KIJK Geschiedenis 5

ZON, ZEE, ZEDELIJKHEID
Badkleding heeft steeds
minder om het lijf
JEZUS CHRISTUS
De man achter ’s werelds grootste religie
LEONARDO
DA VINCI
Overschat of
echt geniaal?
VECHTEN
VOOR VRETEN
Vlaamse strijd voor
betaalbaar voedsel
Het resultaat van
50 jaar graven
BRABANTSE
SCHATTEN

Scheveningen, 1963. Een kwallenplaag teistert
de strandgangers, een getroffen baadster wordt
behandeld met verdunde ammoniak. Een tafereel
als dit was enkele jaren eerder nog ondenkbaar.
Niet dat er toen geen kwallen waren; men ging tot
in de jaren vijftig simpelweg niet zo schaarsgekleed
naar het strand. Lees vanaf pagina 20 hoe de
badmode vanaf het eind van de negentiende
eeuw veranderde.
2 GESCHIEDENIS 5 . 2024
HAAGS GEMEENTEARCHIEF

VOORWOORD
Pracht en praal
Onlangs was ik in Venetië. Het was er door de regen nog natter dan normaal, maar de stad werd
er niet minder fascinerend van. Zo telt la città sull’acqua (de stad op het water) maar liefst 118
kerken. Van de Santa Maria Gloriosa dei Frari tot de Madonna dell’Orto en van de San Giorgio
Maggiore tot de blingblingste van allemaal, de Basilica di San Marco.
Schuifelend door laatstgenoemde basiliek - schouder aan schouder met mijn medetoeristen,
me vergapend aan alle peperdure tierlantijnen - dwaalden mijn gedachten af naar het coverartikel
van deze KIJK Geschiedenis en de man die daarin de hoofdrol speelt. Wat, zo vroeg ik me af, zou
de ‘grondlegger’ van het christelijke geloof – de in bepaalde opzichten toch heel gewoon gebleven
Jezus van Nazareth – gevonden hebben van al deze pracht en praal?
We zullen het nooit weten. En er zijn over de man achter dit geloof (dat met naar schatting 2,4
miljard aanhangers nog steeds het grootste ter wereld is) ook belangrijkere vragen te stellen. Want
wie was Jezus van Nazareth nou echt? Hoe kan het dat zijn kerk iets anders uitdraagt dan wat hij
zélf geloofde? En wat weten we eigenlijk van de tijd waarin hij leefde? Vragen waar we, historisch
gezien zo goed als mogelijk is, antwoord op proberen te vinden in een fantastisch verhaal van
Maarten Muns (vanaf pagina 14). Dat en nog veel meer in deze editie van KIJK Geschiedenis.
Als altijd, veel leesplezier.
André Kesseler
Hoofdredacteur
Nog geen
abonnee?
Bekijk de aanbieding
op pagina 67!
COVER: ANDREY MIRONOV/WIKIMEDIA
Cover: portret van Jezus Christus op
basis van de lijkwade van Turijn.
Fragment van Het laatste avondmaal
van Leonardo da Vinci. Na nog geen
twintig jaar begon dit werk al af te
bladderen. Lees meer vanaf pagina 24.
GESCHIEDENIS 5 . 2024 3

Inhoud
6 Schatkamer Oss
Al sinds 1974 speuren archeologen van de Universiteit
Leiden in de gemeente Oss naar bijzondere vondsten.
Waarom juist daar? En wat heeft vijf decennia onderzoek
in de Brabantse bodem ons geleerd over hoe
mensen er vroeger leefden?
12 Historisch nieuws
De ‘rijke’ Loden Lady uit Romeins Nijmegen blijkt een
gewone vrouw te zijn geweest, Ludwig van Beethoven
had toch een loodvergiftiging – en meer actuele historie.
6
14 De Jezusrevolutie
Jezus stierf aan het kruis. Op zich is dat nog niet zo
bijzonder, want destijds werden wel meer mensen op
deze gruwelijke manier geëxecuteerd. Maar bij Jezus
van Nazareth leidde dit in korte tijd tot het ontstaan van
een wereldreligie. Hoe zit dat?
20 Zon, zee en zedelijkheid
Het strand heeft altijd al mensen gelokt, maar die
badgasten gingen vroeger wel anders gekleed dan nu.
Van volledig gedekt tot (bijna) niets om het lijf; zo
veranderde een zomers strandbezoek sinds het einde
van de vorige eeuw.
24 Genie of toch nie?
Razendsnel afbladderende kunstwerken, onmogelijk
te realiseren uitvindingen... Leonardo da Vinci sloeg
regelmatig de plank mis. Was de Italiaanse kunstenaar
en uitvinder, die alom wordt gezien als een van de
briljantste mensen ooit, wel echt zo geniaal als we
allemaal denken?
14
30 De magie van Mona Lisa
Meer dan vijf eeuwen oud is ze, maar nog altijd trekt
Mona Lisa volle zalen. Sterker nog, het Louvre kan de
stroom Mona Lisa-bezoekers bijna niet meer aan. Wat is
toch de aantrekkingskracht van de glimlachende dame?
32 Spijzenslag
Een snel groeiende bevolking, een kwakkelende textielindustrie
en een overheid die aarzelt om in te grijpen.
Voeg daar nog een snufje internationale problematiek
aan toe, en voilà, je hebt het recept voor het voedseloproer
dat in 1854 uitbrak in Sint-Niklaas.
30
4
GESCHIEDENIS 5 . 2024

38
36 Historische vragen
Hoelang kunnen de piramides in Egypte blijven staan?
Waar komt de term ‘broodje aap’ vandaan? Was Albert
Einstein echt een langzame leerling? En meer geschiedenisvragen
beantwoord.
38 Gezocht én gevonden
In december 2023 werd Desi Bouterse definitief veroordeeld
voor zijn betrokkenheid bij de Decembermoorden
van 1982. Sindsdien is de Surinaamse oud-president
spoorloos. Zijn geval is niet uniek. De recente historie
kent meer voorbeelden van klopjachten op politieke
criminelen.
44 Diva op doorreis
Met een stoet bedienden trok de steenrijke Alexine
Tinne uit Den Haag halverwege de negentiende eeuw
door Afrika. Geen westerse vrouw had er ooit zo ver
gereisd en niemand had ook een haar eigen ledikant
meegenomen naar de Sahara. Maar ze kon het uiteindelijk
niet navertellen.
44
50 Kampeermores
Nederlanders zijn onverbeterlijke
kampeerders.
Dat waren ze
in de jaren veertig en
vijftig ook al, maar
wel met iets andere
manieren dan nu.
Over ‘hoogst ongewenschte
toestanden’,
‘de deugd der schroomheid’
en een heus kampeerpaspoort.
52
52 Wat als de neanderthaler er nog was?
Ongeveer 40.000 jaar geleden stierf de neanderthaler
uit. Hoe zou de geschiedenis zijn verlopen als onze
‘neef’ was blijven bestaan? Zouden we elkaars grootste
concurrenten zijn geweest, of was er misschien wel iets
moois ontstaan tussen onze soorten?
58
58 Ingenieur, landverrader, spion, ketter?
In 1613 neemt de Spaanse koning Filips III een Nederlandse
waterbouwkundige in dienst om de overstromingen
in Mexico-Stad te bestrijden. Het plan van
deze Adriaan Boot om de voormalige hoofdstad van
de Azteken te beschermen met windmolens, dijken en
sluizen wordt afgewezen. Uiteindelijk komt Boot zelfs
in handen van de inquisitie.
64 Media
De geschiedenis van de vrouw samengevat in honderd
voorwerpen, de verhalen achter de psychiatrische
begraafplaats van het Limburgse Rekem, en meer
boeken en tentoonstellingen die de moeite waard zijn.
66 Volgende keer
GESCHIEDENIS 5 . 2024
5

VRIJE TIJD
Een dagje strand zag er een eeuw
geleden heel anders uit dan nu
Zon, zee en
zedelijkheid
Het strand heeft altijd al mensen gelokt, maar die badgasten
gingen vroeger wel anders gekleed dan nu. Van volledig bedekt
tot (bijna) niets om het lijf: zo veranderde een zomers
strandbezoek sinds het eind van de negentiende eeuw.
TEKST: BERRY OVERVELDE
Twee ‘matroosjes’ op het strand bij Den Haag.
Halverwege de negentiende eeuw werd het
matrozenpakje voor kinderen een heus modeverschijnsel.
Eerst onder de elite in Engeland, later
werd het miniatuuruniform ook omarmd door de
gegoede burgerij aan onze kant van de Noordzee
(rond de eeuwwisseling zelfs door ‘de massa’).
Het matrozenpakje groeide daarbij uit van een
strandoutfit tot dagelijkse kinderkleding die ook
naar school gedragen kon worden.
HAAGS GEMEENTEARCHIEF
20
GESCHIEDENIS 5 . 2024

DELHEZ OOSTENDE/BEELDBANK KUSTERFGOED HAAGS GEMEENTEARCHIEF
Geen badkleding bij deze strandgangers rond 1890.
Dat had ook weinig zin, want tot het eind van de
negentiende eeuw konden maar weinig mensen
zwemmen. En áls ze het al konden, deden ze dat
vooral in sloten, plassen en vaarten – een stuk veiliger
dan in zee. Daar kwam voor vrouwen bij dat de zedelijkheidsvoorschriften
comfortabel zwemmen onmogelijk
maakten. Er mocht lange tijd vrijwel geen huid
getoond worden (bij mannen mocht meer, maar was
een ‘blote bast’ ook uit den boze). En met enkellange
gewaden was pootjebaden het hoogst haalbare.
Een keurige familie geniet rond 1900
van een zonnige dag op het strand van
het (destijds) mondaine Middelkerke.
Ook hier het populaire matrozenpak,
en bij de volwassenen is heel weinig
blote huid te zien. Plannen om te gaan
zwemmen had dit gezin vermoedelijk
niet. Anders hadden ze badkledij en
handdoeken kunnen huren bij de kar
achter hen, waarop ‘Costumes’ staat
geschreven.
GESCHIEDENIS 5 . 2024
21

ZEVENTIENDE EEUW
Adriaan Boot, een Nederlandse
waterdeskundige in Spaans Mexico
Ingenieur,
landverrader,
spion, ketter?
In 1613 neemt de Spaanse koning Filips III een
Nederlandse waterbouwkundige in dienst om de
overstromingen in Mexico-Stad te bestrijden. Het
ingenieuze plan van deze Adriaan Boot om de
oude hoofdstad van de Azteken te beschermen
met Nederlandse windmolens, dijken en sluizen
wordt echter afgewezen. Uiteindelijk komt Boot
zelfs in handen van de inquisitie.
TEKST: TEAKE ZUIDEMA
THOMAS KOLE
58
GESCHIEDENIS 5 . 2024

I
n 1614 maakt Adriaan Boot, in
een Spaans galjoen, een door
zware stormen geplaagde oversteek
van het Spaanse Sevilla
naar de Mexicaanse havenstad
Veracruz. Van daaruit maakt de
jonge Nederlandse waterbouwkundige
een lange tocht op de rug van
een muilezel door de wouden en de
bergen van Mexico. En in november
van dat jaar arriveert hij eindelijk, uitgeput
in Mexico-Stad.
Boot is voor een vorstelijk salaris ingehuurd
door de koning van het Spaanse
Rijk om Mexico-Stad te redden. Deze
plaats, gebouwd op de ruïnes van
de voormalige Azteekse hoofdstad
Tenochtitlan, wordt regelmatig overspoeld
door het water van het Texcocomeer.
Maar Boot stuit in Mexico op een
muur van wantrouwen. Waarom zou
zo’n Nederlander slagen waar Spaanse
ingenieurs faalden? Bovendien zijn
Spanje en Nederland op dat moment al
jarenlang in oorlog. Is die Boot nu een
landverrader of een spion?
Ondanks deze onzekere omstandigheden
begint de Nederlander voortvarend
met het verkennen van de stad.
Hij weet niet dat hij Mexico nooit meer
zal verlaten.
Azteeks watermanagement
Zo’n honderd jaar voor Boot in Mexico
arriveerde, gaf conquistador Hernán
Cortés in een brief aan vorst Karel V
uitdrukking aan zijn bewondering voor
de Azteekse hoofdstad Tenochtitlan:
“We hebben het met onze eigen ogen
gezien en zijn zo vervuld met verbazing,
dat we niet in staat zijn de realiteit ervan
echt te doorgronden.” Die verbazing
was logisch. Tenochtitlan was met
meer dan 300.000 inwoners aanzienlijk
groter dan welke Spaanse stad dan ook.
Alleen al de centrale markt van de stad
was, zo noteerde Cortés, tweemaal zo
groot als die van Salamanca.
Tenochtitlan lag op een eiland midden
in het Texcocomeer. Dat eiland was via
vier dijken verbonden met het vasteland.
In die dijken – volgens Cortés zo
breed als tien paarden naast elkaar –
waren bruggen gebouwd die iedere
avond werden opgehaald om de stad
te beschermen. In het water rondom
de stad lagen de chinampas, drijvende
tuinen waarop de Azteken maïs, bonen
en groenten verbouwden. Vanaf de
westelijke oever van het meer kwam
vers water via een 4 kilometer lang
aquaduct de stad binnen. Tenochtitlan
zelf was doorsneden door kanalen die
het regenwater afvoerden en het transport
van goederen per kano mogelijk
maakten.
Kortom, de Azteken waren meesters
in watermanagement. Naast de dijken,
de ophaalbruggen, de aquaducten en
de chinampas, bouwden ze ook nog
irrigatiekanalen, navigatiekanalen,
sluizen en afwateringssystemen. Het >
Nederlander Thomas Kole maakte deze
reconstructie van Tenochtitlan, een
door talloze kanalen doorsneden stad te
midden van het Texcocomeer, dat op zijn
beurt in een vallei lag waar water geen
kant op kon. Goed watermanagement
was hier dus bittere noodzaak.
GESCHIEDENIS 5 . 2024
59

MEDIA
Welke boeken en
andere media zijn
de moeite waard?
Kwakzalfboer
Peter Stegeman was vanaf het eind
van de negentiende eeuw bekend in
heel Nederland. Misschien niet onder
zijn eigen naam, maar wel onder zijn
‘artiestennaam’: het Staphorster
Boertje. Van heinde en verre kwamen mensen bij hem op
bezoek, in de hoop verlost te worden van de meest uiteenlopende
kwalen. “Zonder onderzoek, maar alleen door vragen,
is de pseudo-dokter spoedig achter de kwaal, en geeft altijd
hoop op volslagen beterschap”, schrijft de Limburgse Koerier
bijvoorbeeld in januari 1895 over het fenomeen. Tot in de
hoogste kringen genoot hij aanzien – al had hij haast evenveel
tegenstanders als bewonderaars. Zo trok de Vereeniging tegen
de Kwakzalverij jarenlang tegen hem ten strijde en werd hij
meermaals veroordeeld wegens het onbevoegd uitoefenen
van de geneeskunde. Niettemin bleef hij tot aan zijn dood in
1922 druppels, poeders, pillen en zalfjes voorschrijven, laat
Wim Coster zien in deze biografie.
Het befaamde Staphorster boertje – Over kwakzalvers, kooplieden
en kruidendokters • Wim Coster • WBooks • € 24,95
Van tupperware
tot typemachine
Achter het
meesterwerk
De Duits-Franse kunsthistoricus Annabelle Hirsch selecteerde
honderd objecten die samen de geschiedenis van
‘de vrouw’ illustreren. Het oudste is een 30.000 jaar oud
dijbeen dat genezen was van een fractuur. Volgens de
beroemde antropologe Margaret Mead blijkt uit het feit
dat deze kwetsuur kon genezen dat er iemand (waarschijnlijk
een vrouw) was die voor deze persoon zorgde.
En daarmee vormt het bot volgens haar een vroeg bewijs
van beschaving. Onder de meer eigentijdse voorwerpen
in dit boek vinden we bijvoorbeeld de menstruatiecup,
typemachine, Rabbit Pearl-vibrator, tupperware en een
poster van Golda Meïr, een van de eerste vrouwelijke
regeringsleiders ter wereld.
Toen ze over haar plan voor dit boek vertelde, noteert
Hirsch in de inleiding, proestte een oudere man het uit:
“‘Vrouwen en objecten? Maar vrouwen zijn objecten!’ (…)
Alsof vrouwen inderdaad lange tijd niet invloedrijker en
betekenisvoller zijn geweest dan een vaas die ter decoratie
in een hoekje werd gezet en soms met iets (een baby)
werd gevuld”, aldus Hirsch. “Vrouwen hebben altijd al
een bijdrage geleverd. De objecten waarvoor ze vaak
werden aangezien (…) getuigen daarvan: van deze kant
van de geschiedenis die te lang over het hoofd is gezien.”
De geschiedenis van de vrouw in 100 voorwerpen
• Annabelle Hirsch • Podium • € 34,99
Geesje en Anna Kwak: hun namen
doen bij niet zoveel mensen een
belletje rinkelen, hun beeltenissen
wel – in elk geval bij kunstliefhebbers.
Zij waren de meisjes,
dromerig en gehuld in een Japans
gewaad, die kunstschilder George
Hendrik Breitner vastlegde in zijn
schilderijenreeks Meisje in kimono. In totaal maakte de kunstenaar
dertien van deze doeken. Aanvankelijk was niet
iedereen te spreken over de schilderijen, sommigen vonden
ze zelfs aanstootgevend. Critici noemden de meisjes “vrouwmenschen
van verdacht uiterlijk en ongegeneerd van houding”.
Tegenwoordig worden deze werken alom geprezen.
Maar wie waren de zusjes Kwak? Zoals bij zoveel personen
die model stonden voor beroemde schilderijen het geval
is, weten mensen maar weinig van Geesje en Anna. Rijksmuseum-conservator
Jenny Reynaerts brengt daar met dit
boek verandering in. Ze ontdekte dat de modellencarrière
van de twee slechts een maand heeft geduurd, en dat ze
daarna bewogen levens hebben geleid. Zo maakten ze de
goudkoorts en de Boerenoorlog in Zuid-Afrika mee, en
de Great San Francisco Earthquake van 1906.
Geesje en Anna – De wereld van Breitners beroemde
modellen * Jenny Reynaerts * Rijksmuseum * € 25,-
64 GESCHIEDENIS 5 . 2024

Krankzinnige verhalen
Aafke Romeijn en Bram Ieven, allebei schrijver en
muzikant, stuitten tijdens een wandeling op een
begraafplaats in Rekem, waar maar liefst 1800
patiënten van een psychiatrisch ziekenhuis begraven
liggen. Het Nederlands-Belgische koppel duikt voor
de podcast Monsters in het bos in de verhalen achter
de graven. Zoals dat van Louis Nauwelaers. In de
Tweede Wereldoorlog belandde hij in een concentratiekamp.
Hij overleefde de oorlog, maar van een
echte bevrijding was voor hem geen sprake: naderhand
werd hij domweg teruggestuurd naar het
‘krankzinnigeninstituut’. Romeijn en Ieven maken
met persoonlijke verhalen als de zijne invoelbaar hoe
psychiatrische patiënten vroeger behandeld werden –
en dat levert geen fraai beeld op. Het feit dat het duo
zelf ook ervaringen heeft
met mentale problemen
en de geestelijke gezondheidszorg,
geeft de podcast
een extra laag. Zo
ontstaat niet per se vrolijk
stemmend, maar wel
boeiend portret van de
psychiatrische zorg door
de jaren heen.
Monsters in het bos • Aafke Romeijn en Bram Ieven
• KRO-NCRV • O.a. via Spotify en Apple
Wat een eeuw
De wentelende eeuw, zo heet het nieuwste deel in de
reeks Algemene geschiedenis van Nederland. Een toepasselijke
titel? Lange tijd werd gedacht dat de negentiende
eeuw in Nederland een beetje saai was. Zeker
in vergelijking met de zeventiende, die uitentreuren
beschreven en opgehemeld werd. Emeritus hoogleraar
geschiedenis Nick van Sas laat in dit mooie overzicht
zien dat de negentiende eeuw wel degelijk een
periode vol grote gebeurtenissen en ontwikkelingen
was. Van de Frans-Bataafse tijd (en het afschudden
ervan) tot de Belgische onafhankelijkheid van 1830
en het Europese revolutiejaar 1848, en van de emancipatie
van vrouwen,
arbeiders en katholieken
tot een veranderende rol
op het Europese toneel
als koloniale mogendheid.
Niks saai dus. De
negentiende eeuw was
in de woorden van Van
Sas ‘veelzijdig en veelkantig’.
De wentelende eeuw
– De geschiedenis van
Nederland 1795-1914
• Nick van Sas
• Prometheus • € 34,99
Manahahtáanung of
Nieuw Amsterdam?
Getipt: tentoonstellingen
in Nederland en Vlaanderen
Vier eeuwen geleden kwamen de eerste Nederlandse kolonisten
aan in het huidige New York. Een expositie over dit gedeelde verleden,
in samenwerking met het Museum of the City of New York en
vertegenwoordigers van de Lenape (de oorspronkelijke bewoners).
Amsterdam Museum, Amsterdam – t/m 10 november
amsterdammuseum.nl
Een gewilde vluchteling
Meermaals reisde Albert Einstein via Antwerpen tussen Europa en
Amerika. Voor het laatst in 1933, toen hij Duitsland definitief ontvluchtte.
Deze tentoonstelling draait om de band die hij had met
Antwerpen, België en de Red Star Line.
Red Star Line Museum, Antwerpen – t/m 8 september
redstarline.be
Beroofd
Een ‘duo-expo’ over Joodse culturele eigendommen, en wat het
verlies ervan tijdens WO II betekende voor de overlevenden en
nabestaanden. Op twee locaties tegelijk.
Joods Museum en Nationaal Holocaustmuseum, Amsterdam
– t/m 27 oktober
jck.nl
Bellum et Artes
Tijdens de Dertigjarige Oorlog (1618-1648), waar een groot deel van
Europa bij betrokken was, werd kunst een propagandamiddel voor
de strijdende partijen. Maar ook op andere manieren beïnvloedden
bellum et artes (oorlog en kunst) elkaar, toont deze expo.
Huis van de Europese geschiedenis, Brussel – t/m 12 januari 2025
historia.europa.eu
Paestum
Ruim 200 voorwerpen uit Paestum, de Romeinse ‘stad van godinnen’
aan de Baai van Salerno, zijn nu te zien in Leiden. Daaronder
beschilderde grafwanden, tempelornamenten, beeldjes en meer.
Rijksmuseum van Oudheden, Leiden – t/m 25 augustus
rmo.nl
BERTRAM KALISCH/AMSTERDAM MUSEUM
GESCHIEDENIS 5 . 2024
65