Wetenschap@OLVG Verpleegkunde mei 2024

wetenschapsblad OLVG jaargang 12 | no. 15 | mei 2024
WETENSCHAP
@OLVG Verpleegkunde
Geschiedenis van
verpleegkundige
zeggenschap
Het effect van het besturingsmodel op de
zeggenschap van verpleegkundigen
Critically
Appraised Topic
Words have power:
positief taalgebruik op
de verpleegafdeling
Een CineCare
Beraad
Met elkaar in gesprek
aan de hand van film
Amsterdamse
mentaliteit en
ambitie
Interview met Pien Beltman,
Raad van Bestuur

In deze editie
4
Geschiedenis
van verpleegkundige
zeggenschap
Sanne Hesp-Schutte heeft in 2023 haar thesis geschreven
over het effect van het besturingsmodel op
de zeggenschap van verpleegkundigen. We duiken
met haar in de geschiedenis en de toekomst.
Amsterdamse
mentaliteit,
complexe
vraagstukken en
ambitie
6
Pien Beltman is in augustus 2023 begonnen als lid
van de raad van bestuur. Wij vroegen haar hoe ze de
eerste periode in OLVG heeft beleefd, wat haar visie op
verpleegkundig onderzoek & zeggenschap is, en wat
haar ambities zijn.
Beoordeel ons blad
Help ons Wetenschap@OLVG Verpleegkunde te
verbeteren, door ons lezersonderzoek in te vullen.
Dit doe je door de QR code te scannen.
Daarmee maak je kans op een VVV bon van €20.
Alvast bedankt!
Een CineCare
Beraad
28
Een film kijken om je werk te verbeteren? Bij een CineCare
Beraad kan het! Zorgprofessionals gaan aan de hand van
een film met elkaar in gesprek. Het doel? Inzicht krijgen in de
eigen professionele moraal en ethisch handelen.
WETENSCHAP@OLVG • 2

Redactioneel
Zeggenschap, protest
en inspireren
Verpleegkundig
Onderzoek:
Een middag vol
inspiratie en
interactie
22
Op woensdag 15 november 2023 vond het mini-symposium
Verpleegkundig Onderzoek plaats. Dit jaar
was het thema: Patiënt en familie als partners. Sietske
Bos van de Patiëntenraad OLVG sprak dit evenement
als dagvoorzitter kundig aan elkaar.
En verder
8 Critically Appraised Topic: Babymassage als
aanvulling op fototherapie bij hyperbilirubinemie
10 Telefonische follow-up van oudere patiënten door
verpleegkundig specialisten spoedeisende hulp:
een haalbare interventie
11 Kwartet onderzoekers
16 Critically Appraised Topic: Words have power: Positief
taalgebruik op de verpleegafdeling
18 Epidemiologica: Mixed methods
20 Critically Appraised Topic: Intermitterend
katheteriseren versus een verblijfskatheter bij
postpartum urine residu
23 Genomineerden verpleegkundige afstudeerprijzen
2023
26 Critically Appraised Topic: Prehydratie, nuttig of
nutteloos?
30 Ouders als zorgpartner, nieuwe rollen voor de
zorgprofessional
31 In het kort
Op 5 maart 2024 lees ik een nieuwsbericht van de
V&VN, ‘Meer dan helft zorgprofessionals wil meer
zeggenschap’. Een bericht over de resultaten van een
nulmeting van Monitor Zeggenschap waarvoor binnen
OLVG onder alle verpleegkundigen een oproep
is gedaan. Ik besef me dat zeggenschap in de zorg
al een item was in mijn leerlingentijd in de jaren 80,
waar ik toen meedeed aan het protest genoemd: De
witte woede. In de editie van Wetenschap@OLVG 2021
vertelde Bianca Buurman hierover en adviseerde:
‘Niets over ons, zonder ons!’. Dit nadat in de COVID-19
crisis verpleegkundige zeggenschap pijnlijk onzichtbaar
bleef.
Inmiddels hebben we in OLVG een leergang verpleegkundige
zeggenschap en een verpleegkundige staf
waar alle verpleegkundigen in OLVG automatisch lid
van zijn, met een verpleegkundig stafbestuur. Sinds 1
juli 2023 is de Wet Zeggenschap in de zorg van kracht
gegaan. Hele mooie ontwikkelingen, die we moeten
blijven monitoren door middel van onderzoek. Hoe
staan we er nu eigenlijk voor in OLVG met de beleving
van verpleegkundigen ten aanzien van zeggenschap?
Wat heeft dat te maken met het gekozen
besturingsmodel en wat kunnen we leren van de geschiedenis
over ontwikkelingen hierin? Hierover interviewden
we onderzoeker Sanne Hesp-Schutte voor
een verhelderend historisch essay. In het licht van
deze onderwerpen interviewden we onze nieuwe lid
van de Raad van Bestuur, Pien Beltman. Zij deelt haar
visie op het belang van zeggenschap, verpleegkundig
onderzoek en duo-functies met ons.
Kijkend naar mijn tijd bij OLVG, kan ik beamen dat ik
als onderzoeker zeggenschap heb ervaren over de
inhoud en uitvoering van ons vak door het kunnen
publiceren van onderzoeksresultaten en het participeren
in deze redactie vanaf het begin. In deze editie
vind je nog meer inspirerende voorbeelden van collega’s
die zeggenschap pakken door onderzoeksbevindingen
met ons te delen. Door het schrijven van
een CAT, het publiceren van onderzoeksresultaten
en last but not least: hun onderzoek in te dienen voor
wetenschapsprijzen en te presenteren op symposia.
Trots op deze collega’s! Laat je inspireren en wie weet
sta jij in de volgende editie.
Mireille Stelwagen,
hoofdredacteur
Wetenschap@OLVG
Verpleegkunde
WETENSCHAP@OLVG • 3

Historie
Geschiedenis van
verpleegkundige
zeggenschap
Sanne Hesp-Schutte schreef in 2023 haar thesis
over het effect van het besturingsmodel op de
zeggenschap van verpleegkundigen. We duiken met
haar in de geschiedenis en de toekomst.
Sanne Hesp-Schutte, gespecialiseerd verpleegkundige en operationeel manager Interne
geneeskunde, Hematologie, Oncologie, OLVG
Hugo Schalkwijk, Conservator Historisch college Florence Nightingale Instituut, adviseur
V&VN, Onderzoeker Fontys Hogeschool en promovendus Universiteit van Amsterdam
Simone Priester-Vink, Eindredacteur Wetenschap@OLVG Verpleegkunde
Zusters onder de bogen
Het beeld van de verpleegkunde is verbonden
met het idee van de roeping.
Dat komt onder andere door de historische
roots van het beroep. De katholieke
‘Zusters onder de bogen’ stonden
bijvoorbeeld aan de basis van verschillende
ziekenhuizen die we vandaag de
dag kennen, zoals ons eigen OLVG. De
nonnen die in deze ziekenhuizen werkten,
deden dat vanuit de roeping van
hun geloof, dus vaak onbetaald. Ook in
de seculiere (afstappen van religie, red.)
verpleging, dat aan het einde van de
19e eeuw opkwam, waren de salarissen
laag. Dat had veel te maken met het
feit dat de verpleging toen ook al voor
een groot deel uit vrouwen bestond, en
vrouwen hadden toen een andere positie
op de arbeidsmarkt dan nu. Sanne:
‘Het is goed om bij onze verpleegkundige
geschiedenis stil te staan, zo is het
belangrijk om vast te stellen dat vrouwen
vroeger meestal stopten met werken
als ze trouwden. Dat gebeurde tot
diep in de jaren ’70’. Het leeuwendeel
van het werk aan het bed werd gedaan
door (leerling-)verpleegkundigen die
maar enkele jaren in dienst waren. In
de afgelopen decennia zien we dat het
gangbaar is geworden dat vrouwen hun
hele carrière, tot aan hun pensioen, als
verpleegkundige blijven werken. Dit
heeft de ontwikkeling van een professionele
identiteit beïnvloed en ook de
kansen voor vrouwen om bijvoorbeeld
in bestuursfuncties terecht te komen.
Een meer bedrijfsmatige
aanpak
Na de jaren ’50 is er een kentering gekomen.
Ziekenhuizen werden steeds
groter en complexer, veel verpleegkundig
directrices waren daar niet
tegen opgewassen. Men vond dat een
ziekenhuis vanuit een bedrijfskundige
blik bestuurd moest worden. De
verpleegkundige viel in de meeste
ziekenhuizen in de jaren ’70 en ’80
weg uit het bestuur en de arts en econoom
bleven over. Zij beslisten over
verpleegkundigen, terwijl deze laatste
groep verreweg het grootst is binnen
het ziekenhuis. Sanne: ‘In mijn thesis
heb ik gekeken naar de besturingsmodellen
van ziekenhuizen in de periode
tussen 1995 en nu. Daaruit concludeer
ik dat door deze ontwikkeling in Nederland
de zeggenschap van artsen in
de afgelopen decennia is toegenomen,
in tegenstelling tot de zeggenschap
van verpleegkundigen.’
Thesis
‘De 2 grote thema’s van mijn thesis
waren zeggenschap en besturingsmodellen,
voornamelijk gericht op OLVG.
Ik heb in het besturingsmodel gekeken
hoe de ontwikkeling was de afgelopen
jaren. En wat dat zegt over de organisatiestructuur
en cultuur. Voor zeggenschap
heb ik eerst een lange tijd
gezocht naar een goede vertaling naar
het Engels. Dat werd uiteindelijk: nurse
decisional involvement, verpleegkundige
besluitvormingsbetrokkenheid, misschien
niet zo pakkend, maar ik denk
wel het meest passend.
Mijn thesis bestaat uit een stuk theorie
en uit praktijkonderzoek. Ik heb
het werkbelevingsonderzoek gebruikt
en heb zelf onderzoek gedaan door
een vragenlijst uit te zetten. Om de
besluitvormingsbetrokkenheid van verpleegkundigen
te meten heb ik een vragenlijst
gestuurd naar alle verpleegkundigen
en verpleegkundig specialisten
in OLVG. Ik heb er bewust voor gekozen
om deze vragenlijst daarnaast ook uit
te zetten onder alle leidinggevenden
van OLVG (teamleiders, OM-ers, BM-ers
en de raad van bestuur). Ik heb in kaart
gebracht of verpleegkundigen nu betrokken
zijn bij de besluitvorming met
betrekking tot verschillende onderwerpen,
en of ze dat zouden willen in een
gewenste situatie.
Ik zie in mijn onderzoek herkenbare
belemmeringen of bevorderingen terugkomen.
De bekende zijn tijd, ruimte
en randvoorwaarden. Maar ook het positioneren
van verpleegkundigen en de
mogelijkheden die je daarin hebt. Een
bevorderende factor bestaat uit verpleegkundige
rolmodellen. Met andere
woorden: voelen verpleegkundigen zich
vertegenwoordigd in de lagen boven
WETENSCHAP@OLVG • 4

Sanne Hesp-Schutte
hen? Zien zij daarin mensen waardoor
ze denken die functies later ook te kunnen
uitoefenen?’
Aanbevelingen voor gedeelde
besluitvorming
‘Een belangrijke uitkomst in mijn onderzoek
is dat er een grote wens is naar
gedeelde besluitvorming. Om dit veel
meer met elkaar en gelijkwaardig in te
richten. Verpleegkundigen willen beter
betrokken worden en meer ervaren dat
er gedeelde besluitvorming is. Daar
kunnen we nog verdere stappen in maken
in OLVG.
In mijn aanbevelingen, geef ik hier een
aantal tips over. Onder andere om na
te denken over een besturingsmodel
dat als basis heeft: gedeelde besluitvorming
en besluitvorming vanuit gelijkwaardigheid.
Een andere belangrijke
ontwikkeling die kan bijdragen aan de
zeggenschap van verpleegkundigen is
het positioneren van verpleegkundigen
op alle niveaus. Dit zorgt dan automatisch
voor meer zichtbare verpleegkundige
rolmodellen wat een extra bevorderend
effect heeft op de zeggenschap.
Het is wel goed om vast te stellen dat
deze veranderingen niet alleen zitten
in het besturingsmodel, maar ook in de
leiderschapsstijl en de organisatiecultuur
van OLVG.’
Toekomst
‘Ik denk dat we in OLVG trots mogen
zijn op onze verpleegkundige zeggenschapsgeschiedenis,
met een start van
het Verpleegkundig Staf Convent bijna
20 jaar geleden en sinds drie jaar een
verpleegkundig stafbestuur (VSB). Het
is belangrijk dat niet alleen het VSB,
maar alle verpleegkundigen laten zien
wat onze toegevoegde waarde is, in
de zorg, op de afdeling en binnen de
gehele organisatie. Uit mijn onderzoek
bleek dat verpleegkundigen het
gevoel hebben al heel veel initiatief te
nemen. Maar je moet er ook de juiste
woorden voor gebruiken, je moet op
het goede moment aan de juiste tafels
zitten. Vanuit het VSB hebben we vorig
jaar een leergang georganiseerd voor
verpleegkundigen over zeggenschap.
Gezamenlijk hebben we nagedacht
over hoe je als verpleegkundige zeggenschap
kunt pakken op individueel
niveau, op teamniveau en op organisatieniveau.
En vooral ook wie je daarvoor
kunt inschakelen en waar je de
juiste informatie vindt.
Het VSB heeft een belangrijke vervolgstap
gezet met de oprichting van de
verpleegkundige staf dit jaar. Ik hoop
dat daar veel verpleegkundigen actief
aan gaan bijdragen!’
Referenties
Bakker-Van der Kooij, C. De maatschappelijke positie
van verpleegsters in de periode 1880-1940.
Tijdschrift Voor Geschiedenis. 1983;96(3):454-75.
van Bokhorst, P. Van Zusters Onder de Bogen naar
Verpleegkundig directeuren. Erasmus Universiteit
Rotterdam. 2022.
Hesp-Schutte, S. Verpleegkundigen aan Board.
TIAS School for Business and Society. 2023.
Ruitenbeek, S. Van ziekenzorg naar diagnose en
behandeling: een geschiedenis van OLVG Oost
en West in Amsterdam. Nijmegen: Valkhof Pers,
2018.
WETENSCHAP@OLVG • 5

Interview
Amsterdamse mentaliteit,
complexe vraagstukken en
ambitie
Pien Beltman is in augustus 2023 begonnen als lid
van de raad van bestuur. Wij vroegen haar hoe ze de
eerste periode in OLVG heeft beleefd, wat haar visie
op verpleegkundig onderzoek & zeggenschap is, en
wat haar ambities zijn.
Simone Priester-Vink
Hoe zijn de eerste maanden
geweest hier?
‘Heel goed! De Amsterdamse mentaliteit
spreekt me erg aan. Ik vind de mensen
die hier werken warm en energiek.
Dat past heel erg bij mij. Die energie
om aan te pakken, in alle openheid
delen wat je op je hart hebt. Ik vind de
dossiers die ik onder mijn hoede heb
mooi en complex. Bijvoorbeeld het arbeidsmarktvraagstuk.
Dat is bestuurlijk
best ingewikkeld, maar daar kom ik
graag voor. Een gespreid bedje is niks
voor mij.’
Je bent opgeleid als jurist, hoe
ben je hier gekomen?
‘Tijdens mijn studie heb ik een keuzevak
gezondheidsrecht gedaan. Daar werd
ik heel enthousiast van. Toen ik naar de
Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen
ging was ik jurist, maar kwam ik
in aanraking met de mogelijkheid om
extra taken erbij te doen. Gaandeweg
merkte ik dat die breedte in het vak
interessanter vind dan de diepte op één
onderwerp. Dan ga je steeds iets verder
van het juridische af. Toen ik naar
het NKI-AvL ging en ging leidinggeven
bleek ik dat een leuke component in
mijn werk te vinden.
Mijn hart gaat nog steeds wel sneller
kloppen als er iets juridisch is, maar ik
doe er eigenlijk niks meer mee. Wat de
rechtenstudie me heeft gebracht, is
het goed kunnen analyseren van een
vraagstuk. Ik heb mezelf aangeleerd
dat ik niet meteen conclusies trek. Ik
doe eerst goed onderzoek om scherp te
krijgen wat er nodig is om het probleem
te tackelen. Met rust en een helikopterview
kijken naar de hele situatie.
Ik ben zelf geen verpleegkundige geweest
en geen arts, maar ik snap door
: Verpleegkundig
onderzoek is een
belangrijke sleutel voor
de vraagstukken in de
gezondheidszorg
mijn ervaring in verschillende ziekenhuizen
wel wat voor een vraagstukken
zij op hun bord hebben.‘
Wat is je visie op
(verpleegkundig)
wetenschappelijk onderzoek?
‘Het belang van wetenschappelijk onderzoek
is het verbeteren van de zorg.
Onderzoek naar de toepassing van
de zorg is heel relevant. Welke keuzes
kunnen we maken om de behandeling
beter of minder belastend voor patiënt
en maatschappij te maken, duurzamer,
met meer kwaliteit van leven. Wat ik
mooi vind aan OLVG is dat wij in staat
zijn om een grote patiëntenpopulatie
te bereiken en toegepast wetenschappelijk
onderzoek kunnen uitvoeren bij
deze populatie.
Als het gaat om verpleegkundig onderzoek,
vind ik het mooi dat juist verpleegkundigen
dicht bij de zorg voor de
patiënt staan. Zij hebben een scherpe
kijk op het effect van onderzoek op het
welzijn van de patiënt. Ook zijn zij een
belangrijke sleutel bij het bekijken of we
in het licht van het arbeidsmarkttekort
anders kunnen werken om toch zoveel
mensen te kunnen behandelen en verzorgen.
Ik zou heel graag willen aanjagen dat
verpleegkundigen onderzoek doen. Dit
omdat ik denk dat daar een belangrijke
sleutel zit voor de vraagstukken die
we hebben in de gezondheidszorg. De
ontwikkeling van duo-functies voor verpleegkundig
onderzoekers vind ik mooi.
Ik denk dat het verpleegkundig vak ook
aantrekkelijker gemaakt kan worden
door dit soort duo-functies.’
Wat is jouw visie op
verpleegkundige zeggenschap?
‘Voor mij zijn de verpleegkundigen een
belangrijke schakel. Ik denk dat OLVG
daarin hele mooie stappen heeft gemaakt
en dat het VSB goed op de kaart
staat. Dit kwam heel duidelijk naar
voren in de STZ-visitatie in december
2023. Dat is echt iets om trots op te zijn.
Ik vind het belangrijk dat mensen zich
gehoord voelen.
Ik denk dat we dit de komende periode
nog verder kunnen inbedden en dat we
daar nog wel wat in te doen hebben.
Verpleegkundigen mogen meer vertrouwen
op hun deskundigheid en hun
positie. Ik voel ook het belang om daar
WETENSCHAP@OLVG • 6

zelf een rol in te spelen. Als verpleegkundigen
kansen zien, is het mooi als
die worden gegrepen.’
Wat zijn je ambities binnen
OLVG aankomende tijd?
‘De arbeidsmarktproblematiek houdt
ons als raad van bestuur natuurlijk
bezig. We willen gaan 'nieuwbouwen'
om inefficiëntie die we soms hebben
door de twee locaties eruit te krijgen.
Het arbeidsmarktprobleem en de inefficiëntie
van twee locaties hebben
ook invloed op elkaar. Die nieuwbouw
gaat ons helpen, maar dat betekent
ook dat we nu moeten zorgen dat we
financieel gezond blijven.
We hebben mooie plannen die we
natuurlijk ook moeten realiseren. Het
bewaken van die zogenaamde executie
(uitvoering, red.) hoort bij de rol
van de COO (chief operating officer).
We moeten de aankomende tijd met
elkaar uitvoering geven aan slimmer
werken, anders werken, mensen
behouden, loopbaanpaden maken
waardoor het aantrekkelijk is om te
blijven werken bij ons. OLVG heeft een
waanzinnige positie in de regio en die
moeten we behouden. Kunnen we het
bijvoorbeeld makkelijker maken om
: Spreek uit wat je
wilt. Wacht niet af of
iemand jou wat biedt,
maar laat weten wat
voor jou belangrijk is
twee banen te hebben, omdat je een
andere organisatie ook interessant
vindt? Liever dat mensen in de zorg
blijven werken dan dat ze helemaal bij
ons weggaan.’
Waar word je blij van binnen je
werk?
‘Van mensen! Ik zou niet iets kunnen
doen waar ik geen contact heb met
mensen. Ik vind het ontzettend leuk
om met mensen te spreken, juist als
iemand heel anders is dan ik.
Een complex dossier ontrafelen en begrijpelijk
maken. Moeilijke vraagstukken
waar ik op moet puzzelen, vind ik
een uitdaging. Ik vind het leuk om een
strategie te bedenken. En daar zit voor
mij ook altijd wel de vraag, hoe doe je
het voor mensen goed? Hoe houd je oog
voor mensen, hoe neem je ze mee, hoe
creëer je draagvlak voor besluiten?’
Wat zou je een ambitieuze
OLVG-medewerker willen
meegeven?
‘Spreek uit wat je wilt. Wacht niet af
of iemand jou wat biedt, maar laat
weten wat voor jou belangrijk is. In
dit huis, als je ambitie hebt, mag je
dat zeggen. Zie kansen voor jezelf
en steek je vinger op. En geef ook
aan dat je ergens bij wilt zijn, iets
wilt verbeteren of ergens iets mee
wilt. Stippel het pad uit. Laat geen
kansen aan je voorbijgaan, omdat
je iets heel erg ver in de toekomst
plant. Denk in het hier en nu met je
ambitie, wacht niet.’
WETENSCHAP@OLVG • 7

Critically appraised topic
Babymassage als
aanvulling op fototherapie
bij hyperbilirubinemie
Zorgt babymassage bij een pasgeborene (vanaf 35 weken)
met hyperbilirubinemie op de kraamafdeling voor verkorting
van fototherapie?
Michelle van der Woude, Obstetrie verpleegkundige,
Jan Tooroppaviljoen
Achtergrond
Hyperbilirubinemie komt vaak voor bij
pasgeborenen tijdens de eerste week
van de geboorte vanwege de snelle afbraak
van rode bloedcellen, langzame
darmbewegingen en een nog onrijpe
lever. De huidige behandeling van hyperbilirubinemie
bij pasgeborenen is
het gebruik van fototherapie 1 door middel
van een biliblanket (een lichtmatje
waar de pasgeborene op kan liggen).
Verpleegkundigen op de kraamafdeling
vermoedden dat babymassage de
fototherapie zou kunnen voorkomen of
verkorten.
Klinische vraag
Kan babymassage bij de pasgeborene
(vanaf 35 weken) op de kraamafdeling
ervoor zorgen dat fototherapie bij hyperbilirubinemie
minder lang nodig is?
P
I
C
O
Pasgeborenen (vanaf 35 weken)
met hyperbilirubinemie
Babymassage en fototherapie
Alleen fototherapie
Bilirubinegehalte, duur
fototherapie, opnameduur
(P=patiënt, I=interventie, C= vergelijking,
O=uitkomst)
Zoekstrategie en uitkomst
Met hulp van een informatiespecialist is
in april 2023 gezocht in PubMed en CI-
NAHL met de volgende zoektermen:
(((“Massage”[Mesh:NoExp] OR
massag*[Title/Abstract]) AND
(“Phototherapy”[Mesh:NoExp]
OR phototherap*[Title/Abstract]
OR photo-therap*[tiab] OR lighttherap*[tiab])))
AND (“Jaundice,
Neonatal”[Mesh:NoExp] OR neonataljaundice*[Title/Abstract]
AND “Hyperbilirubinemia,
Neonatal”[Mesh] OR
hyperbilirubin*[Title/Abstract])
De zoekactie in PubMed leverde elf
resultaten op. De zoekactie in CINAHL
leverde negen resultaten op. Na ontdubbelen,
selectie op publicatiedatum
(

de interactie en hechting tussen ouder
en baby. Ook kan het de baby meer
comfort geven, kan het leiden tot beter
drinken, heeft het een voordelig effect
op de groei en op de slaapduur, en
krijgt de baby vaker ontlasting 3,4 . Het
is een handeling waar nog niemand op
de kraamafdeling bekwaam in is, maar
wat wel goed te leren is. Dit kost tijd,
maar het zou minder tijd kosten als bijvoorbeeld
de massage aan de ouders
wordt geleerd. Zij kunnen twee tot drie
keer per dag zelf de massage geven,
wat meteen de hierboven beschreven
bijkomende voordelen geeft. Babymassage
past goed bij de Family Integrated
Care-visie die OLVG heeft, waarbij
ouders actief betrokken worden bij de
zorg voor de pasgeborene. Daarnaast
heft babymassage het nadeel op van
fototherapie, namelijk dat er minder
interactie tussen de pasgeborene en
ouders is, omdat het zo lang mogelijk
fototherapie moet ontvangen.
Conclusie
Babymassage zorgt voor een snellere
daling van het bilirubine gehalte bij
pasgeborenen met hyperbilirubinemie,
waardoor de pasgeborene minder lang
fototherapie nodig heeft. Dit kan betekenen
dat de pasgeborene sneller met
ontslag mag.
Niveau van aanbeveling: 2
de interventie kan zijn bij fototherapie.
Alle studies die gevonden zijn over babymassage
én fototherapie komen uit
Azië. Dit zou een beperking kunnen zijn.
Babymassage is een traditionele handeling
die vaker voorkomt in Azië dan in
Europa 3 . Hierdoor heeft babymassage
meer bekendheid in Azië en is daar ook
meer onderzoek naar gedaan.
Commentaar en klinische
relevantie
De aanbeveling is om babymassage
toe te passen bij pasgeborenen. Massage
is een veilige en effectieve handeling
bij de pasgeborene. Het verhoogt
Referenties
OLVG. Fototherapie bij hyperbilirubinemie. Beschikbaar
via https://www.olvg.nl/medischeinformatie/fototherapie-bij-hyperbilirubinemie/
[Geraadpleegd op 13 juni 2023].
Abdellatif M e.a. Massage therapy for the treatment
of neonatal jaundice: A systematic review
and network meta-analysis. Journal of Neonatal
Nursing, 2019
Amin T e.a. Effect of infant massage in reduction of
neonatal jaundice. Mymensingh Med J, 2020
Kenari RL e.a. Comparing the effect of kangaroo
mother care and field massage on serum bilirubin
level of term neonates with hyperbilirubinemia
under phototherapy in the neonatal ward.
Caspian J Intern Med, 2020
Korkmaz G e.a. Effects of massage therapy on
indirect hyperbilirubinemia in newborns who
receive phototherapy. J Obstet Gynecol Neonatal
Nurs, 2020
WETENSCHAP@OLVG • 9

Abstract
Telefonische follow-up van
oudere patiënten door
verpleegkundig specialisten
spoedeisende hulp:
een haalbare interventie
J.W. Schuitenmaker, T.E. Argillander, M.E. Bakker, M.H. Sandel, M.M.S. Zwartsenburg
Achtergrond
Oudere patiënten die na een behandeling
van een verwonding van de spoedeisende
hulp (SEH) worden ontslagen,
hebben een hoger risico op complicaties.
Zij hebben vaker zintuiglijke
beperkingen en cognitieve problemen,
wat het begrip van ontslaginstructies
moeilijker kan maken. Bovendien hebben
ouderen vaak beperkte vaardigheden
met alternatieve informatiebronnen,
zoals telefoonapplicaties, wat hen
een groter risico op onderbehandeling
kan opleveren. Het implementeren van
telefonische follow-up na ontslag biedt
een mogelijke oplossing om de overdracht
van informatie te verbeteren en
problemen gerelateerd aan het letsel
aan te pakken. Het doel van dit onderzoek
is om te bepalen of telefonische
follow-up een haalbare interventie is,
om de problemen en vragen die oudere
patiënten hebben met betrekking tot
het letsel of de behandeling ervan te
identificeren, en om de tevredenheid
van de patiënt over de interventie te
evalueren.
Methode
Een verkennende cohortstudie werd
uitgevoerd op de SEH van OLVG, locatie
Oost tussen 2019-2020. Patiënten van
≥70 jaar werden geïncludeerd als ze
zich presenteerden met traumatisch
letsel en na een behandeling op de
SEH weer naar huis werden ontslagen.
Telefonische follow-up werd binnen 48
uur na ontslag uitgevoerd door een
verpleegkundig specialist van de SEH
om eventuele problemen of vragen met
betrekking tot het letsel te identificeren.
De haalbaarheid hiervan werd beoordeeld
door te bepalen of de interventie
binnen de toegewezen tijd kon worden
uitgevoerd tijdens reguliere werktijden
(1 uur per dag). Het type en aantal aanvullende
adviezen dat werd gegeven,
evenals de mate van tevredenheid van
de patiënt over de interventie, werden
gedocumenteerd.
Resultaten
635 patiënten kwamen in aanmerking
voor inclusie waarvan 366 patiënten
op de SEH zijn benaderd voor inclusie.
Hiervan ondergingen 266 patiënten de
interventie volledig (mediaan leeftijd 77
jaar; 32% man). Verpleegkundig specialisten
konden de interventie in de toegewezen
tijd uitvoeren in meer dan 90%
van de gevallen. In totaal ontving 64%
van de patiënten aanvullend advies
tijdens het telefoongesprek, voornamelijk
over pijnmedicatie en het advies om
contact op te nemen met hun huisarts.
Patiënten waren tevreden over de interventie
(mediaan score 8/10).
Conclusie
Telefonische follow-up is een haalbare
interventie die ervoor kan zorgen dat
ontslaginstructies beter worden begrepen
door de oudere patiënt. Het
kan ook gebruikt worden om nieuwe
problemen na ontslag te identificeren.
Tijdens het telefoongesprek ontving
een meerderheid van de patiënten aanvullend
advies, wat wijst op een vraag
naar deze interventie. De belangrijkste
beperkende factor was dat niet alle
patiënten die in aanmerking kwamen
voor inclusie wilden deelnemen aan de
interventie of niet door de zorgverlener
op de SEH zijn benaderd. Toekomstige
studies moeten aantonen of telefonische
follow-up negatieve uitkomsten
kan verminderen en de kwaliteit van
leven van de oudere patiënten kan verbeteren.
Dit onderzoek is gepubliceerd: Schuitenmaker JW,
Argillander TE, Bakker ME, Sandel MH, Zwartsenburg
MMS. Telephone follow-up by nurse practitioners
of geriatric patients discharged from the
emergency department after traumatic injury.
Injury. 2023 Dec 29.
WETENSCHAP@OLVG • 10

Kwartet onderzoekers
Hoe is het om onderzoek te doen in OLVG? Vier onderzoekers
vertellen erover.
WETENSCHAP@OLVG • 11

Kwartet onderzoekers
Kinesiotape bij trauma op de SEH
Hoe kijk je terug op die afgelopen
periode van onderzoek doen?
Ik was vooral bezig met het onderzoek opzetten.
Het protocol schrijven vond ik tijdrovend maar
leerzaam, en leuk om echt iets zelf te ontwikkelen.
Team Wetenschap en de Medisch Ethische
Toetsings Commissie (METC) denken ontzettend
goed mee, maar soms was het ook frustrerend
om steeds aanpassingen te moeten doen. Ik ben
ervan overtuigd dat het ervoor zorgt dat het een
gedegen onderzoek is, waardoor het nu goed
loopt. Ik heb dit proces echt super leerzaam gevonden
en ontzettend leuk. Ik vind het heel leuk
dat ik elke dag weer iets nieuws leer.
Waar ben je het meest trots op tot nu
toe?
Ik ben er trots op dat elke stap lukt. Dat onze zelf
opgezette studie nu loopt. Dat alle mensen om je
heen hieraan willen meewerken en meedenken.
Het belangrijkste dat ik de afgelopen periode
geleerd heb is dat je een team om je heen moet
hebben. Die fijne mensen inspireren je, of het
nou gaat om de uitvoering op de werkvloer, het
Samenvatting onderzoek
Op de Spoedeisende Hulp worden traumapatiënten
vaak behandeld met kinesiotape.
Het was niet bekend of en hoe effectief dit is.
Mireille heeft een pilotstudie gedaan. Sinds
een paar maanden is ze verpleegkundig onderzoeker
onder het lectoraat van Anne Eskes
en is de Kinesiotaping in Trauma (KIT) studie
gestart, als onderdeel van haar PhD traject
onder professor Carel Goslings (Traumachirurg).
Binnen deze studie wordt gekeken naar
het effect van kinesiotape op pijn, maar ook
op het gebruik van pijnstilling, tevredenheid,
fysiotherapie, activiteit en zelfstandigheid van
de patiënt. De groep die kinesiotape krijgt
wordt vergeleken met een controlegroep zonder
tape, maar ook met een groep met nietelastische
tape, die als placebotape fungeert.
Voor dit onderzoek wordt gevraagd dat patiënten
een vragenlijst invullen na een week, drie
weken en acht weken.
Mireille Bakker, verpleegkundig
onderzoeker
en verpleegkundig
specialist op
de spoedeisende hulp
(SEH)
Take-home
message
Een onderzoeksprotocol
schrijven en verbeteren
is soms
frustrerend, maar
zorgt uiteindelijk
voor een soepel
lopend onderzoek.
: Een combifunctie
is ontzettend van
meerwaarde voor het
verpleegkundig vak
meedenken of begeleiden. Ook heb ik diverse
congrespresentaties over mijn onderzoek mogen
houden, onder andere bij de Wetenschapsdag
Chirurgie regio Amsterdam.
Hoe vind je het om een duo-functie te
hebben?
Een combifunctie is ontzettend van meerwaarde
voor het verpleegkundig vak. Ik denk dat je daardoor
je vak ook veel langer volhoudt en ook veel
meer uitdaging hebt, jezelf kan ontwikkelen.
Waardoor je ook energie behoudt voor beide dingen.
Zo’n combifunctie zorgt ook dat je samenwerking
op een ander niveau krijgt met verschillende
disciplines, zoals de traumachirurgie en
gipskamer. Je bent echt met elkaar bezig om de
zorg te verbeteren. Het is wat mij betreft gewoon
een win-winsituatie.
WETENSCHAP@OLVG • 12

Kwartet onderzoekers
De houding van IC-verpleegkundigen
ten aanzien van familieparticipatie
Je bent nu een jaar aan het werk als
verpleegkundig onderzoeker. Hoe kijk
je terug op die periode?
Het was heel erg wennen in het begin. Ik was
als verpleegkundige gewend om in een team
te werken. Je hebt acht uur de tijd en je hebt
een heel duidelijk programma wat je gaat
doen. Dat is bij onderzoek doen niet zo in het
begin. Dat was wel heel erg zoeken, maar je
merkt ook al weer snel dat je agenda ook snel
vol komt. Er beginnen ook wat meer samenwerkingen
te komen. Zo wordt het uiteindelijk
een groter pakket aan taken en daardoor ook
weer meer afwisselend. Die diversiteit maakt
het onderzoek doen weer leuker en interessanter.
Waar ben je het meest trots op tot
nu?
Ik ben heel trots dat alle ziekenhuizen die we
hebben benaderd over onze survey direct
heel erg enthousiast waren. Ze gaven allemaal
aan dat ze hier erg behoefte aan hadden.
Wat ik ook terugkrijg is dat iedereen het
Samenvatting onderzoek
Het onderzoek van Isha valt onder het lectoraat
van Anne Eskes, Patiënt- en Familieparticipatie
in de Klinische Zorg. Isha haar
onderzoek sluit daarbij aan en spitst zich
toe op de IC. Er is gestart met een nationale
survey om te onderzoeken wat de houding
is van IC verpleegkundigen ten aanzien van
familieparticipatie. Alle Santeon ziekenhuizen
en drie academische ziekenhuizen doen
hieraan mee.
Isha Verkaik, verpleegkundig
onderzoeker en
verpleegkundige op de
IC
Take-home
message
Op het gebied van
familieparticipatie
hoef je niet heel
groots te starten.
Het begint met
het creëren van
draagvlak op de
afdeling.
: Je denkt misschien dat
je met iets groots moet
starten, maar het begint
met het creëeren van
draagvlak
wel heel moeilijk vindt om een begin te maken
met familieparticipatie op de IC. Je denkt
misschien dat je met iets heel groots moet
starten, maar het begint uiteindelijk met dat
iedereen op de afdeling erachter staat en je
draagvlak creëert. Ik denk daarom dat deze
survey een heel mooie start is van dit onderzoek.
Hoe vind je die combinatie van
onderzoek doen en werken op de IC?
Onderzoek doen heeft gezorgd dat ik meer
plezier heb in de dagen dat ik op de IC werk.
Toen ik er nog fulltime werkte zat er minder
afwisseling in. Als verpleegkundig onderzoeker
daag ik mezelf uit op andere vlakken. Dat
vind ik heel erg leuk.
WETENSCHAP@OLVG • 13

Kwartet onderzoekers
Bloed afnemen uit een perifeer
infuus versus een venapunctie
Waarom heb je het Evidence Based
Practice (EBP) studiepad gedaan?
Ik wilde wat meer weten over EBP. Op school kregen
we het vrij beknopt aangereikt. Het studiepad
was een uitzonderlijke manier voor mij om die kennis
op te doen in een paar maanden tijd. Ik wilde
leren hoe je moet zoeken op PubMed. Er komen op
een gegeven moment onderzoeken naar voren die
je moet gaan beoordelen. Dat vond ik een behoorlijke
uitdaging. Ik vond grafieken moeilijk om te
interpreteren. Daar wil ik veel meer over gaan leren.
Hoe vond je het om dit onderzoek te
doen?
Ik heb er persoonlijk veel tijd ingestoken. Dat
kwam omdat ik weinig voorkennis had over EBP.
Gelukkig liep ik voor op schooltaken met afronding
van mijn examenonderdelen en kreeg ik tijd van
de afdeling. Dat gaf mij de gelegenheid om meer
tijd hieraan te kunnen besteden. Ik heb dit ook als
een eindexamen opdracht gebruikt. De grootste
uitdaging was voor mij wel kunnen begrijpen van
termen, dus ik moest echt beginnen bij de basis. Ik
Samenvatting onderzoek
Carolien heeft in het laatste jaar van haar
verpleegkunde opleiding uit eigen initiatief
het EBP studiepad gevolgd. Ze zocht een klinische
onzekerheid voor haar CAT en heeft
in samenspraak met school het schrijven
van een CAT als eindopdracht voor het examen
gebruikt. Voor een onderzoeksvraag
kwam ze terecht bij de protocollencommissie.
Een vraag die open stond ging over het
afnemen van bloed uit een perifeer infuus
ten opzichte van een venapunctie. Heeft
dit invloed op de uitkomst van laboratoriumuitslagen?
De beoordeelde onderzoeken,
gevonden op PubMed, waren van goede
kwaliteit en keken naar verschillen in laboratoriumuitslagen
tussen de afnamemethodes,
relevant voor de klinische praktijk. Conclusies
suggereren geen significant verschil
in nauwkeurigheid tussen de methodes en
dat de voorkeur van de patiënt belangrijk is.
Carolien Schut, verpleegkundige
op de
AOA
Take-home
message
Er zijn geen
significante verschillen
in de
bloeduitslagen
van bloedafname
via een perifeer
infuus vergeleken
met die via een
venapunctie.
: Het studiepad heeft mij
inzicht gegeven in dat er
zoveel meer achter een
behandeling en protocol zit
vond het wel super interessant om te doen en begon
het op een gegeven moment stiekem heel leuk
te vinden. Ik heb het studiepad als zeer leerzaam
ervaren. Ik ben trots op het schrijven van mijn Critically
Appraised Topic (CAT) en het resultaat zonder
voorkennis vanuit school. Ik heb echt geleerd
om hulp te zoeken zodra ik vastliep, waardoor ik
tijdig mijn CAT kon afronden.
Wat zijn je toekomstplannen?
Verder kennis opdoen op het gebied van EBP. Het
bijwonen van de journal clubs en mogelijk dat ik
studenten kan ondersteunen. Ik stel heel veel de
‘waarom-vraag’. Daarom vond ik het ook zo interessant
om het EBP studiepad te gaan doen. Ik
vraag me nu nóg vaker af: Is hoe we het nu doen
een correcte manier? Kan het anders, kan het
veiliger?
WETENSCHAP@OLVG • 14

Kwartet onderzoekers
Zelfmanagementondersteuning:
ervaringen van chronisch zieke
patiënten
Hoe ben je bij dit werk en deze
master terecht gekomen?
Ik ben na mijn hbo-verpleegkunde gelijk als
wijkverpleegkundige begonnen. Ik werk daar
nog als oproepkracht. Ik wilde net dat stapje
meer en ik merkte dat er veel verbeterd kan
worden in de zorg. Ik ging op zoek naar mogelijkheden
om verandering voor elkaar te
krijgen, terwijl ik in de zorg kon blijven. Toen
kwam ik de master Verplegingswetenschap
tegen. Ik ga hiermee de onderzoekskant op,
maar wel gericht op de verpleegkundige
zorg. Ik merkte dat ik ook alvast een beetje
in die richting qua werk wilde en toen kwam
ik terecht in mijn werk als onderzoeksverpleegkundige
in OLVG.
Hoe vind je het om de afgelopen
jaren studie en werk te combineren?
Wel pittig af en toe. Zeker in het eerste jaar
van de master wist ik soms niet hoe ik het
moest combineren. Toen moest ik nog erg
zoeken naar die balans. Je wilt naast werken
Samenvatting onderzoek
Renza is student master Verplegingswetenschap
en zit in haar laatste jaar. Ze doet voor
haar scriptie onderzoek binnen het UMC
Utrecht naar zelfmanagementondersteuning
bij chronisch zieke patiënten ter voorbereiding
op het ontslag naar huis met wijkverpleging.
Renza’s onderzoek gaat over de ervaringen,
behoeften en wensen van de patiënten en is
onderdeel van een groter project. Als er meer
inzicht komt in wat patiënten nodig hebben,
dan kan daarop ingespeeld worden bij de voorbereiding
op ontslag. Hierdoor zal uiteindelijk
de overgang van ziekenhuis naar thuiszorg
verbeterd worden.
Renza Koppes, onderzoeksverpleegkundige
op de MDL en student
master Verplegingswetenschap
Take-home
message
Als je praktijk en
wetenschap met
elkaar wilt verbinden,
dan kun je
de master Verplegingswetenschap
overwegen.
: Een duidelijk schema
aanhouden werkt voor
mij goed
en studeren nog wel je vrienden en je familie
blijven zien en af en toe sporten. Ondertussen
heb ik een vaste dag dat ik naar school
ga. Een duidelijk schema aanhouden werkt
voor mij goed. Ik weet natuurlijk niet hoe het
straks gaat als ik daadwerkelijk mijn onderzoek
start.
Wat zou je advies zijn voor
iemand die twijfelt om de master
Verplegingswetenschap te gaan
doen?
Ga het vooral doen, verdiep je in de master.
Je kan bijvoorbeeld een meeloopdag doen
en studenten vragen stellen. Het is natuurlijk
even pittig, maar ik vind wel dat je er veel
voor terugkrijgt. Je kunt je ervaringen als verpleegkundige
in de praktijk verbinden met de
wetenschappelijke inzichten uit de master.
WETENSCHAP@OLVG • 15

Critically appraised topic
Words have power,
Positief taalgebruik
op de verpleegafdeling
Is het bij volwassen patiënten op de Acute Opname
Afdeling effectief om positief en suggestief
taalgebruik in te zetten om zo angst, stress en pijn te
reduceren?
Sjoukje Tjalma, verpleegkundige Acute Opname Afdeling, OLVG Oost
Achtergrond
Op de Acute Opname Afdeling (AOA)
worden patiënten geconfronteerd met
pijn, angst en/of stress. Wanneer je als
verpleegkundige vraagt naar pijnbeleving
kan dit juist leiden tot pijn. De
meeste mensen ervaren een negatieve
associatie bij het horen van woorden
zoals ‘pijn, ‘kou’ of ‘prik’. Dit wordt ook
wel het nocebo-effect genoemd. Welk
effect zou het hebben als je zou vragen
naar de mate van comfort in plaats de
mate van pijn? Of dat je zegt: “ik ga nu
beginnen” in plaats van “ik ga u nu prikken.”
Met het gebruiken van deze positieve
woorden richt men zich op wat er
bereikt dient te worden en zijn suggesties
gericht op een positieve uitkomst.
Woorden met een negatieve lading
worden vermeden. Dit wordt positief- en
suggestief taalgebruik genoemd 1 . Dit
resulteerde in de volgende PICO:
P
I
C
O
Volwassen patiënten opgenomen
in het ziekenhuis
Positief- en suggestief
taalgebruik door
zorgprofessional
Standaardcommunicatie
Angst, stress en pijn
(P=patiënt, I=interventie, C=vergelijking en
O=uitkomst)
Zoekstrategie en uitkomst
Op 1 juni 2023 werd gezocht in de databank
PubMed met de volgende zoekstrategie:
(“Pain, Postoperative”[Mesh] OR postoperative*[tiab]
OR “Anxiety”[Mesh]
OR anxiet*[tiab] OR anxious*[tiab]
OR fear*[tiab] OR nervous*[tiab]
OR “Pain”[Mesh] OR pain*[tiab]
OR ache[tiab]) AND (comfort
talk*[tiab] OR warn pat*[tiab] OR
positive suggestion*[tiab] OR therapeutic
suggestion*[tiab] OR positive
language*[tiab] OR positive
communication*[tiab] OR positive
word*[tiab] OR empathic-attention[tiab]
OR warning patient*[tiab] OR empathic
patient-centered[tiab])
Na toepassing van de filters Systematic
Reviews (SR), Randomized Controlled
Trial (RCT) en Meta Analysis bleven
60 artikelen over. Op basis van titel en
abstract is beoordeeld of ze aan de
PICO voldeden. Twaalf artikelen werden
geselecteerd voor het lezen van de full
text. Dit resulteerde in één SR en één
RCT, die vervolgens zijn beoordeeld op
kwaliteit met de beoordelingsformulieren
van Cochrane.
Resultaten
In de SR van Mistiaen e.a. 2 werden 51
studies geïncludeerd met in totaal
5079 deelnemers van 12 jaar en ouder.
In de studie werd het effect van
verschillende soorten van verbale- en
non-verbale communicatie op de pijn
onderzocht. De studies werden verdeeld
in drie categorieën: cognitieve
interventies, emotionele interventies
en voorbereiding voor een procedure.
Na het combineren van de subgroepen
in een meta-analyse op de uitkomst
pijn, werd een significant gestandaardiseerd
gemiddeld verschil in het voordeel
van de interventie groepen gevonden
(SMD=-0,44; 95% BI: - 0,77 tot −0,11).
De RCT van Peraira e.a. 3 werd uitgevoerd
in een ziekenhuis in Portugal.
104 deelnemers ondergingen een
operatie onder lokale verdoving. De
controlegroep ontving gestandaardiseerde
informatie over de procedure.
De interventiegroep kreeg informatie
van een getrainde verpleegkundige
volgens een patiëntgerichte aanpak.
De uitkomstmaten waren pijn en
angst. Patiënten werden beoordeeld
voor (T0) en onmiddellijk na (T1) hun
pre-operatieve screening, 24 uur na
de operatie (T2) en één maand na
de operatie (T3). De interventiegroep
ervaarde minder angst dan de controlegroep
op T1 (p

pijn en angst door het vermijden van
waarschuwingen en 2) lagere pijnscores
na een operatie door het vermijden
van het woord ‘pijn’. De kracht van deze
interventie is dat deze in principe eenvoudig
toepasbaar is in verschillende
situaties en geen nadelige effecten
heeft voor de patiënt.
Conclusie
Uit de studies blijkt dat positief- en suggestief
taalgebruik kan zorgen voor een
afname van angst en pijn. De significante
afname is echter zeer klein. Stress
is in de studies niet gemeten, waardoor
hierover geen conclusie kan worden
getrokken. De aanbeveling van deze
CAT is om verpleegkundigen een cursus
te laten volgen om deze manier van
communiceren te implementeren op de
afdeling en een tipsheet te ontwikkelen.
Niveau van aanbeveling: 1
Commentaar en klinische
relevantie
De SR van Mistiaen e.a. 2 is als sterk van
kwaliteit beoordeeld. Er is helder beschreven
welke data uit de oorspronkelijke
studies is verzameld. Tevens werd
een subgroep meta-analyse uitgevoerd.
Door de vorm van de interventie is blindering
van de deelnemers en behandelaars
onmogelijk, dit zou kunnen leiden
tot performance bias. Indien de effectbeoordelaar
weet tot welke groep een
patiënt behoort is er risico op detection
bias. Door performance en detection
bias kan het uiteindelijke effect van
de interventie worden overschat. In de
SR zijn de participanten twaalf jaar en
ouder, daardoor is het minder vergelijkbaar
met alleen volwassen patiënten op
de AOA. De RCT van Pereira e.a. 3 is goed
uitgevoerd, echter blijkt de grootte van
de onderzoekspopulatie een beperking.
Daarnaast is er ook in deze studie kans
op performance bias.
De klinische relevantie van de interventie
positief taalgebruik werd bekrachtigd
door twee individuele studies
in de SR van Mistiaen e.a. 2 . In deze
interventies werden relevante, simpele
klinische voorbeelden beschreven: 1)
het inbrengen van infuus met minder
Naar aanleiding van deze CAT zullen in
Juni 2024 vijftien verpleegkundigen van
zes verschillende verpleegafdelingen
de cursus gaan volgen om vervolgens
de opgedane kennis te delen met hun
collega’s.
Referenties
Groeneveld E, van Vliet M, Vlieger A. Positief taalgebruik
in de gezondheidszorg. Nursing Academy.
2020;3
Mistiaen P, van Osch M, van Vliet L, Howick J,
Bishop FL, Di Blasi Z, et al. The effect of patientpractitioner
communication on pain: a systematic
review. Eur J Pain. 2016 May;20(5):675-88.
Pereira L, Figueiredo-Braga M, Carvalho IP. Preoperative
anxiety in ambulatory surgery: The impact
of an empathic patient-centered approach
on psychological and clinical outcomes. Patient
Educ Couns. 2016 May;99(5):733-8.
WETENSCHAP@OLVG • 17

Epidemiologica
Mixed methods:
Samen beter, maar hoe?
Mixed methods onderzoek is een onderzoeksdesign,
waarbij je een onderzoeksvraag dieper onderzoekt
met zowel kwantitatieve als kwalitatieve
onderzoeksmethoden. Het wordt vaak gebruikt in de
gedrags-, gezondheids- en sociale wetenschappen.
Wanneer gebruik je het precies? Hoe zet je verschillende
methoden in en hoe combineer je alle gegevens?
Mireille Stelwagen, adviseur wetenschap en opleiden, verpleegkundig onderzoeker
Nini Jonkman, adviseur wetenschap - epidemioloog
Het gebruik van mixed methods is
een goede keuze als kwantitatieve of
kwalitatieve gegevens alléén je onderzoeksvraag
niet voldoende beantwoorden.
Met kwantitatief onderzoek
toets of beschrijf je de resultaten van
cijfermatige tests. Met kwalitatief onderzoek
beschrijf, verken en verklaar je
fenomenen met het gebruik van taal.
Door numerieke en niet-numerieke data
aan elkaar te koppelen kun je meer en
vollediger inzicht krijgen. Stel bijvoorbeeld
dat je een enquête houdt over
de voorkeuren van patiënten voor een
bepaalde behandeling. Hiermee krijg
je inzicht in hoeveel patiënten een bepaalde
voorkeur aangeven. Je kunt dit
aanvullen met kwalitatieve gegevens
om een beter beeld te krijgen van de
verschillende redenen waarom patiënten
bepaalde voorkeuren hebben.
Hoe zet je mixed methods
onderzoek op?
Het integreren van gegevens kan een
uitdaging zijn. Als je van tevoren zorgvuldig
nadenkt over de manier en volgorde
waarop je de onderzoeksdata wilt verzamelen
en integreren, helpt dit je om
zinvolle conclusies te trekken uit je onderzoek.
De vier belangrijkste te onderscheiden
ontwerpen van mixed methods zijn:
Verklarend opeenvolgend
In een verklarend opeenvolgend ontwerp
verzamel je eerst kwantitatieve
gegevens en daarna kwalitatieve gegevens.
Dit ontwerp gebruik je als je een
reeks kwantitatieve gegevens hebt geanalyseerd
en verder wilt verklaren met
aanvullende kwalitatieve informatie.
Een aanpak hierbij is om in eerste instantie
enquêtegegevens te verzamelen
en deze cijfermatig te analyseren. Vervolgens
kun je verdiepende interviews
of focusgroep discussies houden om
de enquêteresultaten in meer detail te
begrijpen. Een voorbeeld hiervan is, als
je ouders enquêteert over hun betrokkenheid
in de zorg voor hun kind in het
ziekenhuis en vervolgens interviews
houdt om meer informatie te krijgen
over waarom zij bepaalde vragen laag
of hoog hebben gescoord.
Verkennend opeenvolgend
Het verkennende opeenvolgende ontwerp
verzamelt eerst kwalitatieve
gegevens en daarna kwantitatieve
gegevens. Dit type mixed methods onderzoek
wordt gebruikt als het doel is
om een onderwerp te verkennen, en
daarna de omvang te duiden. Een voorbeeld
hiervan is als je interactie tussen
ouders en hun kinderen wilt bestuderen
door interviews af te nemen. Vervolgens
kun je een enquête ontwikkelen om
te meten in hoeverre deze interacties
voorkomen.
Parallel convergerend
Bij het parallel convergerend ontwerp
verzamel je tegelijkertijd de kwantitatieve
en de kwalitatieve gegevens. Je
analyseert beide bronnen van gegevens
apart van elkaar. Je kunt bijvoorbeeld
patiënten interviewen over meningen
en ervaringen met een bepaalde behandeling
en tegelijkertijd enquêtes
uitzetten onder dezelfde populatie om
hun tevredenheid in cijfers te meten.
Vervolgens vergelijk je de (tussentijdse)
WETENSCHAP@OLVG • 18

Verklarend opeenvolgend
Kwantitatieve data
verzameling
Kwantitatieve
analyse
Kwalitatieve data
verzameling
Kwalitatieve
analyse
Interpretatie
Verkennend opeenvolgend
Kwalitatieve data
verzameling
Kwalitatieve
analyse
Kwantitatieve data
verzameling
Kwantitatieve
analyse
Interpretatie
Verkennend opeenvolgend
Kwantitatieve data
verzameling
Kwalitatieve data
verzameling
Kwantitatieve
analyse
Kwalitatieve
analyse
Vergelijken of
relateren
Interpretatie
Verklarend opeenvolgend
Kwantitatieve data
verzameling en
analyse
Combineren
Interpretatie
Kwalitatieve data
verzameling en
analyse
antwoorden. Op deze manier kun je
‘onderzoeker gestuurde’ kwantitatieve
gegevens vergelijken met ‘door deelnemers
gestuurde’ kwalitatieve gegevens,
zodat je een vollediger begrip krijgt van
wat er speelt.
Ingebed
Bij een ingebed ontwerp verzamel je de
kwantitatieve en kwalitatieve gegevens
ook tegelijkertijd, maar is één methode
leidend. Een voorbeeld is als je kwalitatieve
gegevens gebruikt om kwantitatieve
gegevens meer betekenis te geven
of te verklaren, als je bij patiënten een
enquête afneemt over hun mening over
patiëntenvoorlichting en in individuele
interviews vraagt naar voorbeelden.
Hoe rapporteer je dit?
Denk goed na over hoe je de resultaten
uit de twee databases naar voren
wilt laten komen en bespreek dit ook
met jouw onderzoeksteam. Er zijn twee
belangrijke manieren om de integratie
van de resultaten weer te geven. Eén
daarvan is door de kwantitatieve en
kwalitatieve resultaten gewoon naast
elkaar te bespreken in een discussie. De
andere manier wordt steeds populairder;
een ‘joint display’. Een joint display
is meestal een tabel waarin de kwantitatieve
en kwalitatieve resultaten naast
elkaar worden weergegeven. Op deze
manier kun je vergelijkingen tussen de
kwantitatieve en kwalitatieve resultaten
zichtbaar maken. Een voorbeeld is
een verklarend opeenvolgend ontwerp.
Hierbij kun je de kwantitatieve resultaten
rapporteren in de eerste kolom.
De kwalitatieve resultaten die helpen
bij het verklaren van de kwantitatieve
resultaten staan dan in een tweede kolom.
In de derde kolom staat de uiteindelijke
interpretatie.
Enkele tips
Teken een eenvoudig en duidelijk diagram
van het ontwerp van jouw mixed
methods studie, een visueel beeld kan
helpen jouw ontwerp te verduidelijken.
Hanteer voor beide soorten gegevens
de daarvoor geldende methoden voor
het verzamelen en analyseren van gegevens,
om zo je bevindingen valide, betrouwbaar
en repliceerbaar te houden.
Presenteer de kwantitatieve gegevens
door middel van statistische resultaten
en de kwalitatieve gegevens met thematische
resultaten. De resultatenweergave
moet ook het ontwerp weerspiegelen
en duidelijk de verbanden laten
zien tussen de kwantitatieve en kwalitatieve
onderdelen in het onderzoek.
Als je een mixed methods studie wilt
opzetten en hulp wilt bij vragen hoe
je dit voor jouw studie aan moet pakken,
neem dan contact op met wetenschap@olvg.nl.
Literatuur
Creswell JW, Hirose M. Mixed methods and
survey research in family medicine and community
health. Fam Med Community Health.
2019;7(2):e000086.
O’Brien BC, O’Sullivan PS. Mixed methods in health
professions education scholarship. J Grad Med
Educ. 2017;9(2):253-4.
Plano Clark VL, Huddleston-Casas CA, Churchill
SL, O’Neill Green D, Garrett AM. Mixed methods
approaches in family science research. Journal
of Family Issues. 2008;29(11):1543-66.
WETENSCHAP@OLVG • 19

Critically appraised topic
Intermitterend katheteriseren
versus een verblijfskatheter
bij postpartum urine residu
Leidt het intermitterend katheteriseren tot snellere
adequate spontane mictie bij vrouwen met grotere
postpartum urineretentie of residu (PUR) in
vergelijking met een catheter à demeure (CAD)?
Nienke van Dekken, bekkenbodemverpleegkundige gynaecologie
Achtergrond
Urineretentie na de bevalling (postpartum
urineretentie of residu PUR) is
een veel voorkomend probleem na een
vaginale baring. Er is een onderscheid
tussen een symptomatische PUR, waarbij
geen spontane mictie plaatsvindt
binnen zes uur na de bevalling (0,7%-
12%), en een asymptomatische PUR
waarbij wel spontane mictie plaatsvindt
maar sprake is van een verhoogd urineresidu
van 150 milliliter (ml) of meer (tot
45%) 1 .
Volgens het protocol in OLVG 2 wordt
bij een PUR tussen de 150 ml en 700 ml
clean intermittend catheterization (CIC)
gestart. Afhankelijk van de hoeveelheid
van het residu, wordt de frequentie afgebouwd
tot de patiënt weer volledig
zelfstandig de blaas kan ledigen. Soms
is het nodig dat vrouwen deze behandeling
ook thuis voortzetten.
Bij een PUR van ≥700 ml wordt een catheter
à demeure (CAD) voor 24 uur
gegeven en bij ≥1000 ml voor 48 uur. Bij
klinische katheterontwenning blijkt dat
dit niet altijd slaagt, met als gevolg dat
vrouwen opnieuw een CAD krijgen of
alsnog starten met CIC. Hierdoor kunnen
vrouwen met grotere PUR meerdere
klinische dagopnames nodig hebben
voor katheterontwenning. In combinatie
met de zorg voor een pasgeboren baby,
kunnen vrouwen dit belastend ervaren.
Daarom onderzoekt deze CAT een alternatieve
interventie.
P
I
C
O
Postpartum vrouwen
opgenomen in het ziekenhuis,
met PUR ≥700 ml
Intermitterend
zelfkatheteriseren
Verblijfskatheter
Tijd tot adequate spontane
mictie
(P=patiënt, I=interventie, C=vergelijking en
O=uitkomst)
Om deze PICO te beantwoorden is in
april en mei 2023 gezocht naar wetenschappelijke
artikelen, in PubMed en
Cochrane met onderstaande zoektermen:
(“Urinary Retention”[Mesh] OR urinary
resid*[tiab] OR post void resid*[tiab]
OR urinary retent*[tiab]) AND (“Postpartum
Period”[Mesh] OR post
delivery[tiab] OR postnatal*[tiab] OR
postpart*[tiab] OR puerper*[tiab] OR
post-part*[tiab]) AND (“Intermittent
Urethral Catheterization”[Mesh] OR
intermittent-self-catheter*[tiab] OR
intermittent-catheter*[tiab])
Engels- of Nederlandstalige systematic
reviews (SR) en randomized
controlled trials (RCT) werden geïncludeerd.
Uiteindelijk zijn er twee artikelen
geselecteerd: een RCT en een
gepubliceerde samenvatting van een
relevante RCT (die tijdens het schrijven
van de CAT nog gepubliceerd
moest worden). Beide artikelen zijn beoordeeld
met de checklist voor RCT’s
van Cochrane.
Resultaten
In het onderzoek (RCT) van Mulder
e.a. 3 werden 85 vrouwen met een
symptomatische PUR via randomisatie
ingedeeld in twee groepen, waarbij
CIC en CAD met elkaar werden vergeleken.
Uiteindelijk deden 68 patiënten
mee in de analyse (34 in CIC-groep
en 34 in CAD-groep). Patiënten in de
CAD-groep kregen een verblijfskatheter
voor 24 uur, met daarna een
nieuwe poging tot adequate spontane
mictie (mictie met een urineresidu

wenselijk zijn, zodat de patiënt eerder
met ontslag naar huis kan. Het kan de
vrouwen een groter gevoel van zelfstandigheid
en controle geven. Dit kan
echter ook een nadeel zijn. Het toepassen
van zelfkatheterisatie in combinatie
met de zorg voor de pasgeboren baby
kan voor nieuwe moeders overweldigend
zijn. Het aanleren van zelfkatheterisatie
kan veel tijd in beslag nemen.
De afdeling kan hierbij een beroep doen
op de bekkenbodemverpleegkundige.
Het is van belang de patiënt goed voor
te lichten zodat via shared decision
making het behandelplan gezamenlijk
door de zorgverlener en de vrouw opgesteld
kan worden.
Conclusie
Beide onderzoeken stellen dat de behandeling
met CIC de voorkeur heeft
boven de CAD. Deze interventie geeft
een sneller herstel ongeacht het volume
van de PUR.
Niveau van aanbeveling 2
één katheterisatie nodig vóór complete
blaaslediging.
Het onderzoek van Vitner e.a. 4 is een
RCT waarvan de eerste resultaten zijn
beschreven in een samenvatting. In
deze studie wordt CIC vergeleken met
CAD met als primaire uitkomstmaat de
tijd tot herstel. Vrouwen werden middels
randomisatie onderverdeeld in twee
groepen: 73 vrouwen kregen CIC elke 6
uur voor maximaal 4 keer en 74 vrouwen
kregen een CAD voor 24 uur. Indien
de PUR na 24 uur niet

Mini-symposium
Mini-symposium Verpleegkundig Onderzoek:
Een middag vol inspiratie en interactie
Op woensdag 15 november
2023 vond het mini-symposium
Verpleegkundig Onderzoek
plaats. Dit jaar was het
thema: Patiënt en familie als
partners. Sietske Bos van de
Patiëntenraad OLVG sprak dit
evenement als dagvoorzitter
kundig aan elkaar.
Keynote
Bijzonder lector Anne Eskes en verpleegkundig
onderzoeker Isha Verkaik
trapten de dag af met een keynote over
patiënt- en familieparticipatie. Anne
Eskes is benoemd door de HvA en Amsterdam
UMC om een nieuw lectoraat
Patiënt- en Familieparticipatie in de Klinische
Zorg vorm te geven. OLVG werkt
sinds vorig jaar samen met Anne Eskes
aan verpleegkundig onderzoek binnen
dit thema.
Anne en Isha gaven een pleidooi voor
het afschaffen van bezoektijden in
ziekenhuizen. Zij gaven veel voorbeelden
van onderzoeken die Anne in het
Amsterdam UMC heeft begeleid, waaronder
een mantelzorgproject (zie parallelsessie).
Uit het onderzoek blijkt dat de
tevredenheid van zowel de patiënt en
familie, als die van zorgverleners op de
afdeling een hoog cijfer kreeg. Isha vertelde
over het onderzoek dat zij is gestart
naar de houding van IC-verpleegkundigen
in heel Nederland ten aanzien
van familieparticipatie op de IC.
Verpleegkundige
Afstudeerprijzen
Marijn Keuken (Acute Opname Afdeling),
Jean-Paul Haack (Cardiothoracale
Chirurgie) en Roxan Zeldenthuis
(Verpleegafdeling Obstetrie/Kraam) gaven
alle drie een boeiende presentatie,
waarna veel vragen werden gesteld. Op
de aankomende pagina’s lees je meer
over hun onderzoeken.
Parallelsessies
Na de presentaties van de drie genomineerden
konden bezoekers in twee
rondes parallelsessies kiezen uit vier
verschillende onderwerpen.
Maria Knapen (Verpleegkundig Specialist
Infectieziekten) gaf een sessie over
het samen te lijf gaan van stigma. Zij
heeft in samenwerking met ervaringsdeskundigen
van Soa Aids Nederland
een workshop opgezet en e-learning
gemaakt om informatie over hiv in de
zorg aan te bieden, stigma te verminderen
en te zorgen voor gepaste bejegening
van mensen die leven met hiv. Het
is belangrijk dat iedere zorgverlener
de term n=n kent, niet meetbaar = niet
overdraagbaar.
Nynke Dijkstra en Ingrid Wegman (respectievelijk
researchcoördinator en
Verpleegkundig Specialist bij de Longgeneeskunde)
vertelden over hun innovatieproject
over de COPD-coach.
Via deze e-coach krijgen patiënten wekelijks
een vragenlijst om in te vullen en
maandelijks een iets uitgebreidere lijst.
Het aantal consulten in het ziekenhuis
daalde hierdoor opvallend. Patiënten
waren zelfs zo tevreden over deze app
dat ze niet overgedragen wilden worden
aan de huisarts, omdat ze dan deze
ondersteuning zouden kwijtraken.
Mireille Stelwagen en Amy Hofman (Adviseurs
Wetenschap in het Leerhuis)
bespraken in hun sessie het belang van
het betrekken van patiënten in alle fasen
van wetenschappelijk onderzoek. Ze
hadden een aantal stellingen voorbereid
over patiënten als deel van het onderzoeksteam,
waar de aanwezigen op
moesten reageren. Deze bleken allemaal
het belang in te zien van patiënten- en
familieparticipatie in wetenschappelijk
onderzoek.
Selma Musters (Amsterdam UMC) ging
met het publiek in gesprek over het
mantelzorgproject dat op de afdeling
chirurgie in het Amsterdam UMC heeft
plaatsgevonden. Zij informeerde de
aanwezigen over de mantelzorgers die
gedurende de opname blijven slapen
en de patiënt, na instructie door een
verpleegkundige, begeleiden bij simpele
taken als aan- en uitkleden en wandelen,
maar ook bij ademhalingsoefeningen
en het aan- en afkoppelen van sondevoeding.
Dit alles werd ondersteund
met een app voor mantelzorgers, waarin
ze een soort dagboek konden bijhouden
en informatie konden opzoeken. De
ervaringen van patiënten, mantelzorgers
en zorgverleners zijn positief.
WETENSCHAP@OLVG • 22

Verpleegkundige afstudeerprijs
Patiënten sneller en veilig met ontslag door
blaasvulling bij verwijderen van de katheter
Marijn Keuken, hbo-verpleegkundige op de Acute Opname
Afdeling (AOA), won met haar Critically Appraised Topic (CAT)
de juryprijs. Zij toonde aan dat blaasvulling voor het verwijderen
van een kortdurende katheter geen extra complicaties oplevert,
maar patiënten wel eerder met ontslag kunnen.
Gefeliciteerd met de juryprijs.
Hoe vond je het om te
presenteren?
‘Toch spannend, zeker in de zorg ben
je niet gewend om voor publiek te
spreken. Toen ik student was, heb ik
de Anna Reynvaan prijs gewonnen en
toen heb ik in De Balie gesproken. Maar
het blijft toch spannend, omdat je zoiets
niet vaak doet.’
Wat was de aanleiding van je
onderzoek?
‘Ik merkte dat we op de AOA soms een
verslechterde doorstroom hebben.
Patiënten waarbij een katheter verwijderd
wordt mogen pas weg als ze
kunnen uitplassen. Dat kan lang duren.
Dus ik vroeg me af of dat niet sneller
kon. Ik wist dat ze op de afdeling urologie
katheters verwijderen met een trial
without catheter. Dit is blaasvulling
met een NaCl oplossing. Ik vroeg me af
of dit ook mogelijk was bij andere categorieën
patiënten, dus dat ben ik gaan
uitzoeken.’
Was de methode van
blaasvulling overal gelijk?
‘Er zijn verschillende methodes gebruikt.
Soms werd de blaas gevuld
met 200 ml NaCl oplossing, soms tot
maximaal 500 ml NaCl. Je kunt je voorstellen
dat een halve liter onprettig is.
Daarom werd in meerdere studies de
blaas gevuld met minimaal 200 ml.
Daarna gaan ze door met vullen tot de
patiënt aandrang aangeeft.’
Wat was jouw aanbeveling?
‘Om dit ziekenhuisbreed te gaan toepassen.
De enige patiënten waarvoor
dit niet zou gelden zijn kraamvrouwen,
mensen met een suprapubische katheter
en kinderen. Het kan wel voor alle
andere patiënten. Mijn aanbeveling is
om het trial without catheter protocol te
volgen. Dus minimaal 200 ml en maximaal
500 ml, tot de patient aandrang
aangeeft.’
Krijgt je onderzoek een vervolg?
‘Ja, zeker. Ik heb de protocollencommissie
gemaild. En ik heb contact opgenomen
met de eigenaren van het protocol
‘blaaskatheter verwijderen’. Het protocol
is aangepast. Wanneer het protocol
definitief is zal het ziekenhuisbreed geïmplementeerd
worden.’
Wat is je advies aan verpleegkundigen
die aankomend jaar
een CAT gaan doen?
‘Mijn advies zou zijn om er een beetje plezier
in te hebben, want het is hartstikke
leuk om meer uit te zoeken over een onderwerp
waar je geïnteresseerd in bent.
Omarm het proces, ook al is misschien
niet elk onderdeel leuk en heb je af en toe
tegenslagen. Het is wel een hele mooie
manier om informatie te vergaren.’
Blijft wetenschap en EBP deel
van jouw carrière?
‘Ja, dat zou ik wel heel leuk vinden. Ik
ben nu bezig met het schrijven van een
abstract van mijn artikel. Dat moet ik
morgen insturen voor de Santeon verpleegkundige
prijs.’
Marijn heeft de Santeon Verpleegkunde
prijs gewonnen!
Hoe heb je dat aangepakt?
‘Ik ben in PubMed en Cochrane library
gaan zoeken met een PICO. Ik vond een
systematische review en twee randomised
controlled trials (RCTs).’
Wat kwam hier uit?
‘Er kwam uit dat de blaasvulling voor
patiënten veilig is. Patiënten plassen
sneller uit, daarnaast kunnen ze ook
eerder met ontslag. Je ziet in alle studies
dat er geen significant effect is
op complicaties zoals een urineweginfectie
of heropname. Dus dat is heel
gunstig.’
WETENSCHAP@OLVG • 23

Verpleegkundige afstudeerprijs
Oordoppen en slaapmaskers
voor het verbeteren van slaapkwaliteit
na operatie
Jean-Paul Haack, verpleegkundige op de Cardiothoracale
chirurgie, won met bijna de helft van de stemmen de
publieksprijs. Hij concludeerde met zijn casestudie dat
toegankelijke interventies zoals slaapmaskers en oordoppen de
slaapkwaliteit van postoperatieve patiënten kan bevorderen.
Gefeliciteerd met de
publieksprijs! Hoe
vond je het om te
presenteren en om te
winnen?
‘Presenteren is sowieso leuk
om te doen. En ik ben blij
met de publieksprijs. Het
zegt me dat het verhaal
wat ik bracht goed is overgekomen.
Het is waardering
voor wat je inhoudelijk
gedaan hebt en ik denk ook
de manier van presenteren.’
Wat was de aanleiding?
‘Ik heb in mijn afgelopen vier jaar op
drie chirurgische afdelingen stage gelopen.
Daar komt eigenlijk altijd wel terug
dat mensen slecht slapen na een zware
operatie. Een deel komt door pijn en
onrust. Maar er zijn meer factoren die
betrekking hebben op die slaapkwaliteit.
Ik vond het een mooie afsluiter van
mijn opleiding om me daarin te verdiepen,
om te kijken welke niet-medicamenteuze
middelen er zijn om daar iets
aan te doen.’
Hoe heb je je casestudie
aangepakt?
‘Het begint met het vinden van een
goed onderwerp, waar je ook de nodige
literatuur over kunt vinden. Daarna
heb ik gekeken welke artikelen er naar
voren komen en welke middelen/interventies
in die artikelen genoemd
worden. De studie vraagt natuurlijk wel
dat je je ook goed verdiept in deze onderzoeken.
Je beoordeelt hoe ze uitgevoerd
zijn, en kijkt bijvoorbeeld naar de
validiteit.’
Wat zijn de belangrijkste
resultaten?
‘Het mooie van het onderzoek was,
dat er gewoon diverse middelen zijn
om slaapkwaliteit te verbeteren. Je
moet natuurlijk wel kijken wat toepasbaar
is in het ziekenhuis en wat zo
min mogelijk extra inspanning vraagt
van verpleegkundigen. Een van de onderzoeken
die ik als belangrijkste heb
aangehaald was een meta-analyse
waarin meerdere opties werden vergeleken
met elkaar en met de reguliere
zorg. Daar kwam als beste interventie
naar voren de combinatie van muziek,
oordoppen en oogmasker. Voor muziek
moet je veel meer regelen, dus dat heb
ik losgelaten. Waar het uiteindelijk op
neer kwam zijn dus de oordoppen en
het oogmasker.’
Je hebt een enquête uitgezet
onder patiënten?
‘Het interessante was dat er uit deze
enquête specifieke verbeterpunten
voor verpleegkundigen kwamen. Het
wordt ‘s avonds wat rustiger op de afdeling
en verpleegkundigen zijn over
het algemeen best luidruchtig
tijdens het heen
en weer lopen op de gang,
prullenbakken legen. Verpleegkundigen
kunnen
zich meer beseffen dat zij
luidruchtiger zijn voor de
patiënt dan ze vermoeden.’
Wat gebeurt er nu op
de afdeling met wat
er uit jouw onderzoek
is gekomen?
‘We hebben het opgenomen
in het opnameprotocol.
We hebben op alle
kamers twee setjes oordoppen en oogmaskers
liggen en voldoende in onze
algemene voorraad. In het opnamegesprek
wordt de patient verteld dat het
rumoerig kan zijn op een afdeling, door
medepatiënten en alarmbellen. Dus we
bieden ze tijdens het opnamegesprek
die oordoppen en oogmaskers al aan.
We hebben allerlei posters op de kamers
en op de koffiekamer hangen om
mensen erop te wijzen.’
Wat is je advies aan
verpleegkundigen
die aankomend jaar
afstudeeronderzoek gaan
doen?
‘Zorg ten eerste voor een goed onderwerp,
waar je de nodige artikelen over
kan vinden. En zoek iets wat dichtbij
je staat en waar de afdeling ook baat
bij kan hebben. Dat motiveert alleen
maar. Je moet het leuk maken voor jezelf.
Het is best een heel pittig traject.’
WETENSCHAP@OLVG • 24

Verpleegkundige afstudeerprijs
Zorgen voor een couveuse moeder:
waar zitten de knelpunten en wat
kunnen we leren?
Roxan Zeldenthuis, obstetrie verpleegkundige,
deed een knelpuntanalyse naar beïnvloedende
en belemmerende factoren voor de zorg van
moeders op de kraamafdeling met een kind op
de couveuse-afdeling.
Hoe vond je het om te
presenteren tijdens
het minisymposium?
‘Dat vond ik eigenlijk heel
spannend voor zoveel
mensen. Voor mijn gevoel
had ik mijn verhaal goed
op orde, maar ineens zie
je zo’n bordje omhoogkomen
met nog vijf minuten.
Uiteindelijk heb ik wel alles
kunnen vertellen wat ik
wilde vertellen.’
Wat is de aanleiding
voor je onderzoek?
‘Dat is een klacht geweest van een
patiënt waarbij haar kindje op de couveuseafdeling
apart opgenomen heeft
gelegen. In grote lijnen heeft zij zich
vergeten gevoeld, weinig begeleiding
ervaren bij het kolven en borstvoeding
en ook veel verschillende adviezen gehad.
Voor mijn knelpuntanalyse ging
ik op zoek naar verbeterpunten voor
de zorg voor de couveuse moeder. Wat
zijn belemmerende punten en wat kunnen
we daar als afdeling van leren?’
Hoe heb je je onderzoek
aangepakt?
‘Ik vond het best lastig om een begin
te maken, ik ben niet zo theoretisch
opgeleid. Met de nodige hulpmiddelen
heb ik uiteindelijk een stappenplan
kunnen maken. Het begon met een
concrete onderzoeksvraag en PICO,
dat ga je in eerste instantie in de literatuur
onderzoeken. Ik heb ook gebruik
mogen maken van interviews onder
werknemers en patiënten op de afdeling,
wat heel leuk was.’
Wat zijn de belangrijkste
resultaten?
‘Vanuit de interviews met werknemers
bleek dat we deze categorie patiënten
soms als ‘makkelijke zorg’ zien. Dat komt
waarschijnlijk doordat je een moeder
hebt zonder baby op de afdeling. Ik denk
dat een couveuse-moeder juist een
stapje extra nodig heeft, vanwege het
psychische aspect. Het blijkt dat collega’s
heel verschillend met deze groep
moeders omgaan. Patiënten ervaren
vooral de verschillende antwoorden als
onprettig. Een voorbeeld hiervan is dat
de ene collega de moeder het advies
geeft lekker de nacht te slapen, terwijl
de ander aangeeft dat ze zou moeten
kolven. Er blijken verschillen te zitten
tussen de locaties in welke maaltijden de
patiënt moet betalen en partners krijgen
vaak geen maaltijden aangeboden.’
Welke aanbevelingen heb je
gedaan?
‘Ik heb de aanbeveling gedaan om familiekamers
te maken, wat de moederkind
binding ten goede komt. Ik denk
dat het voor ons dan een goede ontwikkeling
gaat zijn om de zorg zoveel mogelijk
te bundelen, zodat er
niet steeds iemand anders
in de kamer staat. Ik wil
heel graag de ontslagregel
die wij hanteren op papier
terugzien, want die was
nergens te vinden. Wat heb
ik nog meer voor aanbeveling
heb gegeven? Voor de
keukendienst één lijn trekken.’
Krijgt je onderzoek
een vervolg op de
afdeling?
‘Dat weet ik niet zo goed. Ik
heb geen aanbeveling gedaan
voor een vervolg op langere termijn.
Dit ligt wat ingewikkelder, omdat
de afdeling en teams vanaf maart 2024
allemaal in Oost zitten.’
Wat zou je advies zijn
aan verpleegkundigen
die aankomend jaar hun
afstudeeronderzoek gaan doen?
‘Vooral een onderwerp kiezen waar je je
goed bij voelt en waar je denkt het plezier
uit te halen. En het ook echt goed te
plannen en in stukjes te hakken. Begin
op tijd!’
Blijft wetenschap en EBP deel
van jouw carrière?
‘Voor nu ben ik wel even uitgeleerd en
ga ik eventjes werkervaring opdoen als
gediplomeerd obstetrieverpleegkundige.
Al trekt bijvoorbeeld het stukje lactatiekundige
me wel heel erg. Mogelijk
dat ik me in de toekomst daar nog eens
in ga laten scholen.’
WETENSCHAP@OLVG • 25

Critically appraised topic
Het voorkomen van een postcontrast acute kidney injury
na een CT-scan met contrastmiddel met prehydratie
Prehydratie, nodig
of nutteloos?
Voorkomt prehydratie voorafgaand aan een CTscan
met contrastmiddel de kans op postcontrast
acute kidney injury bij patiënten met een preexistente
eGFR van 30 of lager, ten opzichte van niet
prehydreren?
Sjoerd Bosma, verpleegkundige SEH
Achtergrond
Veel CT-scans worden gedaan met
contrast, dat schadelijk kan zijn voor
de nieren. Bij patiënten met een slechte
nierfunctie (eGFR

Conclusie
Er is onvoldoende bewijs dat prehydratie
voorafgaand aan een CT-scan met
contrastmiddel de kans op postcontrast
acute kidney injury (PC-AKI) verlaagt
of verhoogt bij patiënten met een preexistente
eGFR

Artikel
Een CineCare Beraad
Bij een CineCare Beraad gaan zorgprofessionals met elkaar in
gesprek aan de hand van een film. Dit heeft als doel om van elkaar
te leren en te reflecteren op ervaringen, intuïties, emoties, (voor)
oordelen en verantwoordelijkheden, om inzicht te krijgen in de
eigen professionele moraal en ethisch handelen.
Kim Henkels de Lange, verpleegkundige en ambtelijk secretaris VSB
Film als reflectie
Films kunnen toeschouwers meetrekken
in een onbekende wereld en hen tijdelijk
de grenzen van hun identiteit laten verleggen
en/of een andere identiteit aan
laten nemen. Dit kan waardevol zijn voor
zorgprofessionals omdat zij dagelijks
werken met mensen in wiens schoenen
je meestal niet zelf wilt staan. Tegelijkertijd
bieden films de gelegenheid om
de zorgervaringen en -handelingen van
een afstand te beschouwen, omdat je
als toeschouwer niet zelf de hoofdrol
speelt, maar je een ander ziet handelen.
Opzet van een CineCare Beraad
Een CineCare Beraad begint met een
kort voorgesprek van ongeveer vijftien
WETENSCHAP@OLVG • 28

minuten waarin een gespreksleider de
deelnemers een zogenoemd ‘kijkraam’
aanbiedt, een soort lens waardoor de
deelnemers de film bekijken.
Na het voorgesprek begint de filmvertoning.
Er zijn vele films mogelijk.
Enkele voorbeelden zijn Wit met Emma
Thompson uit 2001 over een vrouw met
terminale kanker; Patch Adams uit 1998
met Robin Williams over een arts in opleiding
of Plan 75 uit 2022 waarin in een
nabije toekomst Japan een ‘oplossing’
heeft gevonden voor de vergrijzingsproblematiek.
Na afloop is er een nagesprek van
ongeveer 30 minuten waarin de deelnemers
onder begeleiding van de gespreksleider
stilstaan bij de film, hun
kijkervaring en implicaties voor hun
eigen dagelijkse praktijk.
Een ‘kijkraam’ als lens
Het kijkraam vormt een lens waardoor
heeft als doel om de deelnemers gericht
naar de film te laten kijken, maar
laat tegelijkertijd voldoende ruimte om
te reflecteren op waarden, perspectieven
en inzichten die eigen ervaring, beleving
en handelen kleuren.
Een kijkraam bestaat uit een concept,
zoals zorg, emotie, lichamelijkheid,
betekenis of verantwoordelijkheid. De
gespreksleider zal het gekozen kijkraam
toelichten en geeft de deelnemers
vervolgens enkele reflectievragen waarover
zij tijdens de filmvertoning kunnen
nadenken.
Om bijvoorbeeld het kijkraam ‘zorg’
toe te lichten, kan de gespreksleider
de visie op ‘zorg’ van de Amerikaanse
zorgethicus Joan Tronto gebruiken.
Volgens Tronto begint zorgen bij het
waarnemen van een zorgvraag of
zorgbehoefte. Vervolgens moet de zorg
georganiseerd en deskundig gegeven
worden. Daarna moet er gekeken worden
of de zorgvraag is beantwoord en
of de zorg democratisch is ontvangen
en verleend, dat wil zeggen: rechtvaardig,
gelijkwaardig en in vrijheid.
Op basis van deze visie op zorg, kan
de gespreksleider de deelnemers vijf
vragen meegeven om te overdenken
tijdens het kijken van de film:
• Waar heeft de zorgvrager behoefte
aan? Wat is volgens jou zijn/haar
zorgvraag?
• Wie heeft de verantwoordelijkheid
voor de zorg?
• Welke mogelijkheden hebben de
zorgprofessionals om aan de zorgbehoeften
van de zorgvrager tegemoet
te komen?
• Hoe reageert de zorgvrager op de
aangeboden zorg?
• In hoeverre vind je de verleende zorg
rechtvaardig en gelijkwaardig?
Nagesprek: een koppeling naar
de eigen praktijk
In het nagesprek laat de gespreksleider
de deelnemers een koppeling maken
naar hun eigen praktijk. Voortbordurend
op het kijkraam ‘zorg’ kan de gespreksleider
de volgende vragen stellen
aan de deelnemers:
• Herken je de manier waarop de zorgvrager
in de film zijn/haar behoeften
aangaf bij jouw patiënten/cliënten?
• Hoe achterhaal jij de zorgbehoeften
bij jouw patiënten/cliënten?
• Hoe zijn de zorgverantwoordelijkheden
in jouw praktijk verdeeld?
• Welke tekorten of kwaliteiten van
zorgverleners in de film herken je bij
jezelf of je collega’s?
• Hoe controleer jij of de door jou aangeboden
zorg aansluit bij de zorgbehoeften
van jouw cliënt/patiënt?
• Welke verleende zorg vind je onrechtvaardig
en waarom?
• Wanneer vind jij dat er sprake is van
ongelijkwaardige zorgverlening en
waarom?
Discussie
Een CineCare Beraad kent twee mogelijke
belemmeringen voor de uitvoering:
het kost geld en tijd. Als je een filmvertoning
zou organiseren in een filmhuis,
moet je rekening houden met zaalhuur
en mogelijk licentiekosten. Wellicht
zijn er subsidies mogelijk of kun je
zo’n CineCare Beraad met meerdere
partijen organiseren om de kosten te
verlagen, bijvoorbeeld OLVG en Amsterdam
UMC samen. Aan de andere
kant: reflecteren op ervaringen en
handelingen is geen luxe. Zoals Joan
Tronto het zegt: “het is een noodzaak
om zorginstellingen zorgzame instellingen
te laten zijn”.
De tweede belemmering is tijd; een
CineCare Beraad kost in totaal makkelijk
twee à drie uur, afhankelijk van
de duur van de film. Hierdoor is het
wellicht minder praktisch uitvoerbaar
dan bijvoorbeeld een dilemmabespreking
met de CURA-methode
die 20 tot 30 minuten kost. Misschien
is het echter in deze tijd waarin alles
snel, sneller, snelst gaat, juist goed
om eens te vertragen en aandacht te
vragen en nemen voor jezelf als professional
in ontwikkeling.
Conclusie
‘Cinema is a mirror by which we often
see ourselves’ aldus filmmaker Alejandro
Gonzalez Inarritu. Een CineCare
Beraad zou je kunnen samenvatten
als een beraad waarin film een reflectie
biedt op je eigen (professionele)
perspectief, houding en waarden en
normen. Hiermee vormt een CineCare
Beraad een reflectieve gelegenheid
die nodig is voor het welzijn en behoud
van zorgprofessionals.
Dit essay is een ingekorte versie van een eindopdracht
die ik in juni 2023 schreef voor mijn studie
Zorgethiek en Beleid aan de Universiteit voor
Humanistiek. Voor de leesbaarheid zijn enkele
bronnen onvermeld gebleven. Het volledige
essay kun je opvragen door een mail te sturen
naar k.henkels-delange@olvg.nl.
Belangrijkste bronnen
Nistelrooij I. Basisboek Zorgethiek. Heeswijk-
Dinther: Berne Educatie; 2022.
Tronto JC. Moral boundaries. A political Argument
for an Ethic of Care. New York: Routledge;
1993.
Van Dartel H, Molewijk B. In gesprek blijven over
Goede zorg. Overlegmethoden voor moreel
beraad. Amsterdam: Uitgeverij Boom; 2020.
WETENSCHAP@OLVG • 29

Abstract
relaties, doordat ouders optreden als
primaire zorgverlener en (2) communicatielijnen,
doordat ouders participeren
tijdens de medische visiterondes. Er
ontstaat behoefte aan het ontwikkelen
van (3) competenties, zoals het coachen
van ouders in de rol van primaire
zorgverlener. Waarden, normen en overtuigingen
(4) geassocieerd met FICare
hielpen zorgprofessionals nieuwe rollen
te omarmen. Andere waarden en normen
en overtuigingen konden juist optreden
als barrières, bijvoorbeeld wanneer
de familiekamers een hotelachtige
services opriepen.
Ouders als zorgpartner,
nieuwe
rollen voor de
zorgprofessional
Dr. Mireille Stelwagen, Adviseur wetenschap en opleiden, verpleegkundig onderzoeker
Aanleiding/doel
Veranderingen in het werk kunnen van
invloed zijn op de professionele identiteit,
wat bestaat uit gedeelde gedragingen,
kennis, vaardigheden, waarden
en overtuigingen. Een goed ontwikkelde
beroepsidentiteit is essentieel voor het
welzijn en groei van de zorgprofessional1.
Het werk van zorgprofessionals
verschuift steeds meer naar een gelijkwaardige
werkwijze met de patiënt
en/of naasten. Een voorbeeld hiervan
is de verschuiving van het werk van
neonatologieverpleegkundigen; van
uitvoerder van gespecialiseerde zorg
naar een intensieve samenwerking met
ouders. Het OLVG biedt hiervoor familie
geïntegreerde zorg (FICare) aan ouders
en pasgeborenen in hun eigen familiesuites.
Met deze studie onderzochten
wij welke rolverschuivingen artsen en
verpleegkundigen ervoeren door de veranderingen
in het werk en wat dat betekende
voor hun professionele identiteit.
Hoe onderzocht
Zestig zorgprofessionals (waaronder 27
artsen en 27 verpleegkundigen) van het
Anna Paviljoen werden tussen mei 2018
en januari 2020 tijdens drie focusgroepgesprekken
en 43 diepte-interviews
gevraagd naar hun ervaringen met het
empoweren van ouders. Alle tekst uit
de interviews werd onafhankelijk door
meerdere codeurs gecodeerd en vervolgens
verder geanalyseerd met behulp
van een framework-analyse. Hierbij
werd een raamwerk gebruikt van het
concept ‘professionele identiteit’.
Resultaat
Zorgprofessionals ervaren zowel gunstige
als bedreigende verschuivingen
in hun professionele identiteit door
het werken op familiekamers en door
de continue aanwezigheid van ouders
naast hun pasgeborenen. Tussen henzelf,
de ouders en de pasgeborenen
verandert het (1) verbondenheid en
Conclusies
Bij het opnemen van ouders als gelijkwaardige
partners in een zorgteam in
een ziekenhuis ervaren zorgprofessionals
zowel positieve als bedreigende
verschuivingen in hun professionele
identiteit. Het is belangrijk om hiermee
rekening te houden in de toekomst
en zorgprofessionals hierin te helpen
ontwikkelen, gezien het belang en de
opkomst van familie- en naastenparticipatie
in de zorg.
Dankzij deze studie weten we hoe verschillende
zorgprofessionals zich kunnen
voorbereiden op een nieuwe beroepsidentiteit
door verregaande patiëntenen
familieparticipatie in ziekenhuizen.
Niet alleen binnen moeder en kindzorg,
maar ook voor andere afdelingen.
Referenties
1. Fitzgerald A. Professional identity: A concept
analysis. Nursing forum. 2020;55(3):447-72.
2. Ritchie J. Qualitative research practice: A quide
for social science students and researchers.
London: Sage; 2003.
3. Stelwagen M, Westmaas A, Van Kempen A,
Scheele F. Rebalancing of professional identity
roles in an integrated maternity and neonatal
care setting designed to increase parent autonomy:
A qualitative study among health professionals.
J Interprofessional Care [Accepted 9
April, 2024]
Scan deze QR
code voor een
filmpje over dit
onderzoek.
WETENSCHAP@OLVG • 30

In het kort
Colofon
Volg deze hoogleraren en
lectoren uit de verpleegkunde
Wie volg jij op LinkedIn om bij te blijven in je vak, om inspiratie op te doen? We
horen het graag. Hier een paar van onze favorieten:
• Anne Eskes, bijzonder lector
Patiënten- en familieparticipatie in
de klinische zorg.
• Albine Moser, bijzonder lector Samen
beslissen door verpleegkundigen.
• Angelique Dierick, lector Digitale
beslissingsondersteuning door
verpleegkundige en paramedische
professionals.
• Manon Parry, hoogleraar Medische en
verpleegkundige geschiedenis.
• Kim Verhaegh, lector Verpleegkundig
leiderschap.
• Berno van Meijel, bijzonder
hoogleraar GGZ verpleegkunde
• Marieke Schuurmans, hoogleraar
Passende zorg (gericht op ouderen en
chronisch zieken).
• Frederique Paulus, hoogleraar
Kwaliteit van Intensive Care Zorg.
• Lilian Vloet, lector Acute Intensieve
Zorg.
• Pieterbas Lalleman, lector
Persoonsgerichtheid in een ouder
wordende samenleving.
• Annemarie de Vos, lector Continue
professionele ontwikkeling van
verpleegkundigen.
• Monique van Dijk, hoogleraar
Verplegingswetenschap.
• Margreet van der Cingel, lector
Leiderschap en identiteit.
• Wolter Paans, lector Verpleegkundige
diagnostiek.
• Hester Vermeulen, hoogleraar
Verplegingswetenschap.
• Evelyn Finnema, hoogleraar
Verplegingswetenschap en Onderwijs
en lector Verpleegkundige innovatie
en positionering.
• Wilma Scholte op Reimer, hoogleraar
Complexe zorg.
• Lisette Schoonhoven, hoogleraar
Kwaliteit en veiligheid
verpleegkundige zorg.
• Bianca Buurman, hoogleraar Acute
Ouderenzorg.
En vergeet niet de LinkedIn pagina van
Wetenschap OLVG te volgen!
Onderscheid maken als EBP-coach
Evidence-based practice (EBP) is belangrijk binnen het
verpleegkundig handelen. Toch landt de werkwijze nog
moeizaam in de praktijk. In 2019 is een studiepad om hboverpleegkundigen
op te leiden als EBP-coach ontwikkeld.
Meerdere EBP-coaches hebben sindsdien in dit blad gestaan.
Marijke van Buren heeft haar onderzoek naar het onderscheidend vermogen
van de EBP-coach gepubliceerd. Uit focusgroepen blijkt dat zowel de EBpcoaches
zelf als hun team de rol van EBP-coach positief ontvangt:
• de rol van EBP-coach geeft verpleegkundigen een nieuwe uitdaging; de opleiding
en coaching dragen bij aan hun professionele ontwikkeling
• collega’s van EBP-coaches ervaren deze rol in hun team positief;
• zij kunnen gebruik maken van EBP- en coachingvaardigheden
• collega’s zien dat dankzij de EBP-coach binnen hun afdeling
• meer gestuurd wordt op het écht verpleegkundig maken van
• evidence-based vraagstukken
Het hele artikel is te lezen in TVZ (editie 1 van 2024, pag. 52-55). Op
te vragen via wetenschapsblad@olvg.nl.
Wetenschap@OLVG Verpleegkunde
(speciale editie van Wetenschap@
OLVG) is een onafhankelijke,
wetenschappelijke uitgave van het
Leerhuis van OLVG, die één keer per
jaar verschijnt. Met deze uitgave wil
OLVG wetenschappelijk onderzoek
voor en door verpleegkundigen op een
toegankelijke manier presenteren en
verpleegkundigen laten kennismaken
met en informeren over de
ontwikkelingen rond evidence based
practice (EBP).
Redactie
M. van Buren MSc, verpleegkundige
afdeling Acute Zorg; M.R. Herrebrugh
MA, medisch fotograaf; F.J.G. van
Hunnik, operationeel manager
en verpleegkundige Psychiatrie &
Medische Psychologie, CNIO;
K. Henkels de Lange, IC-verpleegkundige;
dr. N.H. Jonkman, adviseur
wetenschap, epidemioloog; M. ter Meer,
praktijkbegeleider dialyse-afdeling;
S. Priester-Vink Msc;
informatiespecialist;
drs. J.W. Schuitenmaker,
verpleegkundig specialist SEH;
dr. M.A. Stelwagen, adviseur
wetenschap en opleiden
Redactie- en administratieadres
Wetenschap@OLVG Verpleegkunde
Postbus 95500
1090 HM Amsterdam
Telefoon: (+316) 38850513
E-mail: wetenschap@olvg.nl
Hoofdredacteur: Mireille Stelwagen
Eindredactie en bladcoördinatie:
Manja Herrebrugh en Simone Priester-
Vink
Fotografie: Catalina Feres Favi, Manja
Herrebrugh, Jelmer ten Hoeve en Joep
Maeijer, Audiovisuele Zaken OLVG
Vormgeving: Ruparo, www.ruparo.nl
Druk: Drukkerij De Bij, www.debij.nl
Oplage: 1.000 stuks
Oproep
Heb je een interessant artikel dat je
wilt delen? Of wil je reageren op het
magazine? Neem dan contact op met
onze redactie.
We zijn altijd op zoek naar critically
appraised topics (CATs). Heb je recent
een CAT gemaakt of ga je dit jaar
hiermee beginnen? Dan is dit je kans
om het resultaat full colour terug te
zien in de volgende editie.
Meer weten? wetenschap@olvg.nl
Jaargang 12, nummer 13, mei 2024
WETENSCHAP@OLVG • 31

verpleegkundige?
: maak kennis met OLVG
Bij OLVG zijn we allemaal een beetje eigenwijs maar
op een goede manier. We steken onze mening niet
onder stoelen of banken en communiceren open en
eerlijk, met aandacht voor elkaar. Via korte lijnen,
waarbij iedere mening telt. We zeggen op respectvolle
wijze waar het op staat, zijn ruimdenkend, persoonlijk
en oprecht. Dat past bij de onbegrensde uitdagingen
én mogelijkheden van een wereldstad.
We verleggen de bekende weg als het bijdraagt aan
het resultaat. En bedenken het liefst hoe het nóg
beter kan. Op eigen wijze. Mét elkaar. Altijd in dienst
van onze patiënten, op betekenisvolle momenten in
hun leven. Waarbij we iedere keer kijken naar de mens
achter de patiënt.
Bij OLVG bepaal je zelf hoe ver je wilt komen en welke
initiatieven je neemt. Maar een ding is zeker, je kunt
altijd rekenen op de onvoorwaardelijke steun van je
collega’s en de organisatie.
Meer weten? Neem contact op met recruitment via
recruitment@olvg.nl of bekijk onze vacatures en
opleidingsmogelijkheden op werkenbijolvg.nl.
Werken bij OLVG. Op eigen wijze.
werkenbijolvg.nl