Monumentennota Houten - Gemeente Houten

gemeente Houten
Gekoesterd erfgoed
Integrale beleidsnota op het gebied van de
bovengrondse en ondergrondse
monumentenzorg
Vastgesteld door de raad op 28 september 2004

Colofon
Uitgave
Gemeente Houten
Afdeling Ruimtelijk Beleid
Redactie
C.M.W. Loomans
Afbeeldingen
Gemeente Houten, tenzij anders vermeld
Vormgeving
C.M.W. Loomans
Druk
R. Hendriks
© Gemeente Houten 2004
2
Gekoesterd Erfgoed

Voorwoord
Het begrip ‘erfgoed’ wordt vaak geassocieerd met hetgeen in erfenis is ontvangen.
Daarmee is het dus in ons bezit gekomen en kunnen we ermee doen wat we willen. Dat is
echter maar één kant van het verhaal. Het erfgoed is ook hetgeen dat wij overdragen aan
de volgende generaties. Dat betekent dat wij zorgplicht hebben, goed rentmeester moeten
zijn, voor al het kostbare wat ons in handen is gegeven. En er is in Houten veel dat wij van
vele generaties vóór ons hebben ontvangen. Het is nu aan ons om die culturele rijkdom te
koesteren, ondergronds en bovengronds!
Wij komen steeds meer te weten over de mens in zijn/haar doen en laten, van duizenden
jaren terug tot nu aan toe … ook in Houten! De uitdaging is om die kennis en wat we verder
vermoeden, bij elkaar te brengen, te bestuderen, uit te dragen en beleefbaar te maken.
Zeker in een Vinex-gemeente als Houten, waar wij de opvolgers zijn van Bataven,
Romeinen en de ontginnende monniken, die in uiteenlopende perioden het gebied tussen
wat nu de Kromme Rijn is en de Lek hebben bewerkt en benut. De Vinex-opgave is qua
omvang en snelheid absoluut een recordingreep en vergelijkbaar met de indrukwekkende
ontginning van het eiland van Schalkwijk in de 12 e eeuw.
Het is dus niet voor niets dat Houten al medio jaren negentig met de Rijksdienst voor
Oudheidkundig Bodemonderzoek goede afspraken heeft gemaakt over hoe om te gaan met
de archeologie. De gemeente liep daarin toentertijd voorop. Daar was binnen de gemeente
ook maatschappelijk draagvlak voor en dat is vooral te danken aan de Archeologische
Werkgroep Leen de Keizer, die al vele jaren graaft, onderzoekt, bewerkt en ten toon stelt.
Het Toeristisch-Recreatief Archeologisch Project is bedoeld om de vindplaatsen van
archeologie fysiek en digitaal ‘open te stellen’.
Houten heeft nog meer. Er zijn prachtige solitaire monumenten die herinneren aan het leven
en werken op het platteland en binnen de kleine buurtschappen van weleer. Maar door
Houten loopt bijvoorbeeld ook de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) als nationale
cultuurhistorische hoofdstructuur met indrukwekkende forten en een fenomenaal ensemble
met groen en water. En ook hier geldt dat de enorme betrokkenheid en belangenloze inzet
van vrijwilligers onmisbaar is om onderzoek te doen, te publiceren en waar nodig de
overheid en anderen positief-kritisch te volgen.
Er zijn vele redenen om het gemeentelijk beleid voor het cultureel erfgoed te herijken:
nieuwe wetgeving op het terrein van de archeologie, voortschrijdend inzicht bij de
gemeente, het zichtbaar en beleefbaar maken van de NHW, de oprichting van het
Monumenten Cultuurfonds Utrecht, samenwerking met andere Krommerijn-gemeenten en
andere ontwikkelingen en ambities. De gemeenteraad heeft op 28 september 2004 de
voorliggende nota Gekoesterd Erfgoed vastgesteld en uitgesproken dat in de komende
jaren het zgn. Plusscenario zal worden nagestreefd. Hiermee is een belangrijke impuls
gegeven om ons cultureel erfgoed te kunnen koesteren. We kunnen aan het werk, overheid
en samenleving.
Ton Strien
wethouder Archeologie en Monumenten
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
3

Inhoudsopgave
4
Voorwoord.........................................................................................................3
Inhoudsopgave …………………………………………………………………… 4
Samenvatting ..................................................................................................5
1. Inleiding ....................................................................................................6
1.1 Waarom deze nota? ...........................................................................6
1.2 Voorgeschiedenis van het monumenten- en archeologiebeleid
in Houten ............................................................................................7
1.3 Over deze nota: status en indeling...................................................10
2. Het erfgoed van Houten ........................................................................12
2.1 Inleiding ............................................................................................12
2.2 Ontstaan en groei.............................................................................12
2.3 Archeologische vindplaatsen in Houten ...........................................14
2.4 Cultuurhistorische structuren............................................................18
2.5 Gebouwde monumenten ..................................................................22
3. Het wettelijk en beleidskader ...............................................................29
3.1 Het wettelijk kader ............................................................................29
3.2 Organisatorisch kader ......................................................................33
3.3 Het beleidskader...............................................................................35
4. Beleid ......................................................................................................41
4.1 Beleidsuitgangspunten .....................................................................41
4.2 Beleidsvoornemens …………………………………………………….59
4.3 Instrumenten en financiën ……………………………………………..62
Bijlagen ..........................................................................................................67
Bijlage I. Het belang van monumentenzorg en archeologie …………….68
Bijlage II. Het archeologisch proces ........................................................70
Bijlage III. Procedures ..............................................................................73
Bijlage IV. Afkortingen, begrippen en erfgoedorganisaties.......................76
Bijlage V. Literatuur..................................................................................79
Bijlage VI. Raadsbesluit ………………………………………………………81
Gekoesterd Erfgoed

Samenvatting
De aandacht voor het cultureel erfgoed is sterk toegenomen. Verschillende ontwikkelingen
brengen de behoefte aan een actueel monumenten- en archeologiebeleid met zich mee.
Door de nieuwe wetgeving op de archeologische monumentenzorg krijgen gemeenten een
grote verantwoordelijkheid voor het beheer en het behoud van het archeologisch erfgoed.
De accentverschuiving van objectzorg naar structuurzorg vereist een nieuwe visie op de rol
van de monumentenzorg. Deze nota bevat het beleidskader voor het (gebouwd) cultureel
erfgoed in Houten voor de komende vijf jaar. Zowel de bovengrondse als de ondergrondse
monumentenzorg worden integraal benaderd. Het gaat er in deze nota om de kansen te
benutten die het cultureel erfgoed biedt. Het Houtense erfgoed moeten we met zijn allen
koesteren en als inspiratiebron en drager gebruiken bij het vormgeven van nieuwe
ruimtelijke ontwikkelingen.
De centrale doelstelling van het monumentenbeleid is instandhouding van historisch
waardevolle objecten (in hun omgeving), complexen, openbare ruimte, stedenbouwkundige
en landschappelijke structuren en van het archeologisch bodemarchief. Onder meer de
volgende beleidsuitgangspunten komen in de nota aan de orde:
• Het aansluiten op het Verdrag van Valletta en de nieuwe wetgeving op de
archeologische monumentenzorg (2005)
• Het streven naar behoud van archeologische waarden in situ (boven opgraven)
• Het streven naar regionale samenwerking op het gebied van de archeologie
• Het vroegtijdig inbrengen van cultuurhistorie in het planproces
• Het stimuleren van de archeologie en cultuurhistorie als inspiratiebron voor de
ruimtelijke inrichting
• Het actief bijdragen aan de uitwerking van plannen voor de Nieuwe Hollandse
Waterlinie en het in werking zetten van een beschermd gezicht Honswijk
• Het actualiseren van de gemeentelijke monumentenlijst
• Het nakomen van wettelijke plichten wat betreft het bijhouden van een
monumentenregister
• Het stimuleren van onderhoud aan gemeentelijke monumenten (middels een tijdelijk
abonnement op de Monumentenwacht)
• Deelname aan het Monumenten Cultuurfonds Utrecht
• Het stimuleren van publicaties en tentoonstellingen op cultuurhistorisch gebied
• Het stimuleren van publieksparticipatie en een goede (digitale) informatievoorziening
• Het beter herkenbaar maken van alle gemeentelijke- en rijksmonumenten in Houten
door het aanbrengen van monumentenschildjes
De beleidsuitgangspunten zijn verder uitgewerkt in drie scenario’s. Het ‘Plusscenario’ is als
ambitieniveau gekozen voor uitvoering en verdere uitwerking.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
5

1 Inleiding
1.1 Waarom deze nota?
We mogen ons deze dagen verheugen op een sterk toegenomen aandacht voor het
cultureel erfgoed. Niet alleen de gebouwde elementen op zichzelf, maar juist de
cultuurhistorische samenhang in en tussen gebieden, structuren en elementen is in de
belangstelling komen te staan. De inbreng wordt verbreed van beschermer van individuele
gebouwen naar gesprekspartner bij planologische ontwikkelingen en stedenbouwkundige
processen. De accentverschuiving van objectzorg naar structuurzorg vereist een nieuwe
visie op de rol van de monumentenzorg.
Binnen de archeologische monumentenzorg in ons land is eveneens veel aan het
veranderen. Door het Verdrag van Malta verandert er nogal wat in de Nederlandse
archeologie. Gemeenten krijgen een grote verantwoordelijkheid voor het beheer en het
behoud van het archeologisch erfgoed. We moeten archeologische waarden straks nog
explicieter meewegen in het ruimtelijk besluitvormingsproces, en bepalen in belangrijke
mate wat er wel en wat er niet met archeologische waarden in ruimtelijke plannen gebeurt.
Deze ontwikkeling brengt de behoefte aan een nieuw actueel archeologiebeleid met zich
mee.
Eerder uitgebrachte nota’s van de gemeente Houten spelen onvoldoende in op deze nieuwe
ontwikkelingen. De Nota Archeologiebeleid uit 1993 is inmiddels achterhaald door
veranderde bevoegdheden en wetgeving. De gemeentelijke monumentennota uit 1996 is
nog sterk object gericht (zie ook paragraaf 3.3).
De bescherming van de historische waarden is een taak van de overheid. Een goed beleid
moet zorgen voor een zorgvuldige omgang met het cultureel erfgoed, zowel boven als
onder de grond. Deze nota bevat het beleidskader voor het (gebouwde) cultureel erfgoed in
Houten voor de komende vijf jaar. Zowel de bovengrondse als de ondergrondse
monumentenzorg worden, voor het eerst in Houten, in hun onderlinge samenhang
benaderd.
Het gaat er in deze nota om de kansen te benutten die het cultureel erfgoed biedt,
bijvoorbeeld voor het verhogen van de kwaliteit van de leefomgeving. Houten is rijk aan
cultureel erfgoed en deze rijkdom moeten we met zijn allen koesteren en als inspiratiebron
en drager gebruiken bij het vormgeven van nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen. Het
fundament voor een zorgvuldige omgang met het erfgoed wordt bovendien gevormd
doordat mensen erom geven, doordat bewoners van een gebied het waardevol vinden, er
plezier aan beleven en er ook iets van willen leren. Met dit beleid wil de gemeente Houten
stimuleren dat mensen oog krijgen voor de geschiedenis van hun eigen omgeving. In een
tijdspanne van 30 jaar is het bewonersaantal van Houten maar liefst vertienvoudigd. Het is
hier dus extra van belang het historisch verhaal een plek te geven in de belevingswereld van
de bewoners en gebruikers van het gebied.
6
Gekoesterd Erfgoed

De beleidsdoelstellingen sluiten aan op de uitgangspunten van het raadsprogramma, het
collegeprogramma, en de strategische visie. Veel aandacht wordt hierin gewijd aan de
koestering van de kwaliteiten van het landschap van het buitengebied (voor zowel bewoners
als gebruikers). Zo is in de Strategische Visie “Van Groei naar bloei” het behoud van het
waardevolle landschap van het open rivierengebied één van de aandachtspunten voor de
toekomst en wil men de kwaliteit van het buitengebied met de kleine kernen voor bewoners
van Houten verder uitbouwen.
Deze nota is bedoeld voor alle personen en (lokale) organisaties die te maken hebben met
de zorg voor het cultureel erfgoed en/ of zich bezig houden met ruimtelijke ordening en -
inrichting. Ook verschaft deze nota informatie aan bewoners en andere belanghebbenden.
In het verlengde van deze Monumenten- en Archeologienota wordt de Cultuurnota
ontwikkeld door de afdeling Welzijn. De Cultuurnota biedt een samenhangend en op
uitvoering gericht kader voor alle organisaties op cultuurgebied in Houten. Andere aspecten
van het cultureel erfgoedbeleid, zoals archieven, musea, en kunstbeoefening door
amateurs, zullen hierin aan de orde komen. Alhoewel beide beleidsterreinen zeker
samenhang vertonen, is uit praktische overwegingen besloten beide (deel)nota’s apart te
laten verschijnen.
Fragment uit het Houtens Nieuwsblad naar aanleiding van de onthulling van het
eerste beeld langs de cultuurhistorische fietsroute (mei 2004).
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
7

1.2 Voorgeschiedenis van het monumenten- en
archeologiebeleid in Houten
In deze paragraaf komt de voorgeschiedenis van het monumenten- en archeologiebeleid in
Houten aan de orde. In paragraaf 3.3.4 wordt aandacht geschonken aan het vigerend
monumenten- en archeologiebeleid.
Zorg voor gebouwde monumenten
Houten heeft een jonge traditie als het gaat om de zorg voor gebouwde monumenten. In
feite startte dit pas met de eerste groeitaak in de jaren ‘70. In 1978 werd een stadshistoricus
aangenomen voor één dag per week. Het was zijn taak om onder meer de grootschalige
veranderingen fotografisch vast te leggen. Dit mondde later uit in de inventarisatie van het
bouwkundig erfgoed van Houten in 1986. Deze inventarisatie vormde (en vormt nog steeds)
de hoeksteen van het eerste gemeentelijk monumentenbeleid, zoals dat in 1988 in de
Monumentenverordening en Subsidieverordening verwoord werd. In 1989 werd de
gemeentelijke monumentencommissie opgericht.
Met de invoering van de Monumentenwet 1988 zijn veel taken van het Rijk naar de
gemeenten overgegaan. Hierdoor werd de gemeente “het loket” voor de monumentenzorg.
In 1990 werd er in Houten een voorlopige gemeentelijke monumentenlijst vastgesteld en is
gestart met het toekennen van restauratiesubsidies en het verlenen van monumentenvergunningen
ten behoeve van gemeentelijke monumenten.
In 1996 vonden bezuinigingen plaats en werd in het kader van de herijking van het
monumentenbeleid de monumentenlijst met ruim 100 objecten teruggebracht.
Op de gemeentelijke monumentenlijst staan nu 182 adressen (waarbij soms meerdere
panden op één adres geregistreerd staan). Dit zijn monumenten die van lokaal of regionaal
belang zijn. Daarnaast kent Houten 85 rijksmonumenten. Deze monumenten zijn van
nationaal belang.
8 Gekoesterd Erfgoed
Kasteel Heemstede

De laatste jaren hebben diverse restauraties plaatsgevonden. Noemenswaardig in dit kader
zijn de restauratie van kasteel Heemstede (met tuinen), de restauratie van de NH kerk op
het Plein en de restauratie van de toren van Schonauwen.
De aandacht voor cultuurhistorie is de laatste jaren flink toegenomen. Dit vindt bijvoorbeeld
zijn neerslag in de cultuurhistorische plankaart bij bestemmingsplannen.
Zorg voor archeologische monumenten
De zorg voor het archeologisch erfgoed in Houten kent een veel langere traditie. In 1951
werden bij een verbreding van de Waijensewetering voor het eerst scherven en
gebruiksvoorwerpen gevonden die na bestudering uit de Romeinse tijd bleken te dateren.
Burgemeester Haefkens, toenmalig burgemeester van Houten, had veel interesse in
archeologie. Hij stelde in eigen beheer uit giften van de bevolking een oudheidkamer
samen. Toen in 1954 Leen de Keijzer in dienst trad van de gemeente, was het onder meer
zijn taak om deze prenten en vondsten te bewaren en tentoon te stellen. Hij werkte in 1957
ook mee aan de opgraving bij de N.H. Kerk in het oude dorp Houten, waarbij de
fundamenten van een Romeinse villa werden gevonden.
Tijdens de aanleg van de riolering in 1957 in de dorpskom van Houten werden de
funderingen gevonden van een Romeinse villa
In de jaren zestig en zeventig was de Houtense archeologie het domein van enkele
amateur-archeologen. In 1966 werd de Archeologische Werkgroep opgericht, onder leiding
van Leen de Keijzer. Nadat Houten was aangewezen als groeikern (begin jaren zeventig)
werd het belangrijk om vooruitlopend op de woningbouw een aantal terreinen op te graven.
De Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) verrichte in de jaren tachtig en
negentig een aantal grote opgravingen (o.a. in Wulven, Thiellandt, Doornkade en
Molenzoom), waarbij sporen uit de IJzertijd, Romeinse tijd en Vroege en Late
Middeleeuwen werden gevonden.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
9

In 1993 werd er voor het eerst een eigen gemeentelijk archeologiebeleid geformuleerd. Als
gevolg van de tweede groeitaak van Houten, in de tweede helft van de jaren negentig,
moest wederom een aantal terreinen onderzocht worden vooruitlopend op de nieuwbouw in
Houten Vinex en het Rondeel. Met de ROB werden afspraken gemaakt welke terreinen te
behouden, en welke op te graven. Deze afspraken werden vastgelegd in het
synergierapport ”Archeologie Houten. Inpassing archeologische vindplaatsen in een Vinexlocatie,
1995”. Vanaf het allereerste begin van de planvorming werd gekozen voor een
integrale benadering: archeologische waarden waren onderdeel van het afwegingsproces
waarin allerlei andere belangen ook een rol speelden. Houten liep hiermee binnen
Nederland voorop en heeft met deze aanpak een belangrijke voorbeeldfunctie voor andere
gemeenten gehad.
Sinds het begin van de jaren negentig heeft het rijksbeleid een aantal belangrijke
wijzigingen ondergaan, waardoor de gemeente enerzijds meer bevoegdheden, maar
anderzijds ook meer werkzaamheden heeft gekregen. De ROB is zich, net als de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ), tot een kennisinstituut aan het ontwikkelen
en doet zelf geen opgravingen meer. Wel hebben verschillende marktpartijen via het interim
beleid de bevoegdheid tot opgraven gekregen.
Houten kent thans 18 archeologische rijksmonumenten en meer dan 140 terreinen van
(zeer hoge) archeologische waarde die op de Archeologische Monumentenkaart (AMK)
staan aangegeven. In Houten-Vinex komen bij de verschillende opgravingen nog steeds
bewoningssporen te voorschijn die tot dusver onbekend waren.
Om de Houtense bevolking beter bekend
te maken met de rijke historie van Houten
vinden vele activiteiten plaats. Zo is er in
het kader van het Toeristisch Recreatief
Archeologisch Project (TRAP) in 2002 een
cultuurhistorische
fietsroute opengesteld en is de gemeente
Houten bezig met het visualiseren van de
archeologie langs deze route. Ook kent
Houten sinds 2001 een eigen
archeologische website
(www.archeologienet.nl/houten).
1.3 Over deze nota: status en indeling
Het voorliggende rapport bevat de uitgangspunten voor de gemeentelijke bovengrondse en
ondergrondse monumentenzorg voor de komende jaren.
Van de nota is eerst een concept verschenen, dat middels een ambtelijke informatieavond
met betrokkenen besproken is (9 december 2003). Na B&W behandeling in januari 2004 is
de nota ter inzage gelegd. Dit heeft geleid tot twee inspraakreacties en een aantal (kleine)
wijzigingen in het stuk. Op 28 september 2004 is ‘Gekoesterd Erfgoed’ door de
10
Gekoesterd Erfgoed

gemeenteraad definitief vastgesteld. Hier voor u ligt de definitieve versie van de nota. Ook
zal een en ander op de gemeentelijke website worden gebracht.
Het beleidsplan wordt een dynamisch document, gelet op de wijzigingen die vanuit het rijk in
de nabije toekomst op ons afkomen (de nieuwe wetgeving archeologie, die op dit moment
nog niet geheel uitgekristalliseerd is). De beleidsonderdelen die naar aanleiding hiervan nog
ontwikkeld moeten worden, zullen te zijner tijd toegevoegd worden aan dit beleidsstuk.
De opzet van de nota is als volgt: de nota bestaat uit 4 hoofdstukken. Na een inleidend
hoofdstuk, wordt in hoofdstuk 2 een overzicht gegeven van het bestaande erfgoed in
Houten, zowel op het gebied van de archeologie, de gebouwde monumenten als de
historisch geografische structuren. De basis van een goed beleid wordt namelijk gevormd
door een goed begrip van de historische achtergronden. Door de bestaande kwaliteiten te
benoemen, kunnen ze als basis en inspiratiebron voor toekomstige ontwikkelingen dienen.
In het derde hoofdstuk wordt aandacht geschonken aan het wettelijk kader, het
organisatorisch kader en het bestaande beleid op gemeentelijk-, provinciaal- en rijksniveau.
In het vierde hoofdstuk tenslotte worden de beleidsuitgangspunten en concrete
beleidsvoornemens voor de komende jaren geformuleerd.
Het poortgebouw waaraan boerderij De Stenen Poort haar
naam dankt (rijksmonument)
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
11

2 Het erfgoed van Houten
2.1 Inleiding
Houten heeft de reputatie van een nieuwbouwgemeente. De huidige gemeente Houten is
ontstaan per 1 januari 1962 door samenvoeging van de vier kerkdorpen Houten, ’t Goy,
Schalkwijk en Tull en ‘t Waal. Toch heeft deze ‘nieuwbouwgemeente’ wortels in het verre
verleden. Er is zelfs een enorme hoeveelheid aan historisch erfgoed, waar veel mensen
zich niet van bewust zijn. Hierom wordt in dit hoofdstuk een overzicht gegeven van de
ontstaansgeschiedenis van Houten en van de aanwezige archeologische, cultuurhistorische
(historisch geografische structuren) en gebouwde kwaliteiten op het Houtense grondgebied.
2.2 Ontstaan en groei
Vroegste geschiedenis (2300 v. Chr. – 12 v. Chr.)
Het oudste geschrift waarin Houten voorkomt, als ‘Haltna’, stamt uit 863. Maar ook
daarvoor, zo tonen opgravingen aan, hebben er mensen gewoond.
De gemeente Houten ligt in het (westen van het) Kromme Rijngebied. Dit gebied ontleent
zijn naam aan de rivier de Kromme Rijn, nu een onbeduidend stroompje, maar zo’n 2000
jaar geleden nog de belangrijkste Rijntak. Rond 8000 voor Christus bestond het Kromme
Rijngebied overwegend uit een dekzandlandschap. Toen de ijskappen van Scandinavië en
Noord Amerika wegsmolten, steeg de zee- en grondwaterspiegel. Dit bevorderde
veenvorming. Tegelijkertijd verlegden de grote rivieren, die tot dan toe hoofdzakelijk ten
zuiden van de Lek stroomden, hun stroomgeulen meer en meer in noordelijke richting.
Vanaf ca. 4300 voor Chr. vond de Rijn zijn weg door dit gebied en begon de vorming van
opeenvolgende stroomgordels. In het moerassige Kromme Rijngebied, met zijn steeds
verplaatsende riviertakken, was alleen de stevige en hogere grond van de stroomruggen en
oeverwallen geschikt voor bewoning. Vondsten in Houten en Schalkwijk wijzen erop dat
deze stroomruggen en oeverwallen al in de periode van het Laat-Neolithicum en tijdens de
Bronstijd (ca. 2300-650 v. Chr.) bewoond moeten zijn geweest. De vroegste bewoners
leidden een nomadisch bestaan. Jacht en visserij vormden hun belangrijkste middelen van
bestaan; daarnaast kenden ze ook een primitieve vorm van landbouw en veeteelt. Ook in de
periode van de IJzertijd (ca. 650 v. Chr. tot aan het begin van onze jaartelling) waren de
hoger gelegen gronden bewoond door Germaanse stammen. Akkerbouw en veeteelt
namen langzamerhand een belangrijkere plaats in.
De Romeinse tijd (ca 12 v. Chr. – 400 na Chr.)
In 12 v. Chr. veroverden de Romeinse legioenen een groot deel van Nederland. Na
herhaalde en vergeefse pogingen verder door te dringen in noordelijke richting, besloten de
Romeinen omstreeks 47 na Chr. een grensverdediging aan te leggen langs de loop van de
Rijn. Op de zuidoever van de rivier werden op regelmatige afstanden forten (castella)
gebouwd, waar troepen werden gelegerd. Met de inheemse bevolking ontstond een
12
Gekoesterd Erfgoed

levendige handel. Ook leerden de bevolking van de Romeinen betere technieken op het
gebied van landbouw en veeteelt en vestigden zij zich op boerderijen naar Romeins model 1 .
Plattegrond van een 2 de eeuwse boerderij uit Houten-Thiellandt
De Middeleeuwen: de grote ontginningen
Na het wegtrekken van de Romeinen nam de bevolkingsdichtheid op de stroomruggen af.
Pas in de zevende/ achtste eeuw nam de bevolking weer enigszins toe. Er werden enkele
nieuwe nederzettingen gesticht, zoals Houten, Loerik, Westrum en Oostrum (’t Goy). Door
de bevolkingstoename in de 11 de en 12 de eeuw groeide de behoefte aan landbouwgrond. De
oudere, hoger gelegen stroomruggronden waren al geheel ontgonnen en in gebruik als
akkers. Na de afdamming van de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede in 1122 en de
bedijking van de rivier de Lek in de loop van de 12 de eeuw werd het mogelijk de lager
gelegen gronden te ontginnen. Met de ontginning van de Schalkwijkse polder werd
vervolgens vrij snel begonnen, waartoe omstreeks 1130 eerst de Schalkwijkse Wetering
gegraven werd. Onder strakke regie zijn vanaf de weteringen de moerassige wildernissen
ontwaterd en bloksgewijs verkaveld in rechte percelen. Tegen het eind van de 12 de eeuw
was het dorp Schalkwijk ontstaan als een langgerekt lint van boerderijen.
In de loop van de middeleeuwen klonk de veenondergrond steeds verder in als gevolg van
de ontwatering. Om het gebied goed te kunnen blijven gebruiken als akkergrond bouwde
men in de 15 de en 16 de eeuw molens waarmee het gebied werd bemalen. Die bemaling had
weer tot gevolg dat de bodem nog verder inklonk en uiteindelijk werd het meeste land
1 Inheemse nederzettingen uit de Romeinse tijd kenmerken zich door een meer geordende opzet dan
in voorgaande perioden. Vaak bestonden zij uit enkele boerderijen met hun bijgebouwen op een
gemeenschappelijk erf, omgeven door een rechthoekig slotenpatroon. Op het erf lagen waterputten,
afvalkuilen, voorraadschuurtjes en afrasteringen voor het vee.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
13

omgezet in weideland ten behoeve van veeteelt. De akkerbouw en later fruitteelt
concentreerden zich op de hogere gronden.
Tussen 1250 en 1350 werden in Houten verschillende kastelen gebouwd (zie paragraaf
2.5).
Van ambachtsheerlijkheid tot gemeente (1500-1962)
Het grondgebied van de huidige gemeente was opgedeeld in vijftien ambachtsheerlijkheden
of gerechten. Dit zijn gebieden waar een heer de regeermacht, rechtspraak en andere
zogenaamde heerlijke rechten bezat. Vanaf 1800 is er een samenvoeging van deze 15
gerechten gaande. In de kernen werden de bestuurlijke en rechterlijke bevoegdheden
steeds meer gescheiden. Bestuurlijke bevoegdheden kwamen te liggen bij door Provinciale
Staten benoemde gemeenteraden. In 1962 is de samenvoeging voltooid, wanneer het
brinkdorp Houten en het kasteeldorp ’t Goy worden samengevoegd met de lintdorpen
Schalkwijk en Tull en ’t Waal.
Groeikern en tweede groeitaak
In het begin van de jaren zeventig wordt Houten officieel aangewezen tot groeikern om de
snel groeiende bevolking van Utrecht onderdak te kunnen bieden. De groeitaak bestaat uit
het bouwen van 8000 woningen. De bevolking groeit van bijna 8500 inwoners in 1979 tot
zo’n 30.000 in 1993.
Inmiddels heeft Houten een tweede groeitaak. Tot 2006 worden ruim 7400 woningen
gebouwd in Houten-Vinex en zal de bevolking groeien tot circa 50.000 inwoners.
2.3 Archeologische vindplaatsen in Houten
De archeologie bestudeert de geschiedenis aan de hand van sporen die mensen in de
grond hebben achtergelaten. Hiermee vult zij de geschreven bronnen aan met feitelijk
materiaal en functioneert zij als belangrijke informatiebron van de geschiedenis van Houten.
De bodem als bron van archeologische gegevens wordt aangeduid als “bodemarchief”.
Archeologische monumentenzorg is het beheer van het bodemarchief. Kenmerken van het
bodemarchief zijn de kwetsbaarheid (het gaat snel kapot), de onvervangbaarheid (wat kapot
wordt gemaakt is voorgoed weg) en (meestal) de onzichtbaarheid. Slechts 5% van de
archeologische monumenten is zichtbaar in het landschap. De meeste sporen bevinden
zich voor het oog verborgen in de bodem. Ze bestaan uit onder andere sporen van huizen in
hout of steen, funderingen van kerken, kastelen en begraafplaatsen, greppels en
omheiningen. Ook bevinden zich voorwerpen die zijn weggegooid als afval, verloren zijn of
als offer gedeponeerd, in de bodem. Onzichtbare vindplaatsen zijn in het verleden allereerst
door de mens zelf afgedekt door eeuwenlange ophoging van de bodem met mest, puin en
afval. Ook door natuurlijke processen als overstroming of verstuiving zijn soms dikke
pakketten klei en zand afgezet over de sporen. Over het algemeen geldt hoe dikker de
deklaag des te beter de vindplaats tegen aantasting beveiligd is. De afdeklagen zorgen voor
een goede bescherming, maar hebben ook hun negatieve kanten, namelijk dat het
bodemarchief niet of nauwelijks bekend is. Daardoor zijn in de loop der tijd veel
vindplaatsen door onwetendheid verdwenen bij nieuwbouw, wegaanleg, ontgrondingen, etc.
14
Gekoesterd Erfgoed

Karakteristiek van het bodemarchief van Houten
Houten is “gezegend” met een rijk bodemarchief. De bewoning van Houten kent een zeer
lange geschiedenis. Sporen in de bodem getuigen daarvan. Op grond van deze sporen is
bekend dat hier al zo’n 4 millennia terug mensen leefden en dat de menselijke bewoning
een meer permanent karakter kreeg in de IJzertijd (ca 650 v. Chr. – 15 v. Chr.).
Uit deze periode, en de perioden daarna, zijn in Houten belangrijke en minder belangrijke
vindplaatsen bekend van menselijke activiteiten. Van groot belang zijn vooral de sporen van
menselijke nederzettingen uit de IJzertijd, de Romeinse Tijd en de Middeleeuwen. Deze
sporen zijn alle in de hogere gronden gevonden. De stroomgordels vormden geliefde
vestigingsplaatsen: men hield er de voeten droog en de grond was vruchtbaar. De
komgronden zijn in archeologisch opzicht “lege” gebieden.
De landschapstypen in en om Houten. De komgronden en stroomruggen (Houtense en Jutphase
stroomrug en Werkhovense stroomrug) op het grondgebied van Houten zijn goed zichtbaar. (Uit:
Romeinen, Friezen en Franken).
De vondsten uit de Romeinse Tijd hebben te maken met de aanwezigheid van de
noordgrens van het Romeinse Rijk, de Limes. Alhoewel de Limes zelf waarschijnlijk net ten
noorden van het Houtens grondgebied heeft gelopen, is de directe invloed van de Limes op
het bewoningsproces vooral in het Kromme Rijngebied aantoonbaar tot zeker 10 km ten
zuiden van de rivier. De Limes is de grootste lineaire archeologische structuur in Europa. De
Limes bestond uit de grensrivier, de grensweg, castella en wachttorens, en andere
infrastructurele werken zoals losplaatsen, kades en bruggen. Bovengronds zijn van de
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
15

Limes weinig fysieke overblijfselen terug te vinden. Wel is er dankzij het afdekkende
kleipakket en de hoge grondwaterstand een zeer rijk archief aan archeologische sporen
behouden gebleven. Ten zuiden van de grenszone liggen overblijfselen van
begraafplaatsen en agrarische nederzettingen, die voor het militaire apparaat
produceerden.
De Archeologische Monumentenkaart (2000) en de Indicatieve Kaart van Archeologische waarden
(IKAW). De ‘roze vlekken’ geven de gebieden weer waar een hoge trefkans is. De paarse gebieden
zijn archeologische rijksmonumenten,; de rode gebieden zijn terreinen van zeer hoge archeologische
waarde; de oranje gebieden zijn terreinen van hoge archeologische waarde en groen en geel geven
de terreinen van archeologische waarde en betekenis weer.
Houten is in archeologisch opzicht nog niet systematisch onderzocht. Wel zijn de nu
bekende van archeologisch belang zijnde terreinen door de Rijksdienst voor Oudheidkundig
16 Gekoesterd Erfgoed

Bodemonderzoek (ROB) en provincie in kaart gebracht op de zogenaamde
Archeologische Monumentenkaart (AMK). Middels een kleurcodering worden de
terreinen ingedeeld naar archeologische waarde. Naar aanleiding van vondsten of
onderzoek uit het verleden zijn deze terreinen als zodanig geselecteerd. In Houten zijn 18
archeologische rijksmonumenten aanwezig en meer dan 140 (!) terreinen met
archeologische waarde (variërend van zeer hoge archeologische waarde, hoge
archeologische waarde, archeologische waarde, tot archeologische betekenis 2 ). Houten is
de gemeente met het grootste aantal AMK-terreinen van de provincie Utrecht.
Daarnaast heeft de ROB ook een zogenaamde Indicatieve Kaart van Archeologische
Waarden (IKAW) opgesteld voor Nederland. Deze kaart geeft de trefkans voor
archeologische waarden weer. 3 Een zeer groot deel van het grondgebied van Houten (met
name de hoog gelegen gronden) kent volgens deze IKAW kaart een hoge trefkans op
archeologische vondsten. De kaart is op een schaal van 1.45.000 opgesteld. Beide kaarten
worden regelmatige geactualiseerd.
Onderzoek in Houten Vinex
Met de ontwikkeling van Houten-Vinex heeft de laatste jaren op veel plaatsen archeologisch
onderzoek plaatsgevonden. De Houtense Vinex-locatie bevindt zich namelijk grotendeels op
een stroomruggenlandschap; van oudsher plaatsen waar vanaf de IJzertijd tot op heden
continu bewoning is geweest.
Prehistorie:
De eerste bewoners waren boeren die mogelijkheden zagen op de vruchtbare
stroomruggen een bestaan op te bouwen. De boerderijen werden gebouwd van materiaal
dat in de directe omgeving voorhanden was. In de Vroege en Midden-IJzertijd stonden de
boerderijen veelal alleen, maar hierna zien we vaak meerdere gebouwen bij elkaar.
Van de huizen uit deze tijd is vaak niet meer overgebleven dan een aantal verkleuringen in
de grond, omdat het toegepaste bouwmateriaal – hout, riet en stro – in de bodem vergaat.
Achtergebleven greppelstructuren en afvalkeuken geven veel informatie. Bij opgravingen
langs het spoor zijn bewoningsresten uit de bronstijd aangetroffen; IJzertijd bewoning is
aangetroffen in onder andere Thiellandt, Loerik III en langs de Houtense Wetering.
Romeinse tijd:
De grondsporen uit de Romeinse tijd bestaan uit greppels, waterputten, kuilen en
palenstructuren. Bij opgravingen van inheemse nederzettingen uit de Romeinse tijd zijn de
handelsbetrekkingen uit de vondsten af te lezen: bewoningssporen uit de Vroeg-Romeinse
tijd bevatten nog weinig Romeins aardewerk, terwijl bij sporen uit latere perioden het
aardewerk voor het overgrote deel Romeins is. Ook glaswerk, bronzen mantelspelden,
munten en wijntonnen die (her)gebruikt werden als waterputten, behoren tot de vondsten.
2 De categorie ‘ terreinen met archeologische betekenis’ wordt binnenkort door de provincie
onderzocht en zal van de AMK kaart verdwijnen.
3 Deze waarden zijn verkregen door bodemkundige gegevens (aangevuld met geologische gegevens)
te combineren met de spreiding van waarnemingen en onderzoeksresultaten uit reeds verricht
archeologisch bodemonderzoek.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
17

Crematiegraf met Romeins aardewerk
Middeleeuwen:
Tot voor kort werd er aangenomen dat dit gebied na het wegtrekken van de Romeinse
legers enkele eeuwen onbewoond is geweest. Thans zijn er enkele locaties bekend waar in
de periode van de vierde eeuw tot de zevende eeuw bewoning heeft plaatsgevonden. Na de
zevende eeuw neemt de bevolking weer toe en worden er nieuwe dorpen gesticht zoals
Loerik, Houten en 't Goy. De meest tot de verbeelding sprekende archeologische terreinen
uit de Late-Middeleeuwen zijn de plaatsen waar kastelen gestaan hebben. In totaal hebben
er binnen de gemeente minstens twaalf kastelen gestaan waarvan thans nog maar van 4
concrete delen over zijn (zie ook 2.5). De meeste kasteelterreinen bestaan uit niet meer dan
een, soms nog omgracht, weiland. Van enkele kastelen die in de archiefbronnen worden
vermeld is niet eens de precieze locatie bekend.
Behalve kastelen hebben er in de Late Middeleeuwen een groot aantal boerderijen gestaan
veelal op plaatsen waar ook nu nog boerderijen staan. Onder deze huidige bebouwing
bevinden zich allerlei sporen van voorgangers waarvan de geschiedenis soms teruggaat tot
in de dertiende eeuw. Ook zijn resten van molens en steenovens aangetroffen.
2.4 Cultuurhistorische structuren
Het begrip cultuurhistorie is de laatste decennia sterk verbreed en omvat niet alleen de
gebouwde elementen en de archeologische terreinen, maar ook het historische landschap
met haar verkavelingspatronen, water- en wegenstructuren, dijken en elementen als
eendenkooien en molenplaatsen. In deze nota is ervoor gekozen de gebouwde
monumenten en de archeologie apart te behandelen en de overige cultuurhistorische
waarden onder de noemer ‘cultuurhistorie’ te scharen.
In deze paragraaf wordt een aantal structuren benoemd in Houten die van cultuurhistorisch
belang zijn. Cultuurhistorie is essentieel voor een herkenbare identiteit en leefbaarheid van
de plek. Tegenwoordig worden deze (en de archeologische) waarden ook in de
bestemmingsplannen erkend, door aan het bestemmingsplan een cultuurhistorische
waardenkaart toe te voegen. Deze waardekaart maakt deel uit van de voorschriften en heeft
18 Gekoesterd Erfgoed

de status van plankaart. Met het bestemmingsplan Buitengebied (2002) is hiermee een start
gemaakt.
Nieuwe Hollandse Waterlinie
De in het kader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie aangelegde bouwwerken en het
inundatiekanaal op het grondgebied van Houten zijn van grote cultuurhistorische betekenis.
De Nieuwe Hollandse Waterlinie werd in de loop van de negentiende en twintigste eeuw
aangelegd om het economische hart van Nederland te beschermen tegen aanvallen uit het
oosten. De verdediging was gebaseerd op het onder water zetten van grote gebieden
(inundatie) om de vijand tegen te houden. Dit concept komt nagenoeg alleen in Nederland
voor.
Nieuwe Hollandse Waterlinie. (Bron: Provincie Utrecht)
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
19

De waterlinie bestaat uit een hoofdverdedigingslijn en uit open inundatiegebieden. In de
hoofdverdedigingslijn liggen de forten op strategische plaatsen en in relatie met de niet
onder water te zetten delen, zoals wegen en stroomruggen. Vrij zicht en schootsvelden
garandeerden onder meer de ‘Verboden Kringen’ rond de forten. Gedekte (=beschermde)
wegen en voorposten vulden de verdediging aan. Voor de inundatie zorgden de vele
sluizen, stuwen, duikers en kanalen. Door natuurlijke camouflage ligt de linie verborgen in
het landschap.
Doordat veel van de militaire werken bewaard zijn gebleven, is er sprake van een nog
steeds goed herkenbare samenhang tussen de verschillende elementen van de Nieuwe
Hollandse Waterlinie. Als zodanig is het geheel van bijzondere cultuurhistorische waarde.
Met name rond fort Honswijk vinden we één van de best geconserveerde
inundatielandschappen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
De Nieuwe Hollandse Waterlinie is voorgedragen voor de UNESCO Werelderfgoed lijst. Op
verschillende schaalniveaus worden plannen ontwikkeld hoe met de Waterlinie om te gaan
in de toekomst.
De karakteristieke bebouwing van de kernen Schalkwijk, Tull en ’t Waal en ‘t Goy
De Schalkwijkse Wetering is in historisch opzicht van belang als ontginningsbasis van
Schalkwijk. De lintbebouwing van Schalkwijk ligt aan beide kanten van de Schalkwijkse
Wetering. Halverwege de 19 de eeuw werd de dorpskern van het lint doorsneden door de
spoorlijn Utrecht- ’s Hertogenbosch. Toch zorgen de bruggetjes over de Schalkwijkse
Wetering, de straat- en erfbeplanting en de veel voorkomende gebouwde monumenten voor
een karakteristiek beeld.
De lintbebouwing van Tull en ’t Waal is niet zo dicht als in Schalkwijk. De kern ’t Waal
bestaat uit een boerderijstrook aan weerskanten van de Waalseweg en de Waalsewetering.
’t Goy bestaat uit twee kernen die ongeveer een kilometer van elkaar verwijderd liggen; het
oude Goy, ontstaan als nederzetting bij het kasteel Ten Goye en het nieuwe Goy, ontstaan
rond de in 1870 gebouwde Katholieke kerk aan de Beusichemseweg.
Het Oude Dorp Houten
Het Plein (de oorspronkelijke kerkbrink) en zijn directe omgeving vormen de oudste kern
van het dorp Houten. De in aanleg middeleeuwse structuur is in grote mate bewaard
gebleven. De bebouwing heeft een overwegend dorps karakter. Het Plein met de daarop uit
komende wegen, de historische bebouwing, die gedomineerd wordt door de beide
kerktorens, en het aanwezige groen maken de dorpskern tot een visueel waardevol gebied.
Het oude wegen- en dijkenpatroon en de oude waterlopen
De oude wegen, dijken en waterlopen hebben eveneens een cultuurhistorische betekenis.
Een voorbeeld van een oude waterloop is de Schalkwijkse Wetering. Vanaf dit kanaal zijn
de polders Biester en Blokhoven ontgonnen. Vele oude wegen en waterlopen kennen een
middeleeuwse oorsprong. Ook zijn er nog verschillende oprijlanen naar (voormalige)
kastelen in het landschap aanwezig.
Het verkavelingspatroon op de oeverwallen en in de komgronden
Het huidige landschapsbeeld laat nog steeds het basispatroon zien van de oeverwallen en
komgronden. De oeverwallen liggen iets hoger dan de omgeving. De verkaveling is
20
Gekoesterd Erfgoed

lokvormig. Op de oeverwallen bevindt zich verspreide bebouwing. De gronden zijn vooral
in gebruik als boomgaard, weiland en bouwland.
De kommen hebben een open karakter en zijn hoofdzakelijk in gebruik als weide of
hooiland. Deze gronden zijn laaggelegen en bebouwing is schaars aanwezig. Het
verkavelingspatroon is opstrekkend en regelmatig.
De dorpskern van Houten in 1640. Tekening van Jan van Diepenem.
Uiterwaarden langs de Lek
De invloed van het water en het ingrijpen van de mens kenmerken het buitendijks gebied
van de Lek. De dynamiek van de waterbeheersing bepaalde en bepaalt nog steeds het
uiterlijk van de rivier, de uiterwaarden en de dijken. Belangrijke kenmerken van de
uiterwaarden zijn de grote mate van openheid, hoogteverschillen en de afwisseling in droge
en natte plekken. Bijzondere plekken zijn de inlaatpunten van de Nieuwe Hollandse
Waterlinie bij fort Honswijk en de twee binnendijks gelegen wielen in ’t Waal, die een
vroegere dijkdoorbraak laten zien.
De Lekdijk vormt de scheiding tussen de uiterwaarden en de binnendijkse
stroomruggronden.
Groengebieden met cultuurhistorische betekenis
In het Houtense landschap zijn verschillende groene gebieden aanwezig met een duidelijke
relatie met de cultuurhistorie. Naast de overblijfselen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie
(al apart beschreven) betreft het hier delen van landgoederen, kastelen met omgeving of
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
21

oude begraafplaatsen. Voorbeelden zijn het landgoed Heemstede, voormalig kasteel
Marckenburg, landgoed Wickenburgh en voormalig kasteel ’t Goy.
2.5 Gebouwde monumenten
De duiventoren bij landgoed Wickenburgh
Houten kent 85 rijksmonumenten en op de gemeentelijke monumentenlijst staan 182
adressen. Vaak bevat één adres meerdere elementen. Op de lijst staan zowel historische
gebouwen en bijgebouwen als objecten zoals bruggen, hekwerken en graven. Ook zijn in
enkele gevallen structuren beschermd (zoals bijvoorbeeld de structuur van een kerkhof of
een omgrachting) en bomen. Sinds 1990 kent Houten een eigen gemeentelijk
monumentenbeleid.
Gezien de grote hoeveelheid monumenten is het in deze context niet mogelijk een
uitgebreide beschrijving te geven per object; wel zal inzicht worden gegeven in enkele in
Houten veel voorkomende typen gebouwen 4 .
Kastelen en buitenplaatsen
In Houten hebben vele kastelen en buitenplaatsen gestaan. Lokale families die veelal de
rechtsmacht in een bepaald gebied van de Utrechtse bisschop in leen hadden, bouwden
tussen 1250 en 1350 kastelen. In de loop van de 14 de eeuw verloren de meeste kastelen
hun militaire functie als gevolg van de uitvinding van het buskruit. In de eeuwen daarna
waren ze meer bedoeld om de status van haar bewoners te tonen.
4 De informatie in deze paragraaf is grotendeels gebaseerd op “Houten, historische bebouwing”,
Smits, Wttewaall 1991.
22 Gekoesterd Erfgoed

Situering van de ridderhofsteden binnen de gemeente
Het Rondeel. De cirkelvormige grachten zijn nog goed te herkennen. De oorspronkelijke
motte in het midden is verdwenen.
Binnen de grens van de huidige gemeente hebben minstens twaalf kastelen gestaan.
Hiervan hebben alleen kasteel ‘Vuylcop’, een hoektoren van kasteel ‘Schonauwen’, en de
buitenplaatsen ‘Wickenburgh’ en ‘Heemstede’ de tand des tijds doorstaan. Van een aantal
andere zijn slechts enkele restanten of fragmenten over in de vorm van bijgebouwen,
omgrachtingen of wallen en artefacten. Zo is van het in 1296 gebouwde kasteel ‘Wulven’
nog het omgrachte eiland waarop het kasteel heeft gestaan te herkennen, evenals de
bijbehorende hofstede en pijlers van het inrijhek. Verder zijn er nog restanten van
buitenplaats ‘Oud-Wulven’, van het versterkte huis ‘Blokhoven’ en van de plaatsen waar
zich de kastelen ’t Rondeel’, ‘Schalkwijk” en ’t Goy’ hebben bevonden.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
23

Kerken en begraafplaatsen
Van de vijf, in oorsprong middeleeuwse dorpskerken die de gemeente ooit telde, zijn er op
de dag van vandaag nog drie overgebleven en wel de Nederlands Hervormde kerken van
Houten, Schalkwijk en Tull en ’t Waal 5 . In de tweede helft van de negentiende eeuw werden
er 3 katholieke kerken bijgebouwd (in ’t Goy, Schalkwijk en Houten).
Bij de kerkgebouwen liggen tevens begraafplaatsen. Deze zijn alle nog in gebruik en in
1830 werd de Algemene Begraafplaats aan de Vlierweg aangelegd, toen nog ruim buiten de
bebouwde kom gelegen.
De grafkapel in Schalkwijk
Verdedigingswerken
In de gemeente Houten ligt een groot aantal verdedigingswerken, aangelegd in de 19 de en
20 ste eeuw in het kader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het principe van de waterlinie
berustte op het onder water zetten van gebieden met het doel de opmars van vijandelijke
troepen te verhinderen. Waar inundaties onmogelijk waren, werden op strategische plekken
forten en andere verdedigingswerken aangelegd. Het oudste en belangrijkste fort in de
gemeente is ‘Fort Willem II” , ook wel ‘Fort Honswijk’ genaamd, dat tussen 1841 en 1848 is
aangelegd. In de omgeving van Honswijk werden het Lunet aan de Snel, een
inundatiekanaal, het Werk aan de Lange Uitweg en het Werk aan de Waalse Wetering
aangelegd. Ten noorden van Houten werd in 1881 fort ’t Hemeltje voltooid.
In de directe omgeving van de fortificaties staat nog een aantal gedeeltelijk of geheel in hout
opgetrokken huizen. Voorbeelden zijn Achterdijk 1 en 10. Onder invloed van de Kringenwet
uit 1853 mocht namelijk binnen een zekere afstand tot de wallen en grachten niet of slechts
in hout worden gebouwd. (Zie ook ‘Cultuurhistorische structuren’)
5 De vermoedelijk dertiende eeuwse Romaanse kerk van ’t Goy was al voor 1832 verdwenen, terwijl
de restanten van de mogelijk nog uit de twaalfde eeuw daterende kerk van Tull (Honswijk) in 1844
onder de slopershamer vielen.
24 Gekoesterd Erfgoed

Luchtfoto van fort Honswijk, met het daarachter gelegen Inundatiekanaal (uit: Sterk Water)
Boerderijen
Verreweg het grootste deel van de monumentale panden in Houten bestaat uit boerderijen.
Dat is niet zo verwonderlijk, aangezien Houten tot ver in de twintigste eeuw een
overwegend agrarische gemeente is gebleven.
De belangrijkste concentraties worden gevormd door de verschillende boerderijstroken
langs de hoofdweteringen van de twaalfde-eeuwse ontginningen, bijvoorbeeld langs de
Schalkwijkse- en Waalsewetering en langs de Houtense Wetering. Typerend voor deze
strookbebouwingen is dat de boerderijen zijn gebouwd op de kop van de kavels (langs de
weteringen), waarbij het woongedeelte op de weg is georiënteerd, terwijl het
bedrijfsgedeelte op de achterliggende landerijen is gericht.
De meeste nog bestaande boerderijen dateren uit de achttiende en negentiende eeuw. De
boerderijen in Houten behoren tot de zogenaamde hallehuisgroep. 6 Vrijwel alle boerderijen
in Houten zijn opgetrokken in baksteen en een groot aantal kent een rieten dakbedekking.
Op het erf bevonden zich bijgebouwen, zoals (wagen- of varkens-)schuren, stallen,
hooibergen en bakhuisjes 7 . Sinds de achttiende eeuw werd naast veel grotere boerderijen
een zomerhuis 8 gebouwd. Ook was er meestal een mestkuil op het erf aanwezig en lag er
een boerentuin aan de voorzijde van het woonhuis. Van oudsher was deze tuin omgeven
6 Kenmerkend is een rechthoekige plattegrond en een driebeukige opzet, waarbij de middenbeuk
onder de nok ligt; en afdekking met een zadeldak. De hallehuisgroep kent weer een drietal subtypen.
7 In een bakhuisje bakte de boerin vroeger brood. Vanwege het brandgevaar bracht men deze
activiteit liever onder in een apart gebouwtje buiten de boerderij. In oorsprong betreft het een
zeventiende-eeuws vrijstaand bakstenen gebouwtje naast de boerderij met een oven voor het bakken
van brood; soms ook met stookplaats voor de wasketel e.d., later meestal in combinatie met een
zomerhuis.
8 In de regel naast een boerderij gelegen bijgebouw, waarin het gezin in de zomermaanden woonde;
vaak in combinatie met een bakoven, stal of (wagen)schuur.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
25

door geschoren hagen, maar sinds het midden van de negentiende eeuw in toenemende
mate door ijzeren sierhekken. Het meest karakteristieke onderdeel van de erfbeplanting
vormen de leilinden, die de functie van natuurlijke zonwering hadden. Achter of naast de
boerderij lag in de regel een boomgaard. Veel van de bijgebouwen en traditionele
erfbeplanting is door de moderne ontwikkelingen binnen het boerenbedrijf verdwenen.
Boerderij ‘Schoneveld’ aan de Leedijk
Woonhuizen
De woonhuizen vormen de een na grootste groep monumenten in Houten. De meeste
woonhuizen dateren van na 1850. Een viertal hoofdtypen valt te onderscheiden:
a. Het diepe huis 9 , bijvoorbeeld Houtensewetering 15.
b. Het dwarse huis 10 , bijvoorbeeld Brink 13-21 en Vlierweg 4.
c. Het vierkante huis 11 , bijvoorbeeld Waalseweg 73.
d. De villa 12 , bijvoorbeeld Herenweg 33-35.
9 Het diepe huis; dit wordt gekenmerkt door een rechthoekige plattegrond die een grotere diepte dan
breedte heeft. De nok staat loodrecht op de voorgevel. In Houten komt dit type vrijstaand voor en
heeft het één bouwlaag en een zolderverdieping die wordt gedekt door een gebroken zadeldak of
mansarde dak.
10 Het dwarse huis kent een rechthoekige plattegrond met grotere breedte dan diepte. De nok loopt
evenwijdig aan de straat. Dit type is het meest voorkomende type woonhuis in de gemeente. Het
dwarse woonhuis komt vaak voor in de vorm van twee-onder-één-kap.
11 Vierkante huizen zijn grote, vrijstaande, blokvormige panden op een nagenoeg vierkante
plattegrond. Zij bestaan in de regel uit een souterrain, twee verdiepingen en een zolder en hebben
een aan vier kanten omgaande kap. De voorgevel is vrijwel altijd symmetrisch van opzet. Dit type
heeft een monumentaal karakter en kent dikwijls een representatieve functie.
12 Rond de eeuwwisseling en daarna werden in Houten grote vrijstaande huizen gebouwd, die
gekenmerkt worden door een zekere verticaliteit en een sterk asymmetrische indeling van zowel de
plattegrond als de gevels. Vooral de onregelmatige vormgegeven dakpartij springt in het oog.
26 Gekoesterd Erfgoed

Herenweg 33-35, ‘Bel Respiro’; een mooi voorbeeld van een villa met Jugendstil detaillering
Bedrijfsgebouwen en nutsgebouwen
Houten is van oudsher een agrarische gemeente en kende dan ook tot voor kort nauwelijks
industrie. In vroeger eeuwen waren er vier windkorenmolens en een paar steenovens nabij
de Lek. Van deze preïndustriële bedrijvigheid is geen spoor overgebleven. Voor zover er
sprake was van nijverheid, stond deze ten dienste van het boerenbedrijf. Aan het Overeind
is nu nog een kaaspakhuis uit 1882 aanwezig (tegenwoordig bewoond).
Van de categorie nutsgebouwen zijn nog een brandspuithuisje en een transformatorstation
bewaard gebleven.
Bruggen
Vermeldingswaardig is nog een aantal bruggen. Deze lagen over de verschillende
weteringen en dienden over het algemeen ter ontsluiting van het erf van de boerderij. De
oudste bruggen dateren in hun huidige vorm uit de negentiende eeuw en behoren tot het
type van de rondboogbrug.
Openbare gebouwen en scholen
In Houten zijn nog maar een paar historische, van oorsprong openbare gebouwen
aanwezig. Voorbeelden zijn het oude stationsgebouw aan het Stationserf en het Dijkhuis en
dijkmagazijn aan de Provincialeweg.
Alle nog bestaande monumentale schoolgebouwen in Houten dateren uit de negentiende en
twintigste eeuw. Drie (voormalige) schoolgebouwen hebben de status van gemeentelijk
monument.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
27

Het oude stationsgebouw
28 Gekoesterd Erfgoed

3 Het wettelijk en beleidskader
4.1 Het wettelijk kader
De Monumentenwet 1988
De Monumentenwet geeft het rijk de mogelijkheid om objecten met een leeftijd van hoger
dan 50 jaar als rijksmonument aan te wijzen en te beschermen. Als een (gebouwd)
monument tot rijksmonument is aangewezen, wordt het object door de Rijksdienst voor de
Monumentenzorg (RDMZ) ingeschreven in het monumentenregister en het kadaster.
Rijksmonumenten worden wettelijk beschermd via een vergunningenstelsel 13 en bij
restauratie zijn financiële middelen beschikbaar 14 . De Monumentenwet geeft daarnaast de
mogelijkheid tot aanwijzing van beschermde stads- en dorpsgezichten.
De Monumentenwet vormt ook het wettelijk kader voor archeologie. Op grond van deze wet
kunnen onder meer archeologische (rijks)monumenten worden aangewezen. De Rijksdienst
voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) beheert het register van de
archeologische wettelijk beschermde monumenten. Voor eventuele werkzaamheden op
archeologische rijksmonumenten is een vergunning nodig van de Minister (art. 11). Indien
bij graafwerkzaamheden zaken worden aangetroffen, waarvan de vinder weet of redelijker
wijs moet vermoeden dat het gaat om archeologische vondsten of sporen, dan is hij
volgens de Monumentenwet verplicht dit direct te melden (artikel 47). De melding dient te
gebeuren bij het meldpunt archeologie van de provincie Utrecht 15 . De bij een opgraving
gedane vondsten moeten in een erkend depot worden gedeponeerd. De ROB heeft hiervoor
een digitaal informatiesysteem ontwikkeld (ARCHIS).
Verdrag van Valletta (Malta)
In 1992 heeft Nederland het verdrag van Valletta (Malta) getekend. Het betreft het
‘Europees verdrag inzake de bescherming van het archeologisch erfgoed’. Kernpunt in het
verdrag is dat de archeologische waarden zo veel mogelijk worden beschermd. Ingrepen in
de bodem moeten vooraf worden gegaan door zorgvuldig onderzoek naar de
archeologische waarden. Archeologie moet in de planvorming betrokken worden. De
Nederlandse opvatting van Malta gaat nadrukkelijk uit van het principe om een prikkel te
13
De vergunningen tot wijzigingen van rijksmonumenten worden door de gemeente afgehandeld (na
advies RDMZ).
14
Sinds 2002 is een nieuwe regeling van kracht, waarbij een groot deel van de restauratiekosten kan
worden gefinancierd met een laagrentende lening bij het Nationaal Restauratiefonds (NRF), in
combinatie met fiscale aftrek. De regeling moet een alternatief bieden voor de financiële
ondersteuning via het Brrm 97 (Besluit rijkssubsidiëring restauratie monumenten). Het streven van de
staatssecretaris van OC&W is vanaf 2004 de laagrentende lening nog de enige financiële faciliteit te
laten zijn die voor fiscaal relevante eigenaren openstaat.
15
Dit is zo in het Cultuurconvenant afgesproken (volgens de Monumentenwet moet de melding bij de
burgemeester gedaan worden). Meldpunt archeologie van de provincie Utrecht: tel. 030-2582134 of
06-18300526.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
29

geven om zoveel mogelijk erfgoed te behouden 16 . De verstoorder is zowel in financiële als
operationele zin verantwoordelijk voor het archeologisch erfgoed.
Het rijk is bezig dit verdrag te verankeren in nationale wet- en regelgeving (zowel op
monumenten- als ruimtelijke ordening gebied). De wet op de archeologische
monumentenzorg zal, naast wijzigingen in de Monumentenwet, leiden tot wijzigingen in de
Woningwet, de Ontgrondingwet en de Wet Milieubeheer. Het wetsvoorstel ligt momenteel bij
de Tweede Kamer. Naar verwachting wordt de nieuwe wetgeving in 2005 geïmplementeerd.
De toekomstige wet- en regelgeving brengt een aantal ingrijpende veranderingen met zich
mee op bestuurlijk en beleidsmatig gebied. De belangrijkste lijken te zijn:
1. Het geformaliseerde beleidsuitgangspunt voor alle overheden wordt: behoud en
bescherming van archeologische waarden.
2. Toenemende verantwoordelijkheid voor de archeologie op gemeentelijk niveau,
door beleidsmatig daar de verantwoordelijkheid te leggen. Operationeel zal de plicht
tot het maken van ‘archeologievriendelijke’ bestemmingsplannen worden ingevoerd.
3. Relatie archeologie en ruimtelijke ordening wordt versterkt door (onder meer) de
aanwijzing van attentiegebieden op het grondgebied van alle gemeenten.
4. Invoering van het veroorzakerprincipe de kosten voor de archeologisch onderzoek
worden gedragen door de initiatiefnemer (vergunningvrager voor) tot de
bodemverstoring.
5. De introductie van marktwerking voor de archeologische uitvoering en een controle
op de kwaliteit van de uitvoering middels een kwaliteitssysteem. Een van de
onderdelen van het kwaliteitssysteem wordt de plicht om alle onderzoek (binnen
twee jaar) te publiceren.
6. Transparante informatievoorziening. Het moet eenvoudig worden om toegang te
krijgen tot archeologische informatie. Er komt een uitgebreidere meldingsplicht (aan
de Minister).
7. Het publiek moet intensief betrokken worden bij het erfgoed.
Ad 1: Behoud en bescherming van archeologische waarden: De bedoeling van het Verdrag
van Malta is om de archeologie zoveel mogelijk in de bodem te bewaren; bodemverstoring
wordt ontmoedigd.
Ad 2: Verantwoordelijkheid: een van de verschillen tussen het oude en het nieuwe stelsel is
dat gemeenten verantwoordelijkheid moeten nemen voor het behoud van het archeologisch
erfgoed. Het zijn straks de gemeenten die in vrijwel alle gevallen het behoud van
archeologische waarden dienen af te wegen tegen andere maatschappelijke belangen (met
uitzondering van de aangewezen rijksmonumenten). De uitgangspunten voor gemeentelijke
beslissingen zullen moeten worden vastgelegd in het gemeentelijk archeologiebeleid.
Ad 3: Versterking relatie archeologie en ruimtelijke ordening: het bestaande instrumentarium
van rijk en provincie ten aanzien van de integratie van archeologische waarden bij
planontwikkeling zal worden aangescherpt. Aan provincies zal gevraagd worden
archeologische attentiegebieden aan te wijzen. Gemeenten nemen deze gebieden over in
hun bestemmingsplannen (op het moment dat deze nieuw opgesteld of gewijzigd worden).
16 Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld Frankrijk. Hier wordt een vast bedrag geheven per vierkante
meter bodemverstoring en dit gaat in een archeologiepot. Vervolgens bekostigt de staat de zorg voor
het erfgoed.
30
Gekoesterd Erfgoed

Aan aanlegvergunningen en bouwvergunningen kunnen voorschriften ten aanzien van
archeologie opgenomen worden. Van initiatiefnemers zal verlangd worden in een vroegtijdig
stadium aan te geven hoe met eventuele archeologische waarden bij toekomstige
bodemverstorende ingrepen zal worden omgegaan.
Ad 4: Een belangrijk nieuw element van de stelselherziening is de introductie van het
veroorzakerprincipe. Initiatiefnemers tot bodemverstorende maatregelen hebben de
verplichting zorg te dragen voor het archeologisch erfgoed (in financiële en operationele
zin). De overweging hierbij is dat er bij grotere bodemingrepen sprake moet zijn van een
uitdaging om het erfgoed zo verantwoord mogelijk mee te wegen en waar mogelijk te
integreren in de voorgenomen ontwikkeling. De gemeente dient hier op toe te zien. In dat
kader is het noodzakelijk dat iedere gemeente met betrekking tot de
financieringsproblematiek op korte termijn nader beleid formuleert. Voor de gemeenten
bestaat namelijk het risico dat private initiatiefnemers kosten voor archeologisch onderzoek
zullen willen afwentelen op de gemeente.
Ad 5: Marktwerking: in veel situaties heeft het grote voordelen om over eigen deskundigheid
te beschikken. Voor Houten zal het in ieder geval essentieel zijn dat voldoende
deskundigheid wordt behouden en opgebouwd op het gebied van beleid, directievoering,
lokale archeologische kennis en informatievoorziening.
Ad 6: Informatievoorziening: In aanvulling op bestaande wet- en regelgeving zal een
informatieplicht voor overheden en uitvoerende instanties worden geïntroduceerd waarbij
een verbeterde koppeling met een landelijk archeologisch informatiesysteem wordt
voorgestaan. Ook hierbij geldt dat Houten aangesproken kan worden door rijk en provincie
op het aanleveren van betrouwbare informatie.
Ad 7: Publieksvoorlichting. Op het gebied van contact tussen erfgoed en maatschappij
scoort Houten al goed, met haar Open Monumentendagen, TRAP route, en is zij al redelijk
“Malta-conform”.
Binnen de Nederlandse archeologie is inmiddels een cultuuromslag gaande. Bij wijze van
overgangsmaatregel naar het nieuwe archeologische bestel is een zogenaamd
interimregime ingesteld. Kernpunt van dit Interimbeleid is de mogelijkheid voor gemeenten
om via een zogenaamde projectvergunning archeologische opgravingen onder eigen
verantwoordelijkheid uit te (laten) voeren. De mogelijkheid bestaat naast de regeling van de
integrale gemeentelijke opgravingsvergunning. Gemeenten die over een dergelijke
projectvergunning willen beschikken moeten wel voldoen aan een aantal randvoorwaarden
en dienen zich ook te conformeren aan het nieuwe kwaliteitssysteem voor de Nederlandse
archeologie. De voorwaarden zijn echter minder zwaar dan bij een conventionele
opgravingsvergunning. Per individueel opgravingsproject zal een projectvergunning
aangevraagd moeten worden. In de praktijk wordt de projectvergunning alleen aangevraagd
door gemeentelijke archeologische diensten die buiten de eigen grenzen opgraven. Het
interimbeleid heeft ervoor gezorgd dat feitelijk de markt voor opgravingsbedrijven is
opengegaan. De ROB staat toe dat gekwalificeerde bedrijven onder haar bevoegdheid de
markt betreden.
Sinds 1994 hebben verschillende opeenvolgende bewindspersonen zich bezig gehouden
met de implementatie van het verdrag. Onder staatssecretaris Van der Ploeg is
vooruitlopend op de wetswijziging het begrip marktwerking geïntroduceerd. Om
liberalisering van de opgravingsmarkt en kwaliteitsborging in evenwicht te houden zijn voor
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
31

het nieuwe bestel een aantal pijlers bedacht. Dit zijn de Kwaliteitsnorm Nederlandse
Archeologie (KNA) met richtlijnen voor uitvoerende bedrijven, een College voor
Archeologische Kwaliteit dat tijdens het interimbeleid bedrijven certificeert, een
Rijksinspectie voor de Archeologie en een beroepsregister. Doordat de nieuwe wet uitblijft,
de pijlers van het nieuwe bestel zich in ongelijke stadia van ontwikkeling bevinden, en
commercialisering doorzet, is in de praktijk veel onduidelijkheid ontstaan. Door (hogere)
overheden wordt op verschillende fronten al wel voorgesorteerd op de nieuwe wet.
Verder behoort de Wet op de Ruimtelijke Ordening (WRO) tot de juridische instrumenten.
Het bestemmingsplan is het belangrijkste instrument van de WRO.
Bebouwingsvoorschriften, aanlegvergunningen en gebruiksvoorschriften vloeien hier uit
voort. Het bestemmingsplan is bij uitstek geschikt om historische cultuurhistorische
structuren (waaronder archeologie) te beschermen (bijvoorbeeld door middel van een
aanlegvergunning). Wel is het een vrij statisch instrument, omdat het bestemmingsplan
slechts een maal in de tien jaar herzien dient te worden. Ook het Streekplan is een
instrument van de WRO.
Tenslotte heeft de Woningwet ook nog betekenis voor de uitvoering van het
monumentenbeleid, aangezien de bouwvergunningverlening en de bouwverordening hierin
geregeld zijn. De bouwvergunning mag niet eerder afgegeven worden dan nadat de
monumentenvergunning verleend is (artikel 54). Ditzelfde geldt voor sloopvergunningen.
Een monumentenvergunning is nodig bij (ver)bouwplannen van en bij iedere wijziging van
een gemeentelijk- of rijksmonument en bij ingrepen op archeologische rijksmonumenten.
De gemeente kan verder gebieden aanwijzen, waarin zij welstandstoezicht uitoefent. Zij kan
hierbij rekening houden met de cultuurhistorische waarde van objecten en hun omgeving.
De gemeentelijke Monumentenverordening vormt de juridische basis voor een groot deel
van het gemeentelijk monumentenbeleid. Deze verordening regelt de aanwijzing tot
beschermde gemeentelijke monumenten. Ze bepaalt hoe monumenten gewijzigd kunnen
worden en kent bepalingen over de gemeentelijke monumentencommissie. Ook kan de
verordening bepalingen ten aanzien van archeologie bevatten (dit laatste is in Houten nog
niet het geval).
Wet en verordening hebben veel gemeen, maar kennen ook enkele verschillen. Het
belangrijkste onderscheid is dat de Monumentenverordening ruimere mogelijkheden dan de
wet biedt. Zo is het mogelijk om zowel roerende zaken, niet-bouwkundige objecten (o.a.
monumentale bomen) als zaken jonger dan vijftig jaar aan te wijzen als beschermd
gemeentelijk monument. In Houten hebben verschillende objecten (zoals bruggen,
hekwerken, bomen en structuren als omgrachtingen) de status van beschermd gemeentelijk
monument.
De gemeentelijke Subsidieverordening vormt de basis voor de subsidieverstrekking bij
restauraties van gemeentelijke monumenten.
32
Gekoesterd Erfgoed

3.2 Het organisatorisch kader
3.2.1 Rijk
De rijksoverheid heeft op het terrein van de monumentenzorg een uitgebreid takenpakket.
Zo zorgt het rijk voor inventarisatie, selectie en registratie van beschermde monumenten en
stads- en dorpsgezichten. Ook bevordert het rijk onderhoud en restauraties van
monumenten, o.a. door het verstrekken van restauratiesubsidies. Verder is er een
belangrijke adviserende rol inzake de vergunningverlening door gemeenten. De Rijksdienst
voor de Monumentenzorg (RDMZ) neemt een centrale rol in ten aanzien van beleid en
uitvoering op het terrein van de monumentenzorg. De dienst fungeert als een belangrijk
expertisecentrum. Op basis van de Monumentenwet 1988 en de daarmee verbonden
regelingen is de verantwoordelijkheid voor directe instandhouding van individuele objecten
verschoven van de rijksoverheid naar met name gemeenten.
De belangrijkste uitvoerder van het rijksbeleid op het gebied van de archeologie is de
Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB). Deze wil zich in de toekomst
meer richten op de functie van kenniscentrum op het gebied van de archeologische
monumentenzorg en op de kerntaak van het beheer van rijksmonumenten. De ROB heeft in
1998 taken afgestoten die geen relatie hebben met het toekomstig takenpakket. Met de
provincies is een complementaire taakverdeling ten aanzien van beleid tot stand gekomen
(zo houdt de ROB zich nu primair bezig met de rijksmonumenten en de provincie met de
overige archeologisch waardevolle gebieden). Voor de uitvoerende taken is in 1998 een
commercieel bedrijf opgericht, het Archeologisch Dienstencentrum (ADC).
Naast de ROB krijgen gemeenten ook te maken met de onlangs opgerichte Rijksinspectie
voor de Archeologie (RIA). Deze ziet toe op de kwaliteit van de uitvoering van
archeologische werkzaamheden.
3.2.2 Provincie
De provincie heeft medebewindstaken op grond van de monumentenwet 1988. Het gaat
hierbij om een adviserende taak op het gebied van enerzijds de aanwijzing van beschermde
monumenten en anderzijds de verlening van vergunning voor wijziging of sloop van
beschermde rijksmonumenten buiten de bebouwde kom. Ook speelt de provincie een rol in
het verstrekken van een aanvullende subsidie voor bepaalde categorieën monumenten.
De formele rol van de provincie met betrekking tot de archeologische zorg is vooral een
toezichthoudende in het kader van de toetsing van bestemmingsplannen (de provincie
toetst ontwerp-bestemmingsplannen van de gemeente op planologische bescherming van
archeologische waarden) en vrijstellingsprocedures en het verlenen van
ontgrondingsvergunningen. Verder heeft de provincie op basis van de Monumentenwet een
wettelijke depottaak: alle in de provincie opgegraven vondsten worden beheerd in het
provinciaal depot, met uitzonderingen van vondsten uit de gemeenten Amersfoort en
Utrecht die een eigen depot hebben. In het Cultuurconvenant tussen Rijk en provincie is
afgesproken dat de provincies de vondstmeldingen registeren, provincie Utrecht heeft
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
33

daartoe meldpunt archeologie ingericht. Dit meldpunt heeft ook een belangrijke adviserende
en ondersteunende rol voor amateur-archeologen. De provincie is samen met ROB
verantwoordelijk voor actualiseren van de Archeologische Monumenten Kaart (AMK).
Op basis van de WRO heeft de provincie naast een toetsende rol ook een sterke
adviserende rol richting gemeenten. Ook heeft de provincie een rol in het Interimbeleid; in
de meeste gevallen is het de provincie die de Programma’s van Eisen voor veldonderzoek
moet goedkeuren. Tenslotte heeft de provincie een stimulerende rol ook op gebied van
archeologie.
In de voorstellen voor de nieuwe wet krijgen ook de provincies er een aantal taken bij. Met
name zullen ze een actieve stimulerende rol gaan vervullen bij de integratie van de
archeologie in ruimtelijke ordeningsprocessen, zo zullen ze waarschijnlijk archeologische
attentiegebieden gaan aanwijzen.
3.2.3 Gemeente
De gemeenten spelen een belangrijke rol bij de monumentenzorg. In het decentrale bestel
van de monumentenzorg is de gemeente hét loket voor de monumenteigenaar. De
gemeente heeft als taak om eigenaren van monumenten voor te lichten, subsidie- en
vergunningsaanvragen te behandelen en hen te ondersteunen bij restauratie en onderhoud
van hun monument. Aangezien de gemeente Houten een monumentenverordening heeft en
een eigen monumentencommissie, kan zij zelf de vergunningen tot wijziging van
rijksmonumenten afhandelen. Ook behoort controle en handhaving bij de
vergunningverlening.
Ten aanzien van het archeologisch erfgoed is besloten om over te gaan tot een
verregaande decentralisatie naar gemeentelijk niveau. Straks zullen gemeenten op grond
van de Monumentenwet verantwoordelijkheid moeten nemen voor het behoud van het eigen
archeologisch erfgoed en zullen zij bij bodemingrepen van enige omvang het behoud van
archeologische waarden moeten afwegen tegen andere maatschappelijke belangen.
Ambtelijke capaciteit
De zorg voor monumenten gebeurt bij de gemeente Houten op twee verschillende
afdelingen. Momenteel is voor de behandeling van subsidieaanvragen, de afgifte van
monumentenvergunningen en het voeren van het secretariaat van de
monumentencommissie 1,1 fte bij afdeling Bouwzaken beschikbaar, en voor technische
advisering 0,1 fte. Ten behoeve van beleidsontwikkeling en –advisering voor archeologie en
monumenten wordt 0,9 fte bij afdeling Ruimtelijk Beleid ingevuld. Gezien de verwachte
toename van werklast op het gebied van de archeologie als gevolg van de nieuwe
wetgeving is 0,5 extra fte hiervoor aangevraagd (dit zal afgewogen moeten worden binnen
het formatie kader).
Monumentencommissie
Houten kent een gemeentelijke monumentencommissie. Deze commissie adviseert het
college van burgemeester en wethouders gevraagd en ongevraagd over verbouw- en
restauratieplannen van rijks- en gemeentelijke monumenten, over de toepassing van de
34
Gekoesterd Erfgoed

monumentenverordening en over de monumentenzorg in de ruimste zin. De commissie
bestaat uit tenminste drie en ten hoogste zeven leden. Om de deskundigheid van de leden
en hun inbreng te optimaliseren, is er budget voor presentiegelden.
Lokale historische verenigingen
Op het gebied van de monumentenzorg en archeologie zijn verschillende verenigingen
actief. De lokale organisaties werken meestal als een wakend oog als het gaat om
bescherming en onderhoud. Daarnaast bezitten zij een grote lokale kennis. Hierdoor is hun
inbreng zeer waardevol. Een goed contact met deze organisaties is daarom van groot
belang.
In Houten zijn ‘De Historische Kring Tussen Rijn en Lek’ en de ‘Stichting Archeologie en
Historie Schalkwijk en Tull en ’t Waal’ actief. De Historische Kring heeft als werkgebied de
gemeenten Houten, Wijk bij Duurstede en Bunnik.
De archeologische werkgroep “Leen de Keijzer” heeft belangrijke vindplaatsen in Houten in
kaart gebracht en onder regie van de provincie opgravingen verricht. Andere activiteiten van
de werkgroep zijn inventariseren, documenteren, registreren en het geven van voorlichting
door middel van publicaties en exposities. De Archeologische Werkgroep opereert
zelfstandig onder een eigen bestuur. In 2003 is door leden van de Historische Kring een
monumentenwerkgroep opgericht, die zich ten doel stelt de monumentale rijkdom van de
Kromme Rijnstreek op een zodanige verantwoordelijke wijze te laten beheren en
ontwikkelen, dat deze ook voor de komende generaties behouden kan blijven.
De archeologische verenigingen ontvangen van de gemeente een jaarlijkse bescheiden
subsidie.
3.3 Het beleidskader
3.3.1 Rijksniveau
Nota Belvedere
Het rijk heeft in 1999 de Nota Belvedere vastgesteld, een beleidsnota over de relatie
cultuurhistorie en ruimtelijke ordening. Belvedere staat voor een nieuwe
ontwikkelingsgerichte benadering van de cultuurhistorie. Uitgangspunt is de ruimtelijke
dynamiek die Nederland eigen is. Van daaruit wordt bekeken hoe de cultuurhistorie als
inspiratiebron de ruimtelijke inrichting kan versterken. En omgekeerd hoe bijvoorbeeld
nieuwe ruimtelijke functies kunnen bijdragen aan het behoud van het erfgoed. Deze denk-
en werkwijze wordt ook wel ‘behoud door ontwikkeling’ genoemd. De twee belangrijkste
doelstellingen van de nota zijn:
• Het erkennen en herkenbaar houden van cultuurhistorische identiteit in zowel het
stedelijk als het landelijk gebied, als kwaliteit en uitgangspunt voor verdere
ontwikkelingen;
• Het versterken en benutten van de cultuurhistorische identiteit en de daarvoor
bepalende kwaliteiten van de cultuurhistorisch meest waardevolle gebieden van
Nederland, de zogenaamde Belvedere-gebieden.
Op het grondgebied van Houten bevinden zich twee Belvedere gebieden: de Nieuwe
Hollandse Waterlinie en het Kromme Rijn gebied.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
35

De nota toont aan dat er nationaal veel belang wordt gehecht aan de cultuurhistorische
identiteit van de inrichting van Nederland. Ter ondersteuning bestaat er een
subsidieregeling Belvedere.
Panorama Krayenhoff
Het Panorama Krayenhoff is een visie die in opdracht van de Stuurgroep Nationaal Project
Nieuwe Hollandse Waterlinie in 2002/ 2003 is ontwikkeld. Belangrijkste doelstelling van de
visie is de Nieuwe Hollandse Waterlinie tot een herkenbare ruimtelijke eenheid te maken en
deze duurzaam in stand te houden door toevoeging van eigentijdse functies.
In zeven ‘projectenveloppen’ worden de maatregelen uit het ontwikkelingsprogramma
Panorama Krayenhoff op een operationeel niveau gebracht. Enveloppen bevatten de
projectvoornemens en reserveringen voor een samenhangend deelgebied binnen de
Nieuwe Hollandse Waterlinie, die in ontwerp, uitvoering en exploitatie met elkaar te maken
hebben. Op het grondgebied van Houten bevinden zich twee projectenveloppen: “Linieland”
(omvat o.a. het eiland van Schalkwijk) en “Rijnauwen en Vechten” (met o.a. fort ’t Hemeltje).
De uitwerking van de projectenveloppen biedt mooie kansen voor Houten een aantal lokale
doelstellingen te realiseren.
Eind 2003 heeft de Ministerraad het Linieperspectief aanvaard en besloten de essentie
ervan op te nemen in de Nota Ruimte, als onderdeel van de nationale ruimtelijke
hoofdstructuur.
Nota Ruimte
De nota Ruimte bevat de visie van het kabinet op de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland.
Eind april 2004 heeft het kabinet de Nota Ruimte vastgesteld. Met de Nota Ruimte zet het
kabinet in op een sterke economie en een veilige en leefbare samenleving. De regering wil
krachtige steden en een vitaal platteland. In de nota wordt het nationaal ruimtelijk beleid
vastgelegd tot 2020.
3.3.2 Provinciaal niveau
Cultuurhistorische Hoofdstructuur
In december 2002 is de nota “Niet van Gisteren. Hoofdnota Cultuurhistorische
Hoofdstructuur en Beleidsvisie van de provincie Utrecht” verschenen. Met deze nota
probeert de provincie “een inspirerend sturingsinstrumentarium aan te bieden voor de
instandhouding en versterking van de cultuurhistorische samenhang in en tussen gebieden,
structuren en elementen, op basis van hun erkend en gewaardeerd verleden en met oog
voor de ruimtelijke kwaliteit en de dynamiek van nu en de (nabije) toekomst.” De nota
bestaat enerzijds uit een hoofdstructuurkaart, waarop de essentie van de hoofdstructuur
(met bovenlokaal karakter) staat weergegeven en anderzijds uit een visiekaart. In de visie
worden 3 sturingsmechanismen gehanteerd: ‘veilig stellen’, ‘eisen stellen’ en ‘actief
stimuleren’. Voor Houten betekent dit dat bij het gebied van en rondom de Nieuwe
Hollandse Waterlinie de cultuurhistorie sturend dient te zijn voor eventuele ontwikkelingen
en dat verandering van beeld en functie in principe niet gewenst is. De archeologie in de
stroomruggebieden en het landschap van het Kromme Rijn gebied vallen in de tweede
36
Gekoesterd Erfgoed

categorie. Hier wil de provincie aan veranderingsprocessen vanuit de cultuurhistorie
voorwaarden verbinden.
De nota is richtinggevend voor het ruimtelijk cultuurhistorisch en archeologisch beleid van
de provincie voor de komende jaren. Bovendien vormt de nota een bouwsteen voor het
streekplan. Na consultatie met ‘het veld’ zal de (in april 2002 voorlopig vastgestelde) nota
definitief worden vastgesteld.
Streekplan
Het streekplan is een provinciaal ruimtelijk beleidsplan. Centraal staat de ruimtelijke
ontwikkeling en inrichting van het provinciale grondgebied. Het vormt een toetsingskader
voor bestemmingsplannen en kan zo waardevolle ruimtelijke structuren veilig stellen en de
kwaliteit van de leefomgeving bewerkstelligen.
In de zomer van 2003 is het ‘Ontwerp-Streekplan Utrecht 2005-2015’ verschenen met het
voorlopig standpunt van Gedeputeerde Staten. Enkele onderwerpen die hierin aan de orde
komen zijn de kwaliteit van de leefomgeving, de verstedelijkingsopgave, de keuze voor de
lagenbenadering (waarbij de cultuurhistorische structuren deel uitmaken van de eerste laag)
en het belang van sociale samenhang. De Cultuurhistorische Hoofdstructuur is in het plan
verwerkt. Het definitieve streekplan 2005-2015 wordt eind 2004 door Provinciale Staten
vastgesteld.
Cultuurnota
De in 1999 verschenen Cultuurnota van de Provincie Utrecht bestaat uit drie delen: deel I:
Kunsten; deel II: Media en deel III: Cultureel Erfgoed. Een omgeving waar sporen uit
verschillende tijden aanwezig zijn is aantrekkelijk. De provincie Utrecht, als het historisch
hart van Nederland, herbergt heel wat cultuurschatten. De provincie telt ongeveer 12.000
waardevolle gebouwen en complexen, waarvan er bijna 3500 worden beschermd door het
rijk en zo’n 5500 door gemeenten. Het roerende erfgoed is te vinden in zo’n 45 musea.
Voorts kent de provincie bijna 1000 archeologisch waardevolle terreinen en een veertigtal
beschermde stads- en dorpsgezichten.
In september 2004 is het Voorontwerp Cultuurprogramma 2005-2008 verschenen. Eind
2004 zal het Cultuurprogramma door Provinciale Staten worden vastgesteld.
3.3.3 Regionaal niveau
Regionaal Structuur Plan (RSP)
Het Regionaal Structuur Plan is een plan voor de ruimtelijke ontwikkeling van de regio
Utrecht, en wordt opgesteld door het Bestuur Regio Utrecht. Thema’s die erin aan de orde
komen zijn o.a. verstedelijking, infrastructuur en het landelijk gebied. Cultuurhistorische
waarden nemen ook een plaats in het plan in. De visie “Linielandschap langs de Lek’ zal als
bouwsteen voor het RSP gebruikt worden.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
37

3.3.3 Gemeentelijk niveau
Monumentennota’s in Houten
Tot nu toe zijn er in Houten geen samenhangende nota’s verschenen op het gebied van
monumentenzorg, cultuurhistorie en archeologie. Houten nam hierin geen andere positie in
dan de rest van het land.
Belangrijke nota’s van de afgelopen jaren waren:
1988 Gemeentelijke Monumentenverordening 1988
1988 Gemeentelijke Subsidieverordening 1988
1993 Nota Archeologiebeleid in de gemeente Houten
1995 Archeologie Houten. Inpassing archeologische vindplaatsen in een
Vinex-locatie (i.s.m. ROB)
1996 Herijking gemeentelijk monumentenbeleid.
1997 Monumentenverordening 1997
1997 Subsidieverordening 1997.
1998 Architectuurnota Houten Vinex bijlage archeologie en cultuurhistorie.
1999 Subsidieverordening 1999 (aan de Algemene Wet Bestuursrecht aangepaste versie
van de Subsidieverordening uit 1997).
Nota Archeologiebeleid 1993
In 1993 wordt voor het eerst een eigen archeologiebeleid opgesteld. De hoofddoelstelling
luidt als volgt: “het bodemarchief dat gelegen is binnen het grondgebied van Houten dient in
beginsel tegen beschadiging en afbraak te worden beschermd. Mocht het zo zijn dat er
activiteiten moeten worden uitgevoerd die een bedreiging vormen voor het bodemarchief
dan dient de gelegenheid te worden gegeven om vooraf aan of zonodig tijdens de activiteit
onderzoek te doen”.
Andere doelstellingen van het beleid waren:
• Aan de hand van relevante criteria dient een gemeentelijke lijst van archeologisch
belangrijke plaatsen te worden opgesteld
• Onderzoek en verkenningen van archeologisch belangrijke plaatsen, die op een
gemeentelijke lijst staan, dienen te worden veilig gesteld
• Ten aanzien van archeologische werkgroepen in de gemeente Houten dient de
gemeente een voorwaarden scheppend beleid te voeren
• Het draagvlak van het archeologiebeleid binnen de Houtense bevolking dient te
worden vergroot
• Er dient te worden gestreefd naar de integratie van het archeologiebeleid met
andere beleidsvelden
In de nota wordt uitgegaan van een primaire verantwoordelijkheid van de rijksoverheid ten
aanzien van archeologische monumenten. “De gemeente zal slechts een aanvullende rol
spelen.” Inmiddels is de rol van de rijksoverheid drastisch veranderd en is deze nota
verouderd geraakt. Ook de positie van de archeologische werkgroepen is veranderd.
Het inventariseren en aanwijzen van gemeentelijke archeologische terreinen is nog niet
gerealiseerd. Wel worden de archeologische werkgroepen ondersteund middels een
structurele subsidie. Ten aanzien van de vierde doelstelling kan geconstateerd worden dat
vele activiteiten hebben plaatsgevonden om het draagvlak van archeologie onder de
38
Gekoesterd Erfgoed

Houtense bevolking te vergroten (zoals publicaties, Open Monumentendag, plaatsing van
informatieborden, realisatie fietsroute en visualisatie archeologie in TRAP project, etc.). Het
integreren van het archeologiebeleid met andere beleidsvelden is grotendeels gerealiseerd.
In bestemmingsplannen is tegenwoordig aandacht voor archeologische aspecten. Er is tijdig
aandacht voor het doen van onderzoek en het houden van overleg (maar het kan natuurlijk
altijd nog beter). Ook zijn en worden er (straat)namen opgenomen op nieuwe bouwlocaties,
die verwijzen naar het verre verleden.
Herijking gemeentelijk monumentenbeleid 1996
In 1996 is de nota “Herijking gemeentelijk monumentenbeleid” vastgesteld. Bezuinigingen in
het kader van toenmalige heroverwegingen lagen aan deze nota ten grondslag (fl. 95.000,- op
het subsidiebudget voor gemeentelijke monumenten en fl. 70.000,- op de personeelslasten).
Uitgangspunten bij het formuleren van de aanbevelingen waren: het voorkomen van
versnippering van het subsidiebudget (zo min mogelijk schotten in het subsidiebudget), het
vergroten van de efficiency, beheersbaarheid van het subsidie- en vergunningenbeleid en het
zich richten op de meest waardevolle panden. In het kader van het laatste uitgangspunt is de
gemeentelijke monumentenlijst teruggebracht van 303 naar 194 objecten. Dit kwam
grotendeels tot stand door de gemeentelijke bescherming van de toen bestaande drie
categorieën de laagste, minst waardevolle categorie, weg te nemen. Verder zijn er
verschillende maatregelen t.a.v. het subsidiebeleid voorgesteld; t.a.v. de
monumentencommissie (vergadervergoeding en frequentie), t.a.v. de ambtelijke capaciteit en
tevens werd voorgesteld een brochure te maken voor eigenaren van gemeentelijke
monumenten.
Een aantal besluiten uit 1996 zijn inmiddels teruggedraaid, want ze bleken niet haalbaar. Een
voorbeeld hiervan is het halveren van de vergaderingen van de monumentencommissie en de
personeelsbezuinigingen. Ten aanzien van het subsidiestelsel is sinds de herijking een aantal
knelpunten ontstaan. De schatting dat met afname van het aantal monumenten ook minder
subsidie noodzakelijk zou zijn, is verkeerd gebleken. Al enkele jaren is het budget
onvoldoende om ieder subsidieverzoek toe te kennen. De folder is nog niet gerealiseerd.
Beleid Archeologie Houten-Vinex
In 1995 is door de gemeente Houten, in samenwerking met de Rijksdienst voor
Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) het ‘synergie rapport’ “Archeologie Houten.
Inpassing archeologische vindplaatsen in een Vinex-locatie” opgesteld. Het op een goede
wijze inpassen van de archeologie bij het ontwikkelen van het nieuwe stadsdeel stond hierbij
centraal. Dit was in die tijd een zeer vernieuwende aanpak. In het rapport, dat gebaseerd is op
het (interne) rapport van de ROB “De waardering en selectie van archeologische vindplaatsen
in Houten-zuid” 1994, worden conclusies getrokken ten aanzien van de mogelijkheden voor
inpassing van de terreinen met archeologische waarden. Uitgangspunt bij het synergie-project
was te komen tot een verantwoord compromis tussen het belang van conservering, inrichting
en inpassing van archeologisch waardevolle terreinen en dat van de noodzakelijke
evenwichtige stedenbouwkundige opbouw op de Vinex-locatie. Van een aantal terreinen is
aangegeven dat ze behouden moeten worden en van andere terreinen dat ze opgegraven
mogen worden. Verder worden in het rapport randvoorwaarden aangegeven voor het
duurzaam handhaven van vindplaatsen.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
39

De in 1995 gemaakte afspraken zijn nog steeds leidend voor de omgang met archeologie in
Houten-Vinex.
In 2003-2004 is de gevolgde aanpak in Houten Vinex geëvalueerd door ROB en gemeente.
Andere beleidsvelden
Landschapsbeleidsplan
Het landschapsbeleidsplan is in 2002 vastgesteld door de gemeenteraad van Houten. Dit
landschapsbeleidsplan verwoordt de visie van de gemeente op het landschap in het
buitengebied in de breedste zin. Daarnaast is het een instrument om nieuwe ontwikkelingen
op het gebied van natuur en landschap in het buitengebied te sturen. Ook worden er diverse
voorbeeldprojecten vermeld die op korte termijn kunnen worden opgepakt, waaronder
bijvoorbeeld het behoud en herstel van cultuurhistorische en aardkundige waarden. Het
wordt van belang geacht dat cultuurhistorische en aardkundige waarden van het landschap
behouden blijven en waar mogelijk versterkt. Het behoud van cultuurhistorisch waardevolle
elementen en hun ruimtelijke context neemt een belangrijke plaats in binnen het
beleidsplan.
Welstandsbeleid
Per 1 januari 2003 is de nieuwe woningwet in werking getreden. Ten aanzien van het
welstandsbeleid bevat deze nieuwe wet flinke wijzigingen. Deze wijzigingen hebben tot doel
de welstandsbeoordeling transparanter en objectiever te maken. Om een welstandstoets te
kunnen blijven uitvoeren moeten gemeenten voortaan in het bezit zijn van welstandsbeleid.
Het welstandskader bevat (gebiedsgerichte en objectgerichte) criteria, waaraan
bouwaanvragen op welstandsaspecten getoetst zullen worden. Afhankelijk van de waarde
van het gebied kan het kader meer of minder streng zijn.
In Houten is een welstandsnota opgesteld, die zich richt op de lokale karakteristieken en
ruimtelijke identiteit van het gebied. In juni 2004 is de nieuwe welstandsnota in werking
getreden. De welstandsnota wordt een belangrijk instrument voor het instandhouden van
historische kwaliteiten.
Ruimtelijke Visie
De Ruimtelijke Visie wordt opgesteld door de afdeling Ruimtelijk Beleid.
Doel van de visie is het kiezen van het ruimtelijk beeld in Houten voor de post-Vinex
periode. In de visie worden kaders gesteld voor ruimtelijke ontwikkelingen, waaronder
cultuurhistorie. De ruimtelijke visie staat de ambities, zoals in deze nota beschreven, niet in
de weg.
In januari 2004 heeft discussie met de raadscommissie plaatsgevonden. De definitieve
versie wordt naar verwachting in december 2004 door de raad vastgesteld.
40
Gekoesterd Erfgoed

4 Beleid
4.1 Beleidsuitgangspunten
Algemeen
De centrale doelstelling van het monumentenbeleid is instandhouding van historisch
waardevolle objecten (in hun omgeving), complexen, openbare ruimte, stedenbouwkundige
en landschappelijke structuren en van het archeologisch bodemarchief.
Vroegtijdige inbreng cultuurhistorie in planproces d.m.v. cultuurhistorische
waardekaart
Een gemeente is geen statisch gegeven. Het is niet de bedoeling van monumentenzorg om
alle veranderingen tegen te houden; integendeel. Maar wel is het noodzakelijk dat bij
veranderingsprocessen de cultuurhistorische waarden nadrukkelijk worden meegewogen bij
ruimtelijke en stedenbouwkundige beslissingen. Een vroegtijdige betrekking van de
cultuurhistorische waarden bij de planvorming is hierbij essentieel. Hiervoor dienen de
cultuurhistorische waarden in kaart te worden gebracht. Hierbij gaat het zowel om
monumentale waarden, archeologische waarden als historisch geografische waarden. Een
Cultuurhistorische Waardekaart is hiervoor een goed instrument. Door de signalerende
functie kan van de kaart tevens een beschermende werking uitgaan. De waarden moeten
worden meegenomen bij het maken van bestemmingsplannen en het vaststellen van
stedenbouwkundige randvoorwaarden en vormen een onderdeel van het toetsingskader in
de bouwvergunningenprocedure. Indien grootschalig geplande ingrepen plaatsvinden, is het
wenselijk een voor dat doel geëigend onderzoek te laten plaatsvinden. Dit kan een
Cultuurhistorische Effectrapportage (CHER) zijn, of een Beeldkwaliteitplan.
Detail van de cultuurhistorische plankaart bij bestemmingsplan Buitengebied
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
41

In Houten is in 2002 begonnen met het vervaardigen van een cultuurhistorische plankaart
bij het bestemmingsplan ‘Buitengebied’. Op de cultuurhistorische plankaart staan de
waardevolle terreinen en objecten aangegeven in het plangebied (ook niet wettelijk
beschermde waardevolle elementen zijn aangegeven). Deze lijn zal met nieuwe
bestemmingsplannen voortgezet worden. Voor het gehele grondgebied van Houten zal een
cultuurhistorische waardekaart opgesteld worden. Ook zal aandacht besteed worden aan
historische paden, die in de loop der tijd verdwenen zijn.
Monumentenregister en digitalisering
Het college van burgemeester en wethouders is bevoegd om vergunning te verlenen inzake
de wijzigingen aan (gebouwde) rijksmonumenten, omdat Houten beschikt over een
monumentenverordening. Volgens de Monumentenwet (artikel 20 lid 1) is het verplicht voor
gemeenten om een openbaar vergunningenregister bij te houden. In dit register moeten de
verleende vergunningen aan rijksmonumenten bijgehouden worden. Ook wordt de datum
van de vergunning, het nummer van de vergunning, de plaats van het monument waarop de
vergunning betrekking heeft en de aard van de werkzaamheden hierin aangetekend. Dit
geldt ook voor de archeologische rijksmonumenten. Met de wetgeving op de archeologische
monumentenzorg wordt een goede archivering enorm belangrijk. Ook is het van belang in
het kader van de ‘Wet Kenbaarheid Publiekrechtelijke Beperkingen Onroerende Zaken’
(Wet KBP), die op 1-1-2007 ingaat. Deze wet zegt dat potentiële kopers van onroerend
goed binnen vier dagen antwoord moeten krijgen op mogelijk geldende beperkingen. Als de
termijn overschreden wordt (er komt bijvoorbeeld een archeologische beperking naar
voren), dan kan de projectontwikkelaar de gemeente aansprakelijk stellen van de geleden
schade. Een up-to-date en gemakkelijk te raadplegen archeologisch informatiesysteem op
de computer wordt dus steeds belangrijker.
Tot op heden kent de gemeente Houten geen dergelijk (digitaal) register. Het wordt tijd deze
wettelijke plicht na te komen en een (digitaal) register op te zetten. Idealiter worden ook de
gemeentelijke monumenten in dit (digitale) register meegenomen. Ook bij de afhandeling
van subsidieverzoeken is een digitaliseringslag noodzakelijk.
Door het Rijk wordt momenteel gewerkt aan een geïntegreerd systeem voor alle
rijksmonumenten (MONARCH); door archeologische adviesbureaus worden ook diverse
systemen ontwikkeld.
Ondergrondse monumentenzorg
De gemeente streeft naar een actief en geïntegreerd beleid ten aanzien van archeologische
waarden en wil met haar archeologiebeleid aansluiten op het Verdrag van Valletta (Malta
1992).
Behoud van archeologische waarden
Archeologische vindplaatsen in Nederland staan onder druk. Steeds opnieuw wordt het
landschap aangepast aan onze wensen. Bij het grote aantal bodemingrepen dat daarmee
gemoeid is, gaat ondanks inspanningen van overheden en archeologen, nog steeds
42
Gekoesterd Erfgoed

archeologische informatie verloren. Wat verloren is gegaan, komt nooit meer terug: het
bodemarchief is immers niet regenereerbaar.
Uitgangspunt voor de archeologische monumentenzorg in de gemeente Houten is dan ook
het streven naar beheer en behoud van de in de bodem aanwezige archeologische
waarden, om te voorkomen dat unieke informatie over het verleden van Houten verloren
gaat. Hierdoor blijven terreinen bewaard voor latere generaties, die hun eigen
vraagstellingen en uitgangspunten hebben en die waarschijnlijk over betere technieken en
meer kennis dan wij zullen beschikken.
Het archeologisch belang zal als een vanzelfsprekende en gelijkwaardige factor
meegenomen worden in de ruimtelijke besluitvormingsprocessen. Hierbij is het streven dat
de archeologie zoveel mogelijk wordt ingepast in de ruimtelijke planvorming, bijvoorbeeld
door terreinen met archeologische waarden uit te sparen of naar andere alternatieven te
zoeken. In Houten-Vinex is deze aanpak van een vroegtijdige betrekking van de archeologie
reeds in de praktijk gebracht. Behoud van archeologische waarden in situ kan verder
gestimuleerd worden door het stimuleren van archeologievriendelijk bouwen (zowel binnen
de gemeente als door projectontwikkelaars en bewoners), planaanpassingen ten gunste
van behoud van het archeologisch erfgoed en beheersmaatregelen. Doorslaggevend voor
de beheersituatie is het grondgebruik. Een gebruik als grasland of weide is bijvoorbeeld
goed en heeft een positieve invloed op de toekomstige toestand van het archeologisch
erfgoed. Gebruik als bebouwing is daarentegen weer slecht voor het erfgoed. Ook gewoon
agrarisch grondgebruik, zoals ploegen en mestinjecties, kan een aantasting betekenen van
de kwaliteit van het archeologisch erfgoed, evenals incidentele aantastingen zoals verlaging
van de grondwaterstand en graafwerkzaamheden.
De soorten grondgebruik en de invloed daarvan op archeologische monumenten (uit:
Archeologiebalans 2002)
Bescherming van archeologische waarden
Met enthousiasme zijn positieve resultaten te bereiken voor wat betreft de omgang met
archeologie. Toch is het ook nodig middels een goed instrumentarium de doelstellingen op
het gebied van de archeologische monumentenzorg te realiseren. Er zijn verschillende
mogelijkheden voor het beschermen van archeologische waarden:
A. Wettelijke bescherming via de Monumentenwet
B. Planologische bescherming middels het bestemmingsplan en de daaraan gekoppelde
aanlegvergunningen
C. Juridische bescherming via de (gemeentelijke) monumenten/ archeologieverordening
D. Fysieke bescherming door inrichtingsmaatregelen en beheer
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
43

Ad A. Monumentenwet. Houten kent op dit moment 18 archeologische rijksmonumenten.
Voor bodemverstorende werkzaamheden op terreinen met rijksmonumentenstatus is een
vergunning nodig in het kader van de Monumentenwet. Deze wordt afgegeven door de ROB
(na advies van de gemeente; zie ook Bijlage III).
Ad B. Planologische bescherming. De archeologie zal in de toekomst steviger dan ooit in
de ruimtelijke ordening ingebed worden. Het bestemmingsplan (met aanlegvergunning) zal
het belangrijkste instrument voor het behoud van archeologisch erfgoed worden. Aan de
aanlegvergunning kunnen voorschriften verbonden worden ten aanzien van: het verplicht
stellen van het treffen van technische maatregelen, waardoor monumenten in de bodem
kunnen worden behouden; de verplichting tot het doen van opgravingen; of de verplichting
om de activiteit die tot bodemverstoring leidt te laten begeleiden door een deskundige op
het gebied van de archeologische monumentenzorg. Ook kan volgens de nieuwe wet op de
archeologische monumentenzorg in het bestemmingsplan worden bepaald dat de
aanvrager van een (aanleg)vergunning een rapport dient te overleggen waarin de
archeologische waarde van het te verstoren terrein in voldoende mate is vastgesteld. Dit
kan qua procedure vergeleken worden met die ten aanzien van bijvoorbeeld milieutechnisch
bodemonderzoek. Ook ten aanzien van bouwvergunningen kunnen in het bestemmingsplan
archeologische voorschriften worden opgenomen.
De provincie krijgt twee jaar de tijd om attentiegebieden aan te wijzen. Deze
attentiegebieden bestaan uit gebieden met aangetoonde archeologische waarden.
Gemeenten moeten deze gebieden opnemen in hun bestemmingsplannen op het moment
dat deze nieuw gemaakt of herzien worden (bestemmingsplannen moeten elke tien jaar
worden herzien). Het kan ook zijn dat Provinciale Staten een termijn stelt waarbinnen de
gebieden beschermd moeten zijn. Het is mogelijk om een zogenaamd ‘paraplubestemmingsplan’
te maken, waarmee de archeologische waarden in de hele gemeente in
één keer bescherming krijgen.
In de bestemmingsplannen van Houten wordt al rekening gehouden met archeologische
waarden. Aan terreinen met een (zeer) hoge archeologische waarde wordt een
aanlegvergunning gekoppeld in het bestemmingsplan. 17 Bij archeologische
rijksmonumenten is dit niet nodig, aangezien deze al een eigen procedure kennen in het
kader van de Monumentenwet. Aan de terreinen van archeologische waarde en
archeologische betekenis wordt in Houten op dit moment geen aanlegvergunningplicht
opgelegd.
Het wetsvoorstel vraagt (hoogstwaarschijnlijk) van gemeenten om in de voorbereidingsfase
van een nieuw bestemmingsplan inventariserend archeologisch onderzoek te laten
uitvoeren en aan te geven welke conclusies de gemeente daaraan verbindt. Onbekend is
17 De aanlegvergunning bij terreinen van zeer hoge en hoge archeologische waarde is in Houten met
het bestemmingsplan Buitengebied geïntroduceerd. De provinciaal archeoloog adviseert bij
aanlegvergunningen. Dit betekent dat voorwaarden gekoppeld kunnen worden aan schadelijke/
bedreigende werkzaamheden (zoals graafwerk dieper dan 50 cm onder het maaiveld). In een
dergelijke voorwaarde kan de verplichting tot het (laten) uitvoeren van noodzakelijk archeologisch
(voor)onderzoek worden geregeld. Aandachtspunt is het feit dat de aanlegvergunning alleen voor nietbouwwerken
kan worden aangevraagd. Nagestreefd wordt terreinen met archeologische waarden
zoveel mogelijk een niet-strijdige bestemming te geven in het bestemmingsplan.
44
Gekoesterd Erfgoed

(nog) hoe globaal deze inventarisatie kan zijn. Met name in niet-ontwikkelingsgerichte
gebieden ligt het voor de hand pas in te zoemen op de aanwezige waarden op het moment
dat vanwege concrete projecten bouw- en aanlegvergunningen worden aangevraagd. Het is
wel raadzaam gelden te reserveren voor (de voorfinanciering van) de uitvoering van dit
archeologisch vooronderzoek 18 .
In het geval van een vrijstellingsprocedure kunnen eveneens eisen ten aanzien van
archeologie gesteld worden 19 . Door de provincie wordt getoetst op de omgang met
archeologische waarden.
Opgraving van een hondenskelet op terrein 21, vermoedelijk uit de late IJzertijd
Ad C. Monumenten/ archeologieverordening. Alhoewel de gemeente Houten al jaren een
Monumentenverordening kent, zijn hierin (nog) geen zaken ten aanzien van archeologie
geregeld. Aan de monumentenverordening moet dan ook een archeologieparagraaf
toegevoegd worden, waarin beleidsregels en uitvoeringsinstrumenten voor de uitvoering
van het gemeentelijk archeologisch monumentenzorgbeleid zijn vastgelegd. De verordening
wordt door de gemeenteraad vastgesteld en kan op regelmatige basis worden herzien.
Zodra de exacte inhoud van de nieuwe wetgeving op de archeologische monumentenzorg
bekend is, kunnen de beleidsregels ten aanzien hiervan nader uitgewerkt worden en
vertaald in de verordening.
De verordening voorziet in het aanwijzen en beschermen van gemeentelijke archeologische
monumenten (met voorbescherming). Zo hoeven nieuw ontdekte waarden (die geen
rijksmonument worden) niet jaren te wachten op een nieuw bestemmingsplan. De gemeente
is namelijk straks niet alleen verantwoordelijk voor de archeologisch bekende gebieden
(samen met de hogere overheden), maar ook voor de ongekende archeologische waarden.
De omgang met ongekende waarden zal uitgewerkt worden in de verordening (in welke
gevallen gelden archeologische verplichtingen?). De relatie tussen archeologie en
bouwvergunningen komt eveneens in de verordening aan de orde.
18 Het is mogelijk voor gemeenten om gronden ‘archeologievrij’ op te leveren. Het wetsvoorstel biedt
de basis om de opgravingkosten dan te verhalen op belanghebbenden.
19 Op dit moment is de wijziging van de wet WRO in procedure. Zoals het ernaar uit ziet komt de
artikel 19 lid 1 te vervallen. In plaats hiervan zal een klein bestemmingsplannetje gemaakt moeten
worden (een postzegelplan). Ook hieraan kunnen archeologische voorwaarden gesteld worden.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
45

Bij de verordening hoort een gebiedenkaart, waarin de verschillende regimes zijn
aangegeven. Deze kaart wordt bij voorkeur afgeleid van een archeologische
verwachtingskaart voor het grondgebied van de gemeente. In deze kaart wordt op basis van
wetenschappelijke onderzoek de verwachting voor het grondgebied aangegeven 20 . De
Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden wordt vaak voor dit doel gebruikt, maar is
door zijn schaal ongeschikt voor beleidsmatige toepassing op gemeentelijk niveau. Door
een verfijning op de schaal van Houten toe te passen, zal naar verwachting het oppervlak
van het gebied met hoge trefkans (op dit moment ruim de helft van het grondgebied van
Houten) afnemen. Een verwachtingskaart dient ter ondersteuning van het gemeentelijk
archeologiebeleid en is de basis voor het opleggen van een onderzoeksplicht aan
initiatiefnemers tot bodemverstoring.
De gemeente krijgt in het nieuwe archeologische bestel de verantwoordelijkheid voor het
selecteren van archeologische waarden (met uitzondering van rijksmonumenten). In
situaties waarbij monumenten of archeologische vindplaatsen bedreigd worden met
vernietiging, is bij een verantwoorde selectie hiervan onderzoek en documentatie
noodzakelijk. Aangezien Houten een grote dichtheid van behoudenswaardige
archeologische vindplaatsen heeft, zal het niet altijd mogelijk zijn de doelstelling van behoud
ter plaatse door inpassing te realiseren. Het voeren van een consequent en transparant
gemeentelijk beleid zal, gezien de soms grote financiële consequenties voor betrokkenen,
steeds belangrijker worden. Op basis van diverse criteria, zoals bijzonderheid van het
gebied, kwetsbaarheid van het gebied (hoe diep liggen de archeologische lagen), en de
aard van de ingreep (in hoeverre wordt het bodemarchief verstoord), wordt beoordeeld in
hoeverre voorschriften worden verbonden aan de ingreep (bijvoorbeeld fysieke
bescherming, archeologische begeleiding of opgraven).
De veroorzaker verantwoordelijk
De financiering van de kosten die de uitvoering van het archeologiebeleid met zich
meebrengt, zal voor een groot deel plaatsvinden door het hanteren van het veroorzakerbetaalt
principe conform het Verdrag van Valletta.
In Houten-Vinex wordt al geanticipeerd op de wetgeving van Malta. De projectontwikkelaars
betalen als verstoorders voor het archeologisch onderzoek, dat plaats moet vinden. Grote
projecten (tracéwet projecten; MER-plichtige projecten en ontgrondingsprojecten) kennen
reeds archeologische verplichtingen. Bij deze projecten kunnen de kosten voor
archeologisch (voor)onderzoek meegenomen worden in de exploitatieopzet. Er ligt echter
een probleem bij de kleinere projecten, waarbij sprake kan zijn van een onredelijke
belasting van de particuliere ondernemer. Door de (kwaliteits)eisen die sinds de invoering
van de Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie gesteld worden aan de opgraver,
opgraving en rapportages is er inmiddels sprake van aanzienlijke kosten.
20 In de diverse archeologische perioden (b.v Prehistorie, Romeinse Tijd, Middeleeuwen) en bij
verschillende culturen (b.v. jagerscultuur, boerencultuur, stadscultuur) verschilt het landgebruik en dus
de verwachting om de archeologische restanten daarvan aan te treffen. Het verwachtingsmodel
bestaat om die reden uit diverse modellen die toegespitst zijn op de culturen en perioden die in het
onderzoeksgebied relevant zijn. Elk van deze modellen levert een verwachting op in de vorm van een
periodekaart. De periodekaarten worden geïntegreerd in een samenvattende verwachtingskaart. Bron:
ArcheoLogic.
46
Gekoesterd Erfgoed

Voor activiteiten op het gebied van de archeologische monumentenzorg stelt het Rijk over
het algemeen geen financiële middelen aan gemeenten ter beschikking 21 . Wel kunnen
gemeenten in incidentele gevallen aan het Rijk een bijdrage vragen bij toevalsvondsen 22 .
Waarschijnlijk kunnen particulieren straks volgens de nieuwe wet een verzoek tot
schadevergoeding indienen bij B&W als zij schade lijden die niet redelijkerwijs aan hen ten
laste zou moeten komen. Volgens de nieuwe wet komt de vergunningverlenende instantie
(gemeente of provincie) dan in beeld om deze kosten te mitigeren. Als ook daarna sprake
blijft van extreme kosten dient de gemeente in aanmerking te komen voor een rijksbijdrage.
Hoe dit precies vorm gaat krijgen is nog onduidelijk. Het is om deze redenen verstandig om
te onderzoeken wanneer het vanuit algemeen belang noodzakelijk kan zijn vanuit de
gemeente een bijdrage aan de kosten van archeologisch onderzoek te leveren.
Het gaat er in het Verdrag van Malta om een prikkel te geven om zoveel mogelijk
archeologisch erfgoed te behouden. Met andere woorden: het is de bedoeling van de
wetgever om bouwen op locaties met veel erfgoed te ontmoedigen. Hierom is het niet
verstandig een regeling te introduceren waarbij van een (financieel) plafond wordt
uitgegaan. Voorgesteld wordt om beleid uit te werken waarbij een ondergrens vastgesteld
wordt (van bebouwd grondoppervlak en/ of bouwvolume), waarboven een archeologische
plicht geldt. Dit betekent dat kleine ingrepen, die relatief weinig schade aan het erfgoed
berokkenen, buiten schot blijven (N.B. bij rijksmonumenten gelden eigen procedures). Eén
en ander zal verder uitgewerkt worden in de archeologieverordening. Hierin zal ook een
zachtheidclausule moeten worden opgenomen voor het geval dat alle normen van
redelijkheid en billijkheid te boven worden gegaan (dan is de staat verantwoordelijk).
Bij gemeentelijke gebouwde monumenten hebben we een subsidieregeling, waarmee
eigenaren een tegemoetkoming krijgen voor de extra kosten die gemoeid zijn met het in
goede staat houden van het monument. Overwogen kan worden een dergelijke regeling
voor archeologische terreinen in het leven te roepen, waarbij ook bijvoorbeeld
beheersmaatregelen en kosten ten behoeve van planaanpassingen en
archeologievriendelijke bedrijfsvoering gesubsidieerd kunnen worden.
De kosten voor archeologie kunnen deels gevoed worden uit het instellen van een
archeologieleges.
Samenwerking in de regio
Het Kromme Rijngebied vormt met een deel van de Heuvelrug een aaneengesloten
“archeologisch waardevol gebied”. Dit gebied kenmerkt zich door een continue
bewoningsgeschiedenis van IJzertijd, Romeinse Tijd en Middeleeuwen; en door de
aanwezigheid van veel kasteelterreinen. Verder is het gebied ook aangemerkt als
“Belvedere-gebied” en in beleidsmatige zin versterkt dat de eenheid van de gemeenten in
het stroomgebied van de Kromme Rijn. Er is daarom veel voor te zeggen om het gebied ook
als een eenheid te gaan beheren. Een goede mogelijkheid zou hiervoor de oprichting van
21 Wel is er een bedrag van de begroting van OC&W beschikbaar ter toevoeging aan het
Gemeentefonds en het Provinciefonds. Over de precieze toedeling hiervan wordt nog gesproken.
22 Dit dient bij de staatssecretaris, Directoraat Cultureel Erfgoed, te gebeuren. Het geldt alleen bij
opgravingen (niet voor kosten t.a.v. planaanpassingen). Deze bijdrage kan alleen door gemeenten
aangevraagd worden en geldt alleen bij toevalsvondsten bij voorbeeldige planningstrajecten (het gaat
om overmacht) en projecten van nationaal belang. Het gaat puur om kosten die niet te voorzien
waren.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
47

een Regionaal Archeologisch Bureau (RAB) voor het Kromme Rijn gebied zijn. Een RAB is
de thuisbasis van de (senior) archeoloog die voor de regio is aangesteld door de terzake
samenwerkende gemeenten. De extra taken die op de gemeente afkomen door de nieuwe
wetgeving kunnen op deze wijze gezamenlijk aangepakt worden. Overleg hierover dient
gevoerd te worden met de buurgemeenten. Het voordeel is dat samenwerking geld kan
besparen, doordat het ontwikkelen van beleidsplannen en verordeningen een gedeelde taak
wordt. Ook een groot voordeel is dat de resultaten van verschillende opgravingen en
onderzoeken samen tot een synthese verbonden kunnen worden. Dit wordt van steeds
groter belang. Met de opkomst van commerciële archeologische bedrijven, dreigt de
archeologische kennis namelijk steeds meer versnipperd te raken.
Het RAB voert zelf geen archeologisch onderzoek uit. Voor alle uitvoerende taken moet de
vergunningvrager zelf een geschikt bedrijf contracteren. Het is daarom ook een optie met
een aantal gemeenten samen een regionaal archeoloog aan te stellen en samen een
opgravingsbevoegdheid aan te vragen. Slechts 32 gemeenten van de ruim 500
Nederlandse gemeenten hebben een conventionele opgravingsvergunning. Het hebben van
een depot waar bodemvondsten bewaard moeten worden is één van de voorwaarden voor
het verkrijgen van een opgravingsbevoegdheid. Verder moet een gemeente (of
samenwerkende gemeenten) beschikken over tenminste twee formatieplaatsen, adequate
middelen en voorzieningen om het archeologisch onderzoek uit te kunnen voeren en een
toereikend budget. Ook is het hebben van een beleidsplan archeologische
monumentenzorg een vereiste. Voor de meeste gemeenten zijn de vergunningvoorwaarden
te zwaar. Het voordeel van een eigen opgravingsbevoegdheid is de mogelijkheid tot een
slagvaardiger beleid. Ten aanzien van de inzet en begeleiding van lokale amateurs en
vrijwilligers biedt een eigen regionale archeologische dienst grote voordelen (de lokale
werkgroepen kunnen dan onder ‘eigen’ opgravingsbevoegdheid werken en beter ingezet
worden dan nu het geval is – zie ook onder kopje ”amateurs”). Aangezien het archeologisch
onderzoek in Houten- Vinex al voor een groot deel is afgerond, is waarschijnlijk het
oprichten van een eigen archeologische dienst wat ‘zwaar’ en kan in eerste instantie beter
ingezet worden op een archeologisch bureau. Behalve samenwerking met gemeenten in het
Kromme Rijngebied behoort ook samenwerking met andere nabij gelegen gemeenten, zoals
IJsselstein en Nieuwegein, tot de mogelijkheden. Tenslotte zou ook onderzocht moeten
worden in hoeverre samenwerking met de Gemeente Utrecht mogelijk is. Utrecht beschikt
over een eigen archeologische dienst.
Archeologie als inspiratiebron
Zorgvuldig omgaan met het archeologisch erfgoed betekent niet dat er niets mee gedaan
mag worden. Integendeel, het is juist de bedoeling dat archeologische en cultuurhistorische
waarden bijdragen aan de inrichting en daarmee aan de kwaliteit van de leefomgeving! Voor
velen heeft de kwaliteit van de leefomgeving iets te maken met historische wortels, vaak in
de vorm van ankerpunten waar een verhaal over valt te vertellen. En met name in nieuwe
wijken vormt archeologie de mogelijkheid om iets toe te voegen aan de identiteit en
eigenheid van de plek. Bijna letterlijk gaat het om het “verdiepen” van onze kennis van de
lokale geschiedenis en cultuurhistorie.
48
Gekoesterd Erfgoed

In de Burgemeester Wallerweg is een Romeinse villa gevisualiseerd in de bestrating
Dat er iets bijzonders in de grond zit, kan op verschillende manieren in de architectuur,
beplanting of ruimtelijke uitleg terugkomen. 23 Ontwerpers kunnen zich laten inspireren door
de aanwezige waarden. Richting projectontwikkelaars, aannemers en ontwerpbureaus wil
de gemeente een stimuleringsbeleid voeren. De gemeente Houten zelf is met het
Toeristisch Recreatief Archeologisch Project (TRAP) actief bezig met het visualiseren van
de archeologie en cultuurhistorie. Het gaat er om dat het archeologisch verhaal een plaats
weet te veroveren in de belevingswereld van de inwoners van Houten. Door de
cultuurhistorisch waardevolle locaties zichtbaar en beleefbaar te maken, wordt het
draagvlak onder de locale bevolking aanzienlijk vergroot. Het gaat er hierbij om aan
bewoners van Houten informatie te bieden om het verleden van de eigen leefomgeving
beter te beleven en te begrijpen. Langs de in september 2002 opengestelde
cultuurhistorische fietsroute zullen 17 (bronzen) kunstwerken verrijzen, die verwijzen naar
hetgeen zich in (of op) de bodem bevindt. Ook is het streven een 5-tal grotere
herinrichtingprojecten te realiseren ter stimulering van het gebruik van de archeologie als
inspiratiebron voor de ruimtelijke inrichting. Een dergelijke aanpak sluit ook goed aan bij het
Belvedere beleid van het rijk.
23 Er zijn verschillende strategieën voor het visualiseren van archeologische vindplaatsen:
• Reconstrueren: verdwenen landschap- en bewoningselementen (grafheuvel, waterloop) opnieuw
aanbrengen;
• Transformeren: een oude structuur omvormen tot een gelijkvormig element, maar nu met een
nieuwe functie (nieuw fietspad volgt oude waterloop);
• Juxtaponeren: de oude structuur respecteren en het nieuwe er, als het ware, omheen breien
zodat het oude extra accent krijgt;
• Ensceneren: door vormgeving de sfeer van de verdwenen omgeving oproepen;
• Citeren: een verdwenen structuur niet op de oorspronkelijke plaats, maar ergens anders
reconstrueren;
• Accentueren: door middel van vormgeving het element beter tot zijn recht laten komen.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
49

De wens bestaat om voor een aantal locaties (non-destructieve) weerstandsmetingen 24 te
laten uitvoeren, zodat meer zicht ontstaat op aanwezige funderingsresten in de grond. Dit
geldt bijvoorbeeld voor voormalig kasteel ’t Goy.
Amateur archeologen
Volgens de Monumentenwet is het verboden om opgravingen te doen zonder schriftelijke
vergunning van onze minister. Dit geldt voor heel Nederland, en niet alleen voor de
archeologische terreinen met beschermde status. In de praktijk betekent dit dat alleen
gekwalificeerde instellingen of gemeenten met opgravingsbevoegdheid archeologisch
onderzoek mogen doen. De archeologische werkgroep heeft, evenals als de gemeente
Houten, geen eigen opgravingsbevoegdheid. In het verleden werkte de archeologische
werkgroep via de assistent provinciaal archeoloog onder de opgravingsbevoegdheid van de
ROB. Sinds deze persoon volledig in dienst is getreden van de provincie, kan geen gebruik
meer worden gemaakt van deze opgravingsbevoegdheid (de provincie heeft geen
bevoegdheid in deze). Door de liberalisering van de opgravingsmarkt, de instelling van het
RIA (Rijks Inspectie Archeologie), en de veranderde positie van de ROB, hebben de
amateurs een andere positie gekregen en worden ze strenger benaderd dan voorheen. Er
zijn echter nog wel situaties waarin amateurs kunnen opgraven. Het opgraven onder
verantwoordelijkheid van een bevoegde instantie (bijvoorbeeld gemeentelijk archeoloog of
bedrijf) is zonder meer mogelijk. Ook zijn er mogelijkheden voor de werkgroep om in
bepaalde gevallen onder de opgravingsbevoegdheid van de ROB te werken. Dit geldt in
geval van een negatief selectieadvies van Provincie of ROB; in het geval van
toevalsvondsten waarvoor geen andere oplossing meer voorhanden is; en in Houten Vinex.
Hierbij geldt wel dat amateurs voorafgaand aan de werkzaamheden toestemming moeten
vragen aan de ROB om onder diens opgravingsbevoegdheid te mogen werken. Uiteraard
kunnen de amateurs een belangrijke rol blijven vervullen in het in de gaten houden van
monumenten en het doen van vondstmeldingen.
De archeologische werkgroep in actie
24 Bij een weerstandsmeting wordt de elektrische weerstand van de bodem gemeten. Hierbij gaat het
om het vaststellen van een verschil in weerstand tussen de archeologische verschijnselen en het
omringende bodemmateriaal. Structuren zoals muren, sloten en grachten zijn goed te herkennen.
50 Gekoesterd Erfgoed

De gemeente wil in ieder geval stimuleren dat amateur-archeologen aan archeologisch
onderzoek kunnen deelnemen onder de voorwaarden die daaraan in de Monumentenwet
gesteld worden. Het gaat er hierbij om te bevorderen dat amateur-archeologen kunnen
participeren in professionele onderzoeken zonder dat dit leidt tot kwaliteitsverlies of
concurrentievervalsing. Bij het verstrekken van opdrachten aan archeologische bedrijven
moet aandacht voor samenwerking met amateurs komen.
Ook wil de gemeente stimuleren dat de resultaten van het onderzoek, dat uitgevoerd wordt
door de amateurs, beslag vindt in rapportages.
Verder wil de gemeente helpen met zoeken naar een vaste werkruimte voor de
archeologische werkgroep Leen de Keijzer, waar tevens archeologische vondsten en
archiefmateriaal een vaste plaats kunnen krijgen. De werkgroep heeft de laatste jaren
noodgedwongen al verschillende malen moeten verhuizen. Het streven is een vast
onderkomen te vinden.
Bovengrondse Monumentenzorg
Centraal bij monumentenzorg en cultuurhistorie staat het zorgen voor het behoud van
architectuur- en cultuurhistorische waardevolle objecten en structuren, op zodanige manier
dat zij zowel een functie blijven vervullen als een positieve bijdrage leveren aan de kwaliteit
van de leefomgeving. Een beleid dat gericht is op actieve aansporing tot onderhoud, herstel
en herbestemming van waardevolle objecten en complexen draagt in sterke mate bij aan de
genoemde instandhouding.
Beleidsmatig wordt het accent gelegd op een gebiedsgerichte benadering, op vroegtijdige
inbreng in ruimtelijke plannen en op cultuurhistorie als inspiratiebron voor nieuwe
ontwikkelingen.
Actualisatie gemeentelijke monumentenlijst
In 1996 is bij de herijking van het monumentenbeleid het besluit genomen de gemeentelijke
monumentenlijst terug te brengen van 308 naar 194 objecten. Sinds 1996 zijn adressen
veranderd, een aantal panden is (helaas) verdwenen, een aantal gemeentelijke
monumenten is rijksmonument geworden, en van enkele panden is de procedure nog niet
geheel afgerond. Aangezien een duidelijke monumentenlijst (met daarbij ook actuele
beschrijvingen en foto’s) de basis vormt van het gemeentelijk monumentenbeleid heeft het
actualiseren van de monumentenlijst een hoge prioriteit. Voor rijksmonumenten loopt het
project Actualisering Monumentenregister (bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg).
Met het actualiseren van de gemeentelijke monumentenlijst is, gezien de hoge prioriteit, in
2003 een start gemaakt. Deze actualisatie heeft een administratief karakter. De
beschrijvingen en foto’s, waarmee gewerkt wordt in de dagelijkse praktijk, dateren uit 1986.
Ook hier ligt een noodzaak tot actualisering. Hierbij is het ook van belang dat aandacht
gegeven wordt aan de interieurs van de beschermde monumenten en aan objecten uit de
periode van de Wederopbouw.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
51

Aanwijzing beschermd gezicht Honswijk
De bescherming van cultuurhistorisch waardevolle gebieden is mogelijk via de aanwijzing
tot beschermd stads- of dorpsgezicht. In een beschermd gezicht worden de
cultuurhistorische en stedenbouwkundige waarden beschermd; de bebouwing zelf is, met
uitzondering van de individuele monumenten, niet beschermd. Bij bouwplannen dient
rekening te worden gehouden met de maat, schaal en structuur van zo’n gebied. Het
beschermde gezicht wordt geëffectueerd in een bestemmingsplan met een conserverend
karakter. Houten kent nog geen beschermde gezichten.
Aanwijzing tot beschermd (dorps)gezicht heeft als voordeel dat het gebied een bepaalde
status krijgt, waardoor de aandacht en de waardering voor de bijzondere kwaliteit van dat
gebied zal toenemen. Het mag zeker niet leiden tot een bevriezing van stedenbouwkundige
ontwikkelingen in het gebied; het gaat om het scheppen van randvoorwaarden om de
ontwikkelingen te beheersen en te begeleiden met als toetsingskader de historische
kwaliteit.
Fort Honswijk en omgeving is in 1997 al genomineerd als van rijkswege beschermd
dorpsgezicht. In 1999 heeft het College besloten om de hiervoor benodigde bestuurlijke
belangenafweging in gang te zetten. De gemeente moet het verdere traject van overleg en
hoorzittingen met burgers opnemen, om uiteindelijk tot daadwerkelijke aanwijzing door het
Rijk te kunnen overgaan. Aangezien het gebied één van de gaafste onderdelen van de
Nieuwe Hollandse Waterlinie is, willen we de consequenties van het invoeren van een
beschermd gezicht in kaart te brengen en het aanwijzingstraject starten.
Voor het gebied tussen het Amsterdam Rijnkanaal, de Lek en het Lekkanaal (het eiland van
Schalkwijk) is in opdracht van Bestuur Regio Utrecht een ontwikkelingsgerichte visie
ontwikkeld. In de visie ‘Waterlinielandschap langs de Lek’ wordt het belang van de forten
en de karakteristieke openheid eromheen onderschreven en wordt aanbevolen de
bestaande kwaliteiten middels de aanwijzing tot beschermd gezicht te behouden.
Gedekte gemeenschapsweg, onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie
52 Gekoesterd Erfgoed

Herziening gemeentelijk subsidiestelsel
In 1990 is in Houten gestart met het toekennen van restauratiesubsidies ten behoeve van
gemeentelijke monumenten. Deze regeling is cruciaal voor het instandhouden van de
Houtense monumenten. De onderhoudskosten zijn bij monumenten hoger dan bij “nietmonumenten”
en de subsidies geven de monumenteigenaar net dat beetje extra steun en
stimulans voor het kunnen plegen van regelmatig onderhoud of voor een grote restauratie.
Wel is sinds het implementeren van de nota Herijking gemeentelijk monumentenbeleid
(1996) een aantal knelpunten ontstaan. Zo zijn de gevraagde subsidie en het budget niet in
evenwicht en is de benutting van de middelen niet optimaal. De nu bekende verzoeken
overtreffen het beschikbare budget vele malen. In een aparte beleidsnotitie is aandacht
besteed aan de genoemde problematiek en zijn voorstellen gedaan ter verbetering van de
huidige situatie. De notitie is tegelijk met de nota ‘Gekoesterd Erfgoed’ vastgesteld in de
raad. De Subsidieverordening gemeentelijke monumenten is hierbij ook herzien.
Oude deuromlijsting (1635, Oud Wulven), nu te zien aan Kant 2
Monumenten Cultuurfonds Utrecht
Het Prins Bernhardfonds en het Nationaal Restauratiefonds hebben het initiatief genomen om
Utrechts Monumenten Cultuurfonds op te richten. Doel hiervan is om laagrentende leningen te
verstrekken ten behoeve van restauraties van gemeentelijke monumenten (op dit moment
bestaat een dergelijke voorziening alleen voor rijksmonumenten). Voordeel voor de
subsidiegever is, dat er geen geld eenmalig wordt uitgegeven, maar dat het geld geleidelijk
weer terugkomt en telkens opnieuw gebruikt kan worden. Donaties vanuit verschillende
partijen (bedrijfsleven, particuliere fondsen en overheden) worden tot een bedrag van
maximaal € 5 miljoen verdubbeld door het Prins Bernhardfonds en het Nationaal
Restauratiefonds. In de loop van 2004 kan een beroep hierop worden gedaan. Op de
gemeenten is beroep gedaan de actie te ondersteunen. Gemeenten die bijdragen aan het
fonds krijgen een voorkeursrecht (eenmalig twee maal de inleg). Houten heeft ervoor gekozen
hiervan gebruik te maken en deel te nemen aan het fonds met een eenmalige inleg van
€ 100.000,-. Hiermee willen we de wachtlijst, die momenteel bestaat ten aanzien van uitkering
van restauratiesubsidies, terugdringen en de trekkingsrechten gebruiken ter overbrugging van
de periode totdat de aanvrager de bijdrage uit het gemeentelijk subsidiebudget ontvangt.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
53

Eigenaren van gemeentelijke monumenten kunnen dan direct aan de slag, zodat er geen
sprake is van toenemende restauratiekosten door verslechtering van het monument.
Monumentenwacht
Monumenten kunnen beter goed onderhouden worden, dan dat ze, na jaren te zijn
verwaarloosd, ingrijpend moeten worden gerestaureerd. Deze manier van werken is
uiteindelijk goedkoper en verhoogt bovendien het aanzien van de monumentale objecten. Het
rijk heeft deze problematiek onderkend en een regeling ingesteld waarbij grote delen van het
onderhoud van rijksmonumenten in particulier eigendom voor fiscale aftrek in aanmerking
komen. Eigenaren van beschermde gemeentelijke monumenten hebben deze fiscale faciliteit
niet.
Het stimuleren van het lidmaatschap van de Monumentenwacht is een manier om goed
onderhoud te stimuleren en om opkomende gebreken tijdig op te sporen. De
monumentenwacht is een stichting met als doel het voorkomen van het verval van historisch
belangrijke objecten. Eigenaren van monumenten (maar ook gemeenten) kunnen lid worden
van deze stichting. Om het jaar wordt dan het gehele pand geïnspecteerd door twee
monumentenwachters. Zij stellen een inspectierapport op voor de eigenaar, waarin van elk
onderdeel de bouwkundige toestand staat aangegeven. Daarnaast wordt advies gegeven
omtrent het onderhoud en kan de monumentenwacht helpen bij het opstellen van een
meerjaren onderhoudsplan. Het abonnementsgeld per te inspecteren object bedraagt € 45,-
per jaar (prijspeil 1 januari 2003), en de geschatte kosten per inspectie bedragen € 220,- (voor
woonhuizen). In verschillende gemeenten (zoals Utrecht en Maarssen) betaalt men het
lidmaatschap van de Monumentenwacht gedurende drie jaar (en zijn de inspectiekosten
subsidiabel). Op deze wijze helpt de gemeente eigenaren een eerste stap te zetten en enkele
jaren inzicht te geven in de voordelen van periodieke inspectie. Voorgesteld wordt om in
Houten gedurende twee jaar op vrijwillige basis een abonnement op de Monumentenwacht
aan te bieden aan de eigenaren van gemeentelijke monumenten. Dit kost maximaal ca. €
16.600. Voorkomen moet worden dat er een sluimerende open einde regeling ontstaat.
Aandacht voor de historische boerderij
Boerderijen vormen een essentieel onderdeel van het landschap. De kwaliteit van de
leefomgeving in het buitengebied wordt in belangrijke mate bepaald door de historische
boerderij met bijbehorend erf. Door de toenemende druk op de landbouw neemt het aantal
boerenbedrijven echter snel af en deze ontwikkeling is nog niet ten einde. Steeds meer
boerderijen komen leeg te staan, en het blijkt dat de monumentenbescherming voor de
boerderij en zijn omgeving veelal te kort schiet (slechts 7% van de boerderijen in Nederland
heeft de status van rijksmonument en karakteristieke bijgebouwen zijn meestal
onbeschermd). In Houten is gelukkig relatief veel van de agrarische bebouwing behouden,
mede dankzij het subsidiestelsel en de gemeentelijke monumentenlijst waarop veel
bijgebouwen en andere typerende elementen zijn opgenomen. Ook hier hebben we echter
te maken met ontwikkelingen binnen het boerenbedrijf.
Een ontwikkelingsgerichte benadering ligt in de herbestemming van de historische boerderij.
Het wonen of werken in een vrijgekomen historische boerderij geeft mogelijkheden voor het
behoud van de historische boerderij en economische impulsen voor het platteland. Een
volledige woonbestemming geeft de minste aantasting van boerderij en erf. Goede
voorlichting is hierbij echter nodig, zodat de boerderijen een passende erfinrichting krijgen.
54
Gekoesterd Erfgoed

Als woningsplitsing en/of wijziging van het gebruik binnen boerderijen bijdraagt aan behoud
van waardevolle (bij)gebouwen, en de cultuurhistorische en belevingswaarde van het
landschap, dient dit positief benaderd te worden. Zo zijn voor de woonboerderijen
(gemeentelijke monumenten) aan de Houtense Wetering speciaal beleidsuitgangspunten
geformuleerd, waarin splitsing mogelijk gemaakt wordt.
Uiteraard zal altijd wel een afweging plaats moeten vinden ten aanzien van (aantasting van)
het uiterlijk van de boerderij. In bestemmingsplannen en welstandbeleid moet zorg
gedragen worden voor de historische kwaliteit van agrarische bebouwing (en directe
omgeving) en dient de bepaling van de cultuurhistorische waarde van de boerderij in de
belangenafweging een vaste plek te krijgen.
Boerderij aan Smalspoor 5 (was Beusichemseweg 11) tijdens de restauratie enkele jaren geleden. Het
is een van oorsprong zeventiende eeuwse langhuisboerderij.
Historisch groen
De omgeving bepaalt voor een groot deel de beleving van een monument. Groen en met
name bomen zijn een belangrijk onderdeel hiervan. Bij monumenten zijn veelal oudere
bomen te vinden, die het karakter van de monumenten versterken.
Vaak werden bomen geplant om functionele redenen, te denken valt aan de leilinden die als
zonwering voor huizen dienden. Behoud van dit historisch waardevol en beeldbepalend
groen is zeer wenselijk. Op de gemeentelijke monumentenlijst zijn om deze reden
verschillende leilinden en andere historische bomen opgenomen. Vanuit afdeling Openbare
Werken worden ook diverse bomen (zie index “Bomen bijzondere Waarde”, P. Rakké)
beschermd middels de kapverordening (APV art. 155-161, ‘het bewaren van
houtopstanden’). Het is van belang dat er goede afstemming plaats vindt tussen beide
beleidsvelden en een koppeling gerealiseerd wordt tussen het bomenbestand en de
gemeentelijke monumentenlijst en cultuurhistorische waardekaart.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
55

Aanpassing monumentenverordening (o.a. ten aanzien van de
Monumentencommissie)
De monumentencommissie van Houten functioneert goed. De monumentencommissie
opereert los van de Welstandcommissie, die op provinciaal niveau adviseert (Provinciale
Utrechtse Welstands Commissie, PUWC). De adviezen van beide commissies sluiten over
het algemeen goed op elkaar aan. Gezien de waarde die aan plaatselijke historische kennis
en binding aan de Houtense gemeenschap toegekend kan worden, zal de
monumentencommissie in deze vorm blijven bestaan. Versterking van de archeologische
deskundigheid binnen de commissie is wenselijk, gezien de toenemende gemeentelijke
verantwoordelijkheid ten aanzien van archeologie en het feit dat de monumentencommissie
ook over archeologische zaken adviseert.
Aangezien de tekst over de monumentencommissie in de huidige monumentenverordening
minimaal is, wordt geadviseerd de tekst uit te breiden met een passage over de
bevoegdheden en deskundigheid van de leden en lengte van de zittingstermijn. Ook zal
hierin geregeld moeten worden dat enkele leden van de commissie een mandaat krijgen
bepaalde aanvragen zelf af te handelen. De lichte bouwvergunningen dienen namelijk
binnen 6 weken afgehandeld te worden, en vooral in de zomer ontstaat hierbij een knelpunt
met de vergaderfrequentie van de commissie (9 maal per jaar).
Andere onderwerpen die in de nieuwe monumentenverordening aan de orde moeten komen
zijn: het opnemen van de mogelijkheid tot voorbescherming van objecten en terreinen (dit is
wel wettelijk geregeld bij rijksmonumenten, maar niet bij gemeentelijke monumenten); en de
mogelijkheid tot aanwijzen van gemeentelijke beschermde gezichten en gemeentelijke
archeologische monumenten door B&W. Zoals al eerder genoemd, zal de
monumentenverordening uitgebreid moeten worden met een archeologieverordening.
Bouwhistorisch onderzoek
Het versteende archief in de vorm van de bouwwerken zelf vormt een zeer goede bron van
informatie over de lokale geschiedenis. Veel van dit materiaal gaat verloren bij sloop-,
bouw- en verbouwwerkzaamheden. Bij beschermde monumenten is het van belang ten
behoeve van de vergunningverlening de historische waarde van een object goed in beeld te
brengen voorafgaand aan de restauratie. Ook is het van belang te documenteren wat
verdwijnt. Hierom is het wenselijk het doen van bouwhistorisch onderzoek te stimuleren. Dit
kan onder meer door het subsidiabel te laten zijn (bij de aanvraag van een
restauratiesubsidie). . Ook wil de gemeente bevorderen dat historisch bouwmateriaal dat
vrijkomt als gevolg van sloop hergebruikt kan worden bij de restauratie van andere
monumenten.
Communicatie / publieksparticipatie
Publicaties en tentoonstellingen
Een goed communicatiebeleid is van evident belang voor het creëren van interesse en
draagvlak voor monumentenzorg en archeologie. Ook is het een plicht volgens de nieuwe
wetgeving van Malta. De afgelopen jaren zijn regelmatig publicaties verschenen om het
monumentenbezit in Houten onder de aandacht te brengen. Zo is in september 2002, in
samenwerking met de ROB, een boekje met een cultuurhistorische fietsroute door Houten
56
Gekoesterd Erfgoed

uitgebracht (Houten. Het kasteel, de put en het paard). Ook in de locale kranten is
regelmatig aandacht voor cultuurhistorische onderwerpen. Het regelmatig uitbrengen van
publicaties zal worden voortgezet om monumentenzorg en archeologie onder de aandacht
te houden en draagvlak te creëren voor de instandhouding. Dergelijke publiciteit kan ook
Houten vanuit een recreatief toeristisch en cultuurhistorisch toeristisch oogpunt promoten.
Ook tentoonstellingen dragen bij aan de kennis over het monumentenbezit van Houten en
daarmee aan het draagvlak. Zo heeft in oktober 2001 een tentoonstelling plaatsgevonden
om het 35 jarig jubileum van de archeologische werkgroep Leen de Keijzer te vieren en
tevens het 50-jarig bestaan van de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland. In
de zomer van 2002 was een tentoonstelling gewijd aan Houten vanuit de lucht. Door middel
van luchtfoto’s werden de stedenbouwkundige ontwikkelingen in Houten van de laatste 30
jaar getoond. Sinds 1998 worden in het Woon Informatie Centrum, naast het gemeentehuis,
archeologische vondsten tentoongesteld onder een glasplaat in de vloer. Zo krijgen de
burgers, die informatie wensen over nieuwbouw, tegelijkertijd een glimp van de oudste
bewoningsgeschiedenis te zien. Een bijzondere Romeinse grafsteen, die in 2000 gevonden
werd, is in de hal van het stadhuis te bezichtigen. Ook in het museum van de stichting
Dijkmagazijn De Heul in Schalkwijk zijn regelmatig informatieve tentoonstellingen te zien.
Open Monumentendag
De Open Monumentendag is een instrument om meer mensen intensiever in contact te
brengen met hun historische, gebouwde omgeving, en zo de belangstelling voor
monumenten en monumentenzorg te vergroten. Sinds het begin in 1987 heeft Houten ieder
jaar meegedaan met de Open Monumentendag, die elk jaar vele honderden bezoekers
heeft getrokken. Elk jaar laat de gemeente een boekje uitbrengen over het thema van dat
jaar. De Open Monumentendag is een niet meer weg te denken evenement en zeer
waardevol voor de promotie van het cultureel erfgoed. De Open Monumentendag zal dan
ook blijvend gestimuleerd worden. Ook de Dag van de Architectuur is een positief initiatief
ten aanzien van de waardering voor het gebouwd erfgoed.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
57

Informatieborden en schildjes
De laatste jaren zijn op een aantal plaatsen informatieborden geplaatst. Er zijn echter nog
diverse plekken, waar door middel van het plaatsen van een informatiebord meer inzicht in
de lokale geschiedenis kan worden gegeven (bijvoorbeeld bij de verschillende elementen
van de Nieuwe Hollandse Waterlinie). Een aantal informatieborden, die in het verleden
geplaatst zijn (door verschillende instanties), lijken in minder goede staat voor wat betreft de
leesbaarheid. Hier zou, in het kader van het recreatiebeleid, actie in ondernomen moeten
worden.
Om Houten verder te promoten als gemeente waar ook monumenten en interessante
structuren te vinden zijn, is het voornemen om monumenten van een herkenningsschildje
aan de gevel te voorzien. De gemiddelde monumentenbezitter is over het algemeen best
trots op zijn onvervangbaar bezit. Hij/ zij bezit iets bijzonders wat erkend en herkend mag
worden. Dit laatste ontbreekt. Een eenvoudig schildje als eyecatcher op de voorgevel geeft
een goed overzicht van de aanwezige monumenten in de gemeente. Bij bijzondere
monumenten kan aanvullend nog een bordje met extra informatie geplaatst worden.
Website en brochures
Ook contacten met (toekomstige) monumenteneigenaren en andere direct betrokkenen zijn
belangrijk voor de promotie van de erfgoedzorg. Aan de informatievoorziening kan echter
nog veel verbeterd worden. Er ontbreekt bijvoorbeeld een voor ieder toegankelijke
informatiefolder over de procedures ten aanzien van monumenten en archeologie en de
subsidiemogelijkheden. Al in de herijking van het monumentenbeleid in 1996 is het
voornemen geformuleerd om brochures te maken, maar tot op heden is dit voornemen niet
gerealiseerd.
Het internet biedt een uitgelezen manier om op een snelle en aantrekkelijke manier, zonder
al te hoge kosten, grote groepen in onze samenleving van informatie te voorzien.
Archeologische websites kunnen zich verheugen in een toenemend aantal bezoekers. In
het voorjaar van 2001 is, in samenwerking met de ROB, een archeologische website
gelanceerd voor Houten (www.archeologienet.nl/houten). Ook is deze verbonden met de
pas opgerichte website van de gemeente Houten. Goede informatie ten aanzien van
monumenten, archeologie en cultuurhistorie zal nog op de gemeentelijke website moeten
worden gebracht. Bovengenoemde brochures kunnen (onder andere) een digitale vorm
krijgen.
Educatie
Door de Federatie Stichts Cultureel Erfgoed van de provincie Utrecht worden lespakketten
ontwikkeld die kinderen en jongeren betrekken bij de geschiedenis van de gemeente. Met
de Federatie worden goede contacten onderhouden. Ook wordt er in het TRAP project
aandacht besteed aan de educatieve aspecten.
Een proactieve publieksbenadering is wenselijk. Bijvoorbeeld door publiek in de
gelegenheid te stellen te kijken bij opgravingen. Archeologische publieksvoorlichting kan
opgenomen worden in de randvoorwaarden (PvE’s) van archeologische werkzaamheden
als taak van archeologen.
58
Gekoesterd Erfgoed

Diverse organisaties zijn actief op het gebied van de monumentenzorg, zoals het
Erfgoedhuis Utrecht en de Boerderijstichting Utrecht. In bijlage IV zijn de adresgegevens
van (enkele van) deze organisaties opgenomen.
4.2 Beleidsvoornemens
De beleidsuitgangspunten, zoals beschreven in paragraaf 4.1, leiden tot concrete
actiepunten voor de komende jaren. Deze zijn ondergebracht in drie scenario’s:
Het Basisscenario staat het voldoen aan wet- en regelgeving centraal. Dit is een
minimumscenario.
In het Plus scenario worden die acties uitgevoerd uit het basisscenario én die acties, die
nodig zijn voor een redelijk goede zorg voor het Houtense erfgoed. Dit is de weg, die op dit
moment in Houten (in ieder geval ten aanzien van de bovengrondse monumentenzorg)
bewandeld wordt.
In het Ster scenario worden de acties uit het Basis- en het Plusscenario uitgevoerd én alle
zaken genoemd, waarmee een (zeer) goede zorg voor het erfgoed kan worden
gerealiseerd.
Uitvoering van de acties is afhankelijk van het gekozen ambitieniveau.
Thema Scenario Acties
Algemeen
Vroegtijdige inbreng
cultuurhistorie in
planproces
Monumentenregister
en
digitalisering
Bovengrondse
monumentenzorg
Gemeentelijke
monumentenlijst
Basis • opstellen cultuurhistorische plankaarten bij
bestemmingsplannen
Plus • Maken cultuurhistorische waardekaart (CHW)
voor het hele grondgebied [al gestart]
• Realiseren van digitale doorklikmogelijkheden
bij de cultuurhistorische waardekaart
• Koppeling bomenbestand OW aan CHW en
monumentenlijst
• stimuleren CHER’S bij grootschalige nieuwe
ontwikkelingen
Ster
Basis • Digitaal (monumenten)register opzetten voor
rijksmonumenten, gemeentelijke monumenten
en archeologische terreinen
Plus
Ster
• Digitale administratie subsidieaanvragen
Basis • Actualiseren gemeentelijke monumentenlijst
(m.n. administratieve correctie; incl.
hoorzittingen, foto’s) [al gestart]
• Actualiseren beschrijvingen gemeentelijke
monumenten
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
59

Nieuwe Hollandse
waterlinie/
Beschermd gezicht
Honswijk
Herziening
subsidiestelsel
(aparte nota)
Monumentenwacht
Monumenten
Cultuurfonds
Utrecht
Monumentenverordening
Bouwhistorisch
onderzoek
Ondergrondse
Monumentenzorg
Behoud
archeologische
waarden
Beleid als gevolg
van nieuwe
wetgeving
archeologie (2005)
60
Gekoesterd Erfgoed
Plus • Aandacht voor Wederopbouw
Ster • Grondige herziening monumentenlijst
Basis • Voorbereiding aanwijzing Honswijk e.o. tot
beschermd gezicht
Plus
Ster
•
p.m.
Actieve bijdrage aan uitwerking plannen
projectenveloppen en bij herbestemming
forten en werken
Basis
Plus
Ster
Basis
• Aanbieden abonnement Monumentenwacht
aan eigenaren gemeentelijke monumenten
gedurende 2 jaar
Plus
Ster
• Deelname aan het Monumenten Cultuurfonds
Utrecht
Basis
Plus
Ster
Basis
• Aanpassen monumentenverordening
Plus
Ster
• Stimuleren bouwhistorisch onderzoek
Basis • Beleid voeren op het behoud meest
waardevolle vindplaatsen (hoogste
categorieën AMK kaart)
Plus • Stimuleren planaanpassingen ten gunste van
behoud, beheersmaatregelen en
archeologievriendelijk bouwen
Ster
Basis • (laten) ontwikkelen van gemeentelijk
archeologisch (selectie)beleid (bij invoeren
wetgeving 2005)
• opstellen archeologieverordening
• (laten) ontwikkelen van een archeologische
waarderingskaart
• archeologisch vooronderzoek bij opstellen
nieuwe bestemmingsplannen *
* Dit zal met name bij ontwikkelingsgerichte bestemmingsplannen spelen.

Samenwerking in
de regio
Archeologie als
inspiratiebron
Amateur
archeologen
Publieksparticipatie
Publicaties en
tentoonstellingen
Open
Monumentendag
Informatieborden en
schildjes
Website en
brochures
Educatie
Plus • verzorgen vereisten t.a.v.
informatievoorziening
• verzorgen van PvE’s
• verdere uitwerking instellen van een
knelpuntenpot
Ster • invoeren van een subsidieregeling archeologie
• grootschalige archeologische inventarisatie
• verzorgen van directievoering
Basis
Plus • Overleg voeren met buurgemeenten over
samenwerking en opzetten regionaal
archeologisch bureau (RAB)
Ster
Basis • voortzetten TRAP project
Plus • Stimuleren archeologie en cultuurhistorie als
inspiratiebron en drager van ruimtelijke
ontwikkelingen
Ster • Laten uitvoeren van weerstandsmetingen
Basis
• Uitvoeren TRAP project met hoge ambitie
Plus • Stimuleren deelname werkgroep aan
professionele opgravingen
Ster
• Huisvesting van de archeologische werkgroep
Basis
Plus • Stimuleren van publicaties
• stimuleren van tentoonstellingen op
cultuurhistorisch gebied
Ster • Realiseren tentoonstellingsruimte
Basis • Blijven steunen Open Monumentendag
Plus
Ster
Basis
Plus • Actief stimuleren van het plaatsen van
informatieborden
• het aanbrengen van monumentenschildjes en
informatiebordjes op monumenten
Ster
Basis
Plus • Maken van (digitale) brochures
• onderhouden websites
Ster
Basis
Plus • Stimuleren rondleidingen opgravingen
Ster
• Aandacht voor cultuurhistorische educatie
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
61

4.3 Instrumenten en financiën
Instrumenten
Voor de uitvoering van het eigen erfgoedbeleid kan de gemeente Houten gebruik maken
van een aantal juridische- en financiële instrumenten:
Juridische instrumenten
Tot de juridische instrumenten kunnen 3 wetten worden gerekend (zie ook H. 3.1):
• Monumentenwet 1988
• Wet op de Ruimtelijke Ordening
• Woningwet
Daarnaast vormt de gemeentelijke monumentenverordening de juridische basis voor een
groot deel van het monumentenbeleid. De monumentenverordening is bij uitstek het
juridische instrument om de aantasting van waardevolle oude bebouwing door verbouw- en
nieuwbouwactiviteiten te voorkomen. De monumentenverordening zal naar aanleiding van
deze nota aangepast en aangevuld worden.
Financiële instrumenten
Tot de financiële instrumenten kunnen worden gerekend:
• Financiële regelingen voor rijksmonumenten (BRRM, BROM, laagrentende leningen
bij NRF, fiscale aftrek via Belastingwet: bij rijksmonumenten kunnen kosten voor
bouwkundig onderhoud en restauratie fiscaal afgetrokken worden)
• Monumenten Cultuurfonds Utrecht (revolving fund in oprichting)
• Restauratiesubsidies bij gemeentelijke monumenten. Voor 2003 is in de begroting
een bedrag van € 76.769,- opgenomen ten behoeve van het subsidiëren van
gemeentelijke monumenten.
• Gemeentelijk budget archeologie niet-Vinex. Sinds de vaststelling van de Nota
Archeologiebeleid (1993) heeft de gemeenteraad jaarlijks € 11.348 (fl. 25.000,-) ter
beschikking gesteld, voor archeologische activiteiten buiten Houten-Vinex. De
archeologische werkgroep Leen de Keijzer en de Stichting Archeologie en Historie
Schalkwijk en Tull en ’t Waal (SAHS) krijgen elk jaarlijks € 1.361,- (fl 3.000,-)
subsidie en incidenteel projectsubsidies.
• Budget Archeologie in Houten Vinex. Het nog resterende geraamde bedrag is
geoormerkt (gebiedsgewijs).
• Budget Open Monumentendag (€ 1.334,-).
• Provinciale subsidie voor MIP panden ( de zgn. 10% regeling; gaat waarschijnlijk
vervallen met de oprichting van het Monumenten Cultuurfonds Utrecht)
Sturing beleid
Daarnaast heeft de gemeente nog een aantal mogelijkheden, waarmee het
monumentenbeleid kan worden gestuurd. Dit zijn:
• Gemeentelijk monumenten- en archeologiebeleid
• Gemeentelijke monumentenlijst
• Welstandsnota
62
Gekoesterd Erfgoed

• De Algemene Plaatselijke Verordening (APV)
• Advisering door deskundige commissies zoals de Monumentencommissie, de
welstandscommissie, de RDMZ, de ROB en externe advisering
• Inzet voldoende fte’s binnen het gemeentelijk apparaat
Financiële aspecten
Aan de uitvoering van de beleidsvoornemens van de nota zijn kosten verbonden. De kosten
die samenhangen met de nieuwe taken op het gebied van de archeologische
monumentenzorg als gevolg van nieuwe wetgeving zijn onontkoombaar, onuitstelbaar en
onvoorzien (zie nota budgetbeheer). Het gaat hierbij zowel om aanloopkosten
(beleidsontwikkeling, verordening) als om structurele kosten (vergunningsverlening, opstellen
van PvE’s, handhaving, informatievoorziening, formatie-uitbreiding). Een eenmalige
kostenpost van € 75.000,- zal nodig zijn om aan de verplichtingen te voldoen voor wat betreft
het ontwikkelen van specifiek beleid en een archeologieverordening. Structurele kosten
betreffen de afschrijving van een informatiesysteem (ca. € 1.900,- per jaar) en uitbreiding met
0,5 fte. Deze kosten zullen worden ingebracht bij de Voorjaarsnota 2004 (en daarmee bij de
begroting van 2005).
De nieuwe taken in het kader van de wet op de archeologische monumentenzorg brengen
een grote inzet met zich mee voor wat betreft het toetsen van bouwaanvragen en
(aanleg)vergunningen; het opleggen van archeologische voorwaarden, het opstellen van
Programma’s van Eisen (PvE), het opstellen van selectieadviezen, en het beoordelen van
archeologische rapportages. Verder zal ook een monumentenregister en een
vergunningenregister bijgehouden moeten worden, handhaving moet plaatsvinden en
voldaan moet worden aan de informatieplicht. Lopende 2005 zal bekeken worden of verdere
uitbreiding van formatie noodzakelijk is.
Andere kosten zijn afhankelijk van het ambitieniveau. Deze kosten worden ingebracht bij
nieuw beleid 2005, 2006 en 2007. Dit betreft bijvoorbeeld kosten voor lidmaatschap van de
Monumentenwacht en kosten voor het ontwikkelen van brochures. De additionele kosten van
het plus ambitieniveau komen neer op € 161.600,- incidenteel, en € 32.673,- structureel.
Leges
Kosten die gepaard gaan met (extra) kosten voor ‘archeologievergunningen’, vrijstellingen, en
afgiftes van bouw- en aanlegvergunningen zullen via de leges verrekend worden. Met ingang
van 2005 zullen deze in rekening worden gebracht (ten aanzien van archeologie wordt
momenteel nog geen leges geheven). In de toekomst zal dit niet alleen het geval zijn bij
archeologische rijksmonumenten, maar ook bij andere gebieden met archeologische waarde.
Het precieze legesbedrag zal nog nader bepaald en onderbouwd worden.
Begroting
In onderstaande overzichten worden per scenario de activiteiten vermeld waarvoor extra
middelen zijn vereist. Activiteiten als de Open Monumentendag, subsidiëring archeologische
werkgroepen en het TRAP project zullen met behoud van huidige middelen worden
voortgezet.
Alle kosten zijn exclusief BTW.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
63

BASISSCENARIO
Activiteit waarvoor (extra) budget Kosten Kosten per Format Tijd
nodig is
Incidentele kosten
eenmalig jaar ie
Ontwikkelen archeologische
waarderingskaart *
€ 35.000,- 2005
Ontwikkelen archeologisch
(selectie)beleid en
archeologieverordening *
€ 40.000,- 2005
Totaal incidentele kosten € 75.000,-
Structurele kosten
Monumentenregister / (archeologisch)
informatiesysteem **
64
Gekoesterd Erfgoed
€ 1.917,- 2005
Uitbreiding fte met archeoloog (0,5 fte)*** € 32.673,- 0,5 fte Vanaf
2005
Totaal structurele kosten € 34.590,-
Hierbij wordt er vanuit gegaan dat het archeologisch vooronderzoek bij
bestemmingsplannen kostenneutraal gebeurt (ten laste van grondexploitatie).
* Deze kosten zijn gebaseerd op een offerte van ArcheoLogic, oktober 2003.
** Het gaat hierbij om een algemeen systeem, dat te koppelen is aan een GIS omgeving. De kosten
van een dergelijk systeem bedragen € 5.000,- en worden gedurende drie jaar afgeschreven. Kosten
zijn gebaseerd op een (telefonische) offerte van RAAP adviesbureau, januari 2004.
*** In het kader van de nieuwe wetgeving op de archeologische monumentenzorg komen nieuwe
taken op de gemeente af; uitbreiding van de formatie met minimaal 0,5 fte is onvermijdelijk. Hierbij is
archeologische kennis nodig binnen de gemeente. Bovendien is volgens de KnA (Kwaliteitsnorm
Nederlandse Archeologie) deskundige advisering verplicht. Uitgegaan is daarom van een invulling op
basis van schaal 11. Lopende 2005 zal worden bezien of verdere uitbreiding qua formatie
noodzakelijk is.

PLUSSCENARIO
Activiteit waarvoor (extra) budget Kosten Kosten per Format Tijd
nodig is
Incidentele kosten
eenmalig jaar ie
Monumenten Cultuurfonds Utrecht * € 100.000,- 2004
Brochures € 5.000,- 2005
Monumentenwacht (kosten lidmaatschap
gedurende 2 jaar)
€ 16.600,- 2005
Aanloopkosten Regionaal Archeologisch
Bureau **
€ 30.000,- 2006
Huisvesting archeologische werkgroep*** p.m.
Monumentenschildjes en
informatiebordjes op monumenten****
€ 10.000,- 2007
Incidentele kosten Basisscenario € 75.000,-
Totaal incidentele kosten € 236.600,-
Structurele kosten
Knelpuntenpot Archeologie ***** p.m. 2005
Uitbreiding fte met archeoloog (0,5 fte)
€ 32.673,- 0,5 fte Vanaf
******
2006
Structurele kosten Basisscenario € 34.590,- Vanaf
2005
Totaal structurele kosten € 67.263,-
* Het betreft hier een eenmalige schenking van € 100.000,-. Dit bedrag wordt ten laste gebracht van
de Bestemming resultaat Jaarrekening 2003.
** Deze schatting is gebaseerd op ArcheoLogic rapportage 38 “Een verkenning van de implementatie
van de wet op de archeologische monumentenzorg in de gemeente Houten”, 2002.
*** Dit is mede afhankelijk van het (eventuele) verplaatsen van het oude stationsgebouw
**** Hierbij wordt uitgegaan van monumentenschildjes op alle monumenten in Houten en
informatiebordjes op een selectie van 50 monumenten. Het voorstel van informatiebordjes komt voort
uit de informatieavond van 9 december 2003.
***** Na behandeling van de wet op de archeologische monumentenzorg in de Tweede Kamer zal
duidelijk worden of het noodzakelijk is een dergelijke pot in het leven te roepen. Ook zal dan duidelijk
zijn welk bedrag naar het Gemeentefonds gaat. Na verder uitwerking van de archeologieverordening
e.d. zal bepaald worden of en welk bedrag gereserveerd dient te worden.
****** Te beoordelen in 2005. Deze formatie zou eventueel ingezet kunnen worden in het kader van
een Regionaal Archeologisch Bureau.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
65

STERSCENARIO
Activiteit waarvoor (extra) budget Kosten Kosten per Format Tijd
nodig is
Incidentele kosten
eenmalig jaar ie
Monumenten Cultuurfonds Utrecht (extra) p.m. 2005
Tentoonstellingsruimte * p.m.
Weerstandsmetingen (2 stuks) € 30.000,- 2006
Grootschalige archeologische
inventarisatie
p.m.
Bijdrage realisatie TRAP project fase 2
(extra)
€ 100.000,- 2005
Incidentele kosten Plusscenario € 136.600,-
Totaal incidentele kosten € 266.600,-
Structurele kosten
Subsidieregeling archeologie € 60.000,- 2006
Verhoging budget archeologie niet-Vinex € 20.000,- 2005
Verhoging budget restauratiesubsidies € 50.000,- 2005
Uitbreiding fte monumenten (0,5 fte) € 32.673,- 0,5 fte 2005
Structurele kosten Plusscenario € 67.263,-
Totaal structurele kosten € 229.936,-
* Dit is mede afhankelijk van het (eventuele) verplaatsen van het oude stationsgebouw
De gemeenteraad heeft op 28 september 2004 de nota “Gekoesterd Erfgoed” vastgesteld en
ten aanzien van het ambitieniveau gekozen voor het Plusscenario. Ook is ingestemd met het
aanwenden van een eenmalig bedrag van € 100.000,- voor deelname aan het Monumenten
Cultuurfonds Utrecht.
Besloten is om de financiële consequenties van het Basisscenario te verwerken in de
Begroting 2005 en verder. De additionele kosten voor het Plusscenario zullen de komende
jaren ingebracht worden bij Nieuw Beleid. Voor 2005 zijn geen activiteiten gehonoreerd in het
kader van Nieuw Beleid.
66
Gekoesterd Erfgoed

Bijlagen
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
67

Bijlage I Het belang van monumentenzorg en archeologie
De kwaliteit van ons bestaan wordt voor een belangrijk deel bepaald door onze stedelijke en
landschappelijke leefomgeving. Deze omgeving is gedurende de loop der eeuwen gevormd en
daarmee drager van onze gezamenlijke identiteit geworden. Monumenten en (al dan niet) zichtbare
archeologische monumenten vormen een onlosmakelijk onderdeel van de omgeving. De aanwezige
historische stedenbouwkundige en landschappelijke structuren geven aan hoe deze leefomgeving tot
stand gekomen is en hebben als zodanig een hoge cultuurhistorische waarde. Daarom is het van
groot belang dit culturele erfgoed door te geven aan toekomstige generaties. Ook speelt mee dat
cultuurhistorie tegenwicht kan bieden aan de globalisering en toenemende eentonigheid van onze
leefomgeving. De aandacht voor de regionale identiteit is toegenomen.
De betekenis van monumenten en cultuurhistorische waarden manifesteert zich op verschillende
terreinen:
• maatschappelijk: uit onderzoek is gebleken dat een groot deel van de bevolking veel waarde
hecht aan het behoud van monumenten. Monumenten fungeren vaak als karakter- en
gezichtsbepalende elementen van buurten, steden en dorpen en hebben aldus een sterk
symboolkarakter. Dat maakt identificatie met een bepaalde plek mogelijk. Zeker in de huidige
samenleving, waar omgevingen binnen een mensenleven vaak meerdere keren drastisch
veranderen, is deze identificatie van onschatbare waarde;
• economisch: monumenten dragen positief bij aan de vestigingsfactor. In de praktijk blijkt dat
een aantrekkelijk cultuurhistorisch aanbod een wervende factor is voor bedrijven en
woningzoekenden. De aanwezigheid van monumenten versterkt de aantrekkelijkheid en
aantrekkingskracht van een stads- en dorpscentrum. Dit kan een stimulans betekenen voor
de winkel- en horecafunctie. Verder bevorderen onderhoud en restauratie van monumenten
en hun omgeving werkgelegenheid;
• toeristisch: monumenten en andere cultuurhistorische elementen kunnen van groot belang
zijn voor het vreemdelingenverkeer en recreatie. In de afgelopen jaren is er toenemende
aandacht voor het cultuurhistorisch toerisme.
Naast deze betekenis voor de leefomgeving heeft het cultuurhistorisch erfgoed ook een duidelijke
intrinsieke waarde:
• monumenten zijn overblijfselen uit het verleden en tonen iets van de cultuur van vorige
generaties. Ze leveren informatie over de materialen en constructie van historische
gebouwen en over de sociale en culturele structuur waarbinnen die gebouwen een plaats
hadden. Ook laten ze zien hoe esthetische principes, architectuuropvattingen en
bouwtechnische regels niet alleen variëren in tijd, maar ook vaak sterk verschillen naar
plaats.
• Het bodemarchief vormt voor het grootste deel van ons verleden de enige of vrijwel enige
bron van geschiedschrijving. Sinds de jaren vijftig is in Nederland van dit bodemarchief al
zo’n eenderde ongezien verloren gegaan. Het resterende bodemarchief is dus zeer kostbaar
voor onze cultuur.
68
Gekoesterd Erfgoed

• Historische landschapsstructuren en –elementen zijn de zichtbare overblijfselen van de
ontstaansgeschiedenis van het landschap Ze tonen hoe het natuurlandschap in de loop der
tijd onder invloed van menselijke activiteiten is omgevormd tot een cultuurlandschap.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
69

Bijlage II Het archeologisch proces
Stroomschema Archeologie
In onderstaand schema staat aangegeven in welke gevallen in Houten in de huidige situatie
vergunningen aangevraagd moeten worden en voorwaarden ten aanzien van archeologie verwacht
kunnen worden.
Bodemroering
Archeologisch rijksmonument?
Nee Ja Vergunning in het kader
van de Monumentenwet nodig
(af te geven door de ROB).
Eisen t.a.v. archeologie.
AMK-terrein? *
Ja Nee Terrein met hoge ja
of middelhoge
verwachtingswaarde?**
Gelegen in Houten-Vinex?
70
Gekoesterd Erfgoed
Geen eisen
Nee t.a.v. archeologie***
Nee Ja Naar ROB of provincie voor
advies.
Eisen t.a.v. archeologie.
Terrein van (zeer) hoge
archeologische waarde, met
aanlegvergunning volgens
bestemmingsplan?
Ja Nee Op dit moment geen eisen t.a.v. archeologie vanuit de
gemeente. Dit kan veranderen o.i.v. de nieuwe wetgeving en
aanvullend gemeentelijk (selectie)beleid.
In het geval van art. 19 lid 1 procedure, ontgrondingsvergunningen,
of andere situaties waarbij de provincie betrokken
is, kan hiervan afgeweken worden.
Gaat het om de aanleg van een
niet-bouwwerk?
Ja Nee
Naar provinciaal archeoloog
voor advies in het kader van
aanlegvergunning.

* AMK terrein: dit zijn terreinen van (zeer) (hoge) archeologische waarde of betekenis. Ze zijn aangegeven op de
Archeologische Monumentenkaart, vervaardigd door de ROB
** IKAW terrein: terreinen met hoge trefkans, zoals aangegeven op de Indicatieve Kaart van Archeologische
Waarden
*** Uiteraard geldt hier wel de gebruikelijke meldplicht
Bij een terrein met rijksmonumentenstatus is in geval van bodemroering een vergunning nodig in het
kader van de Monumentenwet 1988. De ROB geeft deze af (na advies van de gemeente en eventueel
Gedeputeerde Staten) en kan daaraan voorwaarden verbinden. Bij een terrein van hoge of zeer hoge
archeologische waarde kunnen in het kader van een aanlegvergunning voorwaarden gesteld worden.
Wanneer een terrein in Houten Vinex gelegen is, en er vindt bodemroering plaats, wordt het voor
advies naar de ROB gestuurd (dit op grond van speciale afspraken gemaakt n.a.v. het
synergierapport).
In het geval van een vrijstellingsprocedure (artikel 19 lid 1) kunnen door provincie en/of gemeente
eveneens voorwaarden opgelegd worden.
Door de nieuwe wetgeving op de archeologische monumentenzorg krijgen gemeenten meer
mogelijkheden voorwaarden te stellen ten aanzien van archeologie.
Uiteraard geldt in alle gevallen de gebruikelijke meldplicht. 25
Aan dit schema kunnen geen rechten ontleend worden.
Typen archeologisch onderzoek
De cyclus van de Archeologische Monumentenzorg biedt een instrument om zo efficiënt mogelijk
rekening te houden met archeologische waarden, door ze in kaart te brengen, te waarderen en te
selecteren. Op deze wijze kan een juiste afweging gemaakt worden. Niet alle vindplaatsen zijn even
belangrijk en niet alles hoeft bewaard te blijven.
Een archeologische inventarisatie, die vaak bestaat uit een bureauonderzoek (Standaard
Archeologische Inventarisatie, SAI) en een karterend booronderzoek en veldverkenning (Aanvullende
Archeologische Inventarisatie, AAI), zorgen ervoor dat men een eerste beeld krijgt van de
archeologische rijkdom van een gebied. De archeologische vindplaatsen die daarbij globaal aan het
licht komen, worden nader gewaardeerd, door boringen of proefsleuven (Aanvullend Archeologisch
Onderzoek, AAO). Zo kunnen de omvang en aard van het bodemarchief beter bepaald worden.
Hierna kan een selectie plaatsvinden. Sommige vindplaatsen zijn zo belangrijk dat ze behouden
dienen te worden. Inpassing in de plannen, waardoor deze vindplaatsen niet aangetast worden en ook
niet opgegraven hoeven te worden, is dan de beste optie. Is behoud “in situ” niet mogelijk, dan kan
door middel van een opgraving de informatie van een archeologische vindplaats veiliggesteld worden
(Definitieve Opgraving, DO).
25 Op grond van artikel 47 van de Monumentenwet is het verplicht bij het doen van een vondst (anders
dan bij het doen van opgravingen) waarvan men redelijkerwijs kan vermoeden dat het monument is,
hier binnen drie dagen melding van te doen bij het meldpunt archeologie van de provincie Utrecht
(030-2582134 of 06-18300526).
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
71

Schematische weergave van het archeologisch monumentenzorgproces (idealiter)
Bureauonderzoek (initiatiefnemer)
▪ desktop ▪ luchtfoto’s ▪ archieven ▪ Archis ▪ bodemkaarten
Rapport selectie/ voorwaarden stop/vergunning
(initiatiefnemer) Archismelding
Non-destructief vooronderzoek (initiatiefnemer)
▪ boringen ▪ veldverkenning ▪ geofysisch onderzoek
Rapport selectie/voorwaarden stop/vergunning
(initiatiefnemer) Archismelding
Destructief vooronderzoek (initiatiefnemer)
▪ proefsleuven ▪ proefputten
Rapport selectie/voorwaarden stop/vergunning
(initiatiefnemer) Archismelding
Opgraven Fysiek/ wettelijk Archeologische Opgeven
Beschermen begeleiding vindplaats
Rapport en inpassingsmaatregelen (initiatiefnemer)
Presentatie, publicatie, archiveren
Uitgangspunten voor handhaving van vindplaatsen
Voor het duurzaam handhaven van archeologische vindplaatsen is van belang:
• Handhaving van een beschermende bovenlaag, de bouwvoor, met een dikte van 0,30 tot
0,50 meter (in deze laag kunnen wel voorzieningen worden aangebracht).
• Voorkoming van samendrukking en vervorming van de onder de bouwvoor aanwezige
archeologisch waardevolle lagen, de zogeheten cultuurlaag (donkere fosfaatrijke
zandige kleilaag met een veelheid aan archeologische sporen) en de onderliggende laag
met leesbare grondsporen.
• Voorkoming van verlaging van het grondwaterpeil in verband met oxidatie van
organische resten.
(Bron: “archeologie Houten. Inpassing archeologische vindplaatsen in een Vinex-locatie”)
72 Gekoesterd Erfgoed

Bijlage III Procedures bij vergunningverlening in het kader van
de Monumentenwet
Voor werkzaamheden aan gebouwde rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten heb je een
monumentenvergunning nodig. Ook bij werkzaamheden op archeologische rijksmonumenten is een
dergelijke vergunning verplicht.
Minder bekend is het feit dat dikwijls een aanlegvergunning nodig is bij werkzaamheden op terreinen
van hoge en zeer hoge archeologische waarde. Dit staat in het bestemmingsplan aangegeven.
In deze bijlage worden enkele van de meest voorkomende procedures beschreven.
De aanvraag van een monumentenvergunning bij archeologische rijksmonumenten
In Nederland zijn op dit moment ruim 1400 terreinen met archeologische overblijfselen aangewezen
als wettelijk beschermd archeologisch monument. Dit zijn terreinen die bijzonder belangrijk of
representatief zijn voor onze nationale geschiedenis. Om het archeologische monument goed te
kunnen beschermen zegt de wet dat het monument niet zonder vergunning mag worden gewijzigd of
verstoord. De eigenaar of beheerder moet voor alle handelingen die het aanzicht van het monument
veranderen of de grond waarop het monument ligt verstoren, een vergunning aanvragen.
Het aanvragen van een vergunning
Voor werkzaamheden op of nabij archeologische rijksmonumenten dient een schriftelijke aanvraag te
worden ingediend bij het college van burgemeester en wethouders van de gemeente waarin het
monument ligt.
In de aanvraag staan:
• gegevens van het kadaster
• een beschrijving van de exacte plaats waar de werkzaamheden worden uitgevoerd,
aangegeven op een plattegrond
• een omschrijving van de aard van de werkzaamheden (bouwen, ophogen, graven etc.)
• informatie over de omvang en de diepte van de grondwerkzaamheden, aangevuld met
bestek of bouwtekening.
Nadat de aanvraag is ingediend bij B&W en in behandeling is genomen, wordt de volgende
procedure doorlopen:
• de gemeente stuurt de aanvraag door naar de ROB en naar de provincie Utrecht
• de gemeente legt de aanvraag ter inzage gedurende 14 dagen en kondigt dit openbaar aan
(in Houten gebeurt dit in ’t Groentje op de gemeentelijke publicatiepagina)
• vervolgens kan een ieder die daar behoefte aan heeft zijn/ haar mening over de aanvraag
schriftelijk bij de gemeente kenbaar maken (binnen 14 dagen)
• de gemeente stuurt de reacties, eventueel voorzien van commentaar, door naar de ROB
• de gemeente heeft drie maanden na indiening van de aanvraag de tijd om een advies over
de aanvraag aan de ROB uit te brengen. De plaatselijke monumentencommissie wordt om
advies gevraagd.
• De provincie brengt alleen advies uit als het gaat om terreinen buiten de bebouwde kom
• Na ontvangst van het advies van de gemeente en zo nodig provincie neemt de ROB de
aanvraag in behandeling
• De ROB neemt namens de Staatssecretaris binnen enkele weken een beslissing. De
maximale termijn waarbinnen dit dient te gebeuren is 6 maanden na indiening van de
aanvraag, deze termijn kan een keer worden verlengd.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
73

74
• Tegen dit besluit is bezwaar en beroep mogelijk.
Voor alle duidelijkheid: het gaat hierbij om een vergunning die betrekking heeft op de
Monumentenwet. Voor het neerzetten van bouwwerken is meestal ook een bouwvergunning nodig.
Deze bouwvergunning wordt door de gemeente afgegeven en moet apart bij de gemeente worden
aangevraagd. Wel zal de gemeente wachten met het geven van een bouwvergunning totdat de
vergunning in het kader van de Monumentenwet is verleend.
Bij bouwkundige monumenten verlenen B&W de vergunning, maar bij de archeologische monumenten
is dat dus altijd de Minister van OC&W.
Als een eigenaar of beheerder van mening is dat hij/ zij schade lijdt doordat de aanvraag voor een
vergunning wordt afgewezen, of omdat deze onder voorwaarden wordt verleend, dan biedt de
Monumentenwet de mogelijkheid om schadevergoeding aan te vragen bij de Staatssecretaris.
Bron: Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek,
De aanvraag van een monumentenvergunning bij gebouwde (rijks)monumenten
Het is verboden een beschermd monument te beschadigen of te vernielen. Voor andere ingrepen aan
beschermde monumenten is een vergunning vereist. De aanvraag wordt ingediend bij B&W.
Het aanvragen van een vergunning
Een aanvraag voor een monumentenvergunning moet worden ingediend bij burgemeester en
wethouders. Met de aanvraag wordt meegestuurd:
• tekeningen situatie en bestaande en nieuwe toestand
• relevante principe details
• relevante foto’s
• gegevens van het kadaster
Nadat de aanvraag is ingediend en in behandeling is genomen, wordt de volgende procedure
doorlopen:
• de gemeente stuurt na ontvangst van de aanvraag onmiddellijk een afschrift aan de directeur
van de RDMZ en indien het monument buiten de bebouwde kom is gelegen tevens aan
Gedeputeerde Staten
• de gemeente legt de aanvraag ter inzage gedurende 14 dagen en kondigt dit openbaar aan
(in Houten gebeurt dit in ’t Groentje)
• vervolgens kan een ieder die daar behoefte aan heeft zijn/ haar mening over de aanvraag
schriftelijk bij de gemeente kenbaar maken (binnen 14 dagen)
• De gemeentelijke Monumentencommissie adviseert over de aanvraag.
• De RDMZ adviseert binnen 3 maanden, en Gedeputeerde Staten indien het monument
buiten de bebouwde kom is gelegen
• burgemeester en wethouders beslissen omtrent de vergunningaanvraag (tenzij het een
archeologisch monument betreft of een monument dat in gebruik is bij Defensie en tevens
een militaire bestemming heeft). De doorlooptijd bij rijksmonumenten is maximaal 6 maanden
( 3 maanden verlenging mogelijk) en bij gemeentelijke monumenten maximaal 12 weken (8
weken verlenging mogelijk)
• burgemeester en wethouders moeten mededeling doen van de beschikking aan de minister
van OCenW en aan Gedeputeerde Staten
• Bezwaar en beroep is mogelijk
Gekoesterd Erfgoed

Bij gemeentelijke monumenten hoeft er niet geadviseerd te worden door de RDMZ en Gedeputeerde
Staten.
Procedure bij de aanvraag van een aanlegvergunning
Aan waardevolle archeologische terreinen kan een aanlegvergunning gekoppeld worden in het
bestemmingsplan. Aan de aanlegvergunningen kunnen voorwaarden gekoppeld worden aan
schadelijke/ bedreigende werkzaamheden voor het bodemarchief (bijvoorbeeld graafwerk dieper dan
50 cm onder maaiveld). De aanlegvergunning is bedoeld voor niet in de monumentenwet beschermde
archeologische terreinen en voor niet-bouwwerken.
Het aanvragen van een vergunning
De aanvraag voor een aanlegvergunning geschiedt bij B&W.
Nadat de aanvraag is ingediend en in behandeling is genomen, wordt de volgende procedure
doorlopen:
• de gemeente stuurt de aanvraag door naar de Provinciaal archeoloog voor advies
• afhankelijk of de aanvraag in het bestemmingsplan past en of er een voorbereidingsbesluit
geldt, legt de gemeente de aanvraag gedurende vier weken ter inzage en publiceert de
aanvraag op de gebruikelijke wijze
• gedurende de inzage termijn kan een ieder zijn zienswijze schriftelijk kenbaar maken
• de gemeente beslist op basis van het advies van de provinciale archeoloog of en onder
welke voorwaarden de vergunning wordt verleend
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
75

Bijlage IV Afkortingen, begrippen en erfgoedorganisaties
Afkortingen
AMK Archeologische Monumentenkaart
AMZ Archeologische monumentenzorg
AWN Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland
Brrm Besluit rijkssubsidiëring restauratie monumenten
CHER Cultuurhistorische Effect Rapportage
CWK Cultuurhistorische Waardenkaart
Gis-VG Geografisch Informatiesysteem voor Vastgoed
IKAW Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden
MIP Monumenten Inventarisatie Project
PUWC Provinciale Utrechtse Welstands Commissie
PvE Programma van Eisen
RDMZ Rijksdienst voor de Monumentenzorg
RIA Rijksinspectie voor de Archeologie
ROB Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek
KNA Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie
NVvA Nederlandse Vereniging van Archeologen
SNA Stichting voor de Nederlandse Archeologie
Begrippen
Archeologieverordening
Gemeentelijke verordening waarin beleidsregels en uitvoeringsinstrumenten voor
de uitvoering van het gemeentelijk archeologisch monumentenzorgbeleid zijn
vastgelegd.
Archeologisch attentiegebied
In het wetsvoorstel voor wijziging van de Monumentenwet 1988 een gebied dat
archeologisch waardevol is, of naar verwachting, archeologisch waardevol kan
zijn en als zodanig is aangewezen door provinciale staten.
Provinciale staten houden bij vaststelling of herziening van het streekplan
rekening met deze gebieden.
Archeologische Informatiecentrum/Depot voor bodemvondsten
Officiële bewaarplaats van archeologische vondsten en bijbehorende documentatie uit opgravingen.
Iedere provincie beschikt over zo’n erkend depot. Ook een aantal gemeenten beschikken over een
eigen depot op grond van hun opgravingsvergunning volgens de Monumentenwet 1988.
Archeologisch monument
Terrein dat van algemeen belang is wegens de daar aanwezige, voor tenminste
vijftig jaar vervaardigde zaken welke van algemeen belang zijn wegens hun
schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde
76
Gekoesterd Erfgoed

(Monumentenwet 1988).
Archeologische monumentenzorg
Beleid gericht op het behoud van archeologische informatie en in het bijzonder
archeologische vindplaatsen als de fysieke dragers van deze informatie. Indien verstoring of
vernietiging van het bodemarchief plaatsvindt, richt archeologische monumentenzorg zich op het veilig
stellen van de daarin opgeslagen informatie en objecten.
Archis
Landelijk archeologisch informatiesysteem dat gegevens bevat over bekende
vindplaatsen, grondsporen en vondsten en deze gegevens op kaart weergeeft. In
beheer bij de ROB.
Cultuurhistorie
Wetenschap die onderzoekt hoe mensen vroeger leefden, aan de hand van tekenen
in het huidige landschap. Die tekenen bestaan uit:
• historisch bouwkundige gegevens (monumentale huizen, molens, kastelen, gemalen)
• historisch geografische gegevens (turfvaarten, jaagpaden, verkavelingpatronen)
• archeologische resten (terpen, hunebedden, Romeinse castella)
Excessieve kosten
Kosten voor archeologische werkzaamheden in het kader van een bouw- of
inrichtingsproject, die van een zodanige omvang zijn dat de realisatie van het
betreffende project alleen daardoor wordt bedreigd.
Cultuurhistorische Effectrapportage
Notitie waarin naar analogie van de Milieueffectrapportage de effecten van een
voorgenomen ruimtelijke ontwikkeling of inrichtingsplan op de aanwezige
bouwhistorische, historisch-geografische en archeologische relicten worden
beschreven. Vast onderdeel behoren te zijn een beschrijving van de bestaande
situatie en een advies hoe de eventuele schade aan deze relicten kan worden
vermeden of zoveel mogelijk beperkt.
Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden
Door de ROB geproduceerd grootschalig kaartbeeld van heel Nederland waarop
gebieden met een hoge, middelhoge en lage archeologische verwachting zijn
onderscheiden. De kaart is gebaseerd op een statistische bewerking van alle
beschikbare archeologische, bodemkundige en geologische informatie en wordt
regelmatig geactualiseerd. Hoewel de kaart met de grootst mogelijke
zorgvuldigheid wordt samengesteld, representeert deze een verwachtingsbeeld,
waaraan geen conclusies over concrete vindplaatsen kunnen worden ontleend.
Inundatie
Onderwaterzetting of terrein dat onder water is gezet, als hulpmiddel ter verdediging.
Monument
In de Monumentenwet 1988 wordt het begrip monument als volgt beschreven:
1. alle voor tenminste vijftig jaar vervaardigde zaken welke van algemeen belang zijn wegens hun
schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde;
2. terreinen welke van algemeen belang zijn wegens de daar aanwezige zaken als bedoeld onder 1.
Monumentenzorg
Dit is het beleidsterrein dat wordt gevormd door de zorg voor het behoud en herstel van historisch
waardevolle omgeving. Het gaat daarbij om de bescherming van historisch waardevolle kerken,
woonhuizen, boerderijen etc.- de monumenten. Het gaat ook om de bescherming en het herstel van
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
77

grotere gebieden, om waardevolle stads- en dorpsbeelden, om historische landschapsstructuren en
om sporen en resten in de ondergrond – de archeologische monumenten.
Opgraving
Werkzaamheden met het doel om roerende monumenten op te sporen of te onderzoeken, waarbij
verstoring van de bodem optreedt.
Stroomgordel
De zone waarbinnen bedding- en oeverafzettingen van een rivier voorkomen.
Stroomrug
Een stroomgordel die door herhaaldelijke sedimentatie (eventueel geholpen door klink van de
omliggende gronden) hoger in het landschap is komen te liggen.
Verdrag van Valletta (Malta)
Verdrag inzake de bescherming van het archeologisch erfgoed, ondertekend door
de Europese ministers met Cultuur in hun portefeuille op 16 januari 1992. Bij
Rijkswet van 26 februari 1998 (Stb. 196) goedgekeurd voor het hele Koninkrijk.
In werking treding is voorzien voor januari 2005.
Organisaties die zich met monumentenzorg en archeologie bezig houden
Archeologische Werkgroep Leen de Keijzer
Inl: J. van Herwijnen, Boekweit-Oord 42, 3991 XM Houten, tel. 030-6372915
Boerderijenstichting Utrecht:
Herenstraat 28, 3512 KD Utrecht, tel. 030-2343880, www.erfgoed-utrecht.nl
Erfgoed Huis Utrecht:
Herenstraat 28, 3512 KD Utrecht, tel. 030-2343880, www.erfgoed-utrecht.nl
Historische Kring ‘Tussen Rijn en Lek’
Secretariaat: Karpersloot 9, 3993 TN Houten, tel. 030-6377513
Museum Dijkmagazijn De Heul:
Provincialeweg 70, Schalkwijk (bezoekadres, openstelling laatste zondag van de maand)
Rijkdsdienst voor de Monumentenzorg
Broederplein 1, 3703 CD Zeist, tel. 030-6983211, www.rdmz.nl
Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek
Kerkstraat 1, 3811 CV Amersfoort, tel. 033-4227777, www.archis.nl
Stichting Archeologie en Historie Schalkwijk en Tull en ’t Waal
Inl: W. van de Heuvel, tel. 030-6012524
78
Gekoesterd Erfgoed

Bijlage V Literatuur
A. Berben, “Eisen aan archeologische informatie nemen toe”, Malta Magazine #4, najaar 2003.
Bureau Helsdingen/ Stichting 2003 Jaar van de Boerderij, “ Behoud Boerderijen met Beleid. Beleid en
regelgeving met betrekking tot historische boerderijen”, Amsterdam 2002.
CGA i.s.m. VNG, “ Voorbeeldbeleidsplan Gemeentelijke Archeologische Monumentenzorg”,
Amsterdam 2002.
W.A. van Es, W.A.M. Hessing, “ Romeinen, Friezen en Franken in het Hart van Nederland”, Utrecht/
Amersfoort 1994.
Gemeente Almere, Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling, “De schatkamer van Almere. Beleidsnota
Archeologische Monumentenzorg Gemeente Almere 2001-2005”, Almere 2001.
Gemeente Houten/ ArcheoLogic, “Een verkenning van de implementatie van de wet op de
archeologische monumentenzorg in de gemeente Houten”, Houten 2001.
Gemeente Houten/ Rakké, P. “ Index Bomen Bijzondere waarde”, Houten 2002.
Gemeente Houten/ Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, “Archeologie Houten.
Inpassing archeologische vindplaatsen in een Vinex-locatie”, 1995.
Prof.dr.N.J.M. Nelissen / Nationaal Contact Monumenten / Nationaal Restauratiefonds / Rijksdienst
voor de Monumentenzorg, “ Monumentenzorg in de praktijk”, Nijmegen 1997-2002.
Provincie Utrecht, “Niet van Gisteren. Cultuurhistorische hoofdstructuur van de provincie Utrecht”,
Utrecht 2002.
RAAP-rapport 815, “Kasteel Schonauwen. Een Archeologisch weerstands- en booronderzoek,
Amsterdam 2002.
Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek, “Archeologiebalans 2002”, Amersfoort 2002.
Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek, “ De Monumentenwet en archeologische
rijksmonumenten. Informatie voor eigenaren, beheerders en gebruikers”, Amersfoort 2000.
Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek/ Gemeente Houten, O. Wttewaall, “Houten. Het
kasteel, de put en het paard. Archeologische Routes in Nederland 37”, Amersfoort 2002.
J. Smits, O.Wttewaall, “Houten. Historische bebouwing. Monumenten Inventarisatie Provincie
Utrecht”, Zeist 1991.
J. Smits, O.Wttewaall, “Houten. Ontstaan en groei. Monumenten Inventarisatie Provincie Utrecht”,
Zeist 1988.
J. Smits, O.Wttewaall, “Inventarisatie historische bebouwing gemeente Houten”, Houten 1987.
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
79

Stichting voor de Nederlandse Archeologie, Archeo-brief 25 “Malta special”, winter 2003.
Chris Will, “Sterk water. De Hollandse Waterlinie”, Utrecht 2002.
O.Wttewaall, Herinventarisaties gemeentelijke monumenten 1996 en 2003.
O.Wttewaall, “Veel vertier en doortogt, een greep uit de geschiedenis van Houten”, Schalkwijk, 't Goy
en Tull en 't Waal, Houten 1999.
80
Gekoesterd Erfgoed

Bijlage VI Raadsbesluit
Nota Monumenten en Archeologie - Gemeente Houten
81

82
Gekoesterd Erfgoed