnt ecn

OVER DE LUCHTVERHEVELINGEN. 435
Vr. Waar ontftaan de Hoozen 't meest?
A. Op de Zeeën.
Vr. Waarom ?
A. Eensdeels om de natuurlyke ligging der groote
Zeeën op onzen aardkloot; en anderdeels, omdat
daardoor de wolken haar voorraad van water kunnen
bekomen tot bevogtiging van het aardryk; en
eindelyk ten derden , opdat de bewooners van het
vaste Land niet te veel overlast zouden lyden van
dit geweldig verfchynfel.
Vr. Is Gods voorzienigheid niet alkrzigtshaarst
doorftralende in deeze laatfte befchikking?
A. Ja zo fterk, dat ik myne Hoorderen zoude beledigen,
indien ik hen dit nader wilde beduiden.
Vr. Zoude men niet wel mogen vastftellen, dat de
meeste onweeren van Hoozen voorafgingen?
A. Ja, om verfcheiden redenen : als 1. om den
overvloed van water, die in donkere wolken, als iu
een oogenblik, byeenkomt: a. om de voorafgaande
ftilte des winds; verfchillend waaijende winden kunnen
voorzeker gemakkelyk in een bevveeglooze Lucht
indringen; en 3. omdat digt aan den Zeekant een
onweer voorvallende, het r.cdervallend water doorgaans
ziltig en zelfs zout is.
Zie daar, geachte Hoorderen, myne gedagtcn over
de Hoozen; ik zoude hier by meer vraagen en oplosfin'gen
kunnen voegen, dau ik oordeel deeze genoegzaam.
Ik wensch dat ik myn oogmerk mag bereikt
zien; te wecten, dat ik door deezen arbeid anderen
mag aanfpooren tot verder onderzoek , om de
waarheid nader te ontdekken. Daar myne gedagten
over dit verfchynfel veel op vooronderltellingen fteu-
Ee 4 ncn,

VERH. OVER DE LUCHTVERHEVELINGEN.
nen , durf ik althans niet meer begeeren, dan ik verdiene.
Ik zoude uw toegeeflyk geduld en aandagt, in deeze
duisterheeden my verleend, thans kunnen dankzeggen,
zo niet een gevolg van nog veel verborgener
uitzicht, noodwendig uit deeze Verhandeling voortvloeiende
, my noodzaakte , om de aanhoudendheid
van dezelve te verzoeken.
't Zoute Zeewater door Hoozen opgenomen, verpligt
ons in eene volgende Verhandeling de mogelykheid
te onderzoeken, of zout water in de Lucht kan
verzoet worden.
Eene uitkomst, waarover de Natuurkundigen tot
heeden toe geene genoegzaame aandagt hebben laaten
gaan; 't welk inderdaad te opmerkelyker is, naarmaate
het zekerder is, dat het zoute water uit de Zee
wordt opgevoerd, en zuiver door den Regen tot ons
nederdaalt.
OVER.

OVER DE NOORD - AMERICAANSCHE SLANGEN.
Een brief uit Albanië van den 26 Jan. 1787.
43?
Cjy verlangt van my eenige berigten wegens
onze flangen. In onze zuidelyke Staaten moet men
hoofdzaakelyk deezen tak onzer Natuurlyke Gefchiedenis
van den Pine Harren 00 der woestenyen, tot
den Alligator (b~) der groote moerasfen zoeken te
beftudeeren.
Hier, by ons, ken ik flegts twee foorten, welker
beet doodlyk is. De groote zwarte flang is in 't geheel
niet gevaarlyk , fchoon zeer wraakzuchtig ; in
tegendeel ftrekt het my dikwils tot vermaak haare
behendigheid , ervarenheid en wonderbaare kunst te
befchouwen , om door de kragt van haare oogen de
kleine eekhorentjes en vogeltjes te betoveren en vast
te timmeren.
De gevaarlykfte flang onzer landftreek is de zogenaamde
Koperkop of de Piloot. Den eerden naam
heeft zy van haare geele vlekken, den anderen van
eene gewoonte, om , by de aankomst der Lente , haar
fchuilhoek eenige dagen vroeger dan de Ratelflang te
verlaaten. Men heeft tot hedeu nog geen hulpmiddel
tegen haaren beet ontdekt. Zy leeft op klippen, die
in
00 Een zeer kleine (lang, welkers gif binnen weinige mi-
nuuten doodelyk is. Men treft ze alleen in de woaste Zand-
ftreeken der beide Karolina's aan.
(b) Een foort van Krokodil, die zich by menigte in de
moerasfen van de Zuidelyke Karolina's ophouden.
Ee 5

43S OVER DE NOORD-AMERICAANSCHE SLANGEN.
in de nabuurfchap van het water liggen; wee hem,
die haar verblyf te na komt!
De eenigfte mensch , dien ik het offer van dit
vreesfelyk gif zag worden, zwol in een ogenblik op;
een menigte geele en zwarte vlekken verfcheenen by
afwisfeKng op zyn gelaat, zyn oogen tintelden. Hy
ft-ak zyn tong geduurig uit , haalde ze beurtelings
weder in , en fischte tusfehen zyn tanden, even als
de flangen. liet was een akelig en fchrikkeiyk 'gezicht,
de fterkte van een woedend mensch met de
vaale doodskleur van een Jyk vereenigd te zien. Het
koste ons oneindige moeite hem te helpen , en ons
tevens voor zyne woede ie beveiligen. Toen hy in
een uur in de fruiptrekkendfte bewegingen , en in
de akeligfle krankzinnigheid had doorgebragt, maakte
de dood een einde van zyne folteringen cn onze
bekommernisfen.
Het gif van de Rateiflang werkt zo fchielyk niet.
Traag en langzaam befchadigen zy flegts de geenen
die haar aanraaken of kwetfen, Ik heb verfcheide
maaien op myne reizen door de bos'fchen , die ik in
gezelfchap der Wilden deed, van haar vleesch gegeeten,
Deeze Wilden hakken haar den kop af, zo
ras zy 'er eene gevangen hebben, cn trachten zorgvuldig
tc verhoeden dat zy hen niet byte. Ik wil
echter wel bekennen, dat alleen de onwederftaanbaare
aandrang van den honger, den afkeer kon doen overwinnen
, die my het gezicht deezer flangen inboezemde.
'Er zyn verfchcidene hulpmiddelen tegen haar
beet bekend; by voorbeeld de Wilde Indigo, die altyd
aan die oorden groeit, waar zy het meest gevonden
worden; zcut en water ccc.
Ik heb een van deeze flangen gezien, die tam ge­
maakt

OVER DE NOORD-AMERIC AANSC HE SLANGEN- 439
maakt was , en op de beurs deezer Stad vertoond
wierd. Men had haar de knypers met een ftuk leder
uitgehaald , waarin men ze in toorn had laaten byten.
Zo dikwils . men haar zagt met een borftel wreef,
ging zy op den rug liggen, even als de katten dikwils
voor het vuur doen.
Een Pachter uit Monorfinde, (een Plantagie aan de
Delaware, in de nabuurfchap der blaauwc bergen,)
trapte voor eenige jaaren, by het grasmaaijen op zyne
weide op een van deeze flangen, die hem terllond
in de laarfe ftak. Tot geluk hakte haar de Neger
met zyn zeis van een, toen zy hem voor de tweedemaal
wilde aanvallen. Na eenigen tyd moest de
Pachter het bed houden, cn kreeg een hevige pyn
om het hart; hy zwol gedrochtelyk op , en itierf
binnen yyf uuren , eer men nog een arts tot hulp
had kunnen roepen.
By ongeluk verwekte de dood van deezen man
geen argwaan , en twee of drie dagen daarna trok
zyn zoon dezelfde laarzen aan. Toen hy ze weder
had uitgetrokken, wierd hy van dezelfde hartpyn bevangen
, en ftierf nog vóór den anderen morgen.
Een buurman kogt de laarfen , en hem bejegende
hetzelfde toeval. By geluk was zyn vrouw door de
beide voorige voorbeelden opmerkzaam geworden ,
en zond terftond een van haare Negers naar den besten
arts der Cantons. Dees dagt de zaak rypelyk
na, raadde de oorzaak, en fchreef de nodige middelen'
voor. Hy onderzogt zorgvuldig de doodelyke
laarfen , en vond dat de beide byttanden der flange
"daarin waren fteeken gebleven, en dat de kleine blaas
met het doodlyk gif nog daaraan hing. Vader en
Zoon hadden, by het uittrekken der laarfen, ongemerkt

44° OVER DE NO0RD-AMEUÏCAANSOHE SLANGEN.
merkt den voet daarmede gekwetst, en dit was oorzaak
van hun dood geweest.
Wanneer het ratelen van haare tanden fterk en
doordringend klinkt , is het een teeken van toorn ;
doch gelykt het naar een zagt fidderen op zekeren
affland, zo beduidt het vreedzaame gezindheden. Dit
monfter is nu in de oude Coloniën zeer zeldzaam geworden
, men voert beftendig oorlog tegen haar ,
roeit ze daaglyks meer en meer uit, en wel ras zal
men ze niet dan op de bérgén aantreffen.
Dc zwarte flangen zyn , voor de geenen die haar
kennen, niet gevaarlyk. Buitengemeen is haare behendigheid.
Dikwils klimmen zy op de hoornen om
de landvorfchen te vangen; dikwils kruipen zy, zo
lang zy zyn, langs de aarde, cn zo fchielvk dat zy
het tegen een ruiter kunnen uithouden. Ik heb ze
dikwils half kruipend en half opgericht zien reizen.
Dan had hun kop en oogen iets edels. In de laaiden
zou, gelyk men zegt, iets betoverends, zekere zonderlinge
kracht verborgen liggen , waardoor zy de
vogels en kleine inkhoorentjes of Qround Squirres
weeten te bezwecren , en naar zich te trekken. Zo
gy aan deeze laatde zaak mogt twyfelen, zo bid ik
u den eerden den beste Americaaner, dien gy in Europa
fpreekt, daarna te vraagen, en gy zult het bevestigd
vinden. Zo ras zy haare oogen op den
vogel of het inkhorentje, dat zy vangen willen , geworpen
hebben , houden deeze halte, zien hen ftaarend
aan , nu recht? dan weder links. Het onrustige, bang
geworden vogeltje fehynt, in plaats van zyn vyand
te ontvlieden, veel eer door een onzichtbaare macht
tegengehouden te worden ; zyne vederen gaan regt
opdaan , hy fchreeuwt. Alle zyne bewegingen geeven
fchrik

OVER DE NOORD-AMËRICAANSCHE SLANGEN. 441
fchrik en angst te kennen. Nu fpoedt hy voorwaards,
dan weder rugwaards ; en, na weinige ogenblikken ,
die hf in buitengemeene ftuiptrekkende woelingen
doorbrengt , valt hy zelfs ten prooi der (lange neder.
Een. myner lieffte wandelingen is in myne laagliggehde
landeryen. Hier geniet ik het vermaak van
een landman, daar ik myne kudden, paarden en veulens
weiden zie. Deeze weiden zyn met digt gras
bedekt, dat ik befproeijen kan, zo dikwils zy het nodig
hebben; en de Natuur ficrt alle jaaren den rand
myner gragten met een tapyt van wilde bloemen.
Over het midden van de voornaamftc gragt heb ik
een brug aangelegd, alwaar ik jaarlyks eenig hennipzaat
pleeg te zaaijen. De vruchtbaarheid van deezen
zo lang onder water geftaan hebbenden grond, is zo
groot, dat de gewasfen de lengte, dikte en fterkte van
kleine boomen krygen , op welke ik dikwils vier
voet hoog geklommen ben. Het loof en de takken
der kleine moerasgewasfen vermeerdert nog de digtheid
en fchaduwrykheid van dit eenvoudige loof.
Hier vermaake ik my dikwils met de fchoonheid, levendigheid
en vreugde van de Kolibri's, die van het
fap der bloemen fmuilen, te bewonderen. Hun vlugt
is zo fnel als die van een pyl; de gezwindheid van
dezelve is zo groot, dat men de bewecging van hunne
vleugelen onmogelyk onderfcheiden kan; buiten
het gedommel dat zy veroorzaaken , zo dikwils zy
over «en bloem zweven , en haar bekje in zyn kelk
dompelen , zou men ze voor onbeweeglyk houden.
Dit kieine fchepzel fehynt het lievelingsminiatuur der
fcheppende Natuur te zyn, die niets verzuimd heeft,
om haar het fchoonfte en belangryklie aller gevleugelde
wezens te maaken.
b
Ik

44= OVER DE NOORD-AMERICAANSCIIE SLANGEN.
Ik ken een vogeltje van deeze foort, dat met
de prachtiglte en fchitterendfte vederen verfierd is;
dat zekere bloemen (de oorzaak is my een raadfel)
vaneen fcheurt, en zomwylen met de woede van
een Renomist kampt. Hoe kunnen zulke hevige driften
in zulk een klein ligchaampje woonen ?
Eens zat ik eenzaam en diepzinnig onder myn
gehelde loof. Daar wierd ik gewekt door een geraas
in de nabyhcid. Ik klom op een myner voornaamfte
heuvels , en zag een zwarte Hang, van zes voeten,
die een waterilang van gelyke grootte op een akker
vervolgde, waar de hennip voor korten tyd was afgehouwen.
Omdat het handenwerk by ons zeer duur
is , Haat men de hennip af, in plaatze van ze te
plukken. Zy hadden elkander fchielyk ingehaald ,
en in een ogenblik waren haare ligchaamen ineengcflingerd.
Zy gaven elkandcren dc woedendfte bcctcn,
terwyl zy met haar ftaart tegen t e aarde floegen.
De ftryd van deeze yslyk vergrimde dieren , was een
even vrecslelyk als zonderling fchouwfpcl. Hunne vlakke
koppen, hunne tintelende oogen, waren het levendigfie
beeld van toorne en van woede. Na eenige
minuuten woelde zich de waterilang los, cn vlood
raar de gragtcn. De zwarte zette haar , half verheven,
half kruipend op het viunigfte na; totdat eindelyk
de waterilang gedwongen wierd, zich in het
zeilde postuur tot nieuwen wederftand tc zetten. Zy
namen , om elkander te verfchcuren , haare toevlugt
tot duizend listen, die ik niet begrypen kan ; doch
de waterilang naderde ongemerkt meer en meer naar
haar natuurlyk element. Zoras de zwarte dit gewaar
wierd, maakte zy zich met haare ftaart meester van
een groote hcnnipttcngcl, als een vaste ftut, flingerde ze
haare

OVER DE NOORD-AMERICAANSCHE SLANGEN. 443
haare mededingfter om de hals, en belette haar dus
de' vlugt. Doch ik kan geen uitdrukkingen genoeg
vinden, om u twee groote flangen tc fchüderen, die
met haare bovenfte deelen in elkander geflingerd
zyn, met de ftaart zich aan de aarde klemmen, en
in fterkte elkander gelyk fchynen te zyn. Ik bemerkte
dat, by haare hevigfte pogingen, haare hals buitengemeen
dun wierd, en het overige van haar ligchaam
verfehriklyk opzwol.
De Waterilang formeerde gelukkig een grooten kring
met het midden van haar ligchaam , en deed haar
vyandin zulk een geweld aan, dat de oogappels der I
laatfte genoegzaam geheel uit haar kop hongen. Ik
dagt dat dit zonderlinge gevecht nu geëindigd was,
maar een ogenblik daarna kreeg de zwarte flang weder
de overhand , doch verloor haar fteun van den
hennipftengel , en beiden vielen in het water van de
gragt. Dit nieuwe element verkoelde haar verbittering
niet; want , na verfcheiden beweegingen, die ik niet
genoeg onderfcheiden kon, verfcheenen zy beiden op het
water , even als by den eerften aanval , ineen "geflingerd.
Doch de zwarte flang hield geduurig haaren
kop boven die van haare vyandin, en verwurgde
haar binnen kort. Zoras de overwinnaarfter dit gewaar
wierd , verliet zy den ftroom, klom weder aan
land , en verdween.

HL
A L G E M E E N
M A G A Z Y N.
HISTORIEKUNDE.
HISTORIEK,. IV. D. F*

H E T
L E V E N
VAN DEN BEROEMDEN
flj R U ? S C H.
VOORGEDRAGEN IN EENE REDE­
VOERING, GEHOUDEN IN HET
GENOOTSCHAP,
CONCORDIA ET LIBERTATE.
DOOR L. L. VAN MEURS, Med. Doel.
447
(jreen burger , geen inwooner deezer Stad kan het
onverfchillig zyn , den verdienden roem en loffpraak
van zynen medeburger te kennen; hy zelf deelt
'er in , voor zo verre als hierdoor de glorie van
zyn moederflad, van zyne gevestigde verblyfplaats
meer verheven wordt.
Ik oordeele het dus uwe aandacht niet geheel onwaardig
, het leven , de verdicnften , en den welverdienden
roem te fchetfen van een' man , waarop
de Amftelftad mag roem draagen, dat hy binnen haare
muuren geleefd , en zyne vlyt aan eene nuttige wetenfdiap,
waarin hy byzonder onder zyne tydgenootcn
uitmuntte, hefteed heeft.
Het leven van den beroemden RUYSCH , weleer
Hoogleeraar der Ontleed- en Plantkunde, binnen deeze
Stad , zal my in deeze fpreekbeurt ftoffe genoeg
opleveren, om uwe aandacht op verdienden te vesti-
Ff 2 gen,

44

BEROEMDEN F. RUYSCH. ' 449
bvzonderheden meer melden zullen , wélkt in zynen
jóngeren en nog kindfchen leeftyd zyn voorgevalj
e n . , . maar dien wy nu aanftonds gaan befchouwen
in dat tydftip zyns levens , 't welk hem aan
de nafpooring en bet bevlytigen van edeler wetenfchappen
verbond , welke weldra een beflisfende bepaaling
zouden maaken omtrent bet beftaan van
iemand , die , gelyk ieder weldenkend hart betaamt,
zyne zorgen en vlyt der maatfchappy toewydt, om
door zyne poogingen , zyne medeburgcren tot nut ,
zyn geflacht en zich zeiven tot roem , en aan den
naam van een redelyk weldenkend fchepfel waardig te
leeven.
Naauwlyks had onze RUYSCH die jaaren bereikt ,
waarin het denkvermogen meerder kracht ontfangen
hebbende, zich bepaalt op eenige voorwerpen in 't
byzonder , om dezelve tot een hoofddoeleinde van
onze daaden te doen dienen , of hy gevoelde zich ,
na eene naauwkeurige befpiegeling, aanftonds gedreven
, om zynen arbeid en tyd van ryper jaaren geheel
toetewyden aan de navorfching en verkryging
dier edele wetenfchap, welke zich tot de kennis van
's menfchen ligchaam , zo in den ftaat der gezondheid
als ziekte, en tot de middelen, om de eerfte te bewaaren,
en de laatfte in eenen beteren, zo niet volkomen
goeden ftaat , te herftcllcn , byzonder uitftrekt.
Ik onderzoeke hier niet, welke redenen den jongen
RUYSCH hebben aangefpoord, om de Geneeskunde boven
andere wetenfehappen ter zyner beoefening te
verkiezen ; mogelyk zouden gistingen hier­
omtrent in den mond van zulk eenen , die niet onzydig
kan gerekend worden omtrent de achting voor
Ff 3 deeze

4-5° HET LEVEN VAN DEN
deeze wetenfchap, meer den fchyn van eene Apologie
voor de Geneeskunde aannemen; of meer eene
partydige verheffing derzelve boven andere wetenfehappen
fchynen te zyn; • ik laate dus liefst aan
ieder Wetenfchap haare waarde, haar edel doelwit;
een ieder kent ook hetzelve in de Geneeskunde, en
dit zy genoeg.
De Geneeskunde dan leverde voor den werkzaam en
en weetgierigen geest van den jongen RUYSCH, door
derzelver uitgebreidheid en menigte van takken , een
zeer ruim veld op ter onderzoek.
Hy begaf zich, ter bereiking van zyn oogmerk, naar
Leydens Hooge School, om aldaar de eerfte gronden
zyner Geneeskundige Studiën , onder de lesfen van
JOANNES VAN HORNE , toenmaals de meest beroemde
Ontleedkundige Hoogleeraar te Leydcn , tc beginnen
en vast te leggen.
Hier befchouwen wy onzen RUYSCH, met infpauning
van alle krachten , niet alleen yverig bezig ter
verkryging van eene genoegzaame kennis van het
maakfel en de werkingen des menfchelykeu ligchaams,
voor zo verre dit de Ontleed- en de Natuurkunde
van het dierlyk ligchaam oplevert; maar ook zien wy
hem met dien byzonder meer edelaartigen inborst
bezield, welke het hart van die geenen prikkelt, die
naar waaren roem ftreeven, en fteeds trachten boven
anderen door verdienden uittemunten ; hem ,
zegge ik, zien wy ook niet flegts met die oppervlakkige
kennis , welke anderen vergenoegen kan, te vrede
, maar onvermoeid, met vollen yver, naar dit
doelwit ftreeven, om anderen ook door zyn verkregen
kennis te overtreffen.
Niet vergenoegd met het geene hy, zo door de lesfen
van

BEROEMDEN F. RUYSCH. 451
van zynen leermeester van HORNE , als ook uit de
fchriften van anderen leerde , bezield ook met een
natuurlyken walg en afteer om zyn tyd alleen in
het doorbladeren der werken en verdienflen van anderen
te flyten, Haat hy zelve de hand aan 't werk,
en Poo"t de Natuur door eigene onderzoekingen te
leeren kennen, om uit haare altyd zekere, en meest
wyze, lesfen, zyne kennis ook op eigene ondervindingen
te vestigen.
Begaafd door de Natuur niet alleen met eene brandende
yverzucht naar waare grootheid door verdienften,
en met een fcherp vernuft, maar ook met die
behendigheid , en dat taai uitgerekt geduld , het
welk ieder Natuuronderzoeker, vooral ook de naipoorder
van het werktuiglyke en de eigenfchappen van
bet menfchelyk ligchaam, zal hy anders gelukkig in
ZYne navorfchingen ilaagen, behoort eigen te zyn; —
m ct deezen natuurlyken trek (zegge ik) tot onderzoek
begaafd, evenaarde RUYSCH niet flegts in korten
tyd het werk van zynen Leermeester, maar ook, door
een meer voortduurenden yver fteeds aangeprikkeld,
overtrof hy welhaast denzelven in het gelukkig navorfchen,
ontleeden en duidelyk toebereiden der byzondere
deelen van het dierlyk ligchaam.
Dit vak van ftudie hield echter alle aandacht van
den werkzaamen RUYSCH niet flegts alleen geheel ge­
kluisterd.
De zelfde weetlust; diezelfde yver drong hem ook
om andere takken, tot de Geneeskunde betrekking
hebbende , met oplettendheid , zo niet met gelyke
vlyt, te onderzoeken.
De kennis van het Plantenryk in het algemeen,
meest echter het Natuurkundig onderzoek van der-
Ff 4
zeiver

45* ' HE T LEVEN VAN DEN
zeiver werktuïglyke famenftelling en hoedanigheden in
't byzonder, hield niet minder den weetgierige , en
nooit door reeds verkreegen kennis verzaade ziel'van
dien jongeling geboeid.
Zyn yver in dit onderzoek blyke uit het getuigenis
van zekeren Schryver: , „ Liever, zegt
„ deeze, vergenoegde zich de onvermoeide RUYSCH,
„ als hy door velden, of over de zandige duinen de
„ planten ging nafpooren, zyn dorst met een teug
„ water aan den oever te lesfehen, dan zich met
„ zyne medeftudenten in een nabygelegen herberg met
„ de voortbrengfelen uit het plantenryk , het zoete
„ druivenfap, te verlustigen."
Te dikwerf, helaas! heeft het, niet flegts in vorige
tyden, wanneer de zeden over het algemeen nog
minder befchaafd waren , maar zelfs thans nog, in deeze
zo zeer geroemd wordende befchaafde eeuw, plaats
gehad , en 't gebeurt nog dagelyks , dat eene meer
byzondere yver , om boven anderen in kundigheden
en verdienflen uittemunten , eene genoegzaame beweegreden
zy, om de haat van wangunftige en minder
. met edelen yver tot kennis bezielde harten optewakkeren
, en aan 't woeden te brengen. Ook no°wordt
te dikwerf het gemoed van meer gezuiverde
vcrihnden met deezen zelfden laagen zwarten trek van
afgunst bezoeteld ; weinig dan is bet te verwonderen
, dat de jonge , weetgierige , met brandenden
yver tot kennis bezielde RUYSCH, die reeds zyn
leermeester in het Ontleedkundige begon te overtreffen
, al vroeg deeze uitwcrkfelen van valfche yverzugt,
liever zeg ik, afgunst cn baat, moest ondervinden,
en dat wel van iemand, die weleer, by de
eerfte opwellende blyken zyner weetgierigheid, leen,

BEROEMDEN F. RUYSCH. 455
en werklust, zyn leermeester, voorftander en vriend
geweest was; doch die nu, by de meer gevorderde
kennis zyns lcerlings, zich met den naam van leermeester,
ook dien van vyand, door den haat, welke
hy onzen RUYSCH heimelyk toedroeg, waardig maakte,
Mogelyk wel om dccze reden alleen, mogelyk ook
wel om de lesfen van andere Hoogleeraars te hooren,
en daardoor zich zeiven met meerder kundigheden te
y e r r yt e n 9 mogelyk ook vooral met inzicht,
óm 'zich' nu aan de meer byzondere takken der Geneeskunde
, met ter zyde ftelling voor een' tyd van
zyne ontleedkundige verlustigingen, toetewyden, verliet
de jonge RUYSCU de Hoogefcbool van Leyden, en
begaf zich naar Franeker , alwaar toen ter tyd niet
minder ervarene en beroemde Leeraaren, vooral in
het beoefenende gedeelte der Geneeskunde, gevonden
wierden; • daar zette hy wederom zyne ftudiën
met gelyken yver voort , en 'er verliep ilegts een
korte tyd , waarna onze RUYSCH zyn onvermoeide
vïyt, ter verkryging van eene genoegzaame Geneeskundige
kennis, beloond zag door zyne vroegtydige
bevordering tot Geneesheer , nadat hy alvorens zyne
Iuwijdings Verhandeling over het zyde-wee, of de
e t
ontfteeking **» * borstvlies, in 't openbaar verdeedigd
had. .
Meerder vind ik onnodig omtrent den Academietyd
van onzen RUYSCH aantemerken; het zy ook genoeg,
het geen wy hier, in 't voorbygaan, omtrent de
beg'mfelen en hoofdoorzaak van eene afgunst en opgevattcn
haat tegen RUYSCH gewaagd hebben ; dewyl deeze
ons tevens als eene niet onwaarfchynlyke reden voorkomt
, waarom vervolgens onze Natuuronderzoeker ,
nadat hy Franeker verlaaten had, en naar zyne geboorte-
F i 5 plaats,

454 HET LEVEN VAN DEN
plaats, 's Hage, als Geneesheer was terug gekeerd,
niet flegts al zyne zorg toen alleen befteedde om den
zieken door zyn byfland hulp te verfchaffen, maar
dat hy ook zynen overigen tyd geheel en al aan de
verdere beoefening der Ontleedkunde toewydde ; —
mogelyk wel met dat inzicht, om, daar hy nu meerder
recht had , om zyne eigene gevoelens en ondervinding
, tegen ieder, wie hy ook zyn mogt , te
verdedigen en Maande te houden ; daar hy zich nu
niet behoefde te ontzien, om zelfs zynen leermeester
en anderen in hunne dwaalingen tegentefprekcn ,
't welk hem te voren de eerbied voor die mannen
door hunne betrekking op hem, als leerling, verhinderd
had met genoegzaame lloutheid te doen; -
hy> (zegge »k) nu, na een meerder en overvloediger
onderzoek der Natuur zelve, dat recht mogt hebben,
om , als een onvermoeiden dienaar der Natuur , de
wetten van dezelver werking, en de meer gezuiverde
kennis van derzelver werktuigen , aan anderen, als
een ontegenzeggelyke waarheid, voortefchryven , of ook
wel onwrikbaar te verdedigen tegens zulken, welke ,
minder dan hy, de natuur zelve raadplcegcnde, aan
haar in hun eigen brein flegts wetten, op ydele verbeelding
gegrond , opdrongen, en de werktuigen der
eenvoudige Natuur willekeurig fchilderden niet alleen,
maar ook met eene verwaande halftarrigheid dat geene
als eene waarheid voorhielden , 't welk zy zelve
of nooit gezien, of waarvan zy het maakfel niet genoeg
onderzocht hadden; en deeze was immer
meestal de ftaat der Ontleed- en Natuurkunde
van het dierlyk ligchaam vóór onzen RUYSCH.
Onvermoeid dan , ja met een vlyt , waarin hem
niemand zyner tydgenooten evenaarde, hervatte onze
RUYSCH

BEROEMDEN F. RUYSCH. 455
RUYSCH zyn ontleedkundig onderzoek \»n het dierlyk
ligchaam, en breidde, zonder ophouden, zyne kennis
hieromtrent verder uit. Dan in deezen zelfden
tyd zien wy ook, dat de befchouwing en bewondering
van doode ligchaamen zyne werkzaame ziel niet
geheel alleen had ingenomen.
Een ander bezield levend voorwerp trekt ook de
opmerkzaamheid van onzen RUYSCH tot zich , en in
de befchouwing van dit voorwerp vergeet de vlytige
Natuuronderzoeker, voor eenigen tyd, zyne, zo zeer
geliefkoosde, ontleedkunde , om te meer nog de bevalligheid
der Natuur , in de treffende juiste famenvoeghig
van alle haare deelen, in de fchoonheid van
een vrouw te bewonderen,
Sic eraf, htefèrunt tenues in corde fagitta,
Etposfesfa ferus pectora verfat amor.
Niet echter dat deeze neiging onzen RUYSCH van
zyne meer behngryke, meer nuttige bezigheden, lang
konde aftrekken , om dus zynen tyd vadfig en verwyfd
aan de fchoonheid van een vrouw gekluisterd te
n y t e t l.' . neen, zodra zag onze Ontleedkundige
zyne 'wenfchen niet door den band des huwelyks bekroond
, of hy gaf zich wederom aan zyn geliefkoosd
onderzode van het rnaakfel van 't dierlyk ligchaam
geheel en al, met eenen nog meer levendigen yver,
over, en de bevalligheid van een vrouw kon, (gelyk
zeker fchryver zegt,) hem in zyn werk niet meer
verftooren , dan flegts , om, geduurende korte tusfchenpoozingen
, zyn ziel en geest tc verlevendigen,
en , als 't waare , te doen adem fcheppen. — Eene
trap van koelheid voorwaar , welke, hoe zeer zy ook
in iemand van zyne jaaren (toen immers was onze
RUYSCH

'456 „ E T L E V E N V A N D E N
RUYSCH flegts 2 4 jaaren oud) te bewonderen is echter,
2 0 ik vertrouwe, niet veele voorbeelden vinden
M , n d e r m o e i e l
ÏT ~ ,
J yk zoude het zyn, zo uit
de oude als hedendaagfche Gefchiedverhaalen, voorbeelden
bytebrengen van zulke, ook anderszins groote
mannen die weggefleept door liefdedrift, zichzelven
verlustigden in de omhelzingen van eene vrouw ter
wyl hunne voornaame beflemming, of grootere zaaken
aan hunne zorg toebetrouwd , geheel verwaarloosd
en vergeeten wierden , niet zelden met dien
mtflag, welke, het zy den ondergang van hun eigen
geluk, of ook fomtyds het noodlot van een geheelen
jötaat met zich fleepte.
Dan, om tot onzen RUYSCH wedertekceren: ——
deeze was nu weder, g e] y k v o o r l ^ "
in zyne Ontleedkundige nafpboringen, zo in leren!
als m het menfchclyk ligchaam. Vooral was hy echter
genoodzaakt zich meestal tot de eerstgenoemde
foort te bepaalen , dewyl toenmaals het vooroordeel
tegen deeze onderzoekingen nog niet geheel
uitgewischt zynde , en het algemeen nog met een
groot afgryzen op deeze nafpooringen ncderziendc
ja , wat zegge ik , dezelve als iets de Godheid tergende,
befchouwende, geen Ontleedkundige het zich
dorst onderwinden, dus vryelyk het doode ligchaam van
zyn Natuurgenoot te onderzoeken, maar fteeds ver
phcht was dit als een geheim, in ffilte en ter fluit,
l l m p
te behandelen. (*) '
O Zo wordt 'er vm «UVJCH getuigd; „ &!oa>
Het
inïtmpefia
rone fordida ipfe indutus vejle , refpUU.es comitaretur
« * ^ p i i a s i p f i a p e ^ e „ t t & p r i e b e r c n t o p p o m m i t a t c; n
crea h

3EROEMDEN F. RUYSOH. 457=
Het lot van een'VESALIUS, de bygelovige vrees,
waardoor een ZWAMMERDAM in zyne ontleedkundige
navorfchingen verhinderd wierd, zyn ons reeds blyken
genoeg van het toenmaals nog ongelukkig heerfchende
dwaaze vooroordeel, tegens de ontleeding van
het menfchelyk ligchaam , .'t welk hedendaags geen
meer invloed, zelfs op het gemoed van den minder
verlichten, heeft, dan flegts om het der befpotting
waardig te oordeelen.
Dit echter, Myne Heeren, 't welk ik nu gezegd
hebbe, te wceten dat RUYSCH zich gedwongen vond
meer van dieren, dan wel van het menfchelyk ligchaam
zelve voor zyne ontleedkundige nafpoormgen
gebruik te maaken , ftrekke geenszins, om daardoor
by anderen, minder in het ontleedkundige ervaren,'
het vermoeden te doen opwellen, als of ook uit deezen
hoofde minder geloof te hechten ware aan 's mans
ryke waarneemingen, omtrent het famenftel der deelen
in 't byzonder, en de werking derzelven, faamgeno-.
men in 't menschlyk ligchaam.
Zo ergens het befluit van gelyke oorzaaken tot gelyke
uitwfcrkfelcn , en wederom van gelyke uitwerkfelen,
onder zekere bepaaling echter, tot gelyke middelen
mag ftand grypen, voorzeker heeft dit hier ontcgenzeglyk
plaats. Ook hier geldt ten fterkfte het belluit
uit dc overeenkomst afgeleid; zonder twyfel
mag men hier \an dieren tot menfchen , en wederzyds,
overeenkomiHgc befluiten trekken.
Hef, geen de Natuur in dc eene door zekere bekende
middelen, door zekere bekende werkingen , verricht
, mag ook met zekerheid cn veilig uit de overeenkomst
befloten worden , in de andere onder dezelfde

45S KET LEVEN VAN DÉN
zelfde onhandigheden door dezelfde middelen , en
volgens dezelfde werkwyze te gefclheden ; fchoon
ons aldaar de middelen van werking minder bekend
zyn , en de wyze van werking ons meerder op het
eerfte inzien duister voorkomt.
Dus gefchied beweeging overal, (ik fpreeke van het
werktuiglyke levend ligchaam ,) door middel van
fpiervezelen. De affcheiding gefchiedt overal van vochten.
Deeze worden overal ter beftemde plaatfe op
dezelfde wyze aangevoerd, en door dezelfde werktuigen;
gelykfoortige vochten worden overal op dezelfde
wyze afgefcheiden, en wel door dezelfde gelykfoortige
werktuigen; fchoon wy niet overal, en
in alle voorwerpen, even duidelyk die middelen' ter
bevveeging gefchikt, diezelfde fpiervefelen, die aanwcezenheid,
diezelfde omloop en toevoer van vochten
diezelfde laatfte famenfteWng der werktuigen en deelen
kunnen ontdekken, nafpooren, cn voor het oo°zigtbaar
maaken.
Het beuuit, uit de overeenkomst afgeleid, geeft ons
volkomen recht om in alle deeze en meerdere gevallen
op dezelfde middelen en manieren van werking te"
rug te zien, en daar uit zekere gevolgen te trekken.
Dit zy genoeg; maar dit was echter ook nodiV
hier van ter zyde bytevoegen , om , als het ware ,
eens vooral tot genoegzaame verantwoording te dienen
voor onzen Ontleedkundige, zo dikwils wy hem
zyne waarneemingen in dieren tot het menfchelyk
ligchaam , onder dezelfde omftandigheden, zien overbrengen,
en daaruit, volgens de wetten der overeenkomst,
befluiten trekken.
Nadat nu RUYSCH wederom den tyd van ruim

BEROEMDEN F. RUYSCH. 459
vier jaaren onophoudelyk aan zyne navorfchingen in
de ontleedkunde bedeed had; nadat hy dus meer dan
genoegzaam was in ftaat gefield om anderen door
zyne kundigheden voortelichten, altyd echter met
een zeer pryslyk mistrouwen omtrent zyn eigen grootere
ervarenheid bezield, dorst hy het nu eerst waageu
de eerdelingen van zyn onvermoeiden vlyt door
den druk algemeen te maaken.
In den jaare 16Ö5 gaf hy zyne eerfte ontleedkundige
Verhandeling in 't licht , onder den titel : Dilucidatio
valvularum in vafis lymphaticis laSleis.
Deeze Verhandeling droeg hy, gedreven door dankbaarheid
en erkentenis , aan zyne leermeesteren op ,
onder welkers lesfen hy zyne eerfte gronden tot de
kennis der Ontleed- en Natuurkunde van het Menfchelyk
ligchaam , als ook der Geneeskunde gelegd
had; aan EKANCISCUS DE LA BOE SYLVIUS , aan JOAN-
NES VAN 1I0RNE , dl FLORENTINUS SCHUYL , tOeil-
maals Hooglceraaren te Leyden.
Dit werk , dat alleen door RUYSCH , volgens zyn
eigen getuigenis, was ondernomen, om, als een beminnaar
der waarheid, dezelve , waar hy konde, hulde
te doen, en ook, opdat niets, het geene ten algemeene
nutte dienen konde , mogt worden verwaarloosd
, van hem door den druk wierd algemeen gemaakt
, draagt overal de blyken van de diepfle kennis
der ontleedkunde ; hetzelve fchetst 's mans behendigheid
en vereischte kunde ten klaarden in alle
zyne navorfchingen , daar hetzelve tevens eene geheel
nieuwe ontdekking oplevert , welke alleen genoegzaam
zoude zyn, om den naam van RUYSCH voor
altyd glorieryk en onderfelyk by zyne nakoffielingfchap
te doen zyn,
In

460. .'. HET LEVEN VAN DEN
In hetzelve worden de verkeerde en valfche begrippen
van meer oude Ontleedkundigen niet flegts,
maar ook de halflerrige onbefchaamde tegenkantingen
van eenen op zyne kundigheden te verwaanden BIL-
SIUS , een tydgenoot en afgunstige haater der verdienflen
van onzen RUYSCH, met treffende bewyzen aan
den dag gelegd: echter met alle die bezadigheid,
met die edele befcheidenheid en zagtzinnigheid ,
welke ieder onpartydigc in RUYSCH moet bewonderen
, en welke alleen genoeg zoude zyn , om den
leezer voor hem inteneemen, zo niet het overtuigende
der waarheid, de ftem der Natuur zelve, hem reeds
genoegzaam noopte, onzen RUYSCH, als den tolk def
Natuur, te eerbiedigen.
Ontegenzeggelyk waar is het, dat de watervaten
van het dierlyk ligchaam, zelfs reeds aan verfcheiden
Ontleedkundigen onder de Ouden , en ook onder de
tydgenooten van RUYSCH , fchoon zeer duister en
onvolkomen , echter niet geheel, onbekend waren.
Men had dezelve in vroegere tyden hier en daar in
het ligchaam, toevallig echter, (indien ik dus mag
fpreeken,) gezien; doch de meer juiste navorfching
derzelven, als ook het onderzoek van derzelver maakfel,
werking en nuttigheid was fteeds verwaarloosd,
en mogelyk nog wel geheel onbekend gebleven, had
niet ASELLIUS zeer gelukkig, echter by toeval, in
den jaare 1622, dat gedeelte van dit vaatgeftel op
nieuw ontdekt en waargenomen , het welk van de
rokken der ingewanden zyn oorfprong neemt , vandaar
de chyl met opene mondjes opllorpt ; dezelve
naar den grooten chylleider, langs de rugwervelen
heen, door de borst, opwaards voert, en zo, eindelyk,
ter plaatfe daar de chylbuis aan de h'nkerzyde
by

BEROEMDEN F. RUYSCH.
by den hoek, welke door de vereeniging der vena jugularis
en fubclavia gemaakt wordt, in die aderen zich inplant
, en de chyl op die plaats met het bloed vermengt.
Dit vaatgeftel, dus toevallig door ASELLIUS, fchoon
zeer onvolkomen , ontdekt zynde , behield , uit
hoofde van bet melkachtige vocht, 't welk meestal
daarin gevonden wordt, den naam van Vafa laStea,
melkvaten.
Het maakfel , de werking en het nut dier vaten
was toenmaals nog geheel onbekend ; echter fpoorde
deeze nieuwe ontdekking weldra ook andere ontleedkundigen
aan ter nader onderzoek; en daar
ieder door een nieuw gevoelen omtrent deeze ontdekking
der melkvaten zich zeiven poogde beroemd te
maaken , wierden 'er welhaast zeer veele wanbegrippen
, voortbrengfels ilegts van eene verhitte verbeeldings-
of liever verdichtfelkracht, in het brchi van veelen
geboren; en, daar een ieder zyn gevoelen met
fchynbaare redenen ten minften poogde te omzwagtelen
en te flaaven, ontftond 'er tevens hierdoor een
twist onder de Ontleedkundigen.
De eene, minder gelukkig, of wel minder behendig
in het opfpooren dier vaaten, of mogelyk ook
wel te vadfig om zyn' geest met het onderzoek van
deeze hernieuwde ontdekking aftematten , ontkende
met onbefchaamdheid (indedaad een goed hulpmiddel
tot fpaaring van moeijelyk onderzoek,) het aanweezen
dier vaten, en hield hardnekkig ftaande , dat
deeze vaatjes , door ASELLIUS gezien , niets anders
dan gemeene bekende flagaderlyke , of wel aderlyke
vaatjes waren , met een buitengewoone ftoffe gevuld.
Anderen meer gretig in het onderzoek, en gelukkiger
in het welflagen van hun werk, erkenden de ont-
HISTORIEK. IV. D. Gg dek-

46a H"E T LEVEN VAN DEN
dekking van ASELLIUS voor eene ontegenzeggelyke
waarheid , en deeden dezelve hulde door hun getuigenis;
doch ook deezen waagden naauwlyks een enkelen
Map meer tot verdere nafpooring van dit vaatgeftel.
De meesten Hemden daarin overeen, dat deeze vaaten,
van het ingewand ontfpruitende, alwaar zy de
best voedende ftoffe of chyl hadden opgenomen ,
naar de lever gingen om in dat ingewand hun vocht
uitteftorten , ter bereiding van nieuw bloed; een
blyk , dat dit vaatgeftel door hen alleen in dieren ,
en wel vooral in honden, was opgefpoord, in welk
dier de gemeenfchap tusfehen den grooten chylleider,
en de watervaten der lever zeer groot is, en waardoor
het gemaklyk gebeurt, dat de watervaten van
dit ingewand, door het inblaazcn in den grooten chylbuis
tevens, cn wel eerder, met lucht worden opgevuld,
dan dat deeze vloeiftoffe verder in de nu genoemde
buis doordringt; dan dit in 't voorby gaan.
De watervaten waren toen nog in geene andere
deelen van het ligchaam, dan flegts op de ingewanden,
bekend.
Naderhand ontdekte BARTHOLINUS en anderen, byna
ter gelyker tyd, deeze vaten, ook op andere deelen
van het ligchaam.
Eindelyk ontdekte PECQUETUS den grooten chylleider
, die vervolgens door EUSTACHIUS befchreven
wierd; en deeze ontdekking was het, welke het eerst
aanleiding gaf tot de meer juiste en met de waarheid
overeenftemmende bepaaling van het nut dier vaten.
Meerder in het byzonder omtrent dit vaatgeftel uitteweiden,
of wel het gewigt van ieder ontdekking
op-

BEROEMDEN F. RUYSCH. 463
optefpooren , en den naam van ieder ontdekker optenoemen,
verbied my thans myn kort bedek. De
ruuwe fchets, welke ik nu van het gefchiedverhaal
dier ontdekking hebbe voorgedekt, zy genoegzaam voor
ons oogmerk ; alleen voeg ik 'er dit nog by , dat
ook EUSTACHIUS nog eene geheel onvolmaakte kennis
heeft gehad , zo van het maakfel, als ook van
de werking en 't nut dier vaten, daar hy den chylleider
befchryft , als zyn oorfprong neemende met
een vernaauwden mond, uit den hoek, welke gemaakt
wordt door de vereeniging. van de Fena Jugularis,
en Subclavia aan de linkerzyde.
Het bleek naderhand maar alte duidelyk, door de
ontdekkingen van den werkzaamen RUYSCH, in hoe
verre alle Ontleedkundigen vóór hem, in hunne be«
orippen wegens het maakfel van dit vaatgedel, gedwaald
hadden.
Het gevoelen van een' BILSIUS , die onder andere
tegendrydigheden delde , dat de watervaten , door
ASELLIUS ontdekt, dienden
Vooreerst: om alle de deelen van het ligchaam,
als het ware, met een' daauw te befproeijen , welke tot
derzelver meer gemaklyke beweeging vereischt wierd.
Ten tweeden: om het vocht, waarvan de af kleinzing
der pis gefchieden moest, naar de bynieren te
voeren;
Ten derden: om de doffe, van welke in de mannen
het zaadvocht in de ballen moest worden afgefcheiden,
ter bedemder plaatfe aantevoeren, en dan nog.
In de vierde plaats zyn haldarrig volhouden tegen
RUYSCH van het aanwezen van klapvliezen in de
watervaten, welke den loop der vochten, in dezelve
vervat, ontegenzeggelyk bepaalden; —- deeze dwaa-
Gg 2 lin«

4Ö4 HE T LEVEN VAN DEN
lingen, zegge ik, van BILSIUS, hadden onzen RUYSCH
tot eene gepaste wederlegging, alleen op proeven en
het duidelyk maakfel van die deelen gegrond , aangefpoord.
Hierin ook Haagde hy , gelyk in alle zyne onderneemingen
, volkomen.
Hy vond zich eindelyk in ftaat gefteld , om , in
het byzyn van geloofwaardige mannen niet alleen ,
maar ook van zulken, die door hunne ervarenheid gefchikte
rechters waren , den verwaanden BILSIUS ,
door fpreekende bewyzen , welke de Natuur zelve
opleverde , befchaamd te maaken , en alle deszelfs
valfche leerftelfels om ver te werpen.
Hy toonde hem in daartoe vervaardigde praparata
het aanweezen der klapvliezen in alle de reeds bekenda
watervaten van het dierlyk ligchaam, en wel op
die wyze , dat zy allen den loop der vochten van
ieder byzonder deel naar den Chylbuis bevorderden
doch eene terug keerende tegenltrydige beweeging volftrekt
verhinderden.
Hy toonde hem ook een aantal klapvliezen in den
Chylbuis zelve , welke dus geplaatst waaren , dat
zy den loop van het vocht opwaards bevorderden.
Hieruit dan bleek het vervolgens, welke de waare
werking en het groote nut dier vaten in liet dierlyk
geftel was; eene nuttigheid, welkers uitgeurektheid
en belang ons verbiedt zelfs een eenigen flap te doen,
om 'er in deeze Verhandeling iets meer van re gewaagen
, dewyl wy door een oppervlakkige fchets
aan desaelfs gewigt veel zouden te kort doen : liefst
dus befpaaren wy deeze frofTe tot een nader onderzoek
by een andere gelegenheid.
De ontdekking echter der klapvliezen in de waterv:u-

BEROEMDEN F. R U Y S C H . 4^5
vaten , waarvan aan KUYSCH alleen al de roem met
recht toekomt, verfpreidt een even groot licht en nog
meerder nut, zo over het Natuurkundige , als over
de meer juiste kennis van den zieken Haat van het
menfchelyk ligchaam , en dus over het grootfte en
belangrykfte gedeelte der geheele Geneeskunde , dan
wel de groote ontdekking van den omloop des bloeds
zelve door den onfterfelyken HARVEI.
Deeze ontdekking der klapvliezen in het gantfche
bekende geftel der watervaten , met de volkomenc
wederlegging der wanbegrippen van BILSIUS , wierd
door den onvermoeiden RUYSCH, in deeze zyne eerfte
Verhandeling, in den jaare 1665, door den druk gemeen
gemaakt , tegelyk met een aantal ontleedkundige
waarneemingen, welke vooral ook ftrekten ter opheldering
der begrippen van den zieken ftaat van veele
deelen in het menfchelyk ligchaam.
Onder de belangryke ontleedkundige waarneemingen
, in deeze Verhandeling vervat , vindt men onder
anderen ook de nieuwe ontdekking en befchryving
van een der rokken van het oog, der Choroidaa ,
welke altyd den naam van tunica Ruyfchiana heeft
blyven behouden ; als ook die van eene byzoftdere
flagader, welke onmiddelyk uit den bocht der groote
flagader van het hart , de Aorta , ontfpruitende ,
naar de longen gaat, en door de zelfftandigheid van
dit ingewand altyd de takken der hronchi

46 HET LEVEN VAN DEN
Daar nu de ontdekking der klapvliezen in de water­
vaten door onzen RUYSCH hem de grootfte achting
en roem van alle zyne tydgenooten en medeftreevers
geheel verwierf, ontfing hy ook kort daarna een
doorflaand blyk, hoe veel vertrouwen men op hem,
als Ontleed- en Geneeskundige ftelde.
Immers was dit eerfte openbaar bewys van de
groote ervarenheid van onzen RUYSCH in het Ontleed­
kundige, volgens het gevoelen der meesten, de voor-
naamfte beweegreden , waarom hy in den jaare 1666
door de Regeering deezer Stad geroepön wierd, om den
glorieryken post van openbaar Hoogleeraar in de
Ontleedkunde en eerfte Geneesheer binnen deeze Stad
te bekleeden.
Dus ontbreekt het den onvermoeiden naarstigen Na­
tuuronderzoeker nooit aan een gepaste belooning voor
zyn byzonder befteeden vlyt ren nutte van het alge­
meen.
Minder bezield met een zucht naar grootheid en
ftreelenden roem , dan wel met een ' onverzadelykcn
yver en trek om zyne kundigheden uittebreiden, en
dezelve ten meeste nutte voor zyne tyd- en nattiur-
genooten te befteeden , was het flegts de fpoorflag
van deeze geaardheid, welke onzen RUYSCH aanftonds
noodzaakte , om , zonder veele draaiende beraadllaa-
girtgen, terftond dit aanbod van het Hoogleeraar-Ambt
in de Ontleedkunde binnen deeze Stad te aanvaar­
den.-
Zeer wel voorzag oh ze getrouwe, onvermoeide Na­
tuuronderzoeker , dat hier een ruimer veld aan zyne
navorfchingen zou worden geopend en vrygefield.
" 'Geduurende al den tyd immers, in welken wy hem
hier , tot zyn dood toe, het Hoogleeraar-Ambt zien
be-

BEROEMDEN F. RUYSCH. +67
feekkeden, liet hy zich nooit de minfte gelegenheid
tot zyne geliefde verlustiging ontglippen ; altyd volhardde
hy' met dien yver in zyn werk , welke men
bezwaarlyk in eenige, zo van zyne voorgangers, als
tydgenooten, ja zelfs van alle zyne opvolgeren, even
groot zal ontdekken. (*)
Geduurende den tyd van zes-en-zestig jaaren , in
welken onze RUYSCH alhier het Hoogleeraar-Ambt be- .
kleedde , zien wy hem altyd bezig met het groote
doelwit van zyn post.
Geen wonder dan , dat wy genoopt worden m
bem, geduurende al dien tyd, dan eens den vlyügen
Natuuronderzoeker , dan wederom den beteren uitlener
van de werken der Natuur in het dierlyk ligchaam
en planten, en niet zelden den ontdekker van
Geheimen, welke zyn naam altyd by de nakomehngfchap
moeten vereeuwigen , te eerbiedigen.
Het zy ons vergund nog eenige blyken hiervan
aantehaalen , daar het ons onmogelyk is hem 111 al
zyn luister , onder deeze verfcheiden betrekkingen ,
door het nagaan van alle zyne werken , volkomen
te befchouwen 5 ook is het genoeg eenige trekken
flegts der waare grootheid van een' man by te bren-
. ge" >
(*) Het volgende getuigenis van zekeren Schryver zy ons
vergund hier bytevoegen, om de onvermoeide vlyt van
RUYSCH, flegts in flaauwe trekken, te fchetfen. Deeze zegt:
Eundem occoftones datas negligere mnquam , noüu atque^
inter-diu vifere «gres; & ad primatn auroram perfautari
cadavera ; illum tibi finge adeo laboriofum , ut eidem nun-
quam nimis mane fol luceat -Jemper vefperascat pcyus quam
vellet.
Gg 4

4

BEROEMDEN F. RUYSCH. 469
Dit geheim was geenszins voor onzen RUYSCH, als
Vriend van beide nu genoemde Ontleedkundigen
verborgen; hy zelve had zeer veel door zyn vernuft
toegebragt tot deeze dus verre reeds gevorderde
handgreep :
1
dan de dood van REGNERUS DE
GRAAF , en eene gantsch verkeerd geplaatfte bygeloovigheid
van ZWAMMERDAM (*) Helde deeze nu nog
onvolmaakte ontdekkingen in de handen van RUYSCH
alleen , die dezelve weldra door aaanhoudende proeven,
zowel als door eene vernuftige behandeling, tot
dat toppunt van volmaaktheid bragt,'waarin hy, tot
heden toe, nog door niemand zyner opvolgeren in de
Ontleedkunde is overtroffen , of flegts geëvenaard.
Getuigen daarvan zyn de fchoonfte pmparata ,
door RUYSCH vervaardigd, welke thans nog hier en
daar voorhanden zyn.
Getuigen daarvan zy de befchryving , welke onze
RUYSCH zelve geeft van zyne onvergelykelyke fchoone
ver-
(*•) Dees, namelyk , als met een heitfg afgryzea getroffen,
om zynen Schepper zo verre natevolgen , dat hy reeds ge-
ftorvene .dieren wederom levendig zou doen fchynen; en het
daarby eene de Godheid te veel tergende daad , en aan een
Christen niet betaamende handelwyze, rekenende, om de
fohepfelen zo verre in hun maakfel ontleedkundig te onder­
zoeken , en daardoor, als het waare , de grootfte Wysheid.
in zyne verrichtingen optefpooren en uitteputten , liet dus ,
verblind door verkeerde Godsvrucht, zyne verdere nafpoorin-
gen fteeken.en vergenoegde zich met demoedig boete te doen
voor zyne reeds bedreven roekeloosheid; -— hy verzuimde
alles wat hem uit het waereidfche onderftand kon geeven, en
fleet dus zyn leven in groote armoede, zich onder zyn by-
geloof met een ftuk droog brood vernoegende.
Gg 5

47°. HET LEVEN VAN DEN
verfameling van opgefpooten en anders toebereide
Ontleedkundige prceparata.
Getuige hiervan zyn de Ontdekkingen van onzen
RUYSCH, omtrent de verbaazende vaatrykheid dier deelen
, waarin vóór hem geen vaaten bekend waren *
by voorbeeld , in de retina , in het beenbekleedfe'l
der gehoorbeenderen , in het dunne vliesje , 't welk
de kraakbeenderen der geledingen omgeeft , 'ja i„ h eJ
been zelve ontdekte onze RUYSCH een verbazend aantal
bloed vaaten.
Getuige eindelyk van de volmaakte fchoonheid dier
praparata, na de gewoone opfpuiting , z y de verrukking
, waarmede CZAAR PETER de Ine. was aangedaan
, wanneer die Vorst , de toenmaals wydberoemde
verzameling van RUYSCH bezichtigende, zich
op het zien van een kind , dat door RUYSCH opgefpooten
, en daarna op een klein bed , als flaapende
was neergelegd, niet onthouden kon het zelve te
kusfen , daar hy zich niet eerder konde overreeden,
dat het zelve dood was, voordat hy het bloozende'
kind herhaalde reizen had behandeld.
Met recht dan blyft ook nog heden deeze kunst
om de vaten van het dierlyk ligchaam door infpuiting
optevullen en dus voor verderf te bewaaren, den
naam van RUYSCH , die dezelve tot het hoogde'toppunt
van volmaaktheid en fchoonheid bragt, behouden.
Ook deeze Kunst , om de bloedvaten van het dierlyk
hgchaam door infpuiting optevullen , deed onze
RUYSCH geen geringen, en meer openbaaren roem verwerven
, wanneer hy, door de Staaten van Holland en
Zeeland verzogt zynde, om het lyk van den gefneuvelden
Eugclfchen Admiraal BERCLEI te balfemen , door
middel van zyne infpuiting dus gelukkig in deeze onder-

BEROEMDEN F. RUYSCH. 471
derneeming Haagde , dat hy het iyk , fchoon reeds
een weinig door de verrotting aangetast, wederom,
na de gedaane infpuiting, als een nog naauwlyks dood
ligchaam deed fchynen , en voor verdere verrotting
geheel , ten mmfteïi geduurende een langen tyd , bewaarde.
Buiten de fchoonheid echter en het fraaije , het
welk wy in de prceparata van RUYSCH ZO zeer bewonderen;
- boven den roem , welke hy dus
door deeze Kunst , op zich zelve befchouwd , verdiend
had , was 'er aan deeze uitvinding een veel
grooter nuttigheid verknocht, welke de grootheid dier
uitvinding , het onontbeerlyke dier handgreep voor
Ontleedkundigen niet alleen, maar ook voor den Natuuronderzoeker
van het dierlyk ligchaam meer noodzakelyk
maaken, meer vereeuwigen moest; daar deeze
Kunst alleen , geheel alleen durve ik zeggen , de
grondflag geweest is , om eindelyk eene volmaakte
kennis van het dierlyk ligchaam en alle deszelfs deelen
te erlangen.
Gy ziet dus ligtelyk, wat de Geneeskunde en derzelver
beyveraaren in het byzonder, wat ook de gantfche
Maatfchappy in het algemeen verpligt zy aan een'
man, die den waaren en vasten grond gelegd heeft
tot eene verbeterde Geneeskunde, gebouwd op eene
zuivere Natuurkunde van het dierlyk ligchaam, welke
niet meer, gelyk die der Ouden, met harsfenfehimmen
overiaaden, maar uit het werktuiglyk famenftel van
het ligchaam zelve afgeleid zynde , de eenige zekere
toetsftecn was, waaraan men vervolgens de afwykingen
der Natuur, die te dikwerf, helaas! toomloos
van het rechte fpoor afdwaalt , konde en moeste
toet-

4. 72
HET L E V E N VAN DEN
toetfen, wilde men zeker (hagen om dezelve tot haa­
re gewoone werkingen te rug tc brengen.
Wie uwer dan zal my weigeren den lof der onfter-
fclykheid voor deeze verdienden, aan den naam van
den grooten RUYSCH toetevvydcn ? . Een Schry­
ver getuigt het volgende : „ Konde RUYSCH wel
„ meer by 't geheele menfchelyk gedagt verdienen,
w
d a n
door het dichten van ecu vaste theorie of
„ grondige Geneeskundige Wetenfchap, die naderhand
„ zo een heilzaamen invloed op de oefening van de
a, geheele Geneeskunst geeft? Wy zouden ze-
„ kerlyk dc fraaije leer van BOERHAAVE misfen, in-
„ dien de groote RUYSCH , of iemand anders hem ge-
„ lyk, niet geleefd had?"
En waarlyk, dit is degts een flaauwe trek van den
welverdienden roem des mans, welke niemand hem
weigeren kan, die zich een ogenblik nader by het
werk van onzen RUYSCH bepaalr.
Ten blyke.dan, dat deeze loffpraak niet flegts op
losfen grond cn te roekeloos gedaan zy, maar inde­
daad op verdienden gegrond is, zal het, dunkt my,
genoeg zyn, indien ik eenige bewyzen kan bybren-
geu, dat de groote BORRHAAVE, wiens naam altyd zal
onderflyk blyven, deezen zynen roem aan de verdien­
den van RUYSCH grootelyks vcrlchukijgd is, daar hy
de beginfelen van zyne gevestigde en leerflellige Ge­
neeskunde alleen uit de verfchillende praparata van
de byzondere werktuigen en deelen des menfehelyken
ligchaams door RUYSCH vervaardigd, en uit de daar­
uit afgeleide Natuurkunde van het dierlyk ligchaam
getrokken heeft, en dat op deezen grond alleen het
geheele leerdelfel van deezen grooten Geneeskundige
rust.
In

BEROEMDEN F. RUYSCH. 473
In de eerde plaats, wat aangaat het gevoelen van den
grooten BOERHAAVE , dat het geheele ligchaam flegts
beftaat uit een famenweefzel van vaten,' dit blykt (en
verder bewys acht ik geheel onnodig) gegrond te zyn
op den uitflag der gelukkige oprpuiting van onzen
RUYSCH , waardoor ieder deel des ligchaams alleen met
die kleur als geverwd fcheen , waarmede de ftoffe,
tot opfpuiting gebezigd, gekleurd was; doch wanneer
die deelen, 't zy tegens het zonnelicht, of ook onder
bet Microscoop befchouwd wierden, bleek het, dat
deeze kleur alleen afhing van de gekleurde ftoffe, welke
door de infpuiting in de grootere takken der vaten
was doorgedrongen, en van daar in de allerkleinftc
en voor het bloote oog niet meer te onderfcheidene
takverdeelingen van dat zelfde vaatgeftel, 't welk weldra
als een netweik wordt dooreengeflingerd , zich
verfpreidde. Dit gevoelen was ook, in de tweede plaats
gevestigd op dat gevolg der infpuitingen van onzen
RUYSCH , waardoor hy de rokken of bekleedfelen der
groote flagaderen en aderen insgelyks vaatryk vertoonde;
ten derden wierd dit gevoelen gefterkt door
de nu meer bewezen ftelling, dat de voeding der vaste
deelen alleen door middel van den omloop des
bloeds gefebiedde. Daar nu de groote BOERHAAVE de
verbaazende vaatrykheid van alle de deelen des dierlyken
ligchaams door dc pr£parata van RUYSCH ten vollen
bewezen zag, leidde deeze daaruit verder dit ge-
v o l g af : dat ieder vast deel zyne byzondere
bloedvaten tot den omloop des bloeds , en de daaruit
voortfpruitende voeding, nodig had; doch daar de
rokken der vaaten zelve wederom vaste deelen opleverden
, dat dan ook deeze wederom een fyner ftcl
van vaten tot het zelfde einde nodig hadden ; welkers

474 HET LEVEN VAN DEN
kers rokken wederom moetende gevoed worden, ook
wederom aan dezelfde vereischten onderhevig waren •
en dus liep deeze gevolgtrekking, als het waare, iu
het oneindige voort , en leverde eindelyk het gevoelen
van BOERHAAVE uit ; dat het geheele ligchaam
met dan een famenwecfzel was van vaten , het eene
gefchikt om het andere te voeden, doch, voegde hy
'er by, vaten die evenredig verminderden.
De groote BOERHAAVE bemerkte echter weldra ,
dat hier deeze tegenwerping konde gemaakt worden
dat 'er veele deelen in het dierlyk ligchaam zyn',
die zekerlyk gevoed worden, en echter niets minder
dan de roode kleur des bloeds , en by gevolg ook
mets minder dan den geduurigen omloop van dit
zelfde vocht in den gezonden ftaat vertoonen. Om
deeze tegenwerping optelosfen, wierd die Geneeskundige
genoodzaakt een uitvlucht te zoeken, en hieruit
ontfproot dan eerst zyne ondcrftelling, eene bloote
onderllclling indedaad, dat het bloed beftond uit bolletjes
, van een volkomen roode kleur, welke door
de drukking en perfing der vaten, wanneer namelyk
het bloed uit een groot vat in een kleiner moest
overgaan, konden ontbonden worden in zes kleinere
bolletjes van een geelachtige kleur, 't welfe hy ferm
noemde; cn vervolgens dat ieder bolletje van dit
vocht , wanneer het tot de aHerfynfte vaatjes moest
overgaan , insgclyks ontbonden wierd in zes nog kleinere
geheel doorfchynende vochtbolletjes , waaraan
die Geneeskundige den naam gaf van Lympha, of
waterachtig vocht.
Deeze onderftellingen fcheenen ook nog door Mi-
croscopifche waarneemingen van eenen LEEUWENHOEK
bevestigd te worden ; dan, waarlyk, ook deeze ver­
beeldde

BEROEMDEN F. RUYSCH. 475
beeldde zich iets te zien, 't geen nooit plaats had;
en eene verhitte, van het fpoor der waarheid afdwaakude
verbeeldingskracht vervulde by dien waarneemer
de plaats van het zintuiglyke, onverblinde gezicht; —
ook beftaat het bloed wel uit een rood gedeelte, uit
ferum en lympha, doch deeze zyn van een geheel andere
Natuur, dan BOERHAAVE onderftelde, en ook
zyn deeze geheel van elkander door byzondere eigenfchappen
onderfcheiden , en kunnen geenszins met elkanderen
verwisfeld, of ook door de persfing alleen
van een grooter in een kleiner vat beurtelings veranderd
worden.
Dan het is hier de plaats en tyd niet tot weder-
legging van wanbegrippen.
°De groote BOERHAAVE wierd nog meer in zyn gevoelen
0
gefterkt, doordien hy zag , dat in die gevallen,
alwaar een groote aandrang van bloed, of eene
verhaastte omloop van dat zelfde vocht te gelyk met
een zwakkeren tegenftand der vaste deelen plaats had,
dat, zegge ik, alsdan die deelen, welke te vooren
geen' zichtbaar blyk droegen van den omloop van rood
bloed , nu maar alte duidelyk hiervan de kenmerken
hadden; zo zag hy het wit van het oog, na eene
fchielyke beweeging van het ligchaam, in dronkenfchap,
en in ontfteekingen, gevuld met eene groote
-menigte vaatjes, welke nu in deezen veranderden ftaat
rood\>loed in zich omvoerden. En hieruit ontftond
wederom de error loei in 't leerftelfel van den groo­
ten BOERHAAVE.
Het gevoelen ook van deezen Geneeskundigen ,
'dat eenige ftoffe , tot bereiding der Gal gefchikt ,
door de opene mondjes van den darmfcheilader wierd
opgeflorpt, en vervolgens door den poortader, naar
de

476- HET L E V E N VAN DEN
de lever gevoerd , dit gevoelen zeg ik , hoe verre
ook van die waare werking der Natuur , welke wy
thans erkennen, vloeide voort uit eene onvoorzichtige
gevolgtrekking, gegrond op den uitflag van Ontleedkundige
proeven, door RUYSCH gedaan, die, dooiden
poortader infpuitende , zag dat, de ingefpotene
ftoffe wederom in de darmen ontlast wierd en vry
uitvloeide ; dan de gevolgtrekking uit deeze proef
beflist te veel en daarom niets.
Door eene naauwkeurige oplettendheid en eene langduurige
waarneeming, altoos met eene zeldzaame
voorzichtigheid gepaard , had onze RUYSCH geleerd,
dat de verdeeling der bloedvaten , of wel de verdeeling
der kleinfte takken van het geftel der bloedvaten,
aanmerkelyk verfchilde, naarmaate by onderfcheidene
deelen onderzocht, welke tot onderfcheidene afkleinzingen
van vochten , of andere onderfcheidene
werkingen in de huishouding van het dierlyk ligchaam
beftemd waren; dat ook, omgekeerd, die verdeeling
en loop der bloedvaaten altyd dezelfde was in gelylffoortige
deelen, tot gelyke werkingen en gelyke af-
kleinzingen gefchikt, dat ook de afkleinzing van
vochten aan verandering onderworpen was , zo 'er
flegts eene voorgaande verandering in het vaatgeftel
plaats had.
Van deeze waarnemingen van onzen RUYSCH, op
ontleedkundige gronden alleen gevestigd, fchroomde
de groote BOERHAAVE ook niet gebruik te maaken in
zyn leerftelfel omtrent de koortfen en andere ziektens,
in welke, het zy eene verhaasting van den loop
des bloeds op de oppervlakte des ligchaams , en dus
eene ophooping van dit vocht in de binnenfte deelen,
of ook eene geheel verfuelde omloop des blqeds , door
alle

BEROEMDEN F. RUYSCH. 477
alle de deelen van het ligchaam; of ook in de derde
plaats eene verzwakking van den tegenftand, welke
de vaaten tegen de vochten , die in dezelve worden
omgevoerd , anders uitoefenen , en dus overal eene
verandering in het vaatgeftel plaats heeft ; en hieruit
verklaarde hy veele der verfchynfelen in die koortfen
en ziekten.
Ook is het gevoelen van den grooten BOERHAAVE
omtrent het maakfel , de werkingen en het nut der
klieren , en van die ingewanden , welke onder deeze
klasfe fchynen te moeten gebragt worden , vooral
ook deszelfs gevoelen omtrent het maakfel der hersfenen,
gegrond op de Ontleedkundige waarneemingen
alleen van onzen RUYSCH ; welke ook dit ftuk, gelyk
andere duistere voorwerpen in de huishouding van
het dierlyk ligchaam , tot zyne naauwkeuriger onderzoek
had uitgekozen , en daarin ook dus gedaagd
was , dat tot nog toe geen Ontleedkundige arbeid in
ftaat geweest is hierover meerder licht te verfpreiden.
Deeze waarneemingen deêlde onze RUYSCH deels
door brieven aan den grooten BOERHAAVE zeiven mede
, deels trok deeze Geneeskundige dezelve uit de
brieven, welke RUYSCH aan anderen fchreef, als ook
uit de Ontleedkundige werken , toen reeds door
RUYSCH in 't licht gegecven.
Voeg hier nog by den loop der chyl door de
melkvaaten, en het maakfel van dat vaatgeftel , 't
welk alles het eerst door onzen RUYSCH was vastgelteld,
en ook genoegzaam woofdelyk door den grooten
BOERHAAVE in zyn Natuurkunde van het dierlyk
ligchaam wierd overgenomen.
Eindelyk zien wy flegts de gevoelens van den grooten
BOERHAAVE nader in, omtrent het famenftel en de
HISTORIEK. IV. D. Hh wer-

4?S HET L E V E N VAN DEN
werking der deelen tot de voortteeling gefchikt ;
overal zullen wy de duidelyke kenmerken befpeuren ,
die ons ten beflisfende bewyze dienen moeten, dat de
arbeid van RUYSCH, vooral ook in dit gedeelte, den
grooten BOERHAAVE heeft voorgelicht , om daaruit
een zuiver Natuurkundig lecrftelfel van het dierlyk
Iigchaa n famentefïellen ; . byna ieder bladzydc
van de Beginzelen tot de Geneeskunde van BOER­
HAAVE , toont ons, door de geduurige aanhaaling van
RWrècM , hoeveel invloed de arbeid van deezen Ontleedkundige
op de famenftelling van dit werk gehad
hebbe.
Genoeg zy het dan , dat ik uit veelen flegts deeze
weinige voorbeelden hebbe bygebragt, om de lofïpraak
van ROYSCH te bevestigen. De uitgebreidheid en overvloed
der ftoffe verbiedt Ons hier verder intetreeden ;
ook vordert de reeds verloopen tyd, dat wy , van
dit onderzoek aftrappende, ons haasten, om nog iets
ten minften van onzen Ontleedkundige onder andere
"retrekkingen te kunnen zeggen.
Befchouwen wy hem , geduurende zyn gantfehen
leeftyd, altyd zullen wy hem dubbel den lof van een
Waarneemer en vlytig Natuuronderzoeker Waardig vinden.
• i °
Toetften wy het gedrag des mans aan de voorfchriften
van eenen SENNEBIER , daar deeze de volftrekte
vereischten van een waarneemer fchetst, dan twyfele
ik geenszins, of wy zullen altyd in hem die hoedanigheden
aantreffen , en byna volmaakt bewonderen ,
welke, volgens het oordcel van deeze Schryver, zo zeer
vereischt worden in eenen bevoegden waarneemer.
ïmmers zien wy onzen RUYSCH in alle zyne gevoelens
de kracht der langduurige ondervinding te
hulp

BEROEMDEN F. RUYSCH. 479
Mlp roepen ; — wy zien hem de Natuur alleen
volgen op derzelver fpoor , om uit haar de gronden
van zekerheid, door langduurige waarneeming , te
erlangen, welke alleen de gevoelens van een gefchikt
waarneemer , wil hy anders den naam van tolk der
Natuur waardig zyn , moeten bevestigen.
Geenszins , (en deeze zyn de vereischten , welke
SENNEBIER aan een gefchikt waarneemer toekent) ontbrak
het onzen RUYSCH aan vernuft; getuigen hiervan
zyne menigvuldige brieven met andere Geleerden
van zyn tyd,vooral ook met den grooten BOERHAAVE;
voorzigtig twyfelde ook onze RUYSCH aan al dat geene
't welk hem door anderen flegts was opgedrongen
, en toetstee den grond dier gevoelens altyd aan
de lesfen en onderrichtingen van zynen getrouwe
leermeester, de Natuur; ook was hy nimmer met te
veel eigenliefde bezield , welke hem zoude hebben
kunnen verhinderen , om ook aan zyne eigene eerst
opwellende gevoelens niet zo lang te tvvyfelen , totdat
hy dezelve , volgens den leidraad van een gefchikt
waarneemer, herhaalde reizen, eerst met dc werkingen
der Natuur zelve overeenftemmende bevonden
had.
Zo het ooit tot lof van een Waarneemer ftrekken
kan , dat hy het voorwerp , dat hy de wetenfchap
of kunst , waaromtrent hy zyne waarneemingen
byzonder bepaalt, grondig kenne; voorzeker
dan kan niemand deezen lof aan den grooten RUYSCH ,
betrekkelyk het Ontleedkundige en de Natuurkennis
van het dierlyk ligchaam , betwisten.
Even min 0 men van hem kunnen zeggen , dat
hy , één oogenblik flegts , bet voornaam He doelwit
Hh 2. van

43o HET LEVEN VAN DEN
van een Waarneemer, te weetcn om nuttig te zyn,
uit het oog verloor.
,, Indien de moeijelykheid van een ftudie , zegt
„ SENNEBIER , èenigzins deszelfs belangrykheid ver-
„ grooten kan , en , indien het mogelyk is , om
,, deeze afmeeting, welke Ilegts in onze gedachten ge-
,, vestigd is, op alle de wezens, die 'er betrekking op
,, hebben, overtebrengen; dan is het van zelve klaar ,
„ dat, alles gelyk gefield zynde , de kennis van
,, kleinere zaaken oneindig moeijelyker is , dan die
„ van grootere ; het is dierhalven veel gemaklyker
,, om de kromme lyn, welke een comeet befchryft,
» natetrekken , dan om den gantfchen toeftel der
„ kleinfle tak verdeelingen der bloedvaten in dieren
,, waarteneemen; — lk begrype gemaklyker (voegt
„ hy 'er by) de mogelykheid om een Atlas der hc-
„ melfche ligchaamen van eenen FLAMSTEAD te ver-
„ vaardigen , dan het uitvoeren van Ontleedkundige
plaaten."
Toetfen wy aan dit gezegde van SENNEEIER ,
de verdienflen van onzen RUYSCH , en wie is 'er
dan, Myne Heeren, die hem den lof van een grooten
Waarneemer met my weigeren zal? Ik zwyge
nu verder van de overige vereischten in een
getrouw Waarneemer; van zyne kennis, om,
volgens de wetten der overeenkomst, gefchikte befluiten
te trekken; van eenen noodwendig gezonden
ftaat der zintuigen; — van den toeftel tot waarneemen
nodig; van eene byzondere behendigheid;
— oplettendheid; — doordringend oordeel; ~
waardoor hy zelfs de werkingen der Natuur leert
kennen , fchoon deeze niet onmiddelyk onder zyne
waar-

BEROEMDEN F. RUYSCH. 481
waarneemingen begreepen waren; waardoor by
niet wordt afgefehrikt door byzonderheden, welke fomtyds
aan zyne proeven een verkeerden en ftrydigen uitvlag
fcbynen te geeven ; — waardoor by ook het
toevallige in zyne waarneemingen van het ftandvastige
onderfcheidt ; — waardoor hy met eene juiste
naauvvkeurigheid diezelfde proeven leert herhaalen, en
door geduurige herhaaling een beflisfend gevolg trékk
e n. . of ook het gevolg zyner proeven door
eene' veranderde , dikwerf omgekeerde, proefneeming
bevestigen ; —— van dit alles en meerdere vereischten
zwyge ik liefst.
Genoeg is het , Myne Heeren , dat wy zonder
fchroom durven verklaaren , in onzen RUYSCH altyd
dien man aantetretTen , die , zo veel'immer mogelyk
is , volmaakt aan de byzondere vereischten van een
gefchikten Waarneemer voldoet, en dien wy daarom
ook niet fchroomen onder den rang van beroemde
Waarneemers te plaatfen.
Als Waarneemer dan , als Ontleedkundige, als Natuuronderzoeker
, als de Uitvinder van veele nieuwe
ontdekkingen, als Geneesheer,mogen wy hem bewonderen
in zyne werken.
Gedreven door de zucht om nuttig te zyn, gaf by
telkens zyne nieuwe ontdekkingen, zyne waarneemin­
gen , zyne briefwisfeling met anderen , en eindelyk
een 'befchryving van zyn Ontleedkundig Kabinet in 't
licht.
Te veel zouden wy uitweiden , indien wy, flegts
oppervlakkig , iets van dit alles wilden zeggen: .
Genoeg dan zy het, dat wy alleen de byzondere werken
van onzen RUYSCH opnoemen , en den weetgierigen
tot dezelve terug wyzen , om daar , als in
Hh 3 een

4Si HETLEVEN VAN DEN
een duidelyk tafereel , 's mans verdienflen uit ieder
byzonderheid te leeren kennen.
Reeds hebben wy boven gezegd , dat hy in den
jaare 1665 een werk in bet licht gaf, onder den titel:
Dilutidat'to Valvularum in va/is lymphaticis & lacleis.
Sedert dien tyd verliepen 'er byna zes-en twintig
jaaren, eer dat 'er wederom iets door onzen RUYSCH
wierd in het licht gegeven.
Mogelyk wel wierd onze onvermoeide Ontleedkundige
verhinderd in de vroegere uitgave van een volgend
werk , doordien hy, in dien tusfchentyd van
zes-en twintig jaaren, wederom een nieuwe post kreeg
waarteneemen. Immers in den jaare 1685 wierd hy
tot Hoogleeraar der Plantkunde alhier aangefteld, een
post, welke voor den yverzuchtigen RUYSCH niet
dan met veele moeite konde vergezeld gaan, daar hy
altyd, meer dan anderen, aan zyne beftemming poogde
te voldoen.
Eindelyk verfcheen in den jaare 1691 wederom een
werk van onzen RUYSCH in het licht , waarin hy
een honderdtal waarnemingen door den druk openbaar
maakte , onder den titel : Obfervationum Anatomico
- Chirurgicarum centuria; een werk , het welk
zeer veel licht verfpreidde over den zieken ftaat vau
de byzondere deelen in het menfchelyk ligchaam ,
doch waarvan wy opzettelyk niets byzonders zeggen.
Vyf jaaren daarna, en dus in 1696, begon hy zyne
Briefwisfeling met verfcheiden Geleerden over de gewigtigfle
onderwerpen , de Ontleedkunde betreffende,
door den druk algemeen te maaken.
Een ieder, die flegts met een middelmaatige oplettendheid
deeze brieven en antwoorden van onzen
RUYSCH doorbladerd heeft, vind overal de meest blyk-
baare

BEROEMDEN F. RUYSCH. 4S3
baare voetklappen van het vernuft en ne kundigheid
des mans ; — overvloedig wordt hy overtuigd van
den gevestigden roem van onzen Ontleedkundige by
zyne geleerde tydgenooten ; terwyl hy tevens niet
onduidelyk befpeurt het algemeen vertrouwen , het
welke onze RUYSCH by ieder Natuuronderzoeker van
het menfchelyk ligchaam genoot, daar hy als een zekere
godfpraak, in zyn tyd, van ieder waarheidsminnaar
geraadpleegd , en ook zyn getuigenis alleen genoegzaam
erkend wierd , om een beflisfend vonnis over
de waare werkingen der Natuur te vellen.
Niet echter , Myne Heeren , dat ik hierdoor wil
begrepen hebben , dat onze RUYSCH geen tegenftrevers
gehad hebbe , die , nydig 'misfehien over den
gelukkigen uitflag , welke altyd zyn werk vergezelde
, en hem niet zelden als den ontdekker van
veele belangryke nieuwigheden deed te voorfchyn komen
, hun gal tegen deeze ontdekkingen uitbraakten ;
meer dan eenmaal heeft onze Ontleedkundige
het onaangenaame van den geleerden twist moeten on­
dervinden.
Tot een blyk hiervan ftrekke Ilegts de twee Gefchilverhaalcn
van RUYSCH met BIDLOO en RAU , welke
in het vervolg van tyd achter zyne Brieven gedrukt
in het licht gegeeven zyn.
De eerfte van deezen, ik meen BIDLOO, vatte een
onverzoenbren haat tegen onzen RUYSCH op , omdat
onze Ontleedkundige hem de dwaalingen en verdichte
afbeeldingen, in zyne Ontleedkundige plaaten, in 't
openbaar had aangewezen.
Hierop vaart hy tegen de ontdekkingen van RUYSCH,
vooral tegen de befcluyving der huidteepeltjes en der
kleine kliertjes , onmiddelyk onder de huid geleegen ,
Hh 4 meer

484 HET L E V E N VAN DEN
meer met fcheldwoorden en verdraaijingen , dan met
goede tegenbewysredenen uit; 0p dezelfde
wyze behandelt hy een ander verfchil met RUYSCH ,
daar deeze ten duidelykfte aantoont, hoe verdicht
de afbeelding was van het middelde , of fpinnewebs
harsfenvlies , het welk BIDLOO in zyne Ontleedkundige
plaaten , geheel los van de andere bekleedfelen
der harsfenen en vaatryk , vertoond had.
Om kort te gaan , Myne Heeren , het fehynt my
toe, dat BIDLOO niets anders beoogd heeft, dan de
verdienden van onzen RUYSCH by ligtgelovigen te
verdonkeren , door veelen van deszelfs ontdekkingen
in een valsch daglicht te dellen , en door onzen
Ontleedkundige gevoelens aantewryven , welke hy
nooit gekoesterd had 5 en hierin is hy dus gedaagd,
dat ieder onpaitydig leezer de tegenwerpingen van
BIDLOO meer als een laag uitbraakfel van verfoeijelyke
fcheldwoorden zal achten , dan dat hy begrypen
zal , dat daardoor iets aan de waare verdienden van
onzen RUYSCH ontnomen wordt.
Een anderen twist heeft onze RUYSCH gehad met
JOANNES JACOBUS RAU , daaruit vooral ontdaande,
dat deeze zich opwierp om tegen RUYSCH Ontleedl
kundige lesfen te geeven , en begreep, dat RUYSCH
zich beroemde de uitvinder van het feptum fcroti
te z>n , waartegens deeze in een brief het getuigenis
van zeven oude Schryvers , die allen van
het feptum fcroti gewaagden, byhaalde : dan deeze
twist eindigde ras, daar onze-RUYSCH rondborstig
verklaarde, zich zeiven niet als den uitvinder van het
feptum fcroti te hebben opgeworpen , doch als dien
geenen onder alle de Ontleedkundigen , welke het
eerde de waare takverdeeling der bloedvaten in dit
deel

BEROEMDEN F. RUYSCH. 4^5
deel geleerd, en , tegelyk met eene verbeterde befchry-
ving, ook de eerlte Ontleedkundige afbeelding van dit
deel had openbaar gemaakt.
Genoeg reeds van deeze twisten! Keeren wy thans
weder tot het opnoemen der werken van onzen groo­
ten Ontleedkundige.
In den jaare 1701 begon hy de befchryving van
zyn Ontleedkundig kabinet , met veele keurige plaaten
opgehelderd, bundelswyze in het licht te geeven
: en tien van deeze ftukken, waarvan het laatfte
in 1715 gedrukt wierd , volmaakten dit werk , waaraan
RUYSCH den titel gaf van Thefauri Anatomki
decem.
Twee jaaren daarna, en dus in 1717, begon onze
fteeds onvermoeide RUYSCH een ander werk in het
' licht te geeven , 't welk, met zyne Ontleedkundige
Aanteekeningen en Waarneemingen, in de Heelkunde
een groot getal der voornaamfte ontdekkingen , door
hem gedaan, bevatte. Van dit werk kwam ieder
twee jaaren een ftuk te voorfcbyn , 't welk ieder een
tiental waarneemingen behelsde. Het geheele werk in
den jaare 1723 geëindigd zynde, gaf hy het den titel
van Adverfariorum Anatomko-Chirurgkorum decades
tres; waarby nog gevoegd zyn twee brieven , te
weeten een van den grooten BOERHAAVE ; en de
tweede het antwoord daarop , door onzen Ontleedkundige
gefchreven, de fabrica glandularum.
Het is uit deeze onderrichtingen , Myne Heeren ,
welke de groote BOERHAAVE door de Ontleedkundige
Waarneemingen van onzen RUYSCH ontfing , dat het
geheele leerftelfel van dien eerften grondlegger , tot
de leerftellige Geneeskunde, betrekkelyk het kliergeftel
en het maakfel der harsfenen , als ook omtrent dc
Hh 5 waare

486 HET LEVEN VAN DEN
waare werking en het nut dier deelen, getrokken is j
'
gezegde
d a n w
y hebben boven reeds hiervan genoe*
In het volgende jaar 1724 gaf onze RUYSCH een
vervolg van zyn Ontleedkundig Kabinet in 't licht,
onder den titel van Curae poflerieres , five Thefaurus
Maximus.
Door deeze werken wierd de naam van RUYSCH alom
verfpreid , en overal verwierf hy dien roem , en
die achting, waarop hy door zyne verdienden zo veel
recht had , om by ieder aanfpraak te maaken.
Byna ter gelyker tyd wierd hy, in den jaare 1727,
tot Lid der Keizerlyke Academie der Natuur - Onderzoekers
, als ook tot Medelid der Koninglyke Maatfchappycn
der Wetenfchappen te Parys en Londen
verkoren.
Dit was indedaad geen geringe bron van genoegen
voor onzen RUYSCH , welke thands reeds door ouderdom
begon afgemat te worden, dat hy in deeze
zyne klimmende jaaren ook nog deeds den aanwas
van zynen gevestigden roem en eer buiten 's lands
door deeze blyken mogt ondervinden.
In den jaare 1728, en dus toen onze RUYSCH reeds
den hoogen ouderdom van één-en negentig jaaren bereikt
had, verfchcen 'er wederom een ander werk van
dien onvermoeiden Natuuronderzoeker , 't welk hy
den titel gaf van Cur

BEROEMDEN F. RUYSCH. 4§7
fendfte bewyzen van zyne wecrgaêlooze ervarenheid in
het maakfel der bladen , vruchten en planten , en tevens
van zyne , door niemand geëvenaarde behendigheid,
om alle de veezeldraaden, vochtbuisjes, en het
geheele geftel van die voorwerpen , eveneens als de
deelen van het dierlyk ligchaam, kunftig te ontleeden.
Ziedaar , Myne Heeren ! deeze zyn de menigvuldig
voortbrengfelen van den onvermoeiden arbeid
eens mans, wiens grootheid wy door geene wo9rdea «renoegzaam fchetzen kunnen.
&
Het zeggen van zekeren Schryver diene ten befliute
• Tot ^tantaque funt inventa RUYSCHIANA , ut om~
nis aetas humana per ea fola confumta haberi poffit.
Wy bewonderen hem dan met recht, als den grootften
Ontleedkundige van zyn' tyd niet alleen , maar
ook van onze dagen; Wy worden gedwongen
hem als den getrouwften waarneemer der Natuur, en
den besten uitlegger van haare geheimen omtrent het
dierlyk ligchaam te eerbiedigen; Hy verdient
den lof van veele ontdekkingen in het plantenryk; -—
Niet zonder reden deelt hy grootelyks in den roem,
welke uit de grondlegging tot eene verbeterde Geneeskunde
hem toekomt; als beyveraar der
nuttige Wetenfchappen en Kunften, mag men hem,
zo niet boven, ten minften gelyk, met den yverigften
aller voorftanderen derzelve ftellen; en deeze
vverzucht, deeze onvermoeide viyt, bezielde zelfs nog
den afgeleefden, werkzaamen grysaart, tot het laatfte
ogenblik zyns levens; totdat hy eindelyk ons
ook door zyn voorbeeld leerde, dat 'er onder de bezielde
wezens van het ondermaanfche geen onfterdyk
;evonden wordt.
" De dood van onzen RUYSCH wierd fchyabaar verhaast

488 HET LEVEN VAN DEN BEROEMDEN F. RUYSCH.
haast door een ongelukkiger! val; hy ftierf dan, overladen
van ouderdom , werk en verdienden , in het
drie-en negentigfte jaar zyns levens , in den jaare 1731.
Dan , Myne Heeren , de naam van den grooten
RUYSCH blyft, na zyn dood, de onfterflykheid gewyd;
en, zolang de nakomelingfchap dankbaar aan de
verdienflen hunner voorouderen zal gedenken, zal ook
de verdiende roem van onzen grooten Ontleedkundigen
, .van onzen getrouwen Natuuronderzoeker, ecuwig
voortduuren.
Zie daar, Myne Heeren, eene flegts oppervlakkige
fchets van de verdienflen eens mans, wiens gepasten
roem wy door geen fierlykheid van woorden', evenredig
aan het voorwerp , vermelden kunnen.
Wonder zal het mogelyk aan fommigen toefchynen,
dat ik nergens in deeze Verhandeling meer met opzet
my bepaald hebbe tot byzondere Ontdekkingen , door
onzen Ontleedkundige gedaan. Dan ik vond het getal
derzelven zo groot , ieder derzelven was zo belangryk
, dat ik , of te wydloopig geworden ware ,
indien ik by elke ontdekking door onzen RUYSCH gedaan
, om dezelve nader te befchouwen , had willen
blyven flilftaan; of dat ik aan dc waarde en
het belang van ieder ontdekking, door eene te oppervlakkige
befchouwing, had moeten te kort doen;
Ook zoude ik op die wyze, mogelyk alleen voor' Geneeskundigen
niet geheel onaangenaam, doch voor het
grootfte gedeelte van Wieden verveelend geweest zyn,
daar dus myne Redevoering, meer dan nu, eene Geneeskundige
Verhandeling zou geweest zyn; En
dit zy genoeg ter verfchooning van het plan , hetwelke
ik thans gevolgd hebbe.
OVER

IV.
A L G E M E E N
M A G A Z Y N .
BESCHAAFDE LETTEREN, FRAAIJE
KUNSTEN,
E N
M E N G E L W E R K ,

491
OVER HET NOODLOT, EN DESZELFS ZIN­
NEBEELDIGE VOORSTELLING BY HO­
MERUS EN LAATERE DICHTERS.
(Uit het Hoogduitsch.)
et is maar al te waar, wat een onzer treflykfte
Schryvers zegt: „ Om eenige dagen meer te leeven,
leeven wy dikwils geheel niet, terwyl wy noch op
de fchikkinge van het noodlot, zo vol rechtvaardigheid
en goedheid, noch op de wyze noodzakelykheid
ons verlaaten. Zo deeden de Grieken niet. Toen
Hector de beevende hand van Andromache in de zyne
hield , en door haare traanen zich byna voelde
overweldigen , verfterkte hy zich eensklaps door de
gedachte aan een albeflisfcnd noodlot, en zegt, met
het oog op de lyderesfe gevestigd, met eene manlyke
llandvastigheid: (II. vs. 486, 89.)
Ach, myn waarde! bedroef myn hart niet buiten maate door
uwe klagten:
Niemand toch zal my, buiten het noodlot, ontydig ten grave
doen daalen.
Doch het noodlot kan geen mensch ontvlugten,
Zo min de.dappere als de blode, wien een flerfelyke vrouw
het leven gaf.
Zeker een dér verhevenfte redenen uit de Iliade,
doch zo gewigtig en ryk van gedagten, dat men zicli
bezwaarlyk kan beroemen, omze geheel te verffaan,
noch minder » om ze in zyn geheel te gevoelen-, zonder
het denkbeeld dat HOMERUS met het noodlot verhond
,

4pa OVER DE ZINNEBEELDIGE VOORSTELLING
bond , bepaald en duidelyk gevat te hebben. Hoe
veel laat zich niet by dit enkele woord vraagen en
denken , en hoeveel is niet reeds door de uitleggers
van oude en laater tyden gevraagd, cn, mag ik wel
zeggen, gedacht, of gedroomd geworden! Geen wonder,
dat zo menig een droom voor waarheid, zo
menig een inbeelding voor oordeel doorgaat. Daar
men zo veele elkander tegenfpreekende plaatfen te vergelyken
, zo veele zonderlinge voorftellingen te vereenigen
heeft, hoe gemaklyk is het daar, zich en anderen
te misleiden! Mogelyk is zelf dat, wat ik mynen
Leezeren mededeele, meer niet, dan een fchoone
lieflyke droom; mogelyk mag ik zelfs flegts hoopen
dat de fchimme van M/EONIDES met mededogen glimlachge,
en den droomer het vergeeven zal.
Zo ik niet dwaale, waren het de Griekfehe Treurfpeldichters,
die de Commentatores van HOMERUS het
eerst verleid hebben , om hem een valsch denkbeeld
van het noodlot optedringen. Men weet, ten minften
weeten het dc vrienden van ARISTOTELES en
LESSING , hoe naauw het noodlot in het Griekfehe
Treurfpel is ingeweeven , en hoe dikwils de Dichters,
om groote misdaaden te verzachten en tragieke
onderwerpen te vormen, tot een eeuwig raadbefluit,
welk den mensch de vermyding van zyn ongeluk
onmogelyk maakt , hunne toevlucht neemen. Vergeefs
vraagt OEDIPUS het orakel om raad , wegens
zyne beftemming. De uitfpraak van APOLLO zelf brengt
hem nader aan het verderf, want zyn ondergang was
reeds lang ;beflooten. Te onrecht hebben wy een afkeer
van den Moedermoorder OKESÏES. Hy verdient
ons medelyden; want hy is een werktuig in de hand
van het magtig noodlot. De waarzeggingen der
Go-

VAN HET NOODLOT VAN HOMERUS. 493
Goden, (Sophodes Electra 1417O « & dooden herleeven,
en die reeds lang begraven zyn, verzoenen
met ftroomen bloeds de verflaagenen," krygen door
bet noodlot haar vervulling. In 't kort, men zal
weinig Griekfehe Treurfpelen vinden, waar het albefchikkende
Noodlot niet op de eene of andere wyze
zichtbaar is ingeweven. Hoe natuurlyk is het dus,
dat men deeze tragieke wyze van voorltelling reeds
by de Heldendichters vindt ! Is het noodlot niet
ook voor hen eene Godheid? werkt liet niet in alle
deelen der handeling? Dit kan men niet geheel en
al loochenen; doch dan blyft altyd nog de vraag
over : verfchynt het by den Treurfpeldichter op de
zelfde wyze , even zo onbepaald, zo despotiek, zo
onveranderlyk? En was het by hen eene verordening,
welke Zeus en de overige Goden, als onaf*
hanglyk van hunnen wil, eerbiedigden, of een raadbefluit,
dat door hen vastgelteld en ten einde gebragt
wierd ?
Dat HOMERUS van het noodlot op meer dan ééne
plaats hetzelfde gebruik maakt, dat by de Treurfpeldichters
in 't vervolg zo algemeen werd, kan, denk
ik , niemand ligtelyk ontkennen. Wanneer AGAMEM-
NON zyn gedrag tegen ACHILLES rechtvaardigt , zo
zegt hy; (II. v. 86.) „ Ik heb geen fchuld aan het
geen gefchied is, maar Zeus, het Noodlot, en de
in het duister zweevende Furie;" en wanneer ELPENOR
in de benedenwaereld de oorzaak van zynen 'vroegen
en geweldigen dood verhaalt, vindt hy dezelve hoofdzakelyk
in het trouwlooze noodlot, en ten naasten by
in het genot van den wyn. Doch omtrent de juiste beteekenis
deezer uitdrukking laat ons de Dichter zelfs
geen twyfel over. Het Noodlot , als de eeuwige
BESCH. LETT. IV. D. Ii
o n
"

4P4 OVER. DE ZINNEBEELDIGE VOORSTELLING
onvoorwaardelyke voorbeftemming, had noch aan den
dood van ELPENOR , noch aan de verdeeldheid deibeide
Veldheeren eenig deel , maar diende den een zo
wel als den anderen , flegts tot verontfchuldiging.
JUPITER verklaart zich hieromtrent duidelyk genoeg,
wanneer in eene vergadering der Goden het gefprek
op den verflagen AEGISTHUS valt. „ Hoe onrechtvaardig,
roept hy uit, (Od. *. 32.) beklagen zich
de Vervelingen over de Godheid! Ons noemen zy
de fcheppers van hun ongeluk, en echter flortten zy
zich door eigen wrevel, tegen het Noodlot aan, in
't verderf. Minzaam zonden wy den welfpreekcnden
Mercuur, en waarfchouwden AEGISTHUS, dat hy AGA-
MEMNON niet zou vermoorden, noch naar de hand
van deszelfs ecbtgenoote (taan. Beide deed hy het
tegen zyn noodlot aan , en dus heeft hy nu voor
alles rykelyk geboet." Niet minder duidelyk blykt
de gefteldheid van de Homerifche voorbefchikking uit
dc voorwaarde, die aan den ondergang van Troje verknocht
was. „ Een drievoudige raad, zegt de Zanger
Demodokus (Od. 9 506.) werd in de vergadering der
Trojaanen over het houten paard genomen. Eenigen
waren van gedachten, dat men het met den byl moest
in (tukken houwen, anderen om het van de hoogte van
een rots af te (torten, en nog anderen om het als een
heiligdom der Godheid te bewaaren. Van de uitvoering
der laatfte raadgecving hing , gelyk het gevolg
deed zien, de beflisfing van het geheel af: De ondergang
was het noodlot van de Stad, zo ras het
paard binnen haare muuren was ingehaald." Dezelfde
wyze van voorftelling ligt eindelyk ook ten grondflag
by het noodlot van ACHILLES. ,, Tweevoudig, zegt
by tegen de afgezanten van AGAMEMNON, (II. 1. 411,)
is

VAN HET NOODLOT VAN HOMERUS. 495
is my myn lot, naar het bericht van THETIS , befchooren.
Sterve ik hier voor Troje , zo Haat my
een onfterfelyke naam te wachten , doch ik zie den
dag van myne terugkomst niet. Keere ik weder naaide
Vaderlandfche velden, zo volgt my geen roem;
doch langduurend is de tyd mynes levens, en verre
af myn einde." Ik laat met voordacht na meer plaatfen
aantehaalen. Onmogelyk kan nu nog de vraag
zyn, of de Dichter zich het noodlot als onvoorwaardelyk
en onveranderlyk voorftelde. Voorbefchikking,
in den zin van HOMERUS, is duidelyk gegrond op
het gedrag der menfchen, op het gebruik maaken
van verleende inzichten , en gehoorgeeving van welmeenende
vermaningen en waarfchouwingen. Ook
noemt haar de wyze Grysaart nergens een onvermydelyk
en onwederroepelyk , maar flegts een hard,
geweldig , ftreng noodlot O). Wat nu nog over
blyft om te verklaaren, is de vraag: wat moet men
van dit raadbefluit omtrent het geluk of ongeluk der
menfchen , van dit Homerisch noodlot, met betrekking
tot de Godheid denken? Is het eene, in den
famenhang der waereld gegronde, noodzaakelykheid ,
welker boeijens zelfs de Onfterfelyken gevoelen? "of
zyn zy het, die alles fchikken, en de fchakels deezer
lange keten van handelingen en gevolgen in elkander
fluiten?
Zelfs
ia) hitxhivYi, Xfurctix, ecgy»Kt,t; By de Latynen daarentegen,
fatum inexorabile, itieiucïabile, infuperabile. VIRGH..
Georg. 2. 491. Aen. 8. 334. OVID. Metam. 15. 807. Die
het meeste van zyne voorgangers, ten aanzien van het noodlot,
verfchilt, is QUINTUS CALABER. Een merkwaardige plaats vindt
men B. 14. vs. 98 — 110.
Ii *

495 OVER DE ZINNEBEELDIGE VOORSTELLING
Zelfs hedendaagfche Geleerden, welker verdienflen
met betrekking tot de Fabelleer hoog gefchat worden
, zyn van gedachten, dat het Jupiter nevens de
overige Goden aan zich onderwerpt; (b) eene beweering,
die, nadat zy ftaat of valt, de natuur en
gedaante van het Homerisch noodlot merkelyk verandert.
Verre van my door een vooringenomen oordeel
te laaten leiden, heb ik hunne gronden zorgvuldig getoetst;
doch ik heb dezelve noch met de uitfpraaken
der Grieken kunnen vereenigen, noch veel minder by
hen eene bevestiging van deeze gronden kunnen ontdekken.
Men zal het my dus vergeeven, wanneer
ik dezelve, by de kortheid die ik my tot een wet gefield
heb, geheel en al voorbygaa, en my, zonder
langer omzwervens, aan den Dichter en zyne wyze
van voorftelling houde. Het eenvoudigfte en minstkunftige,
mogelyk ook het oudfte beeld, dat JUPITER
als den Beftierdcr van het menfchelyk noodlot fchildert,
vindt men, mynes bedunkens, in het laatfte boek
der Iliade (Vs. 527.; ,, Twee Urnen , zegt ACHILLES,
rusten, om den treurende PRIAMUS te troosten, in
het Paleis van ZEUS, de eene vol vrolyke en zegenende
gaven, de andere vol fmart en rampen. Wanneer
de Geweldige een mengeling uit beiden toedeelt,
voelt men nu eens vreugde, dan fmart. Doch hy,
voor wien ZEUS alleen uit de Urne des lydens fchept,
dwaalt op deeze fchoone aarde om , als een die
by Goden en menfchen gehaat is, en fmaad en verachte)
Onder de Ouden was LUCIANUS , (men zie zyn Philopatris.
D. II. bl. 771. Ed. Per.) van hetzelfde gevoelen, ;e
weeten, als fpotter.

VAN HÈT NOÖDLOT VAN HÖMËRÜS. 49?
achting zyn dc gezellinnen zynes levens." Ik laat de
toepasfingop den vader van ACHILL.ES en HEdTORmyne
Lezeren zelve nazien. Van een meer bekrompen om*
vang, doch grooter en verhevener in de voorftelling,
is een ander beeld, dat deezen God tot rechter van
leven en dood verheft. Met de gouden weegfchaal irt
zyn rechtchand, weegt hy nu eens de beftemming der
twee helden af (II. A 910.) dan weder het noodlot
van groote legers (II. %. 69—74.) en, naar zyrt
uitfpraak richt zich het gevolg van het tweegevegt,
en de uitkomst van den flag. Doch Wie kent deeze
beroemde voorftelling niet, die ook den Hebreeuwfchen
zanger niet vreemd is ? Duidelyker ondertusfchen ,
dan alle aangehaalde plaatfen, leert de dood van PA*
TROCLUS den invloed van JUPITER op het noodlot.
Hoe bepaalt drukt zich de Dichter daarover uit!
„ Het was dwaas, zegt hy (II. x. 6S5.) dat de Held
de Trojaaners en Lyciërs vervolgde. Ach! hy was
waarlyk het verderfclyk noodlot van den zwarten dood
ontkomen , wanneer hy de waarlchouwing van PELI-
DES niet in den wind had geflagen; doch altyd is
de bepaaling van ZEUS magtiger dan de Raad der
Menfchen." Nog meer! Waar hangt het geheele beloop
der Iliade van af, dan van het befluit van Jupiter
om de Godin Thetis en haaren beleedigden Zoon
te verheerlyken? Deeze byzondere famenketcning van
omftandigheden is, gelyk ACHILLES openhartig toeftaat,
het werk van God, deeze reeks van bloedige tooneelen
het gevolg van zyn wil. Eindelyk vertoont zich ZEUS ,
by den dood van zynen zoon SARPEDON , doorgaans
als Heer van het noodlot (li. sr. 4330 De val der
Helden is in het noodlot belloten, en echter ftaat de
tederhartige Vader in beraad, of hy, hem niet aan
H 3 PA-

49? OVER DE ZINNEBEELDIGE VOORSTELLING
PATROCLOS handen ontrukken , en levendig in het
vruchtbaar Lyciën verplaatfen wil. JUNO belet zulks
wel, doch niet daardoor , dat zy den wil van haaren
echtgenoot door de onveranderlyke wet van het
Noodlot paaien fielt; neen.' zy fchrikt hem hier van
af door het waarfchynlyk gedrag der Goden , van
wie zy in 't vervolg foortgelyke overtredingen van
de eeuwige voorbefchikking te gemoet ziet. O) Indien
men de hoofdfom van alle deeze plaatzen optrekt
, dan dunkt my, vloeit hieruit voort de volgende
zeer juiste voorftellingsvvyze van het menfchelyke
karakter der Goden van HOMERUS. Zekere voornaame
voorvallen in de regeering der waereld en in het leven
der menfchen zyn in den raad der Goden (want
hun vooruitziend vermogen is boven alle menfchelyke
voorkennis verheven) met eene genoegzaame zekerheid,
fchoon niet doorgaans onveranderlyk, en zonder
voorwaarde, beflist. Doch het beloop deezer handelingen
zelve is op verre na zo vast niet bepaald. De
menfchen kunnen het door hun gedrag veranderen en
leenigen , even gelyk ook van den anderen kant de
Goden door hunnen invloed en bewerking het lyden
van hunne lievelingen kunnen verzagten en hen
hunne dagen dragelyker maaken , of de rampen van
hunne vyanden vermenigvuldigen en hen op veelvuldige
(c) CICERO verilond deeze plaats van HOMERUS reeds kwalyk.'
Divin, a: 10. HOMERUS querentem Jovem inducit, quod Sar-
pedonem filium * morte contra fatum eripere non pos/et.
VICTORIN. in Var. Lelt. L. 34 o. 24. verbetert dit kort ea
zakelyk. Non Mc querentem, zegt hy, inducit Jovem, quod
filium a morte liberare nequeat; Sed dubitantem, an hoe
ipfum facere oporteat centra fatum,

VAN HET NOODLOT VAN HOMERUS. 499
dige wyze kwellen kunnen; doch den uitflag der zaaken
geheel opteheffen , of' naar hun goedvinden te
hervormen , ftaat hen zo ligt niet vry. NEPTUNUS
kan de terugkomst van ULYSSES vertraagen, doch hem
voor ecuwig van Ithaca aftefnyden , hem geheel te
bederven , ftaat niet in zyn magt. Over het algemeen
fehynt de magt der Goden over het Noodlot
in die betrekking afteneemen, hoe dieper zy, volgens
hunnen rang, onder JUPITER , hunnen grooten Beheerfcher
en Koning, ftaan.
Men vergunne my hier nog déne aanmerking , om
te toonen , hoe naauw dit denkbeeld van het Noodlot
met het beeld, dat ons HOMERUS van zyne Goden
ontwerpt, overeenftemt. Jupiter kan noch een onbekend
iets, een blind Noodlot dienen, noch zo geheel
en al onafhanglyk van zyne overige ryksgcuooten beflisfen.
Het eene wederfpreekt het alvermogen en inzicht,
dat de Grieken aan den Opperden der Goden
overal zichtbaar toekennen; het ander den glans, waarin
de overige Hemellingen nevens hem gewoon zyn
te verfchynen. Doch zo zeer Jupiter deeds zich zeiven
gelyk is , en het karakter van den hoogften en
alles ordenenden getrouw blyft, zo weinig moet men
zich echter verwonderen , wanneer dat geene , wat
hy befluit, door tyd en omftandigheden opgehouden
en veranderd wordt. Men kan onmoglyk , zonder
van de hoogachting van WOOD voor den Godsdienst
van HOMERUS aangeftoken te zyn , den ALWEETEN-
DEN REGEERDER DER WAERELD in Jupiter erkennen.
Tot deeze groote gedachte kon zich die vroegere
eeuwe niet verheffen. In de aaneenfchakeling van zo
menigvuldige oorzaaken en handelingen een geheel te
vinden , dat na het plan der eeuwige Voorzienigheid
li 4 ont-

500 OVER DE ZINNEBEELDIGE VOORSTELLING
ontworpen en tot in de geringde kleinigheden bepaald
is , onderftelt zeer gewigtige vorderingen in de befchaafdheid,
en eene zeer aanmerkelyke verlichting. Hoe
natuurlyk zo wel als overeenkomstig met den geest van
HOMERUS en zyne Fabelleer, was het dus, dat ZEUS
zich naar den tyd fchikt, dat hy onder beding,
want ook de OLYMPUS kent het recht van conventen.
tj e a11 , dat hy met kennis van de andere Goden
beflist en uitvoert. Doch mogelyk ware men 'er
nooit op gevallen , om Jupiter onder een hooger
magt te vernederen , en HOMERUS tegenfhydigheden
aantetygen, wanneer de perfoonsverbeelding van het
Noodlot tot deeze dwaaling niet van zelve aanleiding
gegeevcn en dezelve begunstigd had.
Wat namelyk zo vccle afgetrokken denkbeelden, zo
veele doode eigenfchappen den fcheppenden geest der
Grieken te danken hebben, ik meen, gedaante en
leven, datzelfde is ook het Noodlot aan HOMERUS ,
of aan eenen nog vroegeren Dichter fchuldig. Uit een
bloot idéé , uit het raadsbefluit van Jupiter over de
lotgevallen der waereld, ontftond eene, en in 't vervolg
meerdere, Godinnen , die de zinryke Grieken met
den naam van uitdeelfters , befchikfters (A«,
Motpcti ,) de Latynen , vermoedelyk in dezelfde betrekking,
Parc

VAN HET NOODLOT VAN HOMERUS. 5»*
den omtrek van het fchildery te ontwerpen , en liet
de uitvoering aan anderen over. Doch zelfs in die
enkele flaauwe trekken verraad zich het geoefende oog
en de fcherpzinnigheid van HOMERUS. Zyne Parc

502 OVER DE ZINNEBEELDIGE VOORSTELLING
den ? Dc veelvoudige optooijingen van dit dichterlyk
beeld verdienen volilrekt nader onderzocht te worden!
Om de fabelen en vertelfels der Ouden wegens de'
Par ca; , juister dan gewoonlyk , te bevatten , is het
doorgaans nodig, dat men twee vcrfchillende wyzen"
van voorftelling, die mogelyk even oud en gelykerhand
gevormd zyn , onderfcheide.
De eene, van welke ik, als de gewigtigffe, eerst zal
fpreeken, is geheel en al gegrond op de Perzonifieering
van HOMERUS , en zou men niet met onrecht de
Homerifche kunnen heeten ; in gevolge hiervan zyn
de Parca de dochters van JUPITER en de rechtvaardige
THEMIS haare veelbeteekenende naamen KLOTHO
LACHESIS en ATROPOS (ƒ) en haare eigenfchappen '
voorrechten en ambten , gefchenken eener verhevene'
afkomst. Wanneer zy de magtige, de waarachtige,
de onbedrieglyke genaamd worden (g) ; z o gefchiedt dit
uit geen andere oorzaak, dan omdat zy her fymbolum
van den Godlyken wil, of de uitvoerders van denzelven
zyn; en wanneer men ze andermaal als onbillyke,
wreede en gevoellooze (h) hoort veroordeelcn, is dit
alleen de taal der menfchen, die haare onvergenoegdheid
tegen de fchikkingen des Hemels uitten. Metst
toch openbaart zich,de overdragt van de eigenfchappen
van Jupiter op de Par ets in de haar eigenaartigc
gave van waarzegging, (i) Reeds de tweede Nymmts
(f) HESIOD. Th 904. 6. en Phumut (hier myns bedunkens
de verfïandigfie uitlegger) Cap. B. Kufa.hxrsrety^w.
(g) HORAT., 2. Ode 86, 39. CAH1LL. 64. 307.
Jh) HORAT. 2. Ode 6, 9. VALER, Argon. 5, 531. STAT»
Theb. 7. 774.
(0 Als welke van Jupiter worden afgeleid. Z. AESCHVLUS
van
Eumea

VAN HET NOODLOT VAN HOMERUS. 503
van HOMERUS, (vs. 547—60) waar MERCURIUS door
APOLLO naar de gryze Zusteren , die , afgezonderd
van Goden en Menfchen , in de daalen van den Par-
nasfus woonen , verwezen wordt, om zich in de
kunnen der waarzegging van hen te laaten iuwyden,
fchildert hy haar ons van deeze zyde, en de laatere
Dichters hebben niet vergeeten dit vertelfel nog meer
uittebreiden. Gewoonlyk zingen de Paros by hen
het Noodlot der Vervelingen, terwyl zy tevens haare
fpillen in beweeging brengen. Op deeze wyze laat
zich CATULLUS , op het bruiloftsfeest van PELEUS en
THETIS , het Noodlot van ACHILLES voorzeggen, en
TIBULLUS (£) verhaalt van hen, dat zy , haare on-
oploslyke draaden fpinnende , den triumfzang van
zyn Vriend MESSALA gezongen hadden. Eindelyk,
en dit leidt ons zichtbaar terug op den oorfprong
van het zinnebeeld , zyn zy almagtig en alwerk-
zaam , even als Jupiter , of vervangen veeleer ge­
heel en al zyn perfoon. Zy zyn het, die even gelyk
hy , goed en kwaad uitdeden , die in gemeenfehap
met hem befhiiten, die, even gelyk hy, over leven
en dood gebieden. (/) En uit dit denkbeeld laaten zich,
myns bedunkens, de meeste overige fabelen en voor­
ftellingen van de Paras afleiden en verklaaren.
Zoras men namelyk eens gewoon is , in hen de
dienaresfen van den hoogften God te zien , zo wor­
den
Eumen , 19. CAIXIMACH. H.in Jov. 69 Lav. Pall. 12!; Verge­
leken met 132. GRODDECK de f/ymnorum Homericorum relt-
quiis. p, 38. nota c.
(k) I. 7, 9 vergeleken IV. 5,3. By APOLLODORUS I. S, 2.
voorzeggen zy Meleagar zyn noodlot, bl. 298.
(/) HESiOD. Th. 906. STATIUS Theb, 3, 205.

504 OVER DE ZINNEBEELDIGE VOORSTELLING
den menige verrichtingen, opdragten en dienden, die
buitendien de Godinnen van het Noodlot niet toeko­
men, begryplyk. Het komt niet meer vreemd voor,
dat Jupiter haar aan de vertoornde CERES afzendt ,
om deeze te overreeden , om de aarde haare ver-
looren vruchtbaarheid weder te fchenken. Het ge-
zantfehap is met het karakter der Paras , zo wel
als met haar waardigheid , volkomen ovoreenkom-
dig. Even zo min kan het mishaagen , wanneer zy
op het fchouwtooneel des oorlogs verfchynen, en haa­
ren vader tegen de Reufen AGRIUS , TIIOON en
TYPHON verdeedigen , deezen door geweld , geenen
door list overwinnen, (m) Men verwacht zulk een
bydand van zodanig een foort van Godinnen , die
op den troon van JUPITER dienen, en met hem ge-
meenfchaplyk de regeering der waereld bedieren. Zelfs
het ambt, om zyne bevelen op diamanten tafelen
tc graveeren (») wederfpreekt haare overige betrek­
kingen niet, en wordt zelfs door eene andere voor­
ltelling , die JUPITER zelve een fchryftafel en griffie
toelegt, gebillykt. In 't kort, even gelyk hy door
de Horos de jaargetyden fchikt , zo fchikt en vol­
tooit hy door de Paras, wat hem als Koning der
Vervelingen en onderfelyken, en de bcheerfcher van
hemel en aarde te doen ftaat. En zo woonen zy
dan ook , als zyne onaffcheidelyke gezellinnen in
zyne tempelen , cn in de nabyheid van zyne altaa-
ren daan zy nevens zyne ftandbeelden of boven zyn
O) Apollodor. I. 6, 2, 3.
hoofd ,
(») Claudian. 15. 202. Vergeleken met Ovid. Metam, 15,
808 — 12. en Adm. Rom. tab. 80 eu 81.

VAN HET NOODLOT VAN HOMERUS. 5°5
hoofd , (O en deelen hem een nieuwen glorieryken
naam, den naam van Moragetes of Befchikker des
Noodlots uit. (p) Het zou gemaklyk zyn, tot on-
derfteuning en opheldering eener wyze van voorftel­
ling , die zich, gelyk ieder ziet, op de gedachten, dat
de Pare* JUPITERS dochters zyn, gegrond is, meer­
der bewyzen en voorbeelden byeenteverzamelen; doch
deeze weinigen bepaalen reeds genoegzaam het gezicht­
punt voor de overige Verdichtfelen en Fabelen , en
vergunnen my tot de laatfte hoofdzakelyke verande­
ring van het dichterlyk beeld overtegaan.
Niets fehynt in het leven der ftervelingen noodzaa-
kelyker en onvermydelyker, dan het laatfte harde nood­
lot, de dood. Alle zedelyke middelen, wenfehen,
geloften, beden, vrywillige opofferingen, zyn hier ver-
looren, en fchranderheid en ervarenis voelen nergens
haare bepaalingen zichtbaarder dan hier. My dunkt,
eene opmerking, die zich zelfs ook aan den vlugtig-
ften befchouwer opdoet, moest het ruuwe ongevorm­
de menfehenverftand ligt op het denkbeeld van een
eeuwig noodlot brengen, en den Dichter reeds vroeg
aanleiding geeven tot het fchilderen van een beeld,
dat de onveranderlyke wet van fterven uitdrukte.
Men was reeds gewoon, den invload der Parca op
alle
O?) Paufanias, 9, 25, 5> '5. 8, 37- i°> *4- 4°«
Verg. Stob. Ecl. Phyjtc k. 9.
(p) Men zie de aangehaalde plaatfen uit het Sfte en 10de B.
van Paufanias. Apollo voerde ook, als God der Waarzeg­
ging , den zelfden bynaam. Mogelyk doelde Proelus hierop in
zyn Hymnus aan de Zon. BRUNCKH, AnaL V.P. Vol. II. p. 441.
f. 15 — 17'

5°

VAN HET NOODLOT VAN HOMERUS. 507
kort alle betrekkingen der Paree, gantsch en al veran­
derd beeft. Het zal voor myn doelwit toereikend
zyn, tot bevestiging deezer beweering, eenige merk­
waardige beelden en wyzen van voorltelling uit de
Ouden bytebrerigen. Wat terftond in het oog valt is
de verandering van den dienst en de magt der Paree.
Zy, die, als dochters van JUPITER, haaren vader, en
hem alleen, ten diende ftaan , eerbiedigen, als kinderen
van den nacht, den wenk van PLUTO. Wanneer dee­
ze, onvergenoegd, dat hem de vermaaken des huwe-
lyks geweigerd zyn , zich tegen de Hemcliugen ten
ftryde toerust, treden de Godinnen demoedig om zy­
nen troon , (trekken haare handen uit, en bevredigen
zyne vlammende toorn. Wanneer hy kort hierop zyï
wensch verkrygt, de traanen van PROSERPINA ltilt,
en haar hart voor zich zoekt te winnen, belooft hy
onder anderen ook de Paree aan haar te zullen onder-
Werpen; en wanneer de Dichters ons leeren willen,
hoe , en door wien, PLUTO zyn ryk bevolkte , zo
ze^en zy, dat de Paree voor hem arbeidden en hun
getouw opzetten (f). Met den Gebieder nu en de
woonftede, (want dat de EREBUS hen, als PLUTO'S
dienaresfen, ten zetel dient, zou zich van zeiven,
fchoon het ook geen Dichter uitdruklyk zeide, (t)
verdaan,) drooken tevens karakter en handelwyze.
Vanhier ontdond dat fchriklyk tafereel op het fchild
van HERCULES, dat HESIODUS («) ontwerpt. „ Op
hetzelve , zegt hy, woedden LACHESIS, KLOTHO en
(s) CLAUDIAN. 33, 48. 35» 3°5- 33 > 56".
ATRO-
(t) Het geen STATIUS echter {Theb. 8, 191.) fehynt te
doen.
(«) 258 63.

508 OVER. DE ZINNEBEELDIGE VOORSTELLING
ATROPOS , deeze wel kleiner van gefialte dan de anderen,
doch ouder en voortreflyker. Allen kampten
zy om een gefneuvelden Krygsman, in eenen hevigen
ftryd ; zagen eikanderen met grimmige blikken aan ,
en dreigden eikanderen met opgeheeven handen en
opgefpreiden nagels." Welk een eigenaartige , van
alle andere onderfcheidene voorftelling ! deeze zyn
niet meer de ftrenge , doch rechtvaardige Paree , die
uit den fchoot van THEMIS voortkwamen; het zyn
de afgezanten der Helle , die in het gewoel van een
bloedigen flag omzwerven, cn dood en verderf, om
den Orcus te verryken, rondom zich verfpreiden.
Indien men het gezegde onder één gezichtpunt vergadert
, vloeit, myns bedunkens, hieruit de volgende
gemeenzaame voorftelling. De Paree waren, volgens
haaren eerden oorfprong, opzichters over dc daaden
en het noodlot der menfchen , en, als zodanige, aan
de eerde werkende Oorzaak van al het geene hier beneden
gebeurt , den Verhevenden, den Onderflyken,
onderworpen. In zo verre is derzelver doelwit flreng,
doch edel; hun gedrag hard, doch wys en rechtvaardig.
Daar deeze verfiering in haaren omvang geen
uitbreiding toeliet , begon men enkele deelen van dezelve
voor den dag te haaien en optetooijen. Een
enkele blik op het menfchelyk leven leerde, dat niets
gewigtiger was dan zyn begin, niets bedenkelyker
dan zyn einde. Zie daar de beide voornaamde Ambten
der Schik-Godinnen! zy waaken geheel in 't byzonder
over geboorte en dood. Haar opzicht verandert
voor 't overige haar zeden en gedrag niet.
Het geeft haar alleen gelegenheid, om de gave der
voorzegging, die hen, als bedierders der waereld bovendien
eigen is , meer te oefenen; brengt haar in
ge-

VAN EET NOODLOT VAN HOMERUS. S°9
gemeenfchap met ILITHYIE , de Schutgodio der Baarenden

TREFFEND LANDTAFREEL,
UIT DE MAGELATENE SCHRIFTEN
VAN DEN MARQUIS
D E P E Z A I.
Ik bevind my in bet gebergte van Montbelliard. Na
hetzelve den gantfchen dag als Krygsman doorkruisd
te hebben, trachte ik my door een wandeling als
Wysgeer te verkwikken. De koelheid van den avond
fcheen myne levensgeesten weder optewakkeren, en
ik genoot in myne overpeinzingen een aangenaame
fchaêvergoeding voor de vermoeijende bezigheden van
den dag.
Dus waarde ik langs den boord van eenen zachtvloeijenden
flroom , en verwonderde my over de
fchoonheid van een landfchap , waarin ik te vooren
flechts flagvelden had nagefpoord.
Ik zag van verre de afhellende vlakten der bergen ,
met de hutten of wooningen der zogenaamde wederdoopers,
welke in deezen oord de voorwerpen der algemeene
achting zyn. Met genoegen herinnerde ik my
al het goede , dat ik wegens deeze vreedzaame fekte
van anderen gehoord , of zelf ondervonden had. Ik
verheugde my in het befchouwen van deeze lachende
vallei , door zulke deugdzaame lieden bewoond en
bearbeid. Dit denkbeeld deed my in hunnen oogst
belang ftellen, even alsof ik zelf met hen daarin zou
deelen.
Hier zag ik Natuur de yverige poogingen van den
land-

TREFFEND LANDTAFREEL. $tU
landman onderfchraagen ; daar den onvruchtbaaren bodem
door aanhoudende vlyt overwonnen. Inzonderheid
behaagde my het zuinig en weloverlegd gebruik
van het water , waardoor men in zekeren opzichte
deszelfs masfa , en dus ook het nut heeft weeten te
vermeerderen. Hier vindt men geen weide , die niet
door eenige afleiding daarin deelt; geen watermolen ,
wiens vergaêrbak niet , onmiddelyk na den val , zich
uitftort, om eene andere watermolen, eenige fchreden
verder gelegen, op de zelfde wyze te beweegen. Gebrek
van hoeveelheid wordt dus door fpaarende
kunst verholpen : overal ziet men de bevalligfte landfieraaden
, en overal gaat fchoon met nut gepaard.
Ik achtte my gelukkig de lucht deezer ftille dalen te
mogen inademen. Zeker gevoel van kalmte vermeesterde
myn ziel , in dit vreedzaam verblyf, het geen
zekerlyk de krygsman nimmer voor de tweede maal
zal bezoeken , zonder zyn wapenen , als hier volftrekt
overtollig , afteleggen.
Thans bevond ik my in de diepfte ftilte, aan eene
der afgelegenfte hoeken van dit uitgeftrekt gebergte, juist
op het tydftip , wanneer de voorzichtige kudden zich
weder naar hunne ftal begeeven , om den gevaarlyken
daauw der vroege zomernachten te ontwyken. Nooit,
nooit zal ik een fchildery vergeeten , dat zich hier
voor my opdeed , en waartoe myn geest , door alles
wat my omringde , zo treffende was voorbereid.
Naby een eenvoudige hut of herders wooning, ontdekte
ik een twaalfjaarig meisje , door den frisfchen
bloei der gezondheid , een vrolyklacghend aanzicht ,
het kenmerk eener fchuldelooze ziel , en al het inneemende
van een zeer eenvoudige en zindelyke kleedy
, r.og bevalliger gemaakt. Zy zat aan den voet
Kk 3 eens

512 TREFFEND LANDTAFREEL*
eens heuvels, en had een kind op haaren fchoot, dat
vyf of zes maanden oud fcheen. Myn oogen konden
zich aan de befchouwing van deeze lieve voorwerpen
niet verzadigen.
Het geblaat eener naderende kudde fchaapen wekte
my eindelyk uit myne mymering. Dit geluid fcheen
aan het gezicht van het jonge kind zekere beweeging
en uitdrukking van levendigheid te geeven , die my
niet weinig verwonderde , en naar de oorzaak daarvan
deed omzien. Hieromtrent bleef ik niet lang in
onzekerheid. Op het oogenblik dat de kudde , zon*
der eenigen herder, naar de fchaapskooi afdaalde ,
zag ik een geit met dikopgezwollen uyers , zich
van de overigen , en met verhaasten tred naar onze
kindertjes toetreeden. Op hetzelfde tydftip leide het
bevallig meisje haar broedertje dwars over haare knie;
de geit naderde , ligtte voorzichtig de eene voet om
hoog, en flapte daarmede over het tedere wicht, om
op deeze wyze deszelfs mondje het zuigen aan haare
voedende uyers gemaklyk te maaken. Hoe zeer
wenschte ik op dit oogenblik , van alle myne weldenkende
Vrienden , als ooggetuigen van deeze heerlyke
vertooning, omringd te zyn. Zy zouden gezien
hebben , hoe het vergenoegde kind beide zyn teêre
handjes in het lange hair van zyn weldaadige voedfter
floeg, en door dit fteunfel, de behoefte van zynen
dorst een nieuwe hulp verfchafte. Ondertusfchen
heerschte in de oogen van deszelfs beminnelyke zuster
het aandoenlykst genoegen , en zelfs het dier ,
dat zo veele baatzuchtige voedfters en laage moeders
die deezen beloonen, door haare trouw befchaamde,
fcheen my op dit oogenblk iets eer- en achtenswaardigs
te bezitten.
Eren-

VAN DEN MARQUIS DE PEZAI. 513
Evenwel , ik wil het niet ontveinzen , evenwel
•wierd het genot van dit betooverend fchouwfpel by my
door zekere bedenking meer of min verbitterd , en ,
ftilzwygende , kon ik niet nalaaten de afweezende
moeder haar gedrag, ten opzichte van zulk een lief
en teder kroost , te verwyten. Ik befchuldigde haar
van een nalaatigheid , die my in haare betrekking te
onvergeeflyker fcheen. My omkeerende, zag ik, op
den afftand van eenige fchreden , een jeugdig landman
, op eenen deen tegen een doornenhaag zitten.
Naar hem toetreedende, bemerkte ik dat hem de
traanen langs de kaaken vloeiden. Ik vroeg hem naar
de reden van zyn bittere droefheid. Ach! zeide de
man , ik ben de Vader van deeze beide kinderen ;
het jongde is naauwlyks zes maanden geleden ter
waereld gekomen , haar beider Moeder was
myne lieve vrouw , " ach ! Myn Heer , zy is
gedorven en deeze deen bedekt haar graf. —
Kk 3
VAN

514
V A N H E T
E I L A N D C E R I G O ,
VAN OUDS CYTHERA GEHEETEN.
w ie kent het van oude en nieuwe Dichteren zo
zeer geprezen Eiland Cythera niet, het geliefkoosde
verblyf van de Godin der fchoonheid en wellust ?
De Heer Abt SPALLANZANI, Profesfor in de Natuurlyke
Gefchiedenis te Pavia, die het in den jaare 1786
bezogt, heeft 'er niets aangetroffen, wat een fterveling,
ik laat ftaan een Godlyke Venus, zou kunnen
bekooren , om zich aldaar te wenfehen. Hy vond
'er geen de minfte fpooren van de voorige vrugtbaarheid
, pragt of fchoonheid. Hy noemt het een
hoop onvrugtbaare en ysfelyke rotzen, welke de Regecring
van Venetië met recht tot een plaats van bailingfchap
gefchikt heeft voor gevaarlyke Syreenen en
Koppelaars. Het geen vöor alle dingen zyne opmerkzaamheid
trok, was een onbefchryflyke verfcheidenheid
van Vulcanifcbe Producten, die gedeeltelyk
met verfleende Zee-ligchaamen vermengd waren, welke
men anders alleen in kalkfteenen vindt. Hy hield
dit voor een nieuwe ontdekking, fchoon het op het
Veronifche Gebergte Ronca niet zeldzaam is. De groote
Oftraciten, die hy op dit Eiland onder de verwederde
Lava vond , fchynen juist van dezelfde foort te
zyn, als de Roncaifche. Hy gelooft niet dat zy van
vreemde Zeën hier aangefpoeld zyn, fchoon hy toe-
Haat , dat de tegenwoordige Middellandfche Zee geene
• I Oflraci-

VAN HET EILAND CERI60.
Oftraciten van deeze foort oplevert. Dit eiland moetze
uit den diepften afgrond der zee met zich hebberf
aangebragt, en 'er moet hier eens het klimaat geheerscht
hebben van die vreemde Laadftreeken, alwaar
zy nu inheemsüi zyn. Onder de Vulcaanen,
die hier de overhand hebben;, vindt men ook Kalkbergen,
die een onderaardsch VUUÏ gefpleeten en half
gecalcineerd heeft. Dan dat hy in de Vulcanifche
bergen gantfche holen heeft aangetroffen , die met
fchoongevormde lekffeenen verfierd zyn, is iets nieuws;
want deeze vindt men alleen in de kalkbergen. Hy
loochent, het geen de Ouden gefchreven hebben, dat
het eiland ryk was aan Porphier, en denkt, dat zy
door de kleur der rotzen, die naar het roode yzeroker
zweemt, zyn bedrogen geworden. Op den weg van
den oever der Zee tot aan het lekfteenryke hol, vond
hy drie Vulcanifche Crateren, doch geeft de grootte
derzelven niet op, en vergenoegt zich alleen met zodanige
kenteekenen daarvan aatitetoonen, die derzelver
beftaan buiten twyfel (lellen.
Het wonderbaarte dat hy op het eiland aantrof,
is een gantfche berg van verfteende beenen van menfchen
en landdieren , welke de bewooneren van het
eiland den beenenberg noemen. Hy ligt aan den
Zuidlyken kant van het eiland, niet wel een Italiaanfche
myl af van de hoofdftad. Hy is een zodanige
myl lang in den omtrek, loopt ftyl in de hoogte
, en zowel zyn oppervlakte als inwendige gedaante
, voor zo verre men nog gegraven heeft , beftaat
uit beenen , die niet gecalcineerd , maar doorgaans
verfteend zyn. Zy zyn zo zwaar en hard als fteenen
, en haare holtens zyn met harde aarde opge-
Kk 4 vuld,

$1

GEDACHTEN O'TER VEUSCHKIDEWE ON­
DERWERPEN.
JVÏet verbaasdheid belehouwyi wy 't verval van
beroemde volken, en wenden veri moeite aan, om
de oorzaaken daarvan te ontdekken. Is 't ondertusfchen
wel te Verwonderen, dat de opgezwollene golf
wederom vlak wordt , of dat de winden het zand,
door bun geblaas opgehoopt, wederom doen verftuiven?
Uiterlyke befchaafdheid is buiten tegenfpraak het
kenmerk van zedelykheid; doch te veel is geen goed
teken. Men vergeet naar de innerlyke waarde te ziert,
wanneer men den glans tc boog fchat. Men keurt de
ftof goed, indien ze flegts blinkt. En is ze indedaad
goed, dan flyt 'er toch, door het geduurig polysten ,
altoos iets af.
Dat aanzienlyke rykdommen de fchande, waarmede
menze verworven heeft , bedekken, is te verwonderen;
maar dat dit gevolg te zekerder is, naarmaate
de tyden meer verlicht en befchaafd zyn, komt ons
nog verwonderlyker voor.
Elk wil heerfchen , elk wil bezitten. En egter
hoe weinigen zyn 'er bedreven in de kunst van beveelen
en gebruiken?
Aan-

5i.S>, GEDACHTEN OVER VER-
Aanzisnlyk en beroemd te worden, is de wensch
van allen , en niemand weet wat hy wenscht, eer
hy zyn wensch bereikt heeft.
De grootfte fout, die men dagelyks in de opvoeding
begaat, is dat men de jeugd niet zelfs leert denken.
ft
ft
Het goede van een werk berust niet op enkele
fchoonheden ; deeze enkele fchoonheden moeten een
fchoon geheel uitmaaken, of de Kunstkenner kan ze
niet anders, dan met een gemelyk misnoegen kezen:.
doch wanneer er op het geheel niets te zeggen valt,
moet dc Kunstrechter zich van een ongunttige ontleeding
der enkele deelen onthouden , en het werk,
zo als de Wysgeer de waereld, befchouwen.
Verftand te hebben is een voorrecht , Zonder 't
welk wy weinig of niets kunnen doen. Maar te veel
verftand te hebben is menigmaal nadeelig , ten minften
voor den bezitter. Juist zo veel als men in
zynen ftaat nodig heeft, niet meer noch minder, is
best.
ft I
De vermeerderde behoeften verbinden den mensch ,
.volgens het gevoelen van eenige Staatkundigen , hoe
langer hoe naamver met eikanderen. Dit is waar, maar
tevens heeft zulk een naauw verband ten gevolge,
dat

SCHEIDENE ONDERWERPEN. 519,
dat de een wegens den ander zich naauwlyks bewee-..
gen of adem fcheppen kan..
ft
Al wie geen bekwaamheid bezit , om zynen ftaat,
en het goede hem befchooren, zo hoog te waardee-'
ren , dat hy de zucht naar nieuwe voordeden of
gunstiger omftandigheden kan beteugelen, verkrygt
nimmer een behendig genoegen.
ft
Dat wy te laat wys en te vroeg oud worden, is
eene waarheid, welke wy tydig genoeg zouden kunnen
inzien , doch liefst , zo lang als doenlyk is ,
voor ons zeiven verbergen , en gemeenlyk niet in
aanmerking neemen, voor dat het te laat is.
ft
Onze wetten zweemen naar een gebouw , dat ,
zonder ontwerp , ingevolge van allerlei gevallen,
noodwendigheden of grillen , langzamerhand opgericht
, of liever afzonderlyk uit (tukken faamgefteld
is , waardoor onmogelyk iets anders voortgebragt
kon worden , dan eene veelhoekige en wanttaltige
figuur, een ongerymd mengfel van Antiek , Gottisch
en Nieuw.
ft
Veele groote Wysgeeren hebben hun hoofd gebroken
, om de vraag ,, hoe het kwaad eerst in de waereld
gekomen zy," te beantwoorden. Deeze vraag
is moeijelyk en zwaar , doch op verre na zo gevvig-

520 GEDACHTEN OVER VERSCH. ONDERWERPEN.
tig niet als: „ Hoe het kwaad 'er wederom uit verdreven
kan worden ? "
Op alles wat in den fmaak vak en goedkeuring ver="
werft, worden wy meer en meer verzot, en gaan et
eindelyk de maat in te buiten. Hieraan is juist niet
veel gelegen , indien men aileenlyk ziet op het verlies
van tyd. De waereld moet iets hebben , waarmede
zy zich kan bezig houden. Of zy met den
eenen of met den andere pop fpeclende haaren tyd
verkwist, komt op 't zelfde uit. Doch om de fchande
van het te rug keeren te ontwyken , eh een niéuwen
weg , die nog niet genoegzaam gebaand is , vei*
lig te betreeden , zou het , dunkt my , best zyn j
niet te haastig $ maar liever wat langzaam voortte*
gaan.
HERCULES bedwong den Nyd , toen hy het einde
zyner loopbaan bereikte , eerder niet* Al wie iets
diergelyks wil uitvoeren , moet zich tot langduurigen
ftryd tegen dit gedrocht bereiden.'
Elk die zich voor de waereld nuttig poogt te maaken,
betreedt eene zeer roemwaardige loopbaan. Doch
op de gefchiedenis zyner voorgangeren moet hy het
oog niet te fterk vestigen g indien hy den moed , om
voorwaards te gaan , wil behouden. Ten minften'
dient hy niet naauw te letten op de belooning die zy
Verworven hebben.