SOMFY - De Branche In 2024

Saai zal het niet worden
De branche in 2024

Inhoud
Voorwoord 006
Bespiegelingen 2024 009
Thema’s voor langetermijndenkers 022
Klimaat en verduurzaming 041
Economische ontwikkelingen en vooruitzichten 057
De woningmarkt en de bouwsector 074
Retail 103
Kristallen bol 118

Voorwoord
Bekeken vanuit een internationaal perspectief heeft
de Nederlandse zonweringsbranche in 2023 echt
niet slecht gepresteerd. Hopelijk kunnen we in 2024
ten minste consolideren. Dat zou al heel mooi zijn!
Scandinavië is al vroeg in 2023 in een recessie beland
en dat heeft echt een desastreuze uitwerking gehad
op de branche in dat gebied. Zweden en Finland
lopen voorop in de teloorgang met zware verliezen
gemeten in tientallen procenten ten opzichte van
2022. Duitsland doet het relatief iets beter, maar de
markt heeft daar ook een serieuze tik gekregen. De
lokale markt in België loopt achter op 2022, maar
niet desastreus. Sommige Belgische fabrikanten,
waarvan er een aantal serieus exporteren, hebben
behoorlijk grote averij opgelopen.
In de Europese markt gaat de consolidatie nu toch
wel serieuze vormen krijgen. De Stella-groep
pakt door en ook Hunter Douglas is actief op het
overnamepad. Daarnaast worden er intern binnen
Hunter Douglas met de snelheid van het licht allerlei
veranderingen in de organisatie doorgevoerd.
Ook zien we in snel tempo productie verdwijnen
naar het buitenland, of dat nu raamdecoratie of
buitenzonwering betreft. Coulisse kiest ook het
pad van de overnames, met twee aangekondigde
transacties per 1 januari 2024.
We zien inmiddels ook duidelijk dat 'in home'-
shoppingmodellen voet aan de grond gekregen
hebben, in eerste instantie met name voor de
verkoop van raamdecoratie. In Engeland gebeurde
dat al langer, onder andere bij Hillarys, maar ook
de Ierse Mzuri Group bouwde de afgelopen jaren
haar activiteiten in Europa snel uit en is nu in meer
dan tien landen actief. Veneta is een ander goed
voorbeeld en sinds een jaar of vijftien actief op
de Nederlandse markt. De onderneming slaat nu
trouwens ook de vleugels buiten Nederland uit.
In homeshopping is zij nu ook succesvol gebleken
in Noorwegen, met zonwering voor buiten. Het is
een bedrijf uit de Hunter Douglas-portefeuille dat
inmiddels zijn zinnen heeft gezet op internationale
expansie binnen Scandinavië.
Er gebeurt dus echt van alles, hoewel misschien
niet altijd direct zichtbaar voor iedereen in
Nederland. De Nederlandse markt is wellicht iets
conservatiever op dit moment. Toch moeten
we de zaken ook hier vanuit een internationaal
perspectief bekijken. Vroeg of laat krijgen Europese
trends hier ook voet aan de grond.
Daar staat tegenover dat we voor een solide
toekomst moeten kunnen vertrouwen op bekende
waarden. De verkoop van een goed product
vergt hoogwaardige dienstverlening, ook voor
onderhoud en reparatie. Daar zit op lange termijn
toegevoegde waarde die moeilijk te kopiëren is.
Anderzijds is vakmanschap lastig op te bouwen en
te behouden.
Investeren in de markt is een aandachtspunt. Sinds
eind 2019 hebben wij in Hoofddorp veel tijd en geld
geïnvesteerd in onderzoek, kennis en hulpmiddelen
om dynamische zonwering voor binnen en buiten
goed te kunnen presenteren bij allerlei stakeholders
in de markt. Daarbij hebben we ons in eerste
instantie gericht op commercieel vastgoed. Vanaf
2024 rollen we soortgelijke initiatieven ook uit
naar andere sectoren, zoals zorg en educatie.
Inmiddels staan we daarin niet meer alleen en doen
we dat met een kleine vijftien partners. Nagenoeg
allemaal met een primaire focus op projecten in de
buitenzonwering. Volgend jaar hopen we nog een
aantal partners te kunnen verwelkomen, die zich met
name richten op functionele zonwering voor binnen.
Er komt ook een serie producten aan die onderhoud
en reparatie in de utiliteitsbouw efficiënter zullen
6
De branche in 2024 |

maken. We laten een deel zien op R+T in Stuttgart. Over beurzen gesproken;
na daarover jarenlang te hebben nagedacht is de kogel recentelijk door de
kerk gegaan en zullen we met Somfy niet deelnemen aan de Polyclose in 2024.
Persoonlijk heb ik daar wel een beetje dubbel gevoel bij. Voor zover ik me kan
herinneren heb ik zelf op alle Benelux-beurzen gestaan sinds 1990.
Klimaat en weer zijn de branche de afgelopen jaren ter wille geweest. De branche
heeft daarvan de vruchten kunnen plukken, zeker in de afgelopen drie jaar, zo
blijkt uit de data. Na de extra duw in de rug door corona is het tij sinds de tweede
helft van 2022 gekeerd. Toch lijkt de economie te ontsnappen aan een diepe
recessie. De terugval is beperkt, maar duurt langer dan we misschien gewend zijn.
Veel branchegenoten hebben we in 2023 horen zeggen dat het wel goed was.
Minder hectisch, beter voor de kwaliteit, efficiënter en dus met een uiteindelijk
beter resultaat. Wel alert blijven! Er wordt te weinig gedaan om de markt
structureel te laten groeien en dus is de branche nog te veel afhankelijk van externe
factoren zoals het weer en de economie. Zoals gezegd, de combinatie van weer
en economische omstandigheden is de branche de afgelopen jaren goed gezind
geweest. Het is echter, net als bij beleggingen, geen garantie voor de toekomst!
De tijd is langzaam ook aangebroken om na te denken over de problematiek
van de wegwerpmaatschappij. Hergebruik, reparatie en verantwoord
vernietigen gaan de komende jaren een rol spelen, ook in deze branche. Een
mooie mogelijkheid voor met name installateurs om op deze trend in te
spelen. Fabrikanten hebben daar ook een rol in te spelen natuurlijk, net als de
toeleveranciers trouwens. In dat verband zijn transparantie en het afleggen van
verantwoording over de milieuaspecten van de bedrijfsvoering sleutelfactoren
voor succes in de toekomst.
Zoals in het magazine is te lezen speelt er van alles in de wereld. Ook de
branche kent nog volop uitdagingen en het bedrijfseconomisch op orde houden
van de bedrijven behoeft ook aandacht, dus niemand hoeft zich te vervelen.
Dus 'avanti' en maak er weer iets moois van komend jaar!
Sven van Witzenburg
Hoofddorp, januari 2024
Sven van Witzenburg
Begon als accountant bij KPMG
en kwam na bijna tien jaar in
het bedrijfsleven terecht.
Had daarna gedurende twaalf jaar
missies als managing director
in diverse productie-, retail- en
handelsondernemingen: focus
op start-ups, herstructureringen,
M&A’s, strategische vraagstukken,
sales en marketing. Was vervolgens
werkzaam bij beursgenoteerde
ondernemingen, waaronder
Hunter Douglas. Deed intussen
aanvullende studies: masters in
Stratetic Retail Management
(HBS/University of Pennsylvania),
een MBA aan Kingston University in
Londen en een doctoraal in Business
Administration aan ISM Paris/
New York. Is sinds 2001 bij Somfy
en daar verantwoordelijk voor
de tien Noord-Europese landen.
| De branche in 2024 7

Uitslag verkiezingen 2023
Leeftijd en opleidingsniveau per partij in %
Leeftijd
Opleidingsniveau
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0 PVV
VVD NSC GL/PvdA PVV VVD NSC GL/PvdA
18-34jr 34-49jr 50-64jr 65+jr Laag Midden Hoog
Bron: IPSOS gepubliceerd in NRC25112023
8
De branche in 2024 |

Bespiegelingen 2024
De binnenlandse politieke arena
Verkiezingsuitslag
> Ipsos deed tijdens de stembusgang een
representatieve steekproef onder bijna 3700
kiezers in opdracht van de NOS.
> De belangrijkste conclusies op een rijtje:
• In totaal stemde 15 procent van de kiezers
die in 2021 op de VVD stemden bij de laatste
verkiezingen op de PVV. Een forse groep
van ruim 350.000 liberale kiezers, goed voor
4 tot 5 zetels, die is overgestapt naar de PVV.
Bij de vorige verkiezingen haalde de VVD
nog 34 zetels.
• Veel nieuwe PVV-kiezers besloten pas in
de laatste week van de campagne over te
stappen. Een groot deel van de overgelopen
VVD’ers heeft om strategische redenen op de
PVV gestemd: het tot stand brengen van een
rechts kabinet. Voor het eerst is een grote
groep kiezers van een centrumrechtse partij
overgestapt naar een radicaal-rechtse.
• De PVV motiveerde ook nog een andere
groep kiezers, namelijk niet-stemmers: 1 op
de 10 PVV-kiezers die nu voor de partij koos
bleef in 2021 nog thuis.
• Bij nog 2 andere partijen valt het relatief
hoge percentage overstappers op: iets meer
dan 1 op de 10 kiezers die bij de vorige
verkiezing CDA stemden, ging nu naar
Wilders, en dat geldt ook voor 16 procent
van de SP-stemmers.
• De partij van Omtzigt (NSC) heeft een
heel nieuw electoraat aangeboord. NSC
heeft kiezers weggetrokken bij heel veel
verschillende partijen, van links tot rechts.
12 procent van de kiezers die in 2021 nog op
D66 stemden, stemde nu op NSC. 16 procent
van de SP-kiezers uit 2021 ging naar NSC,
en 12 procent van de ChristenUnie-kiezers.
De grootste groep komt wel van centrumrechts:
1 op de 3 CDA-kiezers van 2021
(toen nog goed voor 15 zetels) koos nu voor
Omtzigt, en 10 procent van de grote groep
VVD-stemmers (goed voor 34 zetels).
> In totaal 2,4 miljoen kiezers stemden PVV en
hielpen de partij aan de overwinning met 37
zetels. Uit onderzoek van Ipsos blijkt dat de PVV
vergeleken met de andere partijen de meeste
jongere kiezers aan zich wist te binden: 17 procent
in de leeftijdsgroep 18-34 jaar stemde op de PVV.
Bij de vorige verkiezingen was dat nog 7 procent.
Van de hoger opgeleiden stemde 10 procent op
de PVV – in absolute aantallen hebben er méér
hogeropgeleiden op de PVV gestemd dan op D66.
De partij won op het platteland, maar ook in de
stad. De man-vrouwverhouding is 53 tegenover
47. Bij concurrent VVD is die 60/40. De PVV
weet ook steeds beter substantiële groepen met
een migrantenachtergrond te vinden. Een bont
gezelschap van kiesmaagden, een nieuwe generatie
moslims, overstappers en oude getrouwen.
Formaties in Nederland
> De formatie voor een nieuw kabinet is inmiddels
in gang gezet en zal zeker een aantal maanden
in beslag nemen. De vorige formatie in 2021-2022
was met bijna 300 dagen de langste in de
Nederlandse geschiedenis.
| De branche in 2024 9

Aantal formatiedagen per kabinet
Kabinet Jaar Formatiedagen
Den Uyl 1972
Van Agt I 1977
Van Agt II 1981
Lubbers I 1982
Lubbers II 1986
Lubbers III 1989
Gemiddelde
Kok I 1994
115,3 dagen
Kok II 1998
Balkenende I 2002
Balkenende II 2003
Balkenende
Kabinet
IV
Jaar
2006
Formatiedagen
Den Rutte Uyl I 1972 2010
Van Rutte Agt II I 1977 2010
Van Rutte Agt III II 2010 1981
Lubbers Rutte IV I 2010 1982
Lubbers II 1986 0 50 100 150 200 250 300
Lubbers III 1989
Gemiddelde
Excl. dat alleen lopende regeringszaken afhandelt)
rompkabinet (overgangskabinet
Kok I 1994
115,3 dagen
Kok II 1998
Bron: Balkenende FD/27 november I 20022023
Balkenende II 2003
Balkenende IV 2006
Rutte I 2010
285 Rutte II 2010
Rutte III 2010
dat formaties
Rutte IV 2010
in Nederland veel tijd vergen.
> Een internationale vergelijking bevestigt het beeld
Formatieduur
159
op basis van
de laatste 5 verkiezingen
Excl. rompkabinet (overgangskabinet dat alleen lopende regeringszaken afhandelt)
Gemiddeld aantal 85 dagen
285
Bel
1
2
3
Bel
4
Bron: FD/27 november 2023
5
6
Ned
Dui
82
Oos
> Alleen in België doet men er vaak langer over om
1
een regering te vormen.
2
3
Zweden
Politieke vraagstukken als splijtzwam
4
> Na de verkiezingen volgt de fase van coalitievorming
5
en gaat de politiek zich vooral even met zichzelf
6
159
Ned
85
Dui
82
Oos
0 50 100 150 200 250 300
bezighouden. De dagen van intensief contact met
de buitenwereld zijn dan voorbij, die van stille
76
Spa
76
Spa
strategie en introspectie zijn begonnen. Op een
bepaald moment moet er echt over inhoud worden
gesproken. Het gaat dan over de gewenste beleidsmaatregelen
en de geldbedragen die daarbij horen.
48
Ita
48
Ita
45
Zwe
30
Por
21
Den
2018 2019 2020 2021 2022
Zwitserland
45
Zwe
30
Por
2018 2019 2020 2021 2022
5
Fra
Zwitserland
Denemarken
21
5
Zweden
Den Fra
Nederland
Denemarken
Nederland
> Vooral over die bedragen moet nog veel duidelijk
worden, zeker als de coalitie over rechts gaat.
PVV, NSC en BBB schuiven aan tafel zonder
doorrekening van hun programma’s en zelfs
ook zonder eigen schattingen van de financiële
consequenties van hun plannen.
> Een complicerende factor voor de
onderhandelende partijen is een begroting die
uit balans is en een horizon met tegenvallers.
Volgens topambtenaren van de Studiegroep
Begrotingsruimte komt de schatkist de komende
kabinetsperiode jaarlijks € 17 miljard tekort. Het gat
op de begroting kan de onderhandelingen verzuren,
want er is tijdens de verkiezingen vooral veel extra
geld beloofd. Dat is er eigenlijk niet. En het komt er
ook niet snel, want de Nederlandse economie is in
een recessie beland. Het is een bijzondere recessie:
(waarschijnlijk) lang, ondiep en met een laag
blijvende werkloosheid.
> Een recessie met eind 2023 een reeks van drie
opvolgende kwartalen met krimp is uitzonderlijk.
Sinds de jaren 90 van de vorige eeuw kwam het
slechts een keer eerder voor. De cijfers van het
vierde kwartaal zijn op het moment van schrijven
nog niet bekend, maar je hoeft geen doemdenker
te zijn om ook het vierde kwartaal krimp toe te
schrijven. De meeste indicatoren zitten nog in het
rood en de renteverhogingen van de Europese
Centrale Bank werken nog steeds door in de reële
economie. Met een vierde krimpkwartaal zou er
een nieuw Nederlands record worden gezet: nog
nooit duurde een recessie zo lang.
> Gelukkig is de recessie ook ondiep. Vergeleken
met 2009 en 2020 is de krimp gering. Omdat de
krappe arbeidsmarkt voorkomt dat de werkloosheid
snel stijgt, komt er geen vliegwieleffect op gang,
van al verder dalende consumptie en steeds lagere
productie. Met dank aan de massaal pensionerende
babyboomers. Zonder serieus oplopende
werkloosheid zou men ook kunnen spreken van
stilstand of stagnatie overigens.
10
De branche in 2024 |

Een korte bloemlezing van belangrijke
onderwerpen waar in de formatie standpunten op
dienen te worden geformuleerd:
• EU-lidmaatschap: Gebaseerd op eerdere
uitspraken van Wilders hangt ons wat hem
betreft een vertrek uit de EU boven het
hoofd. De geringe animo in Nederland maakt
een vertrek overigens weinig realistisch.
• Migratie: Vrij verkeer van personen en dat
van goederen, diensten en kapitaal vormen
al decennialang de ‘vier vrijheden’ van het
kloppend hart van Europese samenwerking.
Wilders maakt er korte metten mee. EUburgers
die in Nederland willen werken,
hebben voortaan een vergunning nodig.
Daarmee gaat de PVV in tegen de Europese
verdragen. Mocht een kabinet-Wilders I dit
beleid willen inzetten, gezien de krapte op
de arbeidsmarkt trouwens onverstandig,
dan liggen er rechtszaken in het verschiet
die Nederland zeker verliest. Ook de door
de PVV gewenste asielstop druist in tegen de
EU- en internationale afspraken. Wilders wil
hier onderuit, maar juridische experts achten
dit kansloos. De PVV pleit daarnaast voor
herinvoering van een grensbewaking. De EUlanden
werken al naarstig aan een gezamenlijk
migratie- en asielpact, waarbij landen elkaar
helpen bij een migratiecrisis, vingerafdrukken
van migranten afnemen en terugkeerdeals
sluiten met herkomstlanden. Hierover
heeft Wilders gezegd een opt-out te willen
afdwingen, zodat Nederland niet hoeft mee te
doen. De onafhankelijke Adviesraad Migratie
voorziet dat Den Haag zich zodoende ‘politiek
en economisch isoleert’ in Europa.
• Dan zijn er nog andere EU-gerelateerde
onderwerpen, zoals de uitbreiding van de
EU en daarmee samenhangend ook de
bestuurbaarheid van de Unie die onder druk
staat vanwege het vetorecht van elke lidstaat
bij buitenland- en belastingbeleid. Wilders
wil bevoegdheden terughalen van Brussel
naar Den Haag, en ook op EU-uitbreiding
zit hij niet te wachten. Opvallend is dat
Wilders vindt dat Nederland een nettoontvanger
moet worden in plaats van een
nettobetaler, zolang ons land nog EU-lid is.
Hoe hij de andere EU-leiders ervan denkt te
overtuigen om een van de rijkste naties ter
wereld geld toe te geven, is onduidelijk. Op
de vraag hoe handelsland Nederland, dat
bij uitstek profiteert van de open Europese
economie, volgens Wilders zijn boterham
moet verdienen is van de PVV nog nooit een
bruikbaar antwoord gehoord.
• Beperken, doorgaan of opvoeren van de steun
aan de Oekraïne. Tenzij het standpunt van de
PVV zou wijzigen is de PVV voorstander van
beperken. Al zou Nederland de steun willen
inperken, het onderwerp als zodanig is in feite
meer een EU-onderwerp.
• Voor wat betreft de Europese klimaatambities
zijn er ook de nodige barrières te slechten
tijdens de formatie: het al dan niet open
blijven van kolencentrales, stoppen
met de reductie van CO2, het al dan niet
terugtrekken uit het VN-klimaatakkoord
en het intrekken van de Klimaatwet. Anders
gezegd: verduurzaming of niet. De PVV
heeft duidelijk weinig op met het onderwerp
verduurzaming, terwijl de VVD hamert op
het belang van schone groei en gemaakte
CO2-reductieafspraken. Dat laat onverlet
dat een rechts kabinet met de PVV Brussel
weinig ruimte zal laten om er een schepje
bovenop te doen. Volgens wetenschappers
is dat wel nodig, te beginnen met een
Europees klimaatdoel voor 2040 dat volgens
hen omhoog moet. Wilders’ weerzin past
overigens wel bij een groeiende roep om ‘de
pauzeknop’ in de EU.
| De branche in 2024 11

12
De branche in 2024 |

Internationaal verkiezingsjaar 2024
> Het jaar 2024 is het grootste verkiezingsjaar ooit
in de geschiedenis. In 2024 gaat meer dan de helft
van de wereldbevolking - meer dan vier miljard
mensen - naar de stembus.
Aantal inwoners van landen met een
verkiezing gepland in 2024
> In de helft van de gevallen zijn de verkiezingen
niet vrij en eerlijk en ontbreken vele andere
voorwaarden voor democratie, zoals de vrijheid
van meningsuiting en vereniging. Verkiezingen
in Bangladesh, Mexico, Pakistan (allemaal
hybride regimes, die elementen van democratie
en autoritarisme combineren) en Rusland (een
autoritair regime) zullen vrijwel zeker geen
4.2bn
4
3
2
1
1800 50 1900 50 2000 24
0
*Includes legislative, presidential ans EU elections, as well as nationwide elections at the municipal or regonal level in 2024 and
in 1950-2023 for countries of over 100 m people
Bron: Economist 13 november 2023
> Volgens berekeningen van de Economist zijn er in
76 landen verkiezingen gepland. Van de 71 landen
die op de democratie-index van de EIU staan,
zal er in 43 landen volledig vrij en eerlijk worden
gestemd (waarvan 27 lid van de EU); de andere
28 voldoen niet aan de essentiële voorwaarden
voor een democratische stemming. 8 van de 10
dichtstbevolkte landen ter wereld – Bangladesh,
Brazilië, India, Indonesië, Mexico, Pakistan,
Rusland en de Verenigde Staten – zullen in 2024
verkiezingen houden.
regimeverandering teweegbrengen. Brazilië,
India, Indonesië en de Verenigde Staten worden
ondertussen door de EIU geclassificeerd als
‘gebrekkige democratieën’, hetgeen betekent dat
verkiezingen vrij en eerlijk zijn en verandering
mogelijk maken, maar dat hun politieke systemen
zwakke punten hebben. In februari zal de
centrumlinkse PDI in Indonesië, het dichtstbevolkte
land van Zuidoost-Azië, waarschijnlijk de
parlements- en presidentsverkiezingen winnen.
In India zal de regerende BJP van Narendra Modi,
's werelds grootste politieke partij met meer dan
| De branche in 2024 13

180 miljoen leden, in mei waarschijnlijk winnen,
ondanks het toenemende sentiment tegen de
zittende regering. In Brazilië zal in oktober bij de
gemeenteraadsverkiezingen blijken of de linkse
Arbeiderspartij van president Luiz Inacio Lula da
Silva winst kan boeken ten koste van de rechtse
Liberale Partij, die het congres domineert en wordt
gesteund door Lula's rechtse voorganger Jair
Bolsonaro. In november kiezen de kiezers in de
Verenigde Staten hun volgende president, evenals
het hele Huis van Afgevaardigden en een derde van
de Senaat. President Joe Biden zal het waarschijnlijk
opnemen tegen Donald Trump, de Republikeinse
koploper, een herhaling van 2020.
> De 2 continenten met het grootste aantal landen
dat in 2024 gaat stemmen, zijn Europa (37) en Afrika
(18). Afrikaanse landen met een gecombineerde
bevolking van meer dan 330 miljoen mensen,
waaronder Algerije, Ghana en Mozambique, zullen
verkiezingen houden, met als grootste land Zuid-
Afrika, waar meer dan 60 miljoen mensen wonen.
> De verkiezingen voor het Europees Parlement in
juni zullen het migratievraagstuk op de voorgrond
plaatsen. De EU verwacht in 2024 meer dan 1
miljoen asielaanvragen te ontvangen, het hoogste
aantal sinds een golf van aankomsten in 2015-
2016. Veel Europese politici en kiezers zien de
toestroom van migranten als een bedreiging,
ondanks een oplopend tekort aan arbeidskrachten.
De verkiezingen kunnen het parlement naar rechts
verschuiven, omdat kiezers kiezen voor partijen die
pleiten voor strengere controles op immigratie.
14
De branche in 2024 |

Oekraïne: de tussenstand
> Nadat in 2023 het langverwachte Oekraïense
tegenoffensief stukliep op de zware Russische
verdedigingslinies, zal het weer de gevechten langs
de frontlinies vermoedelijk vertragen. Ondanks de
miljardensteun van tientallen bondgenoten voert
Oekraïne nog altijd een asymmetrische oorlog.
Rusland heeft weliswaar enorme verliezen geleden
in de eerste 21 maanden van de oorlog, maar heeft
nog altijd meer soldaten en meer vliegtuigen, tanks,
helikopters, raketten, drones en granaten.
> Met name de munitieschaarste bij de artillerie is
een heikel punt. Granaten, zo is gebleken, spelen
een doorslaggevende rol op het slagveld, maar de
bondgenoten van Oekraïne slagen er niet in hun
productie voldoende op te voeren. De EU-landen
moeten inmiddels toegeven dat zij niet voor maart
2024 de beloofde één miljoen stuks artilleriemunitie
kunnen leveren.
> Dat heeft gevolgen voor de oorlog: Oekraïne
vuurt in de herfst van 2023 noodgedwongen minder
dan de helft van het aantal granaten per maand af
op Russische stellingen in vergelijking met de zomer.
Ook op andere vlakken blijft Oekraïne achter. Zo
vraagt Kiev zijn westerse partners al meer dan een
jaar om de levering van langeafstandsraketten,
zoals de Amerikaanse ATACMS en de Duitse Taurus,
waarmee het Russische doelen ver achter de
frontlinies kan raken.
> Enkele tientallen F-16’s uit Nederland en
Denemarken komen wel naar Oekraïne, maar
dat gebeurt pas in de loop van 2024. Het blijft de
grote vraag welk verschil de gevechtsvliegtuigen
gaan maken. Ze kunnen Oekraïne ‘een
beetje helpen’, maar de F-16’s zijn ‘geen
wondermiddel’, waarschuwde de Amerikaanse
luchtmachtcommandant generaal David Hecker
eind augustus. Wel zullen ze de Oekraïense
luchtafweer verder versterken.
| De branche in 2024 15

Terwijl in Europa en de VS volop wordt
gediscussieerd over de toekomstige steun aan
Oekraïne, draait de Russische oorlogseconomie
op volle toeren. Het vermogen van Rusland om
oorlog te voeren tegen Oekraïne zal toenemen
naarmate de industriële basis van de Russische
defensie sterker wordt, zegt George Barros van
het Institute for the Study of War (ISW). Sancties
slagen er niet in de Russische industrie tegen te
houden. De Russen maken nu hetzelfde aantal
precisiegeleide munitie als vóór de oorlog en zijn
op weg om de vooroorlogse productie tegen
eind 2024 te overtreffen. Het zegt veel over het
aanpassingsvermogen van Moskou, dat alles in
het werk stelt om deze oorlog niet te verliezen.
Ondanks de vele oorlogsdoden en het verlies van
kolossale hoeveelheden materieel beschikt Rusland
nog steeds over de capaciteit om zich succesvol te
verdedigen tegen Oekraïense offensieven, en zelfs
eigen aanvallen uit te voeren.
> Volgens Oekraïense cijfers zijn sinds de grootscheepse
invasie in 2022 zo’n 330.000 Russische
militairen gedood of gewond geraakt. Onder analisten
leidt de huidige staat van de oorlog tot sombere
vooruitzichten. De realiteit is dat Rusland komend
jaar materieel in het voordeel zal zijn. Rusland heeft
in 2024 meer artillerie en munitie, produceert meer
drones dan Oekraïne en waarschijnlijk ook meer
langeafstandsdrones en kruisraketten.
> ‘Als hier vandaag een oorlog uitbreekt, moet het
Belgische leger al na een paar uur met stenen gaan
gooien omdat we geen munitie meer hebben’, aldus
de Belgische generaal b.d. Marc Thys. Het geeft wel
een beetje de onmacht aan van de EU.
> De economie van Rusland is qua omvang
vergelijkbaar met die van de Benelux. Alle boycots
ten spijt heeft het IMF de groeiprognose voor
2023 fors verhoogd (tot 2,2%) en ook in 2024
doet Rusland het met een groei van 1,1% zelfs
beter dan Nederland. De reden: Rusland draait
als een oorlogseconomie, met hoge uitgaven aan
defensie, bijna een derde van de totale begroting
van 2024 (in 2023 lag dat niveau al boven de
20%). Rusland financiert deze kosten door de
verkoop van olie, met name in Azië. Op de langere
termijn zien de IMF-economen het echter juist
somber in voor Rusland. Door de sancties van het
Westen verliest Moskou toegang tot buitenlandse
technologie. De potentiële groei valt daardoor
terug. Ter vergelijking: Nederland spendeert in
2024 1,95% aan defensie.
> De grote vraag is hoe het verder moet, nu Rusland
nog steeds zo'n 20 procent van het Oekraïense
grondgebied bezet houdt. De wil van Vladimir Poetin
om zijn oorlog voort te zetten lijkt alleen maar
sterker geworden, terwijl in het Westen sporen
zichtbaar zijn van ‘oorlogsmoeheid’. Onderzoeker
Bob Deen van Instituut Clingendael ziet donkere
wolken zich samenpakken. Er lijkt een soort
neerwaartse spiraal te ontstaan waarbij in het
Westen de steun afneemt doordat men denkt dat een
Oekraïens tegenoffensief niet veel kans maakt, terwijl
Oekraïne vreest dat het steeds minder kans maakt
om te winnen doordat de westerse steun afneemt.
> In december 2023 voorspelde Poetin ‘problemen
met Finland’. Inmiddels melden militaire bronnen
een Russische troepenopbouw langs de grens met
Finland. Ingewijden voorspellen dat de NAVO drie
jaar de tijd heeft om zich op een Russische aanval
voor te bereiden.
16
De branche in 2024 |

Ook de Poolse onderminister Jacek Siewiera riep
Europese landen al op een groot leger op de been
te brengen langs de grens met Rusland. Hij kreeg
een rapport voorgelegd van de Duitse denktank
DGAP, waarin stond dat er over zes à tien jaar een
Russische aanval op Europa kan komen.
> Ook in Duitsland gaan er stemmen op dat men
‘moet wennen’ aan het idee dat het misschien
een defensieve oorlog tegen Rusland moet
voeren. Naar verwachting zal de Amerikaanse
troepenreductie in Europa doorgaan, wie er ook
president wordt in 2024. De VS zullen zich meer en
meer focussen op Azië en dus zal Europa zijn eigen
bootjes moeten kunnen doppen.
> President Poetin heeft zich verkeken op de oorlog
in Oekraïne, dat hij binnen een paar dagen onder
de voet dacht te kunnen lopen en aan zijn nieuwe
Russische Rijk toe te kunnen voegen. Een van ’s
werelds grootste wapenleveranciers, Noord-Korea,
bevoorraadt Rusland inmiddels. Gelijktijdig zit
Oekraïne klem, doordat het niet genoeg wapens en
geld van het Westen krijgt.
> Poetin lacht inmiddels openlijk en heeft zijn verhaal
radicaal gewijzigd. Eerst voerde hij een ‘speciale
militaire operatie’ in Oekraïne uit; hij heeft het nu
over een ‘eindeloze oorlog’ tegen het Westen.
Daarmee is hij tegelijkertijd helder over zijn plannen.
Inmiddels claimt hij dat Moldavië en de Baltische
landen bij Rusland horen, evenals een deel van Polen.
Misschien is het beter om hem serieus te nemen.
Mondiale logistieke ketens
opnieuw in gevaar?
Cruciale scheepvaartroutes in de wereld
Panamakanaal
Neerslagtekort
veroorzaakt lage
waterstand
Bron: FD/ 22 december 2023
Suezkanaal
In maart 2021
blokkeerde
vastgelopen
Ever Given de
doorvaart
> Piraterij in de Straat van Malakka, droogte in
het Panamakanaal en aanvallen van Houthi’s in
de Rode Zee die de doorvaart in het Suezkanaal
bemoeilijken, hebben effect op de wereldhandel.
Als escalatie in het Midden-Oosten uitblijft
zijn de gevolgen te dragen, maar de prijs van
containervervoer gaat sowieso omhoog.
> Na de chaos die de coronapandemie in met
name de containervaart veroorzaakte, heeft de
mondiale scheepvaart opnieuw te maken met
grote verstoringen. Rederijen hebben op twee
belangrijke handelsroutes over zee te maken met
tegenslagen die het wereldwijde vervoer
van goederen ernstig belemmeren.
> Sinds december 2023 mijdt de mondiale
scheepvaart de Rode Zee, na een escalatie van
aanvallen door Jemenitische Houthi-rebellen op
schepen die via deze binnenzee onderweg zijn van
of naar het Suezkanaal. Daarmee raken de Houthi’s
een van de belangrijkste handelsroutes ter wereld,
die tussen Azië en Europa.
Straat van
Malakka
Doorgang werd
lang geplaagd
door piraterij
> Deze ernstige verstoring komt boven op de
problemen bij het Panamakanaal. Deze verbinding
tussen de Grote en de Atlantische Oceaan is van
groot belang voor de handel tussen Azië en de
oostkust van de VS. Het Panamakanaal kampt
| De branche in 2024 17

al enkele maanden met droogte, die een lage
waterstand tot gevolg heeft. Daardoor kunnen
er minder schepen door het kanaal, en elk
van deze schepen kan ook nog eens minder
lading meenemen.
> Bij elkaar gaat ongeveer 18% van de wereldhandel
door het Panamakanaal en het Suezkanaal.
Het gevaar van aanvallen door Houthi’s, een
rebellengroep uit Jemen die banden zou hebben
met het bewind in Iran, heeft grote gevolgen voor
de scheepvaart op de route tussen Azië en Europa,
goed voor ongeveer 12% van de wereldhandel. De
aanvallen, die worden uitgevoerd met drones en
raketten, vinden plaats bij de Bab el-Mandeb, de
nauwe zeestraat tussen Djibouti en Jemen die de
Rode Zee met de Golf van Aden verbindt. Met zijn
acties zegt de rebellengroep de Palestijnse strijd tegen
Israël te willen steunen. Voor de VS zijn de aanvallen
op het vrije maritieme verkeer onaanvaardbaar.
Als antwoord formeerden de Amerikanen onder
de naam ‘Operation Prosperity Guardian’ een
coalitie van landen, waaronder Nederland, die met
marineschepen aanvallen moeten verijdelen.
> Ondanks het Amerikaanse initiatief kiest een
groot aantal rederijen, waaronder de vijf grootste
containerrederijen en sommige eigenaren van olieen
gastankers, er voorlopig voor de Rode Zee te
mijden, en daarmee dus ook het Suezkanaal.
Schepen moeten dus de langere route om Kaap
de Goede Hoop nemen, een route die voor de
opening van het Suezkanaal in 1869 altijd al werd
gevaren. Daarmee zijn de rederijen terug bij het
nachtmerriescenario uit maart 2021, toen een schip
van Evergreen vastliep in het Suezkanaal en de
verbinding een week lang blokkeerde. De toelevering
van bedrijven liep toen enorme vertraging op.
> De reis om Afrika duurt ongeveer tien dagen
langer en bovendien kost omvaren geld. Volgens
scheepvaartanalisten stijgen de brandstofkosten
met circa een miljoen dollar voor een retourtrip
tussen China en Noordwest-Europa.
> Het zeevervoer zal onvermijdelijk duurder
worden. Uit cijfers van het Britse maritieme
onderzoeksbureau Drewry blijkt dat vervoer van
een 40 voetscontainer van Shanghai naar Rotterdam
die week 16% duurder werd; de scheepsindex
(Solactive Global Shipping Index) steeg de week voor
de kerst in 2023 van 160 naar 183. Om hetzelfde
serviceniveau te kunnen handhaven, zullen de
rederijen meer schepen moeten inzetten. In de
containervaart gaat het op de route van Azië naar
Europa om ongeveer vijftig schepen extra. De
rederijen Maersk en CMA CGM hebben een speciale
toeslag (transit disruption surcharge) ingevoerd.
> Deskundigen verwachten geen herhaling van
de grote verstoringen die optraden tijdens de
opstopping op het Suezkanaal in maart 2021. Toen
was de vraag naar goederen enorm en stonden de
toeleveringsketens onder hoogspanning door de
coronapandemie. Momenteel staat zowel de Chinese
als de Europese economie onder druk. Bedrijven
hebben daarnaast hun voorraden aangevuld.
> Bovendien is er sprake van overcapaciteit in de
containervaart. De vraag naar vervoer is gedaald,
terwijl er volgend jaar juist meer schepen in de vaart
komen. De tarieven zijn dit jaar sterk teruggelopen.
De stijging van de transportprijs voor containers
werd door beleggers dan ook positief ontvangen.
Een herhaling van de torenhoge containertarieven
lijkt voorlopig niet aan de orde, maar de dreiging
van verdere escalatie van het conflict in het Rode
Zeegebied blijft. Of die escalatie er komt, zal
afhangen van de manier waarop met name de VS
optreden tegen de Houthi’s. In Washington gaan
geluiden op dat een beschermingsmissie alleen
niet voldoende is om de aanvallen van de rebellen
vanuit Jemen tegen te gaan. Volgens persbureau
Bloomberg zou het Pentagon (waarin het ministerie
van defensie zetelt) rechtstreekse actie tegen de
Houthi-rebellen in Jemen niet uitsluiten.
18
De branche in 2024 |

| De branche in 2024 19

Kabinet Jaar Formatiedagen
Perspectief op Nederland
> Sinds 2016 stelt Mathijs Bouman jaarlijks ‘de Lijst
der lijsten samen’, een overzicht van landen op
basis van vijf bekende, mondiale ranglijsten.
Lijst der lijsten
Samengesteld door Mathijs Bouman
Concurentie Innovatie Ontwikkeling Geluk
2021 2022 IMD WEF Gil HDI Happiness Total
(1) 1 Zwitserland 2 5 1 1 4 13 -
(4) 2 Denemarken 1 10 8 6 2 27 ↑
(2) 3 Zweden 4 8 3 7 7 29 ↓
(3) 4 Nederland 6 4 5 10 5 30 ↓
(5) 5 Finland 8 11 9 11 1 40 -
(9) 6 Singapore 3 1 7 12 27 50 ↑
(7) 7 VS 10 2 2 21 16 51 -
(8) 8 Duitsland 15 7 8 9 14 53 -
(6) 9 Noorwegen 9 17 22 2 8 58 ↓
(11) 10 IJsland 16 26 20 3 3 68 ↑
(10) 11 VK 23 9 4 18 17 71 ↓
(13) 12 Canada 14 14 15 15 15 73 ↑
(15) 13 Luxemburg 13 18 19 17 6 73 ↑
(14) 14 Australië 17 24 23 8 13 74 -
(12) 15 Ierland 11 24 23 8 13 79 ↓
IMD: World Competitiveness Ranking
WEF: Global Competitiveness Index
Gil: Global Innovation Index
HDI: Human Development Index
Happiness:World Happiness Index
Totaal: Som van alle posities op ranglijsten
Den Uyl 1972
Van Agt I 1977
Van Agt II 1981
Lubbers I 1982
Lubbers II 1986
> Ook het Global Competitiveness Report van het
Lubbers III 1989
Kok I 1994
Kok II 1998
Balkenende I 2002
World Economic Forum (WEF) wordt 115,3 gebruikt
dagen
voor de samenstelling van de lijst. Helaas kwam
Balkenende II 2003
het WEF-rapport vorig jaar niet uit dus zijn de
Balkenende IV 2006
uitkomsten
Rutte I
van
20102020 gebruikt.
Rutte II 2010
Rutte III 2010
Rutte IV 2010
> De Human Development 0 50 Index 100 150 van de 200 Verenigde
250 300
Naties Excl. rompkabinet kijkt (overgangskabinet naast dat materiële alleen lopende regeringszaken welvaart afhandelt) ook naar
scholing en levensverwachting. Nederland daalde
op deze lijst van plaats 8 naar 10. De menselijke
ontwikkeling steeg nog wel wat in Nederland, maar
285
in andere landen ging dat sneller.
> Volgens het jaarlijkse Happiness Report staat
Nederland qua welbevinden op plaats 5 van de wereld.
Iets minder gelukkig dan de Finnen en de Denen, maar
veel gelukkiger dan de Britten en Amerikanen.
Positiewisselingen
Bel Ned Dui Oos Spa
Nederland
Ita Zwe
op Lijst der lijsten
Samengesteld door Mathijs Bouman
1
2
159
85
82
76
48
45
Gemiddelde
30
Por
21
Den
5
Fra
Zwitserland
Denemarken
Bron: FD/4 november 2023
3
Zweden
> De Global Innovation Index van INSEAD meet de
innovatiekracht van een land. Nederland steeg dit
jaar een plek op deze ranglijst en staat nu op plaats
5, achter Zwitserland, de Verenigde Staten, Zweden
en het Verenigd Koninkrijk.
> Op de World Competitiveness Ranking zakte
Nederland van plaats 4 naar 6. Dat kwam
vooral door een lagere score op het onderdeel
‘Economische prestaties’. Op de andere criteria
(prestaties overheid, efficiëntie bedrijven en
infrastructuur) deed Nederland het even goed
of zelfs beter dan vorig jaar. De lage score op
economische prestaties hangt vooral samen met
een harde val op het deelonderwerp ‘Internationale
investeringen’, waar Nederland nu liefst 45 andere
landen voor moet laten. Het vertrek van Shell,
Unilever en DSM laat hier dus diepe sporen na.
4
Nederland
5
6
2018 2019 2020 2021 2022
Bron: FD/4 november 2023
> Bekeken door de ogen van buitenlandse
onderzoekers hoort ons land niet meer tot de
absolute top. Aandacht voor de structurele
succesfactoren, zoals investeringen,
vestigingsklimaat, innovatie, onderwijs en
goed bestuur, blijft nodig. Op de politieke
agenda daarentegen worden thema’s als
koopkrachtreparatie, inkomensongelijkheid, het
demoniseren van multinationals en het leven
van zzp’ers moeilijk maken de laatste jaren
steeds belangrijker, zo lijkt het. Goed voor het
electoraat, maar slecht voor de positie op de
internationale ranglijsten.
20
De branche in 2024 |

In ‘Armoede en sociale uitsluiting 2023’
(gepubliceerd op 19 december 2023) presenteert
het CBS de nieuwste gegevens over het deel van
de bevolking van Nederland dat in financieel en
sociaal opzicht is achtergebleven bij de rest. In
Nederland loopt 4,4% van de huishoudens kans op
armoede. Dit is het laagste niveau sinds het CBS
in 1977 begon met het meten van inkomens. De
daling van de armoede in 2022 is vooral het gevolg
van de energietoeslag en andere ondersteunende
overheidsmaatregelen. Daardoor stonden vrijwel
alle risicogroepen er in 2022 financieel beter voor
dan een jaar eerder.
> Om de kans op armoede vast te stellen, gaat het
CBS uit van de groep huishoudens met inkomsten
onder de lage-inkomensgrens. Die grens varieert
per huishouden: van € 1.200 per maand voor
een alleenstaande tot € 2.300 voor een echtpaar
met twee minderjarige kinderen. Huishoudens
die voor hun inkomsten afhankelijk zijn van
sociale voorzieningen, zoals ontvangers van een
bijstands- of Wajonguitkering, hebben veruit de
grootste kans in armoede te belanden. Onder
pensioenhuishoudens is de armoede beperkt.
Risico op armoede of sociale uitsluiting
in Europa (cijfers 2021)
% personen
EU-27
Tsjechië
Slovenië
Finland
Slowakije
Nederland
Polen
Zweden
Denemarken
Cyprus
Oostenrijk
België
Frankrijk
Hongarije
Ierland
Malta
Kroatië
Duitsland
Luxemburg
Estland
Portugal
Litouwen
Italië
Letland
Spanje
Griekenland
Bulgarije
Roemenië
0 5 10 15 20 25 30 35
% personen
Bron: Eurostat
> Vergeleken met elders in Europa is de
armoede in Nederland laag. In de laatste 3 jaar
daalde de armoede overigens het meest in
Oost-Europese landen.
Risico op (langdurige) armoede
% huishoudens
25
20
15
10
5
0
Tot 2000 Vanaf 2000
Laag inkomen
Langdurig laag inkomen
Bron: https://longreads.cbs.nl/armoede-en-sociale-uitsluiting-2023/risico-op-armoede-bij-huishoudens/
| De branche in 2024 21

Thema’s voor langetermijndenkers
Wegwerpmaatschappij
Ontstaan
Wereldwijd worden steeds meer spullen weggegooid, ook in Nederland. Het gaat veelal
vooral om goederen die in lagelonenlanden worden geproduceerd. Veel van deze producten
worden na (kortstondig) gebruik weer afgedankt en belanden uiteindelijk op afvalbergen.
De wegwerpmaatschappij vormt om verscheidene redenen een probleem; met name in de
productiefase en de afdankfase (met name fast fashion, fast furniture en consumentenelektronica)
is er sprake van negatieve effecten zoals milieuvervuiling, gezondheidsproblemen,
CO2-uitstoot, uitputting van natuurlijke grondstoffen en uitbuiting van arbeidskrachten.
Al deze effecten vormen een bedreiging voor de leefbaarheid van onze planeet.
> Het ontstaan van de wegwerpmaatschappij
is sterk gerelateerd aan de wijze waarop de
naoorlogse economie vorm heeft gekregen. Tal
van ontwikkelingen en gebeurtenissen hebben
hierop invloed gehad. Een belangrijke oorzaak is
de verplaatsing van de productie van goederen
naar lagelonenlanden vanaf de jaren zestig. Bij
dit proces is de aandacht vooral gericht geweest
op economische groei en welvaartsgroei in
westerse landen. Veel minder aandacht ging uit
naar eventuele schadelijke effecten voor mens en
milieu. Zulke effecten waren er echter wel degelijk.
Denk aan de milieu- en gezondheidseffecten
als gevolg van grondstoffenwinning en slechte
arbeidsomstandigheden in lagelonenlanden alsook
de uitputting van natuurlijke hulpbronnen. De
erkenning van deze negatieve effecten is de laatste
jaren sterk gegroeid. Daardoor is er meer aandacht
gekomen voor zaken als ‘ecologische voetafdruk’
en ‘planetaire grenzen’.
Vier mechanismen bestendigen en
versterken het verschijnsel
1. Producenten van niet-duurzame artikelen
kiezen ervoor om de kosten van negatieve
effecten die optreden bij de productie en de
afvalverwerking daarvan niet te verdisconteren
in de productprijs. Dit maakt het kopen van
producten van wegwerpkwaliteit aantrekkelijk.
2. Keuzen van producenten ten aanzien van
materiaal gebruik en productiemethoden
zorgen ervoor dat niet duurzaam gemaakte
producten een steeds kortere levensduur
hebben. Soms is dit zelfs een doelbewuste
strategie. Producten zijn dan binnen afzienbare
tijd aan vervanging toe.
3. In het ontwerp van producten wordt meestal
geen rekening gehouden met wat er in de
afdankfase met het product en de gebruikte
grondstoffen gebeurt.
4. Het maken van een verantwoorde keuze uit
het (online) winkelaanbod is voor consumenten
lastig, door het ontbreken van duidelijke
duurzaamheidsinformatie over producten en
omdat mensen tegelijkertijd blootstaan aan
verleiding en misleiding.
22
De branche in 2024 |

| De branche in 2024 23

Trends
> Per hoofd van de bevolking worden meer
producten aangeschaft dan ooit (CLO, 2023a)
en door de lage prijs van veel producten is de
verleiding voor mensen groot om een artikel af te
danken en iets nieuws aan te schaffen, bijvoorbeeld
wanneer een product een gebrek vertoont of
wanneer het niet meer past bij de nieuwste mode.
De verhouding tussen het prijsniveau van producten
en de koopkracht van burgers is hierbij een
belangrijke factor.
> De milieudruk is berekend aan de hand van de
indicatoren landgebruik, emissie van broeikasgassen
en grondstoffengebruik. Voor de indicatoren
landgebruik en emissies (CO2, CH4 en N2O) zijn
ook effecten buiten Nederland meegenomen.
De indicator grondstoffengebruik is iets minder
betrouwbaar, omdat grondstoffengebruik in de
voorketen niet is meegerekend.
Milieudruk Nederlandse consumptie
> De beleidsinitiatieven die de Nederlandse overheid
en de Europese Unie (EU) de afgelopen jaren
hebben genomen om het grondstoffenverbruik
terug te dringen en de economie te verduurzamen,
hebben vooralsnog maar beperkt effect gehad. In
de Integrale Circulaire Economie Rapportage 2023
Index (1995 = 100)
stelt het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL)
200
vast dat het grondstoffenverbruik in Nederland
nog steeds toeneemt. Het planbureau wijst er
150
in dit verband op dat de Nederlandse overheid
Emissie van
vooralsnog vooral inzet op beleidsinstrumenten
100
met een vrijwillig karakter, zoals convenanten en
innovatiesubsidies. Het ontbreekt aan ‘drang en
50
dwang’ om substantiële stappen te zetten naar een
duurzame en circulaire economie.
0
1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025
Consumptievolume
Bevolking
Landgebruik
broeikasgassen
Grondstofgebruik
Top 10 milieu-impact van gemiddelde
consumptie van één persoon per jaar in
Nederland in 2020
Index (1995 = 100)
200
150
100
Consumptievolume
Bevolking
Landgebruik
Emissie van
broeikasgassen
Grondstofgebruik
300,00
250,00
200,00
150,00
100.00
Direct
klimaateffect (Pt)
Indirect
klimaateffect (Pt)
Overig (Pt)
Landgebruik en
ontbossing (Pt)
50,00
50
0
1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025
0,00
Spullen
Auto
Wonen
Vlees
Vliegen
Ander eten & drinken
Kleding & textiel
Zuivel & eieren
Badkamer
OV
Bronnen: Weg van de wegwerpmaatschappij/CLO, 2023a
Bronnen: Weg van de wegwerpmaatschappij/CE Delft, 2023a
24
> Het Nederlandse consumptievolume is gestaag
toegenomen. 300,00 Dankzij efficiëntieverbeteringen in
productieketens en in het ontwerp van producten
250,00
is de milieudruk tegelijkertijd in relatieve zin
200,00
afgenomen. Veel apparaten zijn bijvoorbeeld
150,00
Overig (Pt)
zuiniger geworden. Daardoor is het energieverbruik
100.00
in Nederland sinds 2010 afgenomen, ook ontbossing al nam (Pt) het
totale 50,00 aantal verkochte apparaten sterk toe.
0,00
Spullen
Auto
De branche in 2024 |
Wonen
Vlees
Vliegen
Ander eten & drinken
Kleding & textiel
Zuivel & eieren
Badkamer
OV
Direct
klimaateffect (Pt)
Indirect
klimaateffect (Pt)
Landgebruik en
> Voor de transitie naar de circulaire economie
wordt vaak verwezen naar de zogenoemde
R-ladder. Deze geeft een overzicht van
circulariteitsstrategieën die kunnen worden gebruikt
om het grondstoffengebruik en de daarmee
samenhangende milieudruk te verminderen.
Vanuit het perspectief van (het tegengaan van) de
wegwerpproblematiek zijn vooral R-strategieën
hoger op de ladder relevant.

De Rli (Raad voor de leefomgeving en
infrastructuur) heeft de afgelopen jaren
verscheidene publicaties uitgebracht die verband
houden met de circulaire economie. Van wens naar
uitvoering (2015), Naar een duurzame economie
(2019), Overheidssturing op transities (2019),
Investeren in duurzame groei (2021) en Boeren met
toekomst (2021b). Het werkprogramma 2024-2025
van de Rli (2023) voorziet voorts in de publicatie
van een advies over duurzaam bouwen.
> Binnen de categorie consumptiegoederen zijn
er drie productgroepen geïdentificeerd (kleding,
meubels en consumentenelektronica) die model
staan voor een bredere trend naar de productie
en consumptie van grote hoeveelheden goedkope
artikelen met een beperkte levensduur.
> De categorieën ‘Fast fashion’ en ‘Fast furniture’
kenmerken zich door snelle productielijnen,
vaak gebruikmakend van laagwaardig materiaal.
De geproduceerde kleding en meubels zijn niet
bedoeld om lang mee te gaan. Een vergelijkbare
situatie is aan de orde bij elektronische apparaten,
die vaak maar een beperkte levensduur hebben
en moeilijk zijn te hergebruiken of te repareren.
Binnen deze productgroep vormen accu’s en
batterijen een groeiend probleem, omdat ze in
steeds meer producten voorkomen en schadelijke
stoffen bevatten, die vaak in het restafval of (buiten
Europa) in het milieu terechtkomen.
> Per jaar komen in Nederland 900 miljoen
kledingstukken op de markt (KplusV, 2020). Circa
6,5% van deze kleding blijft onverkocht achter bij
producenten, groothandels en kledingbedrijven (MVO
Nederland en Wageningen University, 2016). De rest
komt terecht in de kledingkasten bij mensen thuis.
Een derde deel van deze aangeschafte kledingstukken
wordt niet of nauwelijks gedragen (Maldini et al.,
2017). Dit verschijnsel neemt alleen maar toe, ook
buiten Nederland. Wereldwijd is het aantal keer dat
een kledingstuk wordt gedragen de afgelopen 15 jaar
met 36% gedaald (KplusV, 2020).
> Dit betekent dat er steeds meer kleding wordt
weggegooid. Onderzoek van KplusV laat zien dat
de hoeveelheid afgedankte kleding in Nederland in
de afgelopen 25 jaar ruimschoots is verdubbeld. Zo
was er in 1993 sprake van 125 kiloton afgedankte
kleding; in 2017 was dit opgelopen naar bijna 260
kiloton (687 miljoen stuks). Dit komt neer op een
toename van circa 8 naar 15 kilo per inwoner per
jaar. Van de afgedankte kleding komt circa 50%
bij het restafval terecht, waardoor deze kleding
niet kan worden hergebruikt of gerecycled en
uiteindelijk in de verbrandingsoven belandt.
Een derde deel
van de aangeschafte
kledingstukken wordt
niet of nauwelijks
gedragen.
> De bestedingen van huishoudens aan
woninginrichting en -decoratie zijn in de
periode 2000-2022 met 22,8% toegenomen. De
belangrijkste oorzaak hiervan is dat meubels een
kortere levensduur hebben gekregen. Meubilair
wordt steeds meer onderhevig aan trends en om
hierin te voorzien worden er steeds meer goedkope
meubels geproduceerd, met vaak een mindere
kwaliteit. De gebruiksduur van modegevoelige
banken bedraagt op dit moment ongeveer 7 jaar,
wat lager is dan de gemiddelde economische
levensduur van 11,7 jaar die voor zitbanken wordt
aangehouden bij verzekeringsdiensten. Op jaarbasis
wordt naar schatting ongeveer 80 kiloton aan
zitmeubels afgedankt. Deze belanden grotendeels
bij het grofvuil (TAUW, 2022).
> In de periode 2005-2022 is de hoeveelheid in
Nederland verkochte consumentenelektronica
met 49% toegenomen (CBS, 2023). In 2000 werd in
totaal ongeveer 473 miljoen kilo aan elektronische
| De branche in 2024 25

26
De branche in 2024 |

en elektrische apparaten op de markt gebracht (ruim 29 kilo
per inwoner); in 2019 was dit met ruim 35% toegenomen tot
bijna 640 miljoen kilo (36 kilo per inwoner) (CLO, 2023c). Deze
enorme toename is deels te verklaren uit de energietransitie,
die ervoor zorgt dat mensen over steeds meer elektrische
apparaten beschikken, zoals zonnepanelen en omvormers.
Een ander deel van de toename is te verklaren door het feit dat
naarmate apparaten goedkoper en zuiniger worden, mensen
geneigd zijn er meer van te kopen. Dit wordt wel de Jevonsparadox
genoemd. De levensduur van veel elektronica is net als
die van kleding en meubels de laatste decennia teruggelopen,
waardoor de hoeveelheid afgedankte elektronische en elektrische
producten sterk is gegroeid. In 2000 bedroeg de hoeveelheid
elektrisch en elektronisch afval, inclusief de export van gebruikte
apparaten, 234 miljoen kilo (14,7 kilo per inwoner). In 2019 was dit
toegenomen tot 411 miljoen kilo (23,7 kilo per inwoner). Hiervan
bestond 40,7% uit consumentenapparatuur (CLO, 2023c).
> Er zijn inmiddels veel bedrijven die de eerste stappen zetten in
de richting van duurzaamheid en circulariteit bij het ontwerp en de
productie van hun goederen. Ook zijn er bedrijven die zich richten
op de verkoop van refurbished meubels of elektronica of meer
algemeen op de verkoop van tweedehands artikelen. Vooral in de
kledingsector is er een groeiend tweedehands aanbod, met name in
het hogere segment, via platforms als bijvoorbeeld Vinted. Rebuy
specialiseert zich in de verkoop van refurbished elektronica. Daarnaast
is Marktplaats een succesvoorbeeld van tweedehands verkoop en
zien we in het straatbeeld een toenemend aantal kringloopwinkels.
> Het verkopen van zoveel mogelijk producten staat bij
‘product as a service’ niet langer centraal. De consument gaat
een gebruikscontract aan met de leverancier van bijvoorbeeld
een telefoon, een elektrische scooter of een wasmachine. De
leverancier blijft eigenaar van het product en zorgt voor het
onderhoud. De inkomsten van de leverancier zijn daardoor niet
langer uitsluitend afhankelijk van verkoopcijfers. Onderhoud,
reparatie en het opknappen van producten worden nieuwe
inkomstenbronnen en ook een nieuwe manier om klanten
te binden. Omdat ze eigenaar van het product blijven, valt te
verwachten dat leveranciers kritischer gaan kijken naar het
ontwerp, het materiaalgebruik en de repareerbaarheid van
hun producten. Ook de mogelijkheid om producten gedurende
de gebruiksfase aan te passen aan nieuwe eisen (updaten en
upgraden) wordt voor de leverancier interessant.
| De branche in 2024 27

Zodoende bevat het product-as-a-service-model
prikkels voor het volgen van strategieën die hoog
staan op de R-ladder. In de praktijk kiezen vooralsnog
maar weinig consumenten voor contractmodellen,
die in veel gevallen duurder uitpakken dan wanneer
je een product in eigendom hebt.
> In de zakelijke wereld wordt overigens wél steeds
vaker gekozen voor het product-as-a-service-model.
Zo is kantoormeubelleverancier Ahrend bezig met
het ontwikkelen van een verdienmodel waarbij het
bedrijf minder aan kantoormeubelen verkoopt,
terwijl de financiële inkomstenstroom dankzij
serviceverlening min of meer gelijk kan blijven.
Greenwashing
> Het maken van verantwoorde keuzes wordt
verder bemoeilijkt door een gebrek aan relevante
informatie. Zo hebben mensen over het algemeen
weinig zicht op de herkomst en de milieuimpact
van producten. Ook kunnen ze niet goed
beoordelen wat de kwaliteit en de levensduur zijn
van een product en hoe gemakkelijk het bij een
defect valt te repareren.
> Het gevolg is dat bij aanschaf de laagste prijs
vaak de doorslag geeft. Vervolgens blijkt het in
de gebruiksfase van een product lastig om te
bepalen wat het juiste moment is om het product
te vervangen. Daarvoor moeten de kosten van het
feitelijke gebruik worden afgezet tegen hoelang
een product nog meegaat en wat het onderhoud
kost. In de praktijk gaan mensen gemakshalve af op
hun eigen, subjectieve inschatting. Deze mentale
boekwaarde van producten is vrij consequent te
laag, met als gevolg dat veel producten vroegtijdig
worden afgedankt (Van den Berge et al., 2021; Van
den Berge et al., 2023).
> Het is overigens niet toevallig dat burgers zo
weinig zicht hebben op de al dan niet duurzame
eigenschappen van producten. Producenten zijn
namelijk vaak terughoudend met het bieden van
transparantie over de herkomst en de milieuimpact
van hun artikelen. Vaak hebben ze ook
zelf, vanwege de lange productieketens, maar
beperkt zicht op de omstandigheden waaronder
ze worden gemaakt en waar en hoe de voor
de producten benodigde grondstoffen worden
gewonnen. Het informatiegebrek van burgers
wordt door greenwashing nog eens versterkt.
Producenten doen daarbij duurzaamheidsclaims die
ze onvoldoende kunnen onderbouwen of waarbij
ze zulke lage standaarden hanteren dat de claims in
feite misleidend zijn (Van den Eerenbeemt, 2022).
Ook labels voor duurzaamheid die producenten in
omloop brengen, soms met de beste bedoelingen,
creëren informatieonduidelijkheid. Het is voor
burgers vaak onmogelijk om te bepalen wat de
betekenis is van deze labels en in hoeverre ze
betrouwbaar zijn. Het ontbreken van gestandaardiseerde
certificering geeft producenten ruimte
om de werkelijkheid fraaier voor te stellen of
informatie achterwege te laten (Wicker et al., 2022).
> Voor het tegengaan van greenwashing en andere
vormen van misleiding heeft de Nederlandse
overheid in mei 2022 de Nederlandse Reclame Code
aangepast. Hiermee geeft Nederland invulling aan
28
De branche in 2024 |

de Europese richtlijn modernisering consumentenbescherming.
In de code staat nu specifieker
omschreven wanneer reclame als misleidend
wordt beschouwd. Zo mogen aanbieders geen
zoekresultaten tonen zonder duidelijk te vermelden
dat er sprake is van betaalde reclame, geen valse
reviews gebruiken en geen misleidende informatie
geven over prijsverlagingen (Stichting Reclame
Code, 2022). De Autoriteit Consument & Markt
houdt namens de overheid toezicht op het gebruik
van groene claims door bedrijven.
> Het PBL heeft recent laten zien dat het aandeel
circulaire producenten in Nederland al enige jaren
stagneert rond de 6%. Met andere woorden: de
transitie naar een duurzame en circulaire economie
komt nauwelijks van de grond. Dit zal volgens
ons niet veranderen zolang het op grote schaal
wegwerpen van (vaak slechts kortstondig) gebruikte
producten de norm blijft.
Regelgeving voor de zonweringsbranche
komt dichterbij
> Ongetwijfeld zal er vroeg of laat regelgeving
ontstaan die ook de zonweringsbranche gaat
treffen. Hoewel de milieudruk van deze producten
relatief klein is ontstaan er regels in andere
sectoren voor het gebruik van materialen die in de
zonweringsbranche ook gebruikt worden. Het ligt
voor de hand dat daar op de een of andere manier
aansluiting gaat ontstaan in de toekomst.
> In maart 2022 heeft de Europese Commissie de
nieuwe EU-strategie voor duurzaam en circulair
textiel gepresenteerd. De strategie is erop gericht
dat in 2030 alle textielproducten die in de EU in de
handel worden gebracht (a) duurzaam, herstelbaar
en recyclebaar zijn, (b) grotendeels zijn gemaakt
van gerecyclede vezels, (c) geen gevaarlijke stoffen
bevatten en (d) zijn geproduceerd met inachtneming
van de sociale rechten en het milieu.
> Een ander onderdeel van de richtlijn betreft het
afvalbeheer. Vastgelegd is dat lidstaten hiervoor
kwalitatieve en kwantitatieve doelstellingen
moeten vaststellen die in overeenstemming
zijn met de doelstellingen uit de Kaderrichtlijn
afvalstoffen en andere relevante EU-richtlijnen.
In het werkprogramma voor 2023 heeft de
Europese Commissie een herziening van de huidige
Kaderrichtlijn afvalstoffen aangekondigd. Naar
verwachting zal dit een beperkte herziening zijn,
waarbij de nadruk ligt op preventiedoelstellingen
voor textiel- en voedselafval en een mogelijke
verplichte UPV (Uitgebreide Producenten
Verantwoordelijkheid) voor de textielsector.
> De Europese inspanningen om de
wegwerpproblematiek aan te pakken richten
zich ook op het versterken van de positie van
de consument. In dit verband heeft de Europese
Commissie voorgesteld om in de Europese
consumentenwetgeving op te nemen dat
consumenten betrouwbare en relevante informatie
moeten ontvangen over producten (inclusief de
levensduur ervan) en over de beschikbaarheid
van reparatiediensten, reserveonderdelen en
reparatiehandelingen.
> Ook wil de Commissie kijken naar de mogelijkheid
om consumenten een recht op reparatie te geven,
zowel binnen als buiten de garantieperiode.
Verder wil de Commissie wettelijk vastleggen dat
bedrijven hun milieuclaims moeten onderbouwen
aan de hand van voorgeschreven methoden voor
het meten van de milieuvoetafdruk. Ook is het de
bedoeling om duurzaamheid, recyclebaarheid en
gerecyclede inhoud van producten systematischer
deel te laten uitmaken van de EU-milieukeurcriteria
(Europese Commissie, 2020b).
> Sinds 1 januari 2021 hanteert Frankrijk een
reparatielabel. Het label geeft aan hoe gemakkelijk
een product is te repareren. Het wordt op dit moment
gebruikt bij onder meer wasmachines, grasmaaiers,
laptops, televisies en smartphones. De Franse
overheid wil op termijn alle elektrische apparaten op
de Franse markt voorzien van een reparatielabel.
| De branche in 2024 29

Het label dient drie doelen: consumenten
beter informeren, bevorderen dat fabrikanten
de mogelijkheid het product te repareren meer
als een concurrentievoordeel gaan zien en het
genereren van informatie aan de hand waarvan
de overheid minder duurzame producten van
de markt kan weren. Bij de toekenning van het
label aan producten wordt gebruikgemaakt van
een repair-score. Deze score wordt berekend
op basis van een aantal criteria, waaronder
beschikbaarheid van reparatie-informatie,
demonteerbaarheid en beschikbaarheid en prijs van
onderdelen. Een toegekend reparatielabel toont een
reparatiesymbool, waarvan de kleur aangeeft hoe
gemakkelijk het apparaat is te repareren (van rood,
oranje, geel, lichtgroen naar donkergroen).
Vanaf 2024 zijn
bedrijven verplicht te
rapporteren over
hun impact op mens
en klimaat.
Artificial intelligence
Wat is AI en hoe werkt het?
> Kunstmatige intelligentie (AI) maakt het mogelijk
voor machines om te leren van ervaringen, zich aan
te passen aan nieuwe input en mensachtige taken
uit te voeren. De meeste AI-voorbeelden waar je
tegenwoordig over hoort - van schaakcomputers
tot zelfrijdende auto's - zijn sterk afhankelijk van
deep learning en natuurlijke taalverwerking.
> AI werkt door grote hoeveelheden gegevens te
combineren met snelle, iteratieve verwerking en
intelligente algoritmen, waardoor de software
automatisch kan leren van patronen of kenmerken
in de gegevens. AI is een breed vakgebied dat vele
theorieën, methoden en technologieën omvat,
evenals de volgende belangrijke deelgebieden:
> Machine learning automatiseert het bouwen van
analytische modellen. Het maakt gebruik van
methoden uit neurale netwerken, de statistiek,
operationeel onderzoek en de natuurkunde om
verborgen inzichten in gegevens te vinden zonder
expliciet te zijn geprogrammeerd voor waar te
zoeken of wat te concluderen.
> In de CSRD, die in november 2022 door het
Europees Parlement is aangenomen, staat
dat bedrijven vanaf 2024 verplicht zijn om te
rapporteren over hun impact op mens en klimaat.
Zo moeten grote ondernemingen in hun jaarverslag
rapporteren over onder meer de impact van hun
activiteiten op mens en milieu.
> In 2022 heeft de Europese Commissie de CSDDD
gepresenteerd. Deze EU-richtlijn eist van grote
bedrijven die actief zijn op de Europese markt
dat zij gepaste zorgvuldigheid (due diligence)
betrachten. Concreet betekent dit dat de bedrijven
verplicht zijn om de risico’s voor mens en milieu
in hun ketens in kaart brengen, deze risico’s te
voorkomen, aan te pakken of te stoppen en
hierover te communiceren.
> Een neuraal netwerk is een vorm van machine
learning die bestaat uit onderling verbonden
eenheden (zoals neuronen) die informatie
verwerken door te reageren op externe input,
waarbij informatie tussen elke eenheid wordt
doorgegeven.
> Deep learning maakt gebruik van enorme neurale
netwerken met vele lagen verwerkingseenheden,
waarbij gebruik wordt gemaakt van de vooruitgang
in rekenkracht en verbeterde trainingstechnieken
om complexe patronen in grote hoeveelheden
gegevens te leren. Veelvoorkomende toepassingen
zijn beeld- en spraakherkenning.
> Bovendien maken verschillende technologieën AI
mogelijk dan wel het ondersteunen daarvan:
30
De branche in 2024 |

Computervisie is gebaseerd op patroonherkenning
en deep learning om te herkennen wat er op een
foto of video staat. Wanneer machines beelden
kunnen verwerken, analyseren en begrijpen, kunnen
ze in realtime beelden of video's vastleggen en hun
omgeving interpreteren.
> Natuurlijke taalverwerking (NLP) is het vermogen
van computers om menselijke taal, inclusief spraak,
te analyseren, te begrijpen en te genereren. De
volgende fase van NLP is natuurlijke taalinteractie,
waarmee mensen met computers kunnen
communiceren met behulp van normale, alledaagse
taal om taken uit te voeren.
> API's, of application programming interfaces, zijn
draagbare codepakketten die het mogelijk maken
om AI-functionaliteit toe te voegen aan bestaande
producten en softwarepakketten. Ze kunnen
beeldherkenningsmogelijkheden toevoegen aan
huisbeveiligingssystemen en Q&A-mogelijkheden
die gegevens beschrijven, bijschriften en koppen
maken of interessante patronen en inzichten in
gegevens oproepen.
> AI zal mensachtige interacties met software
bieden en beslissingsondersteuning bieden voor
specifieke taken, maar is geen vervanging voor
mensen en zal dat ook niet snel zijn.
> Grafische verwerkingseenheden zijn de sleutel tot
AI omdat ze de zware rekenkracht leveren die
nodig is voor iteratieve verwerking. Voor het
trainen van neurale netwerken zijn big data plus
rekenkracht nodig.
> Het internet of things genereert enorme
hoeveelheden gegevens van verbonden apparaten,
waarvan de meeste niet zijn geanalyseerd. Door
modellen te automatiseren met AI kunnen we er
meer van gebruiken.
Geschiedenis
> De term kunstmatige intelligentie werd bedacht
in 1956, maar AI is tegenwoordig populairder
geworden, dankzij grotere datavolumes,
geavanceerde algoritmen en verbeteringen in
rekenkracht en opslag.
> Geavanceerde algoritmen worden op nieuwe
manieren ontwikkeld en gecombineerd om
meer gegevens sneller en op meerdere niveaus
te analyseren. Deze intelligente verwerking is
de sleutel tot het identificeren en voorspellen
van zeldzame gebeurtenissen, het begrijpen van
complexe systemen en het optimaliseren van
unieke scenario's.
| De branche in 2024 31

32
De branche in 2024 |

Vroeg AI-onderzoek in de jaren 1950 richtte
zich op onderwerpen als probleemoplossing en
symbolische methoden. In de jaren 1960 raakte het
Amerikaanse ministerie van defensie geïnteresseerd
in dit soort werk en begon computers te trainen
om elementair menselijk redeneren na te bootsen.
Het Defense Advanced Research Projects Agency
(DARPA) voltooide bijvoorbeeld in de jaren 1970
projecten voor het in kaart brengen van straten.
En DARPA produceerde intelligente persoonlijke
assistenten in 2003, lang voordat Siri, Alexa of
Cortana bekende namen waren.
> Dit vroege werk maakte de weg vrij voor de
auto matisering en het formeel redeneren die we
tegen woordig in computers zien, inclusief
beslissings ondersteunende systemen en slimme
zoeksystemen die kunnen worden ontworpen
om menselijke vaardigheden aan te vullen en
te vergroten.
Status en verwachte evolutie
in 2024-2025
> De belangstelling voor kunstmatige intelligentie
bereikte in 2023 een hoogtepunt. In de zes
maanden na de lancering van ChatGPT door
OpenAI in november 2022, de beroemdste en meest
effectieve chatbot van internet, is het onderwerp
‘kunstmatige intelligentie’ bijna verviervoudigd in
populariteit op de zoekmachine van Google. In
augustus 2023 zei een derde van de respondenten
van de laatste McKinsey Global Survey dat hun
organisaties generatieve AI in ten minste één
hoedanigheid gebruikten.
> Er zijn drie belangrijke dimensies waarop
onderzoekers AI-modellen verbeteren: omvang,
data en toepassingen. De afgelopen jaren was
het geaccepteerde dogma van AI-onderzoek
dat groter beter betekent. Hoewel computers
kleiner zijn geworden, zelfs als ze krachtiger zijn
geworden, geldt dat niet voor taalmodellen (LLM's),
waarvan de grootte wordt gemeten in miljarden
of biljoenen ‘parameters’. Volgens SemiAnalysis
had een onderzoeksbureau, GPT-4, de LLM die de
luxe versie van ChatGPT aandrijft, meer dan 16.000
gespecialiseerde GPU-chips nodig en duurde het
meerdere weken om te trainen.
> Volgens NVIDIA, een chipmaker, zijn de
inferentiekosten - het krijgen van de getrainde
modellen om te reageren op vragen van gebruikers
- nu hoger dan de trainingskosten bij het inzetten
van een LLM op een redelijke schaal. Naarmate
AI-modellen overgaan in commerciële producten,
is er een groeiende focus op het handhaven van
prestaties en het kleiner en sneller maken ervan.
Een manier om dit te doen is door een kleiner
model te trainen met meer trainingsgegevens.
‘Chinchilla’, een LLM die in 2022 is ontwikkeld
door Google DeepMind, presteert bijvoorbeeld
beter dan de GPT-3 van OpenAI, ondanks dat het
een kwart van de grootte is (het is getraind op
vier keer de gegevens). Een andere benadering is
het verminderen van de numerieke precisie van
de parameters waaruit een model bestaat. Een
team van de universiteit van Washington heeft
aangetoond dat het mogelijk is om een model ter
grootte van een chinchilla op één GPU-chip te
persen, zonder een duidelijke dip in de prestaties.
Kleine modellen, cruciaal, zijn veel goedkoper om
later te gebruiken. Sommige kunnen zelfs op een
laptop of smartphone draaien.
> AI-modellen zijn voorspellingsmachines die
effectiever worden als ze op meer gegevens
worden getraind. De focus verschuift ook van
'hoeveelheid' naar 'hogere kwaliteit'. Dit is vooral
relevant omdat het steeds moeilijker wordt om
meer trainingsgegevens te vinden: een analyse in
2022 suggereerde dat de voorraden nieuwe tekst
van hoge kwaliteit de komende jaren zouden
kunnen opdrogen. Het gebruik van de output van
de modellen om toekomstige modellen te trainen,
kan leiden tot minder capabele modellen, dus de
acceptatie van LLM's maakt het internet minder
waardevol als bron van trainingsgegevens. Maar
kwantiteit is niet alles. Het uitzoeken van de juiste
| De branche in 2024 33

mix van trainingsgegevens is nog steeds veel meer
een kunst dan een wetenschap. En modellen
worden steeds vaker getraind op combinaties
van gegevenstypen, waaronder natuurlijke taal,
computercode, afbeeldingen en zelfs video's,
waardoor ze nieuwe mogelijkheden krijgen.
De belangrijkste vooruitgang zal niet liggen
in de kwaliteit van de modellen zelf, maar in het
leren hoe ze effectiever kunnen worden gebruikt.
> Op dit moment zijn er drie manieren om modellen
te gebruiken. De eerste, ‘prompt engineering’,
neemt ze zoals ze zijn en voedt ze met specifieke
prompts. Deze methode omvat het maken van
invoerzinnen of vragen om het model te begeleiden
om de gewenste uitvoer te produceren. De tweede
is het ‘finetunen’ van een model om de prestaties bij
een specifieke taak te verbeteren. Dit houdt in dat
een reeds bestaand model een extra trainingsronde
krijgt met behulp van een beperkte dataset die op
die taak is afgestemd. Een LLM kan bijvoorbeeld
worden verfijnd met behulp van artikelen uit medische
tijdschriften om het beter te maken in het beantwoorden
van aan gezondheid gerelateerde vragen.
De derde benadering is om LLM's in te bedden in
een grotere, krachtigere architectuur. Een LLM is
als een motor; om er gebruik van te maken moet je
de auto eromheen bouwen. Een voorbeeld hiervan
is ‘retrieval augmented generation’, een techniek
die een LLM combineert met extra software en een
database met kennis over een bepaald onderwerp
om het minder waarschijnlijk te maken om
onwaarheden als uitkomst te krijgen. Wanneer een
vraag wordt gesteld, doorzoekt het systeem eerst
zijn database. Als het iets relevants vindt, geeft het
de vraag, samen met de feitelijke informatie, door
aan het LLM, met het verzoek om het antwoord te
genereren op basis van de verstrekte informatie.
Door op deze manier bronnen te verstrekken,
kunnen gebruikers meer vertrouwen hebben in de
nauwkeurigheid van de antwoorden. Het maakt het
ook mogelijk om het LLM te personaliseren, zoals
bij Google's NotebookLM, waarmee gebruikers hun
eigen kennisdatabases kunnen aanleveren.
> Te midden van alle aandacht voor het
commerciële potentieel van AI, gaat de jacht op
kunstmatige algemene intelligentie door. LLM's en
andere vormen van generatieve AI zijn misschien
een stukje van de puzzel, of een stap op weg, maar
ze zijn waarschijnlijk niet het definitieve antwoord.
> Wanneer nieuwe technologieën opkomen,
komen ze ten goede aan verschillende groepen
op verschillende tijdstippen. Generatieve
kunstmatige intelligentie hielp voor het eerst
softwareontwikkelaars, die vanaf 2021 GitHub
Copilot, een AI-assistent voor het schrijven
van codes, konden gebruiken. Het jaar daarop
kwamen andere tools, zoals ChatGPT en DALL·E 2,
waarmee allerlei consumenten direct woorden en
afbeeldingen konden produceren.
> In 2023 namen de aandelenkoersen van
techreuzen zoals Alphabet, Amazon, Apple, Meta
en Microsoft substantieel toe, omdat investeerders
enthousiaster werden over de vooruitzichten van
generatieve AI. Techbedrijven profiteerden omdat
ze ofwel de AI-modellen zelf leveren, ofwel de
infrastructuur die ze aandrijft en levert.
> In 2024 zullen de grote begunstigden bedrijven
buiten de technologiesector zijn, zodra zij AI serieus
toepassen met als doel de kosten te verlagen en de
productiviteit te verhogen. Er zijn drie redenen om
te verwachten dat de acceptatie door bedrijven een
hoge vlucht zal nemen.
> Ten eerste hebben grote bedrijven een groot deel
van 2023 geëxperimenteerd met generatieve AI. Veel
bedrijven gebruiken AI om de eerste concepten van
documenten te schrijven, van juridische contracten
tot marketingmateriaal. JPMorgan Chase, een bank,
gebruikte de technologie om vergaderingen van
de Federal Reserve te analyseren om te proberen
inzichten te verzamelen voor zijn handelsdesk.
Naarmate de experimentele fase ten einde loopt,
zijn bedrijven van plan om generatieve AI op grotere
schaal in te zetten.
34
De branche in 2024 |

| De branche in 2024 35

Dat kan betekenen dat zij wordt gebruikt om
opnames van vergaderingen samen te vatten of om
onderzoek en ontwikkeling een boost te geven. Uit
een enquête van KPMG bleek dat vier vijfde van de
bedrijven van plan is de investeringen in AI tegen
medio 2024 met meer dan 50% te verhogen.
> Ten tweede zullen er meer AI-producten op
de markt komen. Eind 2023 rolde Microsoft
een AI-chatbot uit om gebruikers van zijn
productiviteitssoftware, zoals Word en Excel,
te helpen. Het lanceerde hetzelfde voor zijn
Windows-besturingssysteem. Google zal dit
voorbeeld volgen en AI injecteren in Google
Documenten en Spreadsheets. Start-ups
zullen zich ook opstapelen. In 2023 hebben
durfkapitaalinvesteerders meer dan 36 miljard
dollar in generatieve AI gestoken, meer dan 2 keer
zoveel als in 2022.
> De derde reden is talent. Er is nog steeds
veel vraag naar AI-goeroes. PredictLeads, een
onderzoeksbureau, zegt dat ongeveer twee
derde van de S&P 500-bedrijven vacatures heeft
geplaatst waarin AI wordt genoemd. Voor die
bedrijven vermeldt nu 5% van de advertenties de
technologie, tegenover een gemiddelde van 2,5%
in de afgelopen 3 jaar. Maar de markt is aan het
versoepelen. Uit een onderzoek van McKinsey, een
adviesbureau, bleek dat bedrijven in 2023 zeiden dat
het gemakkelijker werd om mensen aan te nemen
voor AI-gerelateerde functies.
> Kleinere bedrijven zullen waarschijnlijk het
voortouw nemen. Dat is wat er gebeurde in eerdere
golven van technologie zoals smartphones en de
cloud. Kleine bedrijven zijn meestal wendbaarder en
zien technologie als een manier om een voorsprong
te krijgen op grotere bedrijven.
> Bij grotere bedrijven zullen datacentrische
bedrijven, zoals die in de gezondheidszorg en
financiële dienstverlening, het snelst kunnen
handelen. Slecht datamanagement is namelijk een
groot risico voor het inzetten van AI. Managers
maken zich zorgen over waardevolle gegevens
die uitlekken via AI-tools. Bedrijven zonder
solide datamanagement moeten mogelijk hun
systemen reorganiseren voordat het haalbaar is
om generatieve AI in te zetten. Het gebruik van de
technologie kan aanvoelen als sciencefiction, maar
het veilig laten werken is een veel alledaagsere
aangelegenheid.
36
De branche in 2024 |

Om een breder beeld te krijgen van welke
bedrijven en industrieën AI toepassen, onderzocht
de Economist gegevens over alle bedrijven in
de S&P 500, waarbij gekeken werd naar vijf
maatstaven: het aandeel verleende octrooien
waarin AI wordt genoemd; durfkapitaalactiviteiten
die gericht zijn op AI-bedrijven; overnames van
AI-bedrijven; vacatures waarin AI wordt genoemd;
vermeldingen van de technologie op earnings calls.
Omdat andere soorten van AI voordelen kunnen
opleveren voor bedrijven, legt deze analyse de
activiteit vast voor alle AI, niet alleen voor de
generatieve golf. De resultaten laten zien dat
ook buiten techbedrijven de interesse in AI snel
groeit. Bovendien lijken er al duidelijke leiders en
achterblijvers te zijn.
> AI-expertise lijkt zich al behoorlijk te verspreiden.
Ongeveer twee derde van de bedrijven binnen de
scoop van het onderzoek heeft de afgelopen drie
jaar een vacature geplaatst waarin AI-vaardigheden
worden genoemd volgens PredictLeads. Zo is het
aandeel bij retailbedrijven gestegen van 3% naar
11%, terwijl dat aandeel bij chipmakers is gegroeid
van 9% naar 19%.
> Het aantal AI-gerelateerde patenten dat
wordt geregistreerd, is tussen 2020 en 2022
gestegen, volgens gegevens van Amit Seru
van Stanford University. PitchBook, een ander
onderzoeksbureau, concludeert dat in 2023 bij
ongeveer 25% van de durfkapitaaldeals van S&P
500-bedrijven AI-start-ups betrokken waren,
tegenover 19% in 2021. GlobalData, ook een
onderzoeksbureau, constateert dat ongeveer de
helft van de onderzochte bedrijven sinds 2021 over
AI heeft gesproken in earnings calls, en dat in het
eerste kwartaal van dit jaar het aantal keren dat
AI werd genoemd in de earnings calls van America
Inc. meer dan verdubbeld is ten opzichte van
het voorgaande kwartaal. Ongeveer de helft van
de onderzochte bedrijven heeft tussen 2020 en
2022 een octrooi gekregen op de technologie.
> Het gebruik van generatieve AI kan uiteindelijk
nog gebruikelijker worden dan andere soorten
AI. Dat komt omdat generatieve AI goed is in
veel taken die essentieel zijn voor het runnen
van een bedrijf. Een rapport van McKinsey stelt
dat driekwart van de verwachte waarde die door
generatieve AI wordt gecreëerd, zal worden toegepast
in vier bedrijfsfuncties: onderzoek en ontwikkeling,
software-engineering, marketing en klantenservice.
Tot op zekere hoogte vormen al deze activiteiten
de kern van veel (grote) bedrijven. Bovendien zou
elk groot bedrijf met interne databases die worden
gebruikt om werknemers te begeleiden, een
toepassing kunnen vinden voor een AI-aangedreven
chatbot. Morgan Stanley, een bank, bouwt een
AI-assistent die zijn vermogensbeheerders
zal helpen antwoorden te vinden en samen te
vatten uit een enorme interne database. SLB, een
olieservicebedrijf, heeft een soortgelijke assistent
gebouwd om servicemonteurs te helpen.
Hoewel de adoptie van AI in veel bedrijven
plaatsvindt, zijn sommige enthousiaster dan
andere. Degenen die de technologie snel accepteren
en toepassen lijken investeerders voor zich te
winnen. Sinds het begin van het jaar is de mediane
aandelenkoers van de top 100 met 11% gestegen;
voor het laagst scorende kwintiel is het helemaal
niet verplaatst.
> Het is niet verwonderlijk dat de bedrijven die
het meeste profiteren van de hausse voor het
merendeel afkomstig zijn uit Silicon Valley. In brede
zin bevat de S&P 500 82 technologiebedrijven.
Bijna 50 van hen halen de top 100. NVIDIA is het
hoogst scorende bedrijf. Andere goed scorende
technologiebedrijven zijn de giganten in cloudcomputing
zoals Alphabet (3e), Microsoft (12e) en
Amazon (34e). Ze verkopen toegang tot een reeks
AI-tools, van diensten die helpen bij het trainen
van geavanceerde modellen tot software die het
gebruik van AI mogelijk maakt zonder stapels codes
te hoeven schrijven.
| De branche in 2024 37

Naast technologiebedrijven lijken twee andere
soorten bedrijven AI het snelst toe te passen.
Een daarvan zijn data-intensieve industrieën,
zoals verzekeraars, financiële dienstverleners
en farmaceutische bedrijven. Zij zijn goed voor
ongeveer een kwart van de top 100 van de
Economist. Deze bedrijven hebben vaak veel
gestructureerde datasets, zoals leningenboeken of
patiëntendossiers, wat het gemakkelijker maakt om
AI te gebruiken. Ongeveer een tiende van de huidige
vacatures van JPMorgan Chase vermeldt AI. Het
bedrijf heeft onlangs een patent aangevraagd voor
IndexGPT, een met AI doordrenkte chatbot die
beleggingsadvies geeft. Zorgbedrijven zoals Gilead
Sciences en Moderna gebruiken AI om nieuwe
medicijnen te ontdekken. Anderen, zoals Abbott
en Align Technology, bouwen door AI aangedreven
medische apparaten. De Amerikaanse Food and
Drug Administration keurde vorig jaar 97 van
dergelijke machines goed, tegenover 26 in 2017.
> Sommige bedrijven gaan misschien nog een
stap verder. In 2021 vroeg Procter & Gamble, een
gigant in consumptiegoederen, een patent aan
voor een op AI gebaseerd systeem dat de huid- en
haarcondities van gebruikers analyseert op basis
van foto's en producten aanbeveelt.
> Er lijken ook veel bedrijven nog achter te blijven
met het gebruik van AI. Ongeveer 70 bedrijven in
de S&P 500 vertonen volgens het onderzoek van
de Economist geen enkele neiging om zich op AI te
concentreren. Dat geldt ook voor bedrijven in zware
industrieën en verzekeraars. De massa van kleinere
bedrijven die niet in de S&P 500 zijn opgenomen,
is misschien nog minder enthousiast. Een onderscheidende
factor binnen industrieën kunnen
investeringen zijn. Voor de top 100-bedrijven in onze
ranglijst bedroegen de mediane R&D-uitgaven als
percentage van de omzet 11%. Voor de bedrijven die
tot de laagste 100 behoren was het nul.
> Een tweede groep zijn industrieën als autofabrikanten,
telecom, media en detailhandel. Dertien
bedrijven uit deze sectoren behoren tot de hoogst
scorende 100, waaronder Ford, General Motors
en Tesla. De opkomst van elektrische voertuigen
en het vooruitzicht van zelfrijdende auto's hebben
autofabrikanten aangemoedigd om in technologie
te investeren. In april 2023 vertelde Elon Musk
analisten dat Tesla gespecialiseerde AI- chips kocht en
"zeer gefocust" was op het verbeteren van hun AImogelijkheden
in een poging om de betrouwbaarheid
van zelfrijdende auto's te verbeteren.
> Retailers gebruiken AI om hun kernactiviteiten
te versterken. Nike, een sportkledinggigant,
diende in 2021 een octrooiaanvraag in voor een
systeem dat driedimensionale computermodellen
van sportschoenen kan genereren. Christian
Kleinerman van Snowflake, een databaseprovider,
merkt op dat retailers ook profiteren van de groei
van e-commerce door meer gegevens over klanten
te verzamelen. Dat maakt een nauwkeurigere
targeting van marketingcampagnes mogelijk.
> Een verschuiving naar interne training wijst echter
op een van de risico's: veiligheid. In mei ontdekte
Samsung dat medewerkers gevoelige codes hadden
geüpload naar ChatGPT. De zorg is dat deze
informatie kan worden opgeslagen op externe servers
van de bedrijven die de op AI gebaseerde applicaties
uitvoeren, zoals Microsoft en Alphabet. Nu zou
Samsung zijn eigen modellen trainen. Het bedrijf sloot
zich ook aan bij de groeiende lijst van bedrijven die het
gebruik van ChatGPT hebben verboden of beperkt,
waaronder Apple en JPMorgan Chase.
> Andere risico's zijn er in overvloed. Modelmakers,
waaronder OpenAI, worden aangeklaagd voor het
schenden van auteursrechtwetten met hun gebruik
van internetgegevens om hun modellen te trainen.
Sommige grote bedrijven denken dat ze aansprakelijk
kunnen worden gesteld als ze de technologie van
OpenAI gebruiken. Bovendien zijn modellen geneigd
om informatie te verzinnen. Bij één incident gebruikte
een advocaat uit New York ChatGPT om een motie te
schrijven. De chatbot bevatte fictieve jurisprudentie
en de advocaat kreeg een boete van de rechtbank.
38
De branche in 2024 |

Maar dit alles moet worden afgewogen tegen
de potentiële voordelen, die enorm kunnen zijn.
Golven van technologie zetten industrieën vaak op
hun kop. Terwijl generatieve AI zich in de economie
verspreidt, is het niet moeilijk voor te stellen dat zij
hetzelfde doet.
| De branche in 2024 39

40
De branche in 2024 |

Klimaat en verduurzaming
Actualiteit
Geheugensteuntje
> In 2015 werd er in Parijs door landen afgesproken de opwarming deze eeuw
te beperken tot ruim onder de 2 graad Celsius en te streven naar een maximale
opwarming van 1,5 graad. Dat laatste doel raakt steeds verder uit zicht.
Zelfs als landen ontzettend hun best doen om de uitstoot te verminderen,
dan nog is er slechts een kans van 14% dat de opwarming deze eeuw beperkt
blijft tot 1,5 graad. Op dit moment is de aarde al 1,1 graad warmer dan voor de
industriële revolutie.
> Er is wel enige hoop op verbetering, benadrukken de wetenschappers.
Steeds meer landen hebben de belofte gedaan om voor het eind van deze
eeuw klimaatneutraal te zijn en de facto geen broeikasgassen meer uit te
stoten. Europa wil bijvoorbeeld in 2050 klimaatneutraal zijn, China in 2060
en India in 2070. Het is nog vaag hoe landen dat doel willen gaan halen,
maar als het lukt, dan zou de temperatuurstijging deze eeuw wel beperkt
kunnen blijven tot 2 graden.
> Als landen wereldwijd hun klimaatbeleid uitvoeren, dan koerst de aarde tot
2100 af op een opwarming van 2,5 tot 2,9 graden Celsius ten opzichte van begin
vorige eeuw. In Dubai was het de eerste keer sinds de top in Parijs dat landen
elkaar officieel konden afrekenen op hun inspanningen voor het klimaat.
Scenario’s voor opwarming van de aarde
GHC emissions (GtCO2/eq/yr Gigatons of CO2-equivalent emissions (GtCO2-eq/yr)
Net zero CO2 and net zero GHG emissions can be achieved through strong reductions across all sectors
a) Net global greenhouse
a) Net global greenhouse
80 gas (GHG) emissions
gas (GHG) emissions
2019 emissions were
12% higher than 2010
60
40
20
0
-20
net zero
Implementedpolicies
2000 2020 2040 2060 2080 2100
Bron: IPCC AR6 Synthesis Report Climate Change 2023
a) Global (GHG) emissions
b) 2030
70
70
60
50
40
30
20
10
0
Nationally Determined
Contributions (NDCs)
range in 2030
Implemented policies
Limit warning
to 2ºC
Limit warning
to 2ºC
Trend from implemented policies
Limit warning to2ºC (>67%)
or 1.5 (50%) after high
overshoot with NDCs
until 2030
Limit warning
to 2ºC (>67%)
Limit warning
to 1.5ºC (>50%) with
no or limited overshoot
60
50
40
30
20
10
0
Implemented policies result in projected
emissions that lead to warming of 3.2°C,
with a range of 2.2°C to 3.5°C
(medium confidence)
Key
Implemented policies
(median, with percentiles 25-75% and 5-95%)
Limit warming to 2°C (>67%)
Limit warming to 1.5°C (>50%)
with no or limited overshoot
Past emissions (2000–2015)
Model range for 2015 emissions
Past GHG emissions and uncertainty for
2015 and 2019 (dot indicates the median)
+5%
-4%
-26%
-43%
2019
to be on-track to limit
warning to 1.5ºC,
we need much more
reduction by 2030
Past GHG emission and
uncertainty for 2015 an 20
(dot indicates the median)
| De branche in 2024 41

•• •• ••
•
••
•••
••••
IPCC-rapportage AR6
> Willen landen de opwarming van de aarde beperken tot 1,5ºC in deze eeuw,
dan moeten regeringen dit jaar radicale keuzes maken om broeikasgassen terug
te dringen. Het klimaat moet vooropstaan bij alle beslissingen die landen nu
nemen, anders is het in 2015 afgesproken klimaatdoel ten dode opgeschreven,
zo waarschuwt het nieuwste rapport van de Verenigde Naties (VN).
Risico’s en scenario’s voor opwarming van de aarde
Global surface temperature change
relative to 1850–1900
°C5
°C5
very high
shading represents the
4
uncertainty ranges for
high 4
the low and high
emissions scenarios
3
3
intermediate
2
1
0
-1
1950 20002015 2050 2100
low
very low
2011-2020 was
around 1.1°C warme
than 1850-1900r
2
1.5
1
Global Reasons for Concern (RFCs)
in AR5 (2014) vs. AR6 (2022)
•••
0
AR5 AR6
••••
••••
Unique &
threatened
systems
AR5 AR6
Extreme
weather
events
••
•••
••••
AR5 AR6
Distribution
of impacts
••
••
•••
AR5 AR6
Global
aggregate
impacts
AR5 AR6
Large scale
singular
events
•
••
•••
risk is the potential for
adverse consequences
Risk/impact
Confidence level
assigned to
transition range
Low
Very high
High
Moderate
Undetectable
Transition range
Very high
midpoint of transition
Bron: IPCC AR6 Synthesis Report Climate Change 2023
> Het 1,5ºC-doel wordt overschreden in vrijwel alle scenario's voor broeikas gasuitstoot
die, die het klimaatbureau van de VN, het IPCC, heeft opgesteld.
Bovendien houden wetenschappers bij hun berekeningen voor het halen van
het doel steeds vaker rekening met technieken om CO2 uit de lucht te halen.
De temperatuur op aarde stijgt dan tijdelijk meer dan 1,5ºC, om daarna te zakken.
Het probleem is dat deze technologieën nu nog in de kinderschoenen staan.
> Desondanks schrijft het IPCC het klimaatdoel nog niet af. Er is nog een kans
dat landen op tijd genoeg emissies weten te reduceren. Naar aanleiding van
het IPCC-rapport roept secretaris-generaal van de VN António Guterres rijke
landen op om in 2040 hun broeikasgassen terug te dringen naar netto nul. Dat
zou voor de meeste landen een forse aanscherping van hun klimaatdoelen zijn.
De Europese Unie - de derde grootste uitstoter ter wereld - wil bijvoorbeeld in
2050 klimaatneutraal zijn.
42
De branche in 2024 |

Opties om klimaatacties op te schalen
a) Feasibility of climate responses and adaptation, and potential of mitigation options in the near term
ENERGY SUPPLY
Climate responses and
adaptation options
Energy reliability (e.g.
diversification, access, stability)
Resilient power systems
Improve water use efficiency
Potential
feasibility
up to 1.5°C
Synergies
with
mitigation
Mitigation options
Solar
Wind
Reduce methane from coal, oil and gas
Bioelectricity (includes BECCS)
Geothermal and hydropower
Nuclear
Fossil Carbon Capture and Storage (CCS)
options costing 100 USD tCO2-eq -1 o
less could reduce global emissions by
at least half of the 2019 level by 2030
Potential contribution to
net emission reduction, 2030
GtCO2-eq/yr
0 1 2 3 4 5
FOOD
WATER,
LAND,
Efficient livestock systems
Improved cropland management
Water use efficiency and water
resource management
Biodiversity management and
ecosystem connectivity
Agroforestry
Sustainable aquaculture and fisheries
Forest-based adaptation
Integrated coastal zone management
Coastal defence and hardening
not
assessed
Reduce conversion of natural ecosystems
Carbon sequestration in agriculture
Ecosystem restoration,
afforestation, reforestation
Shift to sustainable healthy diets
Improved sustainable forest management
Reduce methane and N 2
O in agriculture
Reduce food loss and food waste
H EALTH S ETTLEMENT S D
AN
INFRASTRUCTURE
Sustainable urban water a) management
Sustainable land use and urban planning
Green infrastructure and
ecosystem services
Enhanced health services
(e.g. WASH, nutrition and diets)
Efficient buildings
Fuel efficient vehicles
Electric vehicles
Efficient lighting, appliances
and equipment
Public transport and bicycling
Biofuels for transport
Efficient shipping and aviation
Avoid demand for energy services
Onsite renewables
SOCIETY, LIVELIHOOD
AND ECONOMY
Risk spreading and sharing
Social safety nets
Climate services, including
Early Warning Systems
Disaster risk management
Human migration
Planned relocation and resettlement
Livelihood diversification
INDUSTRY AND WASTE
Fuel switching
Reduce emission of fluorinated gas
Energy efficiency
Material efficiency
Reduce methane from
waste/wastewater
Construction materials substitution
Enhanced recycling
Carbon capture with
utilisation (CCU) and CCS
Feasibility level and synergies
with mitigation
High
Medium
Insufficient evidence
Low
Confidence level in potential feasibility
and in synergies with mitigation
High Medium Low
Net lifetime cost of options:
Costs are lower than the reference
0–20 (USD per tCO2-eq)
20–50 (USD per tCO2-eq)
50–100 (USD per tCO2-eq)
100–200 (USD per tCO2-eq)
Cost not allocated due to high
variability or lack of data
b) Potential of demand-side
mitigation options by 2050
Key
%
the range of GHG emissions
reduction potential is 40-70%
in these end-use sectors
Total emissions (2050)
Percentage of possible reduction
Demand-side mitigation potential
Potential range
0
Food
0
Land transport
Buildings
Industry
Electricity
67%
10
10
66%
GtCO2-eq/yr 20
GtCO2/yr
29%
44%
20
Additional electrification (+60%)
73% reduction (before
additional electrification)
Bron: IPCC AR6 Synthesis Report Climate Change 2023
| De branche in 2024 43

GHC emissions (GtCO2/eq/yr Gigatons of CO2-equivalent emissions (GtCO2-eq/yr)
a) Net global greenhouse
> De a) Net AR6-studie global greenhouse concludeert dat de wereldwijde
80
2019
broeikasgasuitstoot 12% higher emissions than were
2010 vorig jaar een nieuw record
60
(medium confidence)
heeft gebroken. Nationally Determined In 2022 werd 57,4 miljard ton
koolstofdioxide, methaan en lachgas Key geëmitteerd.
40
gas (GHG) emissions
gas (GHG) emissions
Dat is 1,2% meer dan in 2021. Volgens de
20
wetenschappers moeten Limit warning
Limit warming to 1.5°C (>50%)
emissies dit decennium
juist zakken om het Parijs-doel te halen.
0
Net zero CO2 and net zero GHG emissions can be achieved through strong reductions across all sectors
net zero
-20
Projecties 2000 2020 uitstoot 2040 2060 broeikasgassen
2080 2100
en scenario’s voor beperking stijging
gemiddeld temperatuur
Bron: IPCC AR6 Synthesis Report Climate Change 2023
Klimaatscenario’s
> Onderzoekers rekenden zeven jaar lang –
met nieuwe kennis en technieken – aan eerder
bestudeerde geologische monsters, zoals stokoude
luchtbellen in ijskernen uit Antarctica. Met die
oude luchtmonsters kunnen wetenschappers de
hoeveelheid CO2 in de lucht en temperatuur in het
verleden schatten. De gebruikte monsters zijn tot
66 miljoen jaar oud.
> Duidelijk is dat de toename van CO2 in de lucht,
bijvoorbeeld door het verbranden van fossiele
brandstoffen, de aarde doet opwarmen. Aan het
begin van de industriële revolutie was de CO2-
concentratie in de lucht ongeveer 280 ppm (delen
per miljoen). Nu is dat 420 ppm. Als gevolg hiervan
is de aarde sindsdien al ongeveer 1,1°C opgewarmd.
Als de vraag naar energie snel blijft groeien, en
mensen die vraag zouden beantwoorden met
fossiele brandstoffen, dan zou aan het eind van de
eeuw de CO2-concentratie voorbij de 800 ppm
kunnen gaan.
Implementedpolicies
a) Global (GHG) emissions
b) 2030
70
70
60
50
40
30
20
10
Contributions (NDCs)
range in 2030
Implemented policies
to 2ºC
Limit warning
to 2ºC
Trend from implemented policies
Limit warning to2ºC (>67%)
or 1.5 (50%) after high
overshoot with NDCs
until 2030
Limit warning
to 2ºC (>67%)
Limit warning
to 1.5ºC (>50%) with
no or limited overshoot
0
0
2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050
60
50
40
30
20
10
Implemented policies result in projected
emissions that lead to warming of 3.2°C,
with a range of 2.2°C to 3.5°C
Implemented policies
(median, with percentiles 25-75% and 5-95%)
Limit warming to 2°C (>67%)
with no or limited overshoot
Past emissions (2000–2015)
Model range for 2015 emissions
Past GHG emissions and uncertainty for
2015 and 2019 (dot indicates the median)
+5%
-4%
-26%
-43%
2019
to be on-track to limit
warning to 1.5ºC,
we need much more
reduction by 2030
Past GHG emission and
uncertainty for 2015 an 20
(dot indicates the median)
> Hoe reageert de temperatuur op aarde
daarop? Om dat te onderzoeken, kijken
klimaatonderzoekers naar het verleden. Welke
temperatuur ging samen met welke atmosferische
CO2-concentratie? Gegevens over temperatuur en
CO2 halen paleoklimatologen dus uit geologische
monsters zoals uit ijskernen, maar ook uit
oceaansedimenten en fossiele plantenbladeren.
>De onderzoekers analyseerden voor voor welke al
bestaande studies betrouwbare monsters werden
gebruikt en voor welke niet. Sommige gegevens
kalibreerden ze opnieuw met moderne technieken,
en modellen kregen een update. Op die manier
berekenden ze opnieuw hoe de temperatuur en de
CO2-concentratie in de lucht zich de afgelopen 66
miljoen jaar ontwikkelden.
> Discussie was er over de periode van ongeveer
66 miljoen tot 56 miljoen jaar geleden. De aarde
was toen al grotendeels ijsvrij, terwijl sommige
studies suggereerden dat in die periode de CO2-
concentratie relatief laag was. Nu onderzoekers de
minst betrouwbare studies eruit hebben gefilterd,
zagen ze dat de CO2-concentratie in die periode
wel relatief hoog was: ongeveer 600 tot 700 ppm.
> We hebben nu een veel robuuster beeld van
hoe gevoelig de aarde is voor een toename
in CO2 in de lucht op lange tijdschalen, van
honderdduizenden jaren, zegt Bärbel Hönisch
in een persbericht. Zij is geochemicus aan
Columbia University. Die universiteit helpt
klimaatmodelleurs die proberen te voorspellen
wat er de komende decennia gaat gebeuren.
> Ongeacht hoeveel graden de temperatuur
precies ver andert, het is duidelijk dat we de
planeet al in een reeks omstandigheden hebben
gebracht die nog nooit door onze soort zijn
waargenomen, zegt Gabriel Bowen, verbonden
aan de universiteit van Utah.
44
De branche in 2024 |

COP-28: klimaattop in Dubai
> Op de klimaattop 2023 gehouden in Dubai,
COP28, was klimaatfinanciering een van de grote
thema’s. Er waren twee kardinale punten: aan
heel grote investeringen (klimaatfinanciering) valt
niet meer te ontkomen en arme landen hebben
financiële ondersteuning nodig van rijke landen om
het noodzakelijke te doen (klimaatschadefonds).
> Sneller dan verwacht bereikten de bijna
tweehonderd deelnemende landen tijdens COP-28
in Dubai een deal over een klimaatschadefonds.
Ontwikkelingslanden kunnen daaruit steun
ontvangen als ze te maken hebben met schade door
klimaatgerelateerde rampen, zoals overstromingen
en extreme droogte. Landen als de Verenigde
Arabische Emiraten, Duitsland, Nederland en de
Verenigde Staten deden al heel snel toezeggingen,
voor in totaal enkele honderden miljoenen euro’s.
> Een groep economen die de VN adviseert, de
Independent High Level Expert Group on Climate
Finance, denkt dat er over 2 jaar al jaarlijks 1000
miljard dollar aan extra klimaatfinanciering nodig
zal zijn om de Parijse doelen te halen. In 2030
zal dat gat zijn gegroeid naar 2400 miljard dollar.
China, dat rijk genoeg is om voor zijn eigen
klimaatbeleid te betalen, is hierin niet meegerekend.
Het Internationaal Energieagentschap komt
op vergelijkbare bedragen. De discussie over
klimaatfinanciering moet snel verschuiven van
‘miljarden’ naar ‘biljoenen’, schreef denktank
Sustainable Finance Lab (SFL) in een rapport in
aanloop naar COP28. Deze biljoenen (duizenden
miljarden) liggen nu nog ver buiten bereik.
> Rijke landen hebben al de grootste moeite om te
voldoen aan hun belofte uit 2009 om jaarlijks 100
miljard dollar vrij te maken voor klimaatfinanciering
in ontwikkelingslanden. Daaraan moest in 2020
worden voldaan, maar het doel wordt naar
verwachting dit jaar pas gehaald, en zelfs daar is
onzekerheid over.
Nederlandse vertegenwoordiging in Dubai
> Het demissionaire kabinet was in 2023 met
een grote delegatie vertegenwoordigd in Dubai.
Premier Mark Rutte (VVD) woonde de officiële
opening bij en had ontmoetingen met verschillende
regeringsleiders. Tijdens de top waren ook de
ministers Jetten (Klimaat en Energie, D66), Van
der Wal (Natuur en Stikstof, VVD) en Kuipers
(Volksgezondheid, D66) een paar dagen in
Dubai. Van het ministerie van Infrastructuur en
Waterstaat reisde zowel minister Harbers (VVD) als
staatssecretaris Heijnen (CDA) naar de Emiraten af.
> Voor al deze ministeries heeft klimaatverandering
nu al grote gevolgen. Jetten moet de
energievoorziening zo aanpassen dat die vanaf 2050
het klimaat niet langer belast. Het is een opgave
die wel wordt vergeleken met die in de jaren zestig,
toen heel Nederland op de schop ging om alle
kolenkachels te vervangen door gashaarden.
> Ook voor het ministerie van Van der Wal stond
er in Dubai veel op het spel. De natuur heeft
het zwaar door de opwarming van de aarde,
met droogte, hitte en bosbranden in Nederland
als de meest zichtbare risico’s. Bovendien is de
Nederlandse landbouw verantwoordelijk voor
14 procent van alle Nederlandse broeikasgassen,
waarvan het grootste deel (70 procent) afkomstig
is van de veeteelt. Dat schept voor Nederland,
met zijn kenniscentra op dit gebied, een grote
verantwoordelijkheid.
| De branche in 2024 45

46
De branche in 2024 |

Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat
staat ook voor een zware taak. In een Kamerbrief
kondigden Harbers en Heijnen een jaar geleden aan
dat de grenzen van het water- en bodemsysteem
zijn bereikt. En dat Nederland zich moet
voorbereiden op extremere neerslagpatronen en
een stijgende zeespiegel. Voor het versterken van
de dijken wordt nu al meer dan een miljard euro
per jaar uitgetrokken. Dat bedrag zal fors omhoog
moeten als Nederland geen natte voeten wil krijgen
en er ook in de zomer voldoende water uit de kraan
moet komen.
> Minister Kuipers kon in Dubai met collega’s praten
over de vraag hoe het aantal hitte-gerelateerde
sterfgevallen kan dalen. Vorig jaar waren dat er
volgens Nature Medicine in Europa meer dan
60.000. Maar de relatie tussen volksgezondheid
en klimaat gaat niet alleen om hitte. Volgens het
RIVM neemt neemt door hitte ook de kans toe op
allergieën, infectieziekten, gevaarlijke uv-straling,
verontreinigd oppervlaktewater en muggen
die ziektes overbrengen en gedijen bij hogere
temperaturen.
> Rutte wist natuurlijk ook dat er partijen die
weinig ophebben met klimaat stonden te trappelen
om te gaan regeren. De zware Nederlandse
regeringsdelegatie in Dubai was daarom ook een
belangrijk signaal aan degenen bij de PVV, maar ook
bij NSC en BBB, die denken dat het allemaal wel wat
minder kan met de aandacht voor klimaat.
Klimaatverandering
Panamakanaal
> Het Panamakanaal, een cruciale handelsroute
die 3 à 5% van de mondiale maritieme handel
vergemakkelijkt, loopt leeg. Door aanhoudende
droogte vanwege het weerfenomeen El Niño is
het waterpeil van het centraal gelegen artificiële
Gatúnmeer tot een ongekend dieptepunt gezakt.
Daaruit komen juist de enorme hoeveelheden water
voor de sluizen die de Atlantische Oceaan met de
Stille Oceaan verbinden. Waar er onder normale
omstandigheden tot 38 vrachtschepen per dag door
het kanaal varen, beperkt de Panama Canal Authority
(ACP) de dagelijkse ‘transits’ vanaf december 2023
noodgedwongen tot 22. Vanaf februari, midden in
het droogteseizoen dat nog moet beginnen, mogen
er dagelijks nog maar 18 schepen door, ruim de helft
minder dan een jaar eerder.
> Zeehavens in Nicaragua, Ecuador, Peru, El
Salvador en Jamaica kampen door die beperking
al met vrachtvertragingen van 25% boven op de
normale transporttijden, meldde het Internationaal
Monetair Fonds (IMF) recentelijk. De organisatie,
die de internationale financiële stabiliteit in de
gaten houdt, waarschuwt dat de wereldhandel
nog maandenlang verstoord kan blijven. Door
klimaatverandering kunnen zulke verstoringen van
het zeetransport vaker gaan voorkomen.
> Door de beperkte diepgang moeten grote schepen
bovendien hun vracht met 40% verminderen bij
doorvaart door het kanaal. Omvaren kost minstens
14 tot 16 dagen en de alternatieven brengen
hogere transportkosten met zich mee. Dergelijke
kosten worden doorberekend aan de consument.
De grootgebruikers van het Panamakanaal zijn
containerschepen die in China gemaakte goederen
naar de oostkust van de VS brengen, tankers die
vloeibaar propaan van Amerikaanse raffinaderijen
naar Azië verschepen en bulkcarriers die miljoenen
tonnen graan en andere landbouwproducten
vervoeren, onder meer naar Europa.
Amazone
> Inwoners van Brazilië kregen het de eerste helft
van november 2023 flink te verduren; het was
in verschillende steden extreem heet, met een
gevoelstemperatuur tot 58,5 graden Celsius. In São
Paulo werd het 38 graden. In het binnenland werd
het nog warmer: 40 tot 45 graden. De periode van
hitte werd gevolgd door een periode van plaatselijk
zware regenval en daardoor overstromingen.
| De branche in 2024 47

Er zijn drie oorzaken voor het extreme weer in
Brazilië: klimaatverandering, het weerfenomeen
El Niño en ontbossing in de Amazone. Normaal
borrelt er koud water op voor de kust van Zuid-
Amerika, maar tijdens een El Niño stopt dat. Zo
warmt het water in het midden van de Stille Oceaan
en voor de kust van Zuid-Amerika fors op. Dit heeft
wereldwijde gevolgen voor het weer. In Brazilië
wordt het dan droger en warmer. El Niño zorgde
in oktober al voor problemen voor vissers voor
de kust van Peru. Het is in het Amazonegebied
extreem droog. De Amazonerivier staat op een zeer
laag punt, ook al doordat het in Peru extreem droog
geweest is. Normaal houdt het regenwoud zichzelf
in stand. Bomen 'zweten', hetgeen zorgt voor
vocht in de lucht. Dat stijgt op en regent weer neer
in het gebied. Door illegale houtkap in het gebied
staan er echter veel minder bomen en door de hitte
zijn bladeren verschrompeld.
Australië
> Sinds begin december is het in Australië al
noodweer, met extreme regenval, onweer en
plaatselijk vuistgrote hagelstenen, vooral in de
staten Victoria, New South Wales en Queensland
aan de oostkust. Het noodweer volgde op de
tropische orkaan Jasper, die in december 2023
aan land kwam. Die orkaan veroorzaakte veel
schade in Queensland. Terwijl het oosten van
Australië te kampen heeft met noodweer, zijn
verschillende regio's in het westen druk met de
bestrijding van bosbranden.
> De hoofdoorzaak van de overvloedige neerslag
de afgelopen twee jaar is de aanhoudende La Niña.
La Niña is een relatief koude zeestroom langs de
evenaar op de Grote Oceaan, tussen Zuid-Amerika
aan de ene en Indonesië en Australië aan de andere
kant. Aan de westkust van Zuid-Amerika welt koud
water vanuit diep in de oceaan op. Met een sterke
oostelijke wind wordt dat koude water naar het
westen getransporteerd, waarbij het water aan het
oppervlak flink op kan warmen. Dat opgewarmde
water houdt zich op in de omgeving van Australië
en Indonesië.
> Momenteel is er ook sprake van een negatieve
Indian Ocean Dipole (IOD). Theoretisch is de
IOD grotendeels hetzelfde als het La Niña/
El Niño-fenomeen, alleen gaat het nu om de
temperatuurverdeling op de Indische Oceaan.
Wanneer de IOD zich net zoals nu in de negatieve
fase bevindt, houdt warm zeewater zich op in de
buurt van Indonesië en ten noorden van Australië.
> Het warme zeewater rondom Australië als
gevolg van de La Niña en in mindere mate de
negatieve IOD, is de belangrijkste oorzaak van
de zeer natte omstandigheden in Australië. Het
warme zeewater zorgt ervoor dat er meer water
verdampt, waardoor de lucht vochtiger is. Daarbij
zorgt het relatief warme wateroppervlak voor
stijgende bewegingen in de atmosfeer. Op deze
manier kunnen zich makkelijk felle buien en
neerslaggebieden vormen.
> Het is dan ook niet geheel verrassend dat 2023 in
delen van Australië als natste jaar ooit de boeken
in gaat. In oktober 2023 was er al ruim 2200 mm
regen in Sydney gevallen. In een gemiddeld jaar
valt daar zo’n 1200 mm aan regen. Bij een jaarlijkse
hoeveelheid regen van 1600 mm of meer wordt
gesproken van een extreem nat jaar. Ook vorig jaar
was in Australië al zeer nat.
> Momenteel is er sprake van het derde La Niñajaar
op rij. Ook gedurende de komende Australische
zomer houdt deze La Niña naar verwachting aan.
Dit is dan ook de reden dat de komende maanden
nog natter weer dan normaal verwacht wordt.
Omdat het inmiddels al zo lang regenachtig is, is de
bodem verzadigd, staan de rivieren continu hoog en
staan meren en dammen vol.
48
De branche in 2024 |

Beleid verband houdend
met duurzaamheid
Stikstofproblematiek
> Stikstof (N2) is een kleur- en reukloos gas dat
overal om ons heen is. Ongeveer 78% van alle
lucht bestaat uit stikstof. Stikstof is van zichzelf
niet schadelijk voor mens en milieu. Maar er zijn
chemische verbindingen van stikstof in de lucht die
wel schadelijk kunnen zijn voor mens en milieu. Dit
zijn stikstofoxiden (NOx, een verbinding van stikstof
en zuurstof) en ammoniak (NH3, een verbinding van
stikstof en waterstof). De hoeveelheid stikstofoxiden
en ammoniak in de lucht heet de concentratie.
Stikstofoxiden (NOx) komen vooral in de lucht
terecht door uitlaatgassen van het verkeer en de
uitstoot van industrie. Ammoniak (NH3) komt met
name van dieren in de veeteelt. Een klein deel komt
uit overige bbronnen, zoals de industrie, de bouw en
het verkeer. Boeren gebruiken mest van dieren en
kunstmest om hun land te bemesten. Een deel van die
mest verdampt als ammoniak en komt zo in de lucht.
> Een teveel aan stikstofoxiden in de lucht is
schadelijk voor de gezondheid. Te veel ammoniak in
de lucht is ook schadelijk voor de mens. Maar in de
buitenlucht is de ammoniakconcentratie bijna nooit
zo hoog. De stikstofoxiden en ammoniak in de lucht
komen uiteindelijk weer op de grond terecht. Dit heet
stikstofdepositie. De stoffen kunnen met neerslag
meekomen op de bodem, dit heet natte depositie.
Maar ook kunnen planten of de bodem direct stikstof
uit de lucht opnemen, dit heet droge depositie.
> De depositie van stikstofoxiden en ammoniak
zorgt ervoor dat de bodem rijk wordt aan
voedingsstoffen. Dat is vooral in natuurgebieden
een probleem. Zeldzame planten die het juist goed
doen op voedselarme grond, verdwijnen daardoor.
Zo verdringen de brandnetels bijvoorbeeld de
orchideeën. Daarmee verdwijnen ook dieren die
van die zeldzame planten leven. We zeggen dan dat
de biodiversiteit (het aantal verschillende soorten
planten en dieren) afneemt.
> Berekeningen geven inzicht in de bijdrages
van verschillende sectoren aan de depositie.
De bovenste staaf in onderstaande figuur laat
de herkomst van de depositie zien voor alle
landoppervlak in Nederland. De tweede staaf toont
de herkomst voor alle stikstofgevoelige natuur in
Natura 2000-gebieden. Hierin valt op dat vooral
de bijdrage uit het buitenland groot is. Dit komt
doordat veel Natura 2000-gebieden aan de rand van
Nederland liggen.
| De branche in 2024 49

Herkomst stikstofdepositie in Nederland
Heel Nederland
Stikstofgevoelige
Natura 2000
Bron: RIVM
> Er komt steeds minder stikstof terecht in
daarvoor gevoelige natuurgebieden. De daling
is echter niet voldoende om de doelen te halen
die de overheid zich heeft gesteld. Dat blijkt uit
het rapport Monitor stikstofdepositie in Natura
2000-gebieden 2023 van het RIVM.
> Alle EU-lidstaten zijn verplicht om beschermde
soorten en habitattypen in stand te houden
en achteruitgang te voorkomen. Sinds 1 juli
2021 geldt daarom de Wet stikstofreductie en
natuurverbetering (Wsn). Minder stikstof in Natura
2000-gebieden om de natuur te verbeteren is een
belangrijke doelstelling van deze wet.
> Het kabinet heeft in het coalitieakkoord
afgesproken dat in 2030 74% van de stikstofgevoelige
natuur in Natura 2000-gebieden de
zogeheten kritische depositiewaarden (kdw's) niet
meer overschrijdt. Boven deze grens is er namelijk
een risico dat de kwaliteit van leefgebieden van
dieren en planten wordt beschadigd.. Met als gevolg
dat er dier- en plantensoorten verdwijnen en
ecosystemen ontregeld raken. Daarnaast werken
het Rijk, de provincies en andere betrokkenen
samen aan een gebiedsgerichte aanpak om de
natuur te herstellen.
45% 12% 9% 3% 32%
40% 11% 9% 5% 35%
0% 20% 40% 60% 80% 100%
Landbouw Verkeer Industrie en gebouwde omgeving Ammoniak aan zee Buitenland
> De overheid neemt verschillende maatregelen
per sector om de stikstofuitstoot omlaag te
brengen. Sommige maatregelen helpen de bron
van de stikstofuitstoot aan te pakken, zoals
verduurzaming, vrijwillige aankoopregelingen en
elektrische werktuigen in de bouw. Ook sluiten in
steeds meer havens schepen aan op walstroom,
zodat ze hun aggregaten niet hoeven te gebruiken.
> Uit de wet komt een zeer zware opgave voor
de landbouwsector. Er moet veel gebeuren om
de sector klaar te maken voor de toekomst en
om snel (veel) minder stikstof uit te stoten.
> De bouwsector heeft het kleinste aandeel in
het veroorzaken van stikstofdepositie (landelijk
minder dan 0,6%), maar moet nu wel voor elk
van de tienduizenden projecten die de sector
jaarlijks uitvoert aantonen dat de activiteiten
geen verslechterend effect hebben op de natuur.
Dit in tegenstelling tot landbouwbedrijven en de
industrie, die een vergunning eenmalig aanvragen.
Het wegvallen van de bouwvrijstelling in november
2022 zorgde ook voor extra vertraging bij
vergunningverlening. Recente EIB-rapporten tonen
duidelijk aan dat dit direct gevolgen heeft voor alle
sectoren van de bouwproductie. Door uitstel en krimp
in de bouwproductie kan niet worden voorzien in de
maatschappelijke behoefte aan voldoende betaalbare
woningen en een veilig en bereikbaar Nederland.
> Stikstof zal in komende jaren voor een wezenlijk
deel van de woningbouwopgave een belemmering
blijven vormen.
PFAS (poly- en perfluoralkylstoffen)
> Al eerder schreef ik over PFAS (De branche in
2020 en De branche in 2021), in de laatst genoemde
versie in het kader van vertragingen in de bouw.
PFAS is een verzamelnaam voor een groep van
ongeveer 6000 chemische verbindingen.
> Pas jaren na de ontdekking van teflon kunnen
consumenten producten met teflon pas voor het
eerst kopen. De productiekosten ervan zijn te hoog.
In 1954 brengt de Franse ingenieur Marc Grégoire
voor het eerst pannen met een antiaanbaklaag op
de markt, op aanraden van zijn vrouw. Hij noemt
zijn bedrijf Tefal, een samentrekking van teflon en
aluminium. Daarna verschijnt overal kookgerei
met een water- en vuilafstotend wonderlaagje. Na
teflon ontwikkelt de industrie veel meer soortgelijke
stoffen, die allemaal dezelfde eigenschappen hebben.
50
De branche in 2024 |

Vanwege de waterafstotende eigenschappen
zijn PFAS uitermate geschikt voor laarzen en
regenkleding, zoals jassen, hoedjes of poncho’s. De
risico’s van blootstelling zijn volgens de overheid
gering, omdat mensen de kleding maar af en toe
dragen en meestal over gewone kleding heen. Wel
is sinds 2020 het gebruik van PFOA in regenkleding
verboden binnen de EU.
> Tenten krijgen veelal een laagje PFAS-houdende
spray om ze waterdicht te houden, maar de stoffen
beschermen kampeerartikelen ook tegen vuil en
stof. Veel outdoormerken zoeken de laatste jaren
naar alternatieven voor PFAS, voor het gebruik in
slaapzakken, schoenen, rugzakken of kleding.
> Tegenover al die zichtbare voordelen staan nadelen
die lang onzichtbaar blijven; PFAS zijn giftig voor
mens en milieu en breken amper af. De verbinding
tussen koolstof en fluor wordt ook wel de ‘sterkste
verbinding’ in de organische chemie genoemd.
Daarom heten PFAS ook wel ‘forever chemicals’.
> Uit oude documenten die in latere rechtszaken
naar voren komen, blijkt dat Amerikaanse PFASproducenten
zoals DuPont en concurrent 3M al
sinds de jaren zestig de gevaren kennen, maar
zij laten de buitenwereld decennialang in het
ongewisse over de risico’s.
> In Nederland staat vooral de chemiefabriek van
Chemours in Dordrecht in de schijnwerpers. In
de zomer van 2023 onthult televisieprogramma
Zembla dat het hoofdkantoor van DuPont, het
voormalige moederbedrijf van Chemours, veel
informatie bewust heeft achtergehouden. Het
weet bijvoorbeeld in 1981 al dat veel Dordtse
medewerkers gevaarlijk veel PFAS in hun bloed
hebben. Deze waardes worden in verband
gebracht met verschillende ziektes, waaronder
nier- en leverkanker. Toch treft het bedrijf geen
maatregelen. Chemours heeft ook illegaal stoffen
geloosd in de Merwede en de grond en het
grondwater rondom de fabriek ernstig vervuild.
| De branche in 2024 51

PFAS zijn diep doorgedrongen in ons dagelijks
leven en komt onder andere voor in pizzadozen,
bakpapier, pannen, regenjassen, blusschuim,
gitaarsnaren, cosmetica, kunstgras en klimtouwen.
Normale gebruiksvoorwerpen die onschuldig ogen.
Er is geen alomvattend overzicht van de stoffen en
de toepassingen, al worden pogingen gedaan de
omvang ervan inzichtelijk te maken. In 2020 hebben
wetenschappers voor meer dan 1400 individuele
PFAS-stoffen ruim 200 vormen van gebruik
geïdentificeerd. Zo worden de stoffen toegepast in
de lucht- en ruimtevaart, de chemische industrie,
de olie- en gasindustrie en bij de productie van
zonnepanelen. Ze zitten ook in coatings tegen
roest, in smeermiddelen en remvloeistoffen
en ze worden gebruikt in de voedselsector,
textielproductie en houtindustrie. PFAS komen
ook voor in drijfgassen, auto’s, kleding, cosmetica,
geneesmiddelen en kook- en bakgerei.
> Ook in de medische sector worden de stoffen
veel toegepast, bijvoorbeeld in implantaten zoals
stents en in kunstgewrichten, hartpleisters en
katheterbuizen. Volgens de sector worden de
onverwoestbare chemicaliën niet door het lichaam
afgestoten.
> Ook cosmeticaproducten bevatten PFAS. Uit
onderzoek van circa 200 cosmeticaproducten
blijkt dat 56% van de geteste foundations, 48%
van de geteste lippenstiften en 47% van de geteste
mascara’s een hoog gehalte aan fluor bevatten,
een indicator voor de aanwezigheid van PFAS. Het
gevaar is dat de stoffen bij dit type producten door
de huid en traanbuis kunnen worden opgenomen,
en de PFAS kunnen worden ingeademd of ingeslikt.
> Volgens sommige producenten zijn PFAS ook
belangrijk voor de energietransitie. Het merendeel
van de zonnepanelen bevat PFAS. Die zitten dan
vooral in de zogenoemde backsheets, flinterdunne
folies die de zonnecellen beschermen tegen uvstraling,
vocht, wind en stof.
> Ook in huizen, kantoren en klaslokalen komen
we PFAS tegen én ademen we de giftige stoffen
in, blijkt uit recente onderzoeken. Zo zijn PFAS
jarenlang op grote schaal gebruikt om tapijten
vlek- en vuilafstotend te maken of om tapijten mee
te reinigen. Vaak wordt vloerbedekking behandeld
met PFAS om die te beschermen tegen water,
olie en vuil, maar bijvoorbeeld ook tegen motten,
schimmels en bacteriën.
> Vijf landen, waaronder Nederland, hebben in
Brussel een voorstel ingediend om het gebruik
van alle PFAS in een keer aan banden te leggen.
Het voorstel gaat ver: alle PFAS moeten op korte
termijn van de markt worden gehaald.
52
De branche in 2024 |

Zo’n PFAS-verbod zou het grootste stoffenverbod
ooit zijn. De hoeveelheid PFAS in onze grond en
wateren heeft al bijna een kritieke grens bereikt.
Nog meer PFAS in het milieu is gevaarlijk voor de
gezondheid. Als alles volgens plan verloopt, gaat
het verbod in 2026 of 2027 in. Bedrijven hebben
dan nog anderhalf jaar om op zoek te gaan naar
alternatieven. Alleen in uitzonderlijke gevallen geldt
straks een overgangstermijn van vijf of twaalf jaar,
afhankelijk van de mogelijkheden om over te stappen
op andere stoffen. Twaalf bedrijven zijn goed voor
het overgrote deel van de mondiale PFAS-productie.
Zij zetten samen zo’n € 26 miljard per jaar om.
> Het verbod raakt niet alleen afnemers, maar
ook PFAS-producenten. In en rondom Nederland
zijn dat er drie. Chemours in Dordrecht, 3M in
Zwijndrecht (Antwerpen) en Lanxess, een spinoff
van chemiereus Bayer AG, in Leverkusen. Via
de Schelde en de Rijn komen PFAS die zij lozen,
Nederland binnen. Uit data van het Forever Pollution
Project blijkt dat in de buurt van zowel producenten
als afnemers PFAS worden aangetroffen.
> 3M zette in 2021 € 250 miljoen apart voor
bodemsanering van de paar vierkante kilometer
rondom de fabriek in Zwijndrecht nabij Antwerpen.
Nu is de omgeving van Zwijndrecht een van de
zwaarst vervuilde gebieden in Europa en moet dit
bedrag dus gezien worden als een bovengrens. Als
het bij slechts 1% van de 17.000 verontreinigde
plekken in Europa die het Forever Pollution Project
geïdentificeerd heeft net zoveel zou kosten om
op te ruimen, zou dat al een rekening opleveren van
€ 42,5 miljard.
> Onderzoekers vermoeden dat alle rivieren en
wateren die in zee uitmonden PFAS-bronnen
kunnen zijn en wijzen erop dat metingen in Noord-
Frankrijk en onderzoeken in Denemarken, Zweden
en Noorwegen hetzelfde zorgelijke beeld tonen.
Al die watervervuiling heeft ook gevolgen voor
de positie van Nederland in Europa. Van Brussel
moet de waterkwaliteit in Nederland uiterlijk 2027
op orde zijn. Dat gaat volgens deskundigen niet
meer lukken, want Nederland scoort het slechtst
van de hele EU. Vanaf 2027 dreigen er boetes voor
Nederland, oplopend tot € 80 miljoen per jaar. Dit
probleem komt overigens niet alleen door PFAS,
want de Nederlandse wateren zitten ook vol met
pesticiden en zware metalen zoals kwik en zink.
> Schiphol zit in z’n maag met minstens 180.000
ton grond die is vervuild met kankerverwekkende
PFAS-stoffen. Komend jaar probeert de luchthaven
de grond op eigen terrein te saneren, maar het is
onzeker of dat gaat lukken. Bouwprojecten lopen
dus vertraging op.
> Deskundigen zijn sceptisch over het ‘opruimen’
van PFAS. Het probleem heeft volgens veel experts
zulke dimensies aangenomen dat de oplossing uit
het zicht is verdwenen.
| De branche in 2024 53

Bemoeienis overheid: subsidies of boetes?
> Wat kun je als overheid doen om bedrijven
duurzamer te maken? Moet je ze verleiden met
subsidies? Of moet je juist streng zijn: normeren en
dreigen met boetes?
> Het lijkt erop dat je met regelgeving bedrijven
ambitieuzer maakt dan met subsidies. Het
Planbureau voor de Leefomgeving en Tilburg
University analyseerden duurzame innovatie in de
wereldwijde auto-industrie. Zij concludeerden dat
regels leiden tot meer vernieuwing dan subsidies.
Subsidies leiden wel tot de ontwikkeling van
technische innovaties, maar niet noodzakelijk tot
de toepassing ervan. Strenge regels doen beide en
ze kosten de overheid niets.
> Belasting op uitstoot bleek in dit onderzoek
minder effectief dan het stellen van een strenge
norm voor de maximum-uitstoot van nieuwe
auto’s. De vrees dat bedrijven wegvluchten voor
regels bleek ongegrond. Autobedrijven richten zich
juist op regio’s met strenge normen, omdat daar
geld kan worden verdiend met innovatie.
> In september van dit jaar stelde de
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
dat de overheid gevestigde bedrijven ‘pampert’ als
het gaat om duurzaamheid. De overheid zou veel
meer moeten doen om de innovatiekracht van
bedrijven in te zetten.
> Als we de klimaatafspraken willen nakomen,
gaat dat niet lukken met alleen mooie doelen
stellen en vrijwilligheid maar moet dat ook worden
afgedwongen met wetgeving, liefst in lijn met
Europese regels, want dan bereid je bedrijven ook
voor op nieuwe Europese wetgeving.
> Hopen dat bedrijven en consumenten de
komende jaren uit zichzelf een duurzame economie
zullen creëren, is geen serieuze strategie. De Stern
Review, een invloedrijk Brits overheidsrapport over
klimaat en economie uit 2006, noemde destijds
klimaatverandering al ‘het grootste falen van de
markt ooit’.
> Strenge regels werken dus kennelijk, maar
zijn ze ook nodig? Een wereldwijde enquête
onder bestuurders en toezichthouders van grote
bedrijven, uitgevoerd door onder meer IINSEAD,
liet in 2023 zien dat bedrijven duurzaamheid nog
nauwelijks een plek geven in hun plannen voor de
lange termijn. Ook zien de meeste topmanagers
geen financiële risico’s of interessante kansen op
het gebied van duurzaamheid op de korte termijn.
De onderzoekers constateren dat bedrijven vooral
in actie komen onder druk van wettelijke eisen of
als hun reputatie onder vuur ligt.
54
De branche in 2024 |

| De branche in 2024 55

56
De branche in 2024 |

Economische ontwikkelingen
en vooruitzichten
Dit hoofdstuk is geïnspireerd op de decemberverwachtingen van De Nederlandsche Bank,
die op hun beurt weer deel uitmaken van de halfjaarlijkse ramingen die de Europese
Centrale Bank (ECB) maakt voor het eurogebied. Voor de nationale ramingen gebruiken
alle Europese banken dezelfde internationale uitgangspunten.
Inflatie
Inflatie als katalysator
> Natuurlijk kan een economie oververhit raken door
een aanhoudende vraag, zoals ook zeker het geval
was door de enorme compensaties tijdens corona.
Het is niet ondenkbaar dat daaruit inflatie ontstaat.
> We zaten jarenlang in een situatie van een (te)
lage inflatie. Centrale banken hebben daarom veel
geld in de economie gepompt, zonder dat de inflatie
omhoogging overigens. In de praktijk is nu gebleken
dat er een soort gecoördineerd mechanisme
nodig is dat bedrijven ertoe brengt om prijzen te
verhogen en bottlenecks en kostenschokken in de
postcoronaperiode hebben als zodanig gewerkt. Een
combinatie van zaken heeft geleid tot de recente
explosie van inflatie.
die in de uiteindelijke consumentenprijzen en het kan
niet in alle gevallen worden ontkend: een deel van de
bedrijven deed daar dan nog een schepje bovenop.
> Bedrijven boekten recordwinsten, marges bleven
in stand of stegen waardoor aandeelhouders
hogere dividenden mochten toucheren. Daarmee
is de rekening van de inflatie terechtgekomen bij de
consument.
Berekening inflatie in Nederland
> Het Centraal Bureau voor de Statistiek stelde
ruim een jaar (in 2022) lang het Nederlandse
consumentenprijspeil vast op basis van verkeerde
energieprijzen en die meetfout werkte tot en met
mei 2023 in het inflatiecijfer door.
> Niet alle prijsverhogingen destabiliseren het
hele systeem. Als het lukt om de categorie
cruciale prijzen in kaart te brengen kan er worden
nagedacht hoe schokken te absorberen om extreme
inflatie op die cruciale goederen te voorkomen.
Voor sectoren die zeer essentieel zijn kan dan
worden nagedacht over ingrijpen om prijsvolatiliteit
in te dammen. In feite is dat in veel landen ook al
gebeurd na de explosie van de prijzen voor energie
vlak na het ontstaan van het conflict in Oekraïne.
> De energiecomponent is sindsdien gebaseerd op
wat consumenten daadwerkelijk betalen in plaats
van de prijs voor nieuwe contracten.
De oude methode overschatte de inflatie,
aangezien veel huishoudens nog lang
profiteerden van langlopende
contracten met een vaste
(lagere) prijs.
> Terugkijkend op de afgelopen twee jaar nam een
deel van het bedrijfsleven de gestegen (energie)kosten
veelal niet voor eigen rekening maar versleutelde
| De branche in 2024 57

Het CBS berekent de oude inflatiecijfers echter
niet opnieuw, en vergelijkt het prijspeil van een jaar
geleden (dat dus te hoog werd ingeschat) met de
daadwerkelijk betaalde energierekening nu.
> Pas vanaf juni 2023 is er weer een betrouwbare
meting, maar hoe de inflatie zich sinds begin 2022
van maand op maand precies heeft ontwikkeld, zal
in officiële cijfers nooit meer precies zichtbaar zijn.
dezelfde maanden van 2022, toen de gasprijzen
piekten. Daarna zette de daling weer in, waardoor
goedkopere energie minder zwaar doorweegt
terwijl de prijsstijging van diensten en voeding -
hoewel dalende - nog steeds fors is. In oktober was
energie (inclusief benzine en diesel) 40% goedkoper
dan een jaar geleden, in november ‘slechts’ 25%.
Zonder energie kwam de jaar-op-jaar-inflatie (CPI)
uit op 4,1%, tegen 5,1% in oktober.
Verloop van de inflatie in Nederland
> Nadat het Centraal Bureau voor de Statistiek in
oktober 2023 het prijspeil juist zag dalen, was in
november de inflatie weer terug van weggeweest;
het gemiddelde prijspeil lag 1,4% hoger dan een jaar
geleden, zo bleek uit voorlopige cijfers van het CBS.
> Het betreft hier de inflatie volgens de Europese
definitie (HICP), die in oktober uitkwam op -1%
(deflatie). In oktober was ook het percentage
volgens de Nederlandse definitie (CPI), de basis
voor onder meer veel huurcontracten, voor het
eerst in lange tijd negatief (-0,4%).
> Dat er weer sprake is van jaar-op-jaar-inflatie
komt niet als een verrassing. In de maanden
september en oktober werd het cijfer sterk gedrukt
door de vergelijking met de energieprijzen in
> Schaarste aan energie zal niet snel weer ontstaan,
omdat de gasvoorraden op peil zijn. Bovendien is
het gasverbruik fors gedaald. In oktober lag dit 37%
onder het gemiddelde. Gecorrigeerd voor de milde
temperaturen blijft daar 24% van over. Huishoudens
en bedrijven zijn minder gas gaan gebruiken
door efficiëntere installaties of isolatie. Energieintensieve
industrieën hebben de hogere prijzen
ook ondervangen door halffabricaten in te voeren
uit regio’s waar de energieprijzen lager liggen.
> Door het eerder beschreven statistische
‘basiseffect’ zal de inflatie naar verwachting eerst
iets verder oplopen naar 3,5% (HICP), om in de loop
van 2024 fors te dalen als ook de prijsstijging van
onder meer voeding afvlakt. Voor heel 2024 wordt
uitgegaan van een niveau van 2,5%. Voor 2023 zal
de inflatie op 4,2% uitkomen.
Verloop inflatie (CBS)
16,0%
14,0%
12,0%
10,0%
8,0%
6,0%
4,0%
2,0%
0%
-2,0%
mrt. ’17 jan. ’18 nov. ’18 sep. ’19 jul. ’20 mei. ’21 mrt. ’22 jan. ’23 nov. ’23
Bron: CBS – jaarmutatie CPI, gemeten over 12 maanden
58
De branche in 2024 |

Economie
Internationaal perspectief
> Ondanks de snelste verkrapping van het
monetaire beleid sinds de jaren tachtig, zal
de economische groei van Amerika in 2024
waarschijnlijk versnellen. Europa heeft zich
grotendeels van het Russische gas ontdaan
zonder economische catastrofe. De wereldwijde
inflatie is gedaald zonder grote stijgingen van de
werkloosheid, deels omdat de arbeidsmarkten
tot nu toe voornamelijk zijn afgekoeld door het
schrappen van vacatures en niet van banen zelf.
> Toch blijft de wereldeconomie in 2024 fragiel.
Hoewel de inflatie lager zal zijn, blijft het niveau
van de inflatie hoog. De recente daling van
de inflatie gaat in de goede richting, maar de
verwachte daling op korte termijn beantwoordt
nog niet aan de doelstellingen van de ECB (2%),
tenzij een recessie toeslaat.
> De arbeidsmarkten zijn nog steeds behoorlijk
verhit en de nominale loongroei is hoog. Aan de
andere kant zullen economieën te maken krijgen
met de effecten van duurdere olie. Net nadat het
leek alsof de aanbodschokken van het pandemische
tijdperk en de Russische invasie van Oekraïne
waren verdwenen en de toeleveringsketens
en economieën meer in balans leken te zijn
gekomen, is een vat olie sinds de zomer van
2023 met ongeveer een derde in prijs gestegen.
Productieverlagingen in Saoedi-Arabië en elders
waren de voorbode daarvan.
> Een verdere prijsdaling lijkt niet waarschijnlijk,
kijkend naar de gevolgen van het conflict in de
Gazastrook. Aan het einde van 2023 verlegden
vele zeeschepen hun koers, in plaats van het
Suezkanaal te nemen met de dreiging beschoten te
worden door Houthi-strijders gefinancierd vanuit
Teheran. De resulterende hogere kosten en langere
aanvoerlijnen zouden voor een 'tweede golf' van
inflatie kunnen zorgen in 2024.
> De grote centrale banken zullen de rente waarschijnlijk
niet verder verhogen, maar in plaats daarvan
een door de olieprijs aangedreven inflatieopleving als
tijdelijk beschouwen. Anderzijds zullen zij ook niet
happig zijn op het voorbarig verlagen van de rente.
> De Amerikaanse economie lijkt redelijk bestand
tegen het verkrappingsbeleid van de Federal
Reserve, zelfs nu grote bedrijven die schulden
herfinancieren en huishoudens die hun spaargeld uit
het pandemie tijd perk hebben opgebruikt, de druk
beginnen te voelen. Hoge rentetarieven kunnen de
toch al wankele economie van de eurozone in een
recessie doen belanden en angst voor inflatie zou
de beleids makers ervan kunnen weerhouden de
rente te verlagen.
> Zelfs de robuustheid van de Amerikaanse economie
komt met een grote kanttekening: die wordt
ondersteund door buitengewone niveaus van overheidsleningen.
Eind 2023 bedraagt het tekort van de
federale overheid meer dan 7% van het bbp per jaar.
> Economieën zonder vrijelijk lenende overheden
zien er kwetsbaarder uit. Naast de waarschijnlijke
recessie in Europa heeft de wereldeconomie
ook te lijden onder de groeivertraging in China.
Of China zich herstelt zal afhangen van de mate
waarin de regering de stimuleringskranen blijft
opendraaien. Maar de recente verslechtering van
China's economische beleidsvorming - in alles, van
het beëindigen van zero-covid tot het hardhandig
optreden tegen technologie - suggereert dat het
onverstandig zou zijn om een goed gekalibreerde
stimulans te verwachten. China wordt ook
geconfronteerd met fiscale beperkingen als gevolg
van de schuldenlast van zijn overheden.
> Al tijden strooien de geopolitieke spanningen
tussen Amerika en China, en het wereldwijde tij van
protectionisme, zand in de tandwielen van de
wereld handel. Volgens Global Trade Alert is het
| De branche in 2024 59

60
De branche in 2024 |

aantal protectionistische maatregelen gestegen van
ongeveer 9000 tien jaar geleden tot ongeveer 35.000
vandaag. Hoewel sommige economieën in Azië
profiteren van de verplaatsing van productie in China
naar productie in andere landen in Azië, drukken de
verdubbeling van investeringen en het verlies van de
voordelen van specialisatie op de potentiële groei
van de wereldeconomie. Zelfs winnaars, zoals het
snelgroeiende India, vertonen een zorgwekkende
verschuiving naar de economie van het thuisland.
> Arme landen die niet in staat zijn om te profiteren
van de herverdeling van investeringen, lijden onder
een hoge schuldenlast, lage groei en een sterke dollar.
In 2024 zal het IMF blijven worstelen om uit te zoeken
hoe schuldverlichting kan worden geboden aan landen
die zwaar in de schulden zitten met schulden aan China
en andere kredietverstrekkers die de traditionele
principes voor schuldherstructurering niet onderschrijven.
Als de Amerikaanse tekorten de economie
blijven voortstuwen terwijl de wereldwijde groei
tegenvalt, dan zal de dollar nog verder zal stijgen.
> De mogelijkheid van de herverkiezing van de
heer Trump in het Witte Huis brengt een extra
dimensie voor al deze trends met zich mee. Een
tweede termijn van Trump zal waarschijnlijk
leiden tot nog diepere belastingverlagingen – en
dus grotere tekorten – en een verdere escalatie
van de handelsoorlog. Net als in 2016 zouden de
aandelenmarkten kunnen stijgen als Trump wint,
maar dat zou geen goednieuwsverhaal zijn.
> Goldman Sachs verwacht dat de groei in Amerika
met 2,1% robuust zal zijn, ongeveer het dubbele
van het niveau dat economen van UBS voorzien.
Sommige banken zien de inflatie in 2024 met de
helft dalen. Anderen denken dat deze plakkerig
zal blijven en slechts zal dalen tot ongeveer 3%,
nog steeds ruim boven de doelstelling van de
Federal Reserve. De verwachtingen voor wat de
Fed uiteindelijk met de rentetarieven zal doen,
variëren dan ook van vrijwel niets tot 2,75
procentpunt aan renteverlagingen.
> De verschillen tussen deze scenario's komen
neer op meer dan alleen onenigheid over
groeivooruitzichten. De Bank of America verwacht
een stagflatie, waarbij slechts een bescheiden daling
van de inflatie wordt gecombineerd met een vrij
scherpe daling van de groei (en dus weinig beweging
in de beleidsrente van de Fed). Morgan Stanley
verwacht het tegenovergestelde: een versie van de
‘onbevlekte desinflatie’-wereld waarin de inflatie
weer op het streefcijfer kan uitkomen zonder dat
de groei veel onder de trend zakt.
> Dat elk van de uitkomsten die bankeconomen
beschrijven bij uitstek plausibel aanvoelt, is een bewijs
van de enorme mate van onzekerheid die er is. Bijna
iedereen was op zijn beurt verrast door hoe hoog
de inflatie was, de snelheid van de renteverhogingen
die nodig waren om deze te onderdrukken en
vervolgens de veerkracht van de economie. Het is
alsof het herhaaldelijk op het verkeerde been zetten
de economische waarzeggers meer vrijheid heeft
gegeven: als niemand weet wat er gaat gebeuren, kun
je net zo goed zeggen wat je echt denkt.
Er is echter één
overeenkomst in de
verhalen die economen
vertellen. Velen lijken
te denken dat het
ergste voorbij is.
> Economen van Deutsche Bank denken dat de economie
teruggaat naar de jaren zeventig, met centrale
bankiers die de inflatie aanpakken. Bij UBS verwacht
men een ‘redux uit de jaren 90’ - een vertraging van
de groei naarmate de rente stijgt, gevolgd door een
hausse naarmate nieuwe technologie de productiviteitswinst
stimuleert. Er is echter één overeenkomst
in de verhalen die economen vertellen. Velen lijken te
denken dat het ergste voorbij is.
| De branche in 2024 61

Veel economen denken dat de budgettaire
voorzichtigheid van de Chinese overheid dit jaar
heeft bijgedragen aan een tegenvallende groei en het
gevaar van dalende prijzen. Gelukkig is de Chinese
regering nu begonnen de portemonnee te trekken.
Het land heeft de zeldzame stap gezet om zijn
doelstelling voor het begrotingstekort te herzien van
3% van het bbp naar 3,8%. Het heeft provincies in
staat gesteld ‘herfinancieringsobligaties’ uit te geven,
waardoor ze een deel van de duurdere schulden
van aangesloten infrastructuurbedrijven kunnen
terugbetalen, bekend als financierings vehikels van
de lokale overheid. Financiële toezicht houders
hebben er bij banken op aangedrongen om tegemoet
te komen aan de ‘redelijke’ financieringsbehoeften
van de minder gammele projectontwikkelaars,
zonder particuliere projectontwikkelaars te
discrimineren. Ambtenaren hebben het ook vaker
over ‘drie grote projecten’: betaalbare huisvesting,
vrijetijdsvoorzieningen die China ook kunnen helpen
het hoofd te bieden aan rampen en noodsituaties, en
inspanningen om ‘stedelijke dorpen’ of voormalige
landelijke enclaves te renoveren.
> Maar deze stappen alleen zijn niet voldoende.
Houze Song van MacroPolo, een denktank, maakt
zich zorgen dat de "stimulus niet groot genoeg is
om de economie weer op gang te brengen". De
regering lijkt banger te zijn voor een buiten sporige
reactie dan voor een ontoereikende. Velen in China
beschouwen de staatsschuld als verdacht, ondanks
de argumenten die ervoor pleiten.
> Wat verklaart de budgettaire terughoudendheid
van de overheid? Het kan ideologie zijn. Maar het
kan ook recente geschiedenis zijn. Vijftien jaar
geleden kondigde de Chinese regering een fiscale
stimulans aan ter waarde van ongeveer 4 biljoen
yuan (of $ 590 miljard) als reactie op de wereldwijde
financiële crisis. Financiële toezichthouders
gaven ook hun zegen aan lokale overheden om
beperkingen op hun leningen te omzeilen door
financieringsvehikels op te zetten die obligaties
konden uitgeven en van banken konden lenen.
> Lokale overheden reageerden en met de extra
leningen steeg de aanvankelijke 4 biljoen yuan tot
9,5 biljoen yuan (of 27% van het bbp van 2009),
verspreid over 27 maanden.
> De aaneenschakeling van maatregelen heeft
de groei in China in eerste instantie met succes
nieuw leven ingeblazen. Maar in de jaren daarna
heeft stimulering in China een stigma gekregen.
Chinese functionarissen hebben herhaaldelijk
gewaarschuwd voor de gevaren van een soortgelijke
‘overstromingsachtige’ reactie op economische
vertragingen. De kredietverstrekking is beschuldigd
van het bevoordelen van staatsbedrijven, het
verdringen van investeringen in de industrie en het
belemmeren van uitgaven voor industriële R&D.
> Aangezien de stimuleringsmaatregelen
neerkwamen op een ‘vloed’ van leningen en
investeringen, zou het verrassend zijn als
particuliere bedrijven geen krediet meer zouden
hebben. Soepelere financiële beperkingen voor
lokale overheden werpen niettemin een ‘lange
schaduw’. Sommige van de schulden lijken nu
onmogelijk terug te betalen voor lokale overheden,
wat bijdraagt aan de somberheid die over de
Chinese economie hangt.
> Vijftien jaar later zijn de neveneffecten van
China's kredietverlening in 2008 een argument voor
betere stimulansen, niet voor nul stimulansen.
> De afgelopen tien jaar waren gunstig voor het
noorden van Europa. De Scandinavische landen,
plus Duitsland, Polen en zelfs Groot-Brittannië,
konden allemaal bogen op een behoorlijke groei
en werkgelegenheid. Het zuiden daarentegen werd
eerst getroffen door de eurocrisis in 2010-2012 en de
daaropvolgende pijnlijke aanpassing, en vervolgens
door de pandemie, die de toeristische economieën
meer dan de meeste andere heeft getroffen.
Nu Europa wordt geconfronteerd met nieuwe
uitdagingen zoals klimaatverandering en geopolitieke
onrust zijn er heel veel uitdagingen tegelijkertijd.
62
De branche in 2024 |

| De branche in 2024 63

Europa wil het eerste koolstofneutrale continent
worden. Om dat te laten gebeuren, moet het
zijn elektriciteitsvoorziening koolstofvrij maken
en vervolgens de industrie, verwarming en het
transport vernieuwen om op groene energie te
draaien. Het is een hele opgave. Voor sommige
landen kan deze groene transformatie de groei
stimuleren aangezien investeringen de vraag doen
toenemen en de transformatie landen weer nieuwe
groeiperspectieven kan bieden. Plaatsen met veel
potentieel voor hernieuwbare energie, zoals die langs
de winderige kust van de Noordzee of in vrijwel heel
zonnig Spanje, kunnen een groene groeiboost krijgen.
> Maar legacy-industrieën zullen het moeilijk
hebben. Bij de productie van cement en staal
wordt bijvoorbeeld gebruikgemaakt van fossiele
energie die moeilijk goedkoop te vervangen is door
groene energie. Op de wereldmarkt waar dergelijke
producten worden verhandeld, zullen andere
producenten veel lagere energiekosten hebben dan
Europese, omdat ze vandaag aardgas hebben of
morgen zullen genieten van overvloedige groene
stroom en waterstof. In de zware industrie is
Duitsland de grootste energieverbruiker van Europa
en verbruikt het ongeveer twee keer zoveel als de
op een na grootste verbruikers Italië en Frankrijk.
> Ook de auto-industrie krijgt te maken met
nieuwe concurrentie, aangezien auto's met
verbrandingsmotoren worden uitgefaseerd en
elektrische voertuigen (EV's) de markt overnemen.
Het onlangs aangekondigde onderzoek van de EU
naar de subsidies van China aan zijn EV-industrie
laat zien hoe nerveus Europa is over deze nieuwe
concurrent. Landen met een grote auto-industrie
- Tsjechië, Frankrijk, Duitsland, Slowakije en Spanje
- zullen daar de dupe van worden.
64
De branche in 2024 |

Nu al hebben bedrijven in heel Europa moeite
om voldoende werknemers te vinden, dus ook
de demografie begint een factor van belang te
worden. De vacaturegraad, de verhouding tussen
het aantal vacatures en het totale aantal banen in de
economie, bedroeg in het tweede kwartaal van 2023
meer dan 4% in Oostenrijk, Duitsland en Nederland
(het gemiddelde in de eurozone lag 10 jaar geleden
net boven de 1%). Elk jaar gaan grote hoeveelheden
mensen van de babyboomgeneratie met pensioen.
De eurozone telt 23 miljoen mensen tussen de 60
en 64 jaar, maar slechts 18 miljoen tussen de 15 en
19 jaar. In de grote landen is de kloof het grootst in
Duitsland, Italië en Polen. In Frankrijk en Scandinavië
is er nauwelijks een kloof en in België en Nederland
zijn de verschillen relatief klein.
westen te vluchten, waardoor de Tsjechische,
Duitse en Poolse economieën een nieuwe bron
van arbeidskrachten kregen. In 2024 zal immigratie
het politieke debat weer domineren, aangezien
het tekort aan arbeidskrachten toeneemt, meer
Oekraïners (onder druk) zullen besluiten naar huis
terug te keren terwijl migranten van buiten Europa
op de kusten zullen blijven aankomen.
> De groeiende geopolitieke rivaliteit tussen
Amerika en China - en bij uitbreiding democratieën
en autocratieën - zal economische gevolgen
hebben voor heel Europa. Landen met sterke
handelsbanden met autocratieën kunnen hun
toeleveringsketens verstoord zien worden of het
slachtoffer worden van economische vergelding.
> Niet alle Europese landen kunnen het tekort
compenseren met toegenomen migratie. De
oorlog in Oekraïne dwong veel mensen naar het
> De EU streeft naar convergentie, maar dat is in
de praktijk niet zo gemakkelijk. Kleine landen als
Hongarije ontpoppen zich als notoire dwarsliggers.
| De branche in 2024 65

66
De branche in 2024 |

De economische vooruitzichten
voor Nederland
Onderliggende veronderstellingen
> De ECB verwacht in 2023 een mondiale bbp-groei
(excl. eurogebied) van 3,3%. Mede door het verkrappende
monetaire beleid van de meeste centrale
banken en de wereldwijd krappe arbeidsmarkten
is er internationaal weinig ruimte voor meer
economische activiteit. Verwacht wordt dat de
mondiale bbp-groei in de komende jaren stabiel blijft,
met een raming van 3,1% in 2024 en 3,2% in 2025.
> Ondanks de opgelopen spanningen in het
Midden-Oosten en het voortduren van de oorlog
in Oekraïne wordt verwacht dat de hoge prijzen en
volatiliteit op de Europese energiemarkt achter ons
liggen. Dit komt vooral doordat Europa voor zijn
energievoorziening minder van Rusland afhankelijk
is geworden. Voor 2024 wordt een gasprijs van
€ 41,5 per MWh geraamd. De aanname voor de
gasprijs is gebaseerd op marktverwachtingen, en
is een van de belangrijkste onzekerheden voor de
raming. De olieprijs raamt de ECB in 2024 op € 77,8
per vat, en op basis van marktverwachtingen wordt
een geleidelijke daling van de prijs geraamd tot
€ 70,6 per vat in 2025.
> Het monetaire beleid is erop gericht om de
inflatie op middellange termijn terug te brengen
naar 2%. De in de raming gebruikte korte en lange
renteniveaus liggen in zowel 2024 als 2025 licht
hoger dan in de vorige raming (juni 2023). Zoals
gebruikelijk zijn ook deze aannames gebaseerd op
marktverwachtingen.
Economische activiteit
> De economische activiteit stagneert in 2023,
door de terugval van de wereldhandel, de scherp
gestegen rente en de hoge inflatie. De jaar-opjaargroei
van het bruto binnenlands product (bbp)
valt in 2023 terug tot 0,1%, na de stevige groei van
4,4% in 2022. Op kwartaalbasis kromp het bbp zelfs
in de eerste drie kwartalen van 2023.
> Deze technische recessie wordt voor een
belangrijk deel verklaard door de Nederlandse
uitvoer, die in 2023 krimpt (met 0,9%), net als de
wereldhandelsgroei. De wereldhandel krijgt een tik
van de mondiale economische groeivertraging, een
gevolg van het in veel landen verkrapte monetaire
beleid. In dit internationale klimaat staan ook de
binnenlandse bestedingen onder druk. In de tweede
helft van 2023 werd de investeringsgroei negatief.
Investeringen in vaste activa zijn gevoelig voor de
gestegen rente, wat is terug te zien in de afnemende
vraag naar bankkrediet. Bij huishoudens staan
de bestedingen onder druk door de hoge inflatie,
die de reële inkomens fors heeft aangetast. In de
eerste twee kwartalen van 2023 kromp daardoor de
particuliere consumptie. Ook op de woningmarkt
laat de gestegen rente zijn sporen na en daalt de
gemiddelde huizenprijs in 2023 met 3,3%.
Bruto binnenlands product/raming DNB
Volume, procentuele mutaties jaar op jaar en 2019 = 100
8
6
4
2
0
-2
-4
Groei
Niveau, schaal rechts
> In 2024 herstelt de economie en gaat de bbpgroei
licht omhoog naar 0,3%. De bestedingen van
de overheid leveren dan de grootste bijdrage aan
de groei. Hogere uitgaven aan onder andere zorg
en defensie, en meer investeringen, zoals in de
infrastructuur, dragen hieraan bij. De consumptie
van huishoudens neemt in 2024 met slechts 0,4%
toe. Dit hangt samen met de reëel beschikbare
4
inkomens, waarvan de groei nauwelijks herstelt na
de 3 terugval in 2023.
Raming DNB
10 12 14 16 18 20 22 24
115
110
105
100
95
90
85
Bronnen: CBS en DNB
9
8
2
1
0
7
6
| De branche in 2024 67
5
-1
Raming DNB
4

In 2024 ondersteunt de overheid de koopkracht
met onder andere een verhoging van het
minimumloon, regelingen voor gezinnen
met kinderen en huurtoeslag. Daarnaast zien
huishoudens de reële inkomens gemiddeld weer wat
herstellen door de hogere nominale loongroei en
de afnemende inflatie. De hoge loongroei in 2023 en
2024 is niet alleen een gevolg van de voorafgaande
inflatieschok, maar hangt ook samen met de krappe
arbeidsmarkt. De geraamde werkloosheid loopt
slechts licht op, van 3,6% in 2023 naar 4,0% in 2024.
Inflatie
> De inflatie is overtuigend voorbij de piek en gaat
in de raming geleidelijk verder omlaag richting de
2%. Na 11,6% inflatie in 2022 komt de HICP-inflatie
in 2023 naar verwachting aanzienlijk lager uit, op
4,1%. Behalve door de afnemende economische
activiteit, komt dit door de sterk gedaalde
energieprijzen. In 2023 liggen de energieprijzen
ruim 23% lager dan in 2022. De prijzen van
voedingsmiddelen (inclusief alcohol en tabak)
daarentegen liggen in 2023 ruim 11% hoger dan
in 2022 en dragen in 2023 met ruim 2%-punt nog
uitzonderlijk veel bij aan de totale inflatie. In 2024
neemt de geraamde inflatie af tot 2,9%, bij vrijwel
stabiele energieprijzen. Eind 2025 komt de inflatie
iets onder de 2%, terwijl de inflatie over 2025
gemiddeld uitkomt op 2,2%.
> Ook onderliggend daalt de inflatie aanmerkelijk.
De kerninflatie gaat van 6,4% in 2023 naar
3,0% in 2024 en 2,7% in 2025. Dit inflatiecijfer
geeft eveneens een beter beeld van de
prijsontwikkelingen dan de HICP-inflatie, omdat
de volatiele en methodegevoelige prijzen van
energie (en voeding) er niet in meetellen. Binnen
de kerninflatie is de prijsontwikkeling van de
industriële goederen, zoals auto’s, meubels en
kleding, vrijwel teruggekeerd naar het tempo
van voor de pandemie. Er zijn nauwelijks nog
aan de pandemie gerelateerde invloeden op de
inflatie, zoals die van verstoorde aanvoerketens,
extreme grondstofprijzen en sterke opleving van
de vraag. Bij de prijsontwikkeling van diensten, die
het grootste deel van de kerninflatie bepaalt en
sterk afhangt van de loonkostenontwikkeling, is
de inflatie echter nog hoog. Dat de HICP-inflatie
(en kerninflatie) in de raming nog enige tijd boven
de 2% ligt, hangt samen met de overspannen
economie en de krapte op de arbeidsmarkt.
Ondanks de gematigde bbp-groei blijft de
economie de komende jaren boven het potentiële
tempo draaien. Ook loopt de werkloosheid slechts
langzaam op, terwijl de contractlonen in 2023,
2024 en 2025 sneller stijgen dan de inflatie. De
arbeidskosten per eenheid product nemen in deze
jaren toe met 7,6%, 5,8% en 3,6%, wat stevig aan
de inflatie bijdraagt.
Ontwikkeling van de inflatie (HICP) en kerninflatie
Procentuele mutaties jaar op jaar en bijdragen in procentpunten
18
15
12
9
6
3
0
-3
Raming DNB
-6
16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
Inflatie
Diensten
Energie
Overige goederen
Kerninflatie
Inflatie (jaarraming)
Kerninflatie (jaarraming)
Toelichting: kerninflatie = inflatie (HICP)
exclusief voeding en energie.
Bronnen: CBS en DNB
68
De branche in 2024 |

De doorwerking van het monetaire beleid, de
loongroei en de geopolitieke situatie zijn risico’s
voor de inflatieontwikkeling. Om de inflatie
te verlagen heeft de ECB de rentes inmiddels
sterk verhoogd, en de gevolgen hiervan voor
de economie zijn duidelijk merkbaar. Een
voorbeeld daarvan is de al enige tijd gestegen
hypotheekrente. De kans bestaat dat de effecten
van de renteverhogingen sterker zullen doorwerken
dan verwacht. Daardoor kan de kerninflatie sneller
gaan dalen dan nu geraamd. Een risico in opwaartse
richting wordt gevormd door de loongroei. Als
deze minder snel afneemt dan geraamd, bestaat
8
het risico dat de inflatie langer hoog blijft. Ook de
6
geopolitieke situatie vormt een opwaarts risico
voor 4 inflatie. Bij een escalatie van geopolitieke
spanningen kunnen de energieprijzen weer verder
2
stijgen. Dat zou ook tot een hoger dan geraamde
0
inflatie kunnen leiden.
-2
-4
Ontwikkeling van de werkloosheid
> In 2023 groeit het aantal werkzame personen
Groei
Niveau, schaal rechts
naar verwachting nog met 1,4%, maar dit is
deels gedreven door een sterke overloop uit
2022. In 2024 (0,2%) en 2025 (0,2%) komt de
werkgelegenheidsgroei bijna tot stilstand.
Vraag en aanbod arbeidsmarkt
Procentuele mutaties jaar op jaar en procenten
beroepsbevolking
4
3
2
1
0
-1
-2
10 12 14 16 18 20 22 24
Werkgelegenheid (personen)
Arbeidsaanbod (personen)
Werkloosheidspercentage, schaal rechts
Raming DNB
115
110
105
100
95
90
85
Bronnen: CBS en DNB
Raming DNB
10 12 14 16 18 20 22 24
Bronnen: CBS en DNB
9
8
7
6
5
4
3
> Deze raming van de werkgelegenheidsgroei is
minder gunstig dan een half jaar geleden, wat
aansluit bij de verslechterde macro-economische
vooruitzichten.
> Volgens het CBS daalde het aantal gewerkte
uren in het tweede en derde kwartaal van 2023
ten opzichte van een kwartaal eerder. Daarmee
reageerden de gewerkte uren sneller op de krimp
van het bbp dan het aantal werkzame personen,
dat nog steeds toeneemt. Dit kan duiden op het
zogenoemde labour-hoarding-effect: in krappe
arbeidsmarkten zijn ondernemers aanvankelijk
terughoudend met het ontslaan van mensen,
ondanks een minder uitbundige economische
ontwikkeling, en kiezen zij ervoor om werknemers
eerst minder uren te laten werken en minder
zzp’ers en uitzendkrachten in te huren. Daarom
is de verwachting dat de groei van het aantal
gewerkte uren in 2023 1,1% lager zal zijn dan de
werkgelegenheidsgroei in personen. In 2024 is
de werkgelegenheidsgroei in personen en uren
vergelijkbaar, maar in 2025 groeit het aantal
gewerkte uren met 0,5%. Dat is hoger dan de groei
van het aantal werkzame personen en sluit aan bij
de verwachte versnelling van de bbp-groei in 2025.
> De arbeidsmarkt blijft krap, bij een kleine
toename van de werkloosheid. Doordat de vraag
naar arbeid afvlakt, zal naar verwachting ook
de groei van het arbeidsaanbod vertragen. In
2023 groeien het arbeidsaanbod (1,5%) en de
werkgelegenheid (1,4%, in personen) min of meer
in dezelfde mate, waardoor de werkloosheidsvoet
in de raming uitkomt op 3,6%. Dat is slechts een
fractie hoger dan in 2022 (3,5%). In 2024 (0,6%) en
2025 (0,4%) neemt de groei van het arbeidsaanbod
verder af, maar deze is in beide jaren wel hoger
dan de werkgelegenheidsgroei. Hierdoor
loopt de werkloosheid op tot 4,2% in 2025. De
werkloosheidsvoet blijft daarmee nog steeds flink
onder het langjarige gemiddelde (2003-2022: 6,0%).
| De branche in 2024 69

Werkloosheidspercentage, schaal rechts
Bronnen: CBS en DNB
> In 2023 tot en met 2025 stijgen de lonen sneller
dan de inflatie (HICP). De loongroei gaat in de
raming omhoog van gemiddeld 3,0% in 2022 naar
5,9% in 2023 (contractloon bedrijven). Door de
krappe arbeidsmarkt en de verwachte looneisen
ter compensatie van het forse reële loonverlies
in 2022 blijft de loongroei ook in 2024 en 2025
historisch hoog. We gaan er hierbij van uit dat
alleen in cao’s waarin nog geen sprake is geweest
van compensatie van de hoge inflatie in 2022 hoge
loonstijgingen worden afgesproken. In cao’s waar
dit al wel is gebeurd, verwachten we een duidelijke
daling van de loonstijging. Met een raming van 5,7%
in 2024 en 3,7% in 2025 is de contractloongroei
hoger dan het gemiddelde van 1,9% tussen 2010 en
2019. Dit betekent overigens niet dat het reëleloonverlies
van 2021 en 2022 voor iedereen wordt
goedgemaakt. Over de hele periode 2021 tot 2025
blijft de nominale contractloongroei bij bedrijven
bijna een procent achter bij de HICP-inflatie.
Ontwikkeling consumptie
van huishoudens
> Na een zeer sterke groei in 2022 kromp de
particuliere consumptie in de eerste twee kwartalen
van 2023. Terwijl de vraag naar diensten nog licht
toenam, besteedden huishoudens minder aan
goederen, zoals voeding en duurzame goederen.
De consumptie staat sinds 2022 onder druk
vanwege de hoge inflatie, die de groei van de reële
inkomens remt. Het reëel beschikbare inkomen van
huishoudens groeide in 2023 met slechts 0,3%.
Reëel beschikbaar inkomen huishoudens
Procentuele mutaties jaar op jaar en bijdragen in
procentpunten
15
12
9
6
3
0
-3
-6
-9
-12
-15
Reëel beschikbaar inkomen
Beloning per werknemer
Werkgelegenheid (personen)
Inflatie
> Dat de reële inkomensgroei in 2023 nog positief
is, gegeven de hoge inflatie, komt vooral door de
bijdrage van het overige inkomen, waaronder de
sociale uitkeringen en inkomen uit vermogen. In
de loop van 2023 is onder consumenten een lichte
verbetering opgetreden van het vertrouwen en
de koopbereidheid, terwijl de huizenprijzen weer
iets zijn opgeveerd. De raming voor de groei van
de con sumptie over heel 2023 komt uit op een
magere 0,2%.
Loonbelasting per werknemer
Premies per werknemer
Overig (incl. zelfstandigen en sociale uitkeringen)
Bronnen: CBS en DNB
> De particuliere consumptiegroei herstelt
geleidelijk, maar blijft in 2024 en 2025 nog laag.
De geraamde consumptiegroei komt uit op 0,4%
in 2024 en 0,9% in 2025, wat nog ruim onder het
gemiddelde ligt van voor de pandemie (1,7% in
2015-2019). In de raming zet de voorzichtige
Raming DNB
13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
verbetering van het consumentenvertrouwen door.
> Ook stijgen de woningprijzen weer sinds medio
2023, wat in de raming een gunstig effect heeft op
de bestedingen. Daar staat tegenover dat de groei
van het reëel beschikbare inkomen nauwelijks
verbetert, na de scherpe terugval in 2023. In 2024 en
2025 volgt een geraamde inkomensgroei van slechts
0,6% en 0,4%. De stevige groei van de brutolonen
houdt weliswaar aan, maar de werkgelegenheid
groeit nauwelijks en de werknemerslasten en de
inflatie zetten een rem op de reële inkomensgroei.
70
De branche in 2024 |

Vergeleken met de periode voor de pandemie,
zetten consumenten recent een groter deel van
hun inkomen opzij in de vorm van besparingen.
In de jaren 2014-2019 bedroegen de individuele
besparingen gemiddeld 4,0% van het inkomen.
Hierna volgde tijdelijk een piek van 12% in 2020-
2021, door de ‘afgedwongen’ besparingen vanwege
contactbeperkende maatregelen tijdens de
pandemie. Daarna bleef de spaarquote in 2022 en
2023 op een niveau van gemiddeld 7,6%. Vooralsnog
is er geen signaal dat deze extra besparingen op korte
termijn alsnog worden aangewend voor bestedingen.
In de raming voor 2024-2025 blijft de spaarquote dan
ook vrijwel ongewijzigd op gemiddeld 7,7%.
> Ook blijft de werkloosheid laag. Bovendien stijgen
de inkomens, wat zich vertaalt in meer leencapaciteit
en daarmee hogere huizenprijzen.
Ontwikkeling in leencapaciteit,
huizenprijzen en betaalbaarheid
Procentuele mutaties jaar op jaar
7
6
5
4
3
2
1
0
-1
Individuele en collectieve
besparingen huishoudens
Procenten beschikbaar inkomen
(inclusief correctie pensioenvoorziening)
20
16
12
8
4
Raming DNB
-2
23k4 24k1 24k2 24k3 24k4 25k1 24k2 24k3 24k4
Huizenprijzen
Leencapaciteit
Betaalbaarheid
Bronnen: CBS en DNB
> Voor starters verbetert de betaalbaarheid van
woningen. De grafiek laat op basis van de raming
de verwachte ontwikkeling van de leencapaciteit
(maximale hypotheek) zien voor starters met een
gemiddeld huishoudinkomen (bij de aankoop van
een huis met energielabel C). De leencapaciteit
wordt bepaald door de inkomensontwikkeling, de
hypotheekrente en de leennormen van het Nibud.
0
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
Collectief Individueel Totaal
Bronnen: CBS en DNB
Huizenprijzen
> Een korte periode van dalende huizenprijzen lijkt
voorbij. In mei 2023 lagen de huizenprijzen gemiddeld
6,1% lager dan het eerdere hoogtepunt in juli 2022.
Deze daling kwam vooral door de snel gestegen
hypotheekrentes, waardoor huizenkopers minder
kunnen lenen. Deze lagere leencapaciteit heeft zich
vertaald in lagere prijzen. Vanaf juni 2023 stijgen de
prijzen echter weer. Dit zet naar verwachting door in
de komende jaren met 0,4% in 2024 en 2,0% in 2025
(t.o.v. het voorafgaande jaar). De prijzen herstellen
sneller dan werd verwacht in de vorige raming (juni
2023). De belangrijkste redenen hiervoor zijn dat
de markt onverminderd krap is gebleven en dat het
sentiment sneller herstelt dan verwacht.
> In het begin van 2024 daalt het hypotheekbedrag
naar verwachting licht door de hogere
hypotheekrente en inflatie, maar daarna stijgt het
flink, vanwege de geraamde inkomensstijging.
In 2024 en 2025 stijgt de leencapaciteit met
respectievelijk 2,4% en 6,1%. Door de Nibudnormen
voor 2024 stijgt de hypotheekruimte sterker voor
huizen met energielabel A of B, en minder sterk
voor huizen onder energielabel E. Doordat de
leencapaciteit sneller stijgt dan de huizenprijzen,
verbetert op korte termijn de betaalbaarheid van
woningen voor starters (hier gedefinieerd als het
verschil in de ontwikkeling van leencapaciteit en
huizenprijzen). Echter, eerder onderzoek laat zien
dat een grotere maximale hypotheek zich op lange
termijn een-op-een in hogere huizenprijzen vertaalt.
De betaalbaarheid gaat hierdoor weer achteruit.
| De branche in 2024 71

Lagere huizenprijzen en minder verstrekte
nieuw bouwvergunningen leiden tot lagere
woninginvesteringen. In 2024 dalen de
woninginvesteringen naar verwachting met 2,1%
en in 2025 wordt weer een licht positieve groei
van 0,8% geraamd. De daling in 2024 komt door de
opgelopen rente, het dalende aantal nieuwbouwvergunningen
en de gedaalde huizenprijzen. Ten
opzichte van de vorige raming is de daling van
investeringen in de huidige raming voor 2024 iets
kleiner. Dit komt voornamelijk door de opwaartse
bijstelling van de huizenprijsraming.
Overheidsfinanciën
> Het begrotingstekort komt in 2023 uit op 0,9% bbp.
Ten opzichte van 2022 verslechtert het begrotingssaldo
door een stijging van de overheids uitgaven,
onder andere door de tijdelijke koopkracht- en
energiemaatregelen (waaronder het prijsplafond),
en extra uitgaven aan asiel en steunpakketten voor
Oekraïne. Daarnaast nemen de uitgaven geleidelijk
toe door de investeringen uit het regeerakkoord,
zoals die voor infrastructuur, defensie en klimaat.
Door de krappe arbeidsmarkt en andere uitvoeringsproblemen
lukt het de overheid niet om alle
geplande uitgaven ook daadwerkelijk te kunnen
doen, hetgeen een gunstige invloed heeft op het
begrotingstekort in 2023. Ten opzichte van 2022
nemen de overheidsontvangsten toe door hogere
ontvangsten bij de vennootschaps- en inkomstenbelasting.
Daartegenover staan lagere gasbaten en
het wegvallen van de tijdelijke solidariteitsheffing
voor overwinsten in de fossiele sector.
Kerngegevens overheidsfinanciën
Procenten bbp
2022 2023 2024 2025
Collectieve uitgaven 43,5 44,3 45,2 45,9
Collectieve lasten 38,5 38,9 38,6 39,2
Overige inkomsten 4,9 4,6 4,0 3,7
Primair saldo 0,4 -0,2 -1,9 -2,0
EMU-saldo -0,1 -0,9 -2,6 -2,9
EMU-schuld (o.b.v. ultimostand) 50,1 46,8 46,2 47,5
Bronnen: CBS en DNB
> Het begrotingstekort loopt in 2024 en 2025
verder op tot dicht onder 3% bbp (EMU-saldo).
In 2024 eindigen de maatregelen ter compensatie
van de gestegen energiekosten, waaronder het
prijsplafond. Tegelijkertijd stijgen de uitgaven door
de investeringen uit het regeerakkoord (waaronder
die voor defensie) en door uitgaven die zijn
doorgeschoven naar latere jaren. Daarnaast lopen
de rentelasten op de uitstaande schuld geleidelijk op,
door de snel gestegen rentetarieven (nu bijna 3%)
en de aanhoudende begrotingstekorten. Hierdoor
zullen de rente-uitgaven tussen 2022 en 2025 naar
verwachting verdubbelen van circa € 5 miljard naar
meer dan € 10 miljard. Omdat de gemiddelde looptijd
van Nederlands schuldpapier bijna 9 jaar is, zullen de
rente-uitgaven ook na 2025 nog blijven oplopen.
72
De branche in 2024 |

Kerngegevens Nederlandse economie
Procentuele mutaties, tenzij anders vermeld
2022 2023 2024 2025
Volume bestedingen en productie
Bruto binnenlands product 4,4 0,1 0,3 1,0
Particuliere consumptie 6,5 0,2 0,4 0,9
Overheidsbestedingen 0,8 2,5 3,1 2,4
Bedrijfsinvesteringen 4,0 4,5 -1,1 1,6
Woninginvesteringen 1,0 -0,8 -2,1 0,8
Uitvoer goederen en diensten 4,6 -0,9 0,0 2,3
binnenlands geproduceerd 4,9 -1,4 0,1 2,1
wederuitvoer 4,3 -0,3 -0,1 2,6
Invoer goederen en diensten 4,0 -0,4 0,7 3,2
binnenlands verbruik 3,9 -0,5 1,3 3,5
Lonen en prijzen
Contractloon bedrijven 3,0 5,9 5,7 3,7
Loonvoet bedrijven 4,0 5,9 5,7 4,1
Arbeidskosten per eenheid product bedrijven 2,6 7,7 5,6 3,2
Prijs binnenlands geproduceerde uitvoer 16,2 3,6 1,1 1,7
Geharmoniseerde consumentenprijsindex 11,6 4,1 2,9 2,2
Kerninflatie (HICP excl. energie en voeding) 4,8 6,4 3,0 2,7
Prijsindex bestaande koopwoningen 13,6 -3,3 0,4 2,0
Arbeidsmarkt
Werkgelegenheid (personen, groei) 3,9 1,4 0,2 0,2
Arbeidsaanbod (personen, groei) 3,2 1,5 0,6 0,4
Werkloosheid (personen, x 1000) 349 365 415 443
Werkloosheid (% beroepsbevolking) 3,5 3,6 4,0 4,2
Collectieve sector en financieel
EMU-saldo (% bbp) -0,1 -0,9 -2,6 -2,9
EMU-schuld (% bbp, o.b.v. ultimostand) 50,1 46,8 46,2 47,5
Lopende rekening (% bbp) 9,3 11,1 10,6 10,0
Woninghypotheken (o.b.v. ultimostand) 3,5 1,0 0,9 1,7
Bancair krediet bedrijven (o.b.v. ultimostand) 5,3 -1,0 -0,1 1,2
Internationale uitgangspunten
Volume relevante wereldhandel 7,8 -0,3 2,1 2,9
Volume bbp: VS 1,9 2,4 1,7 1,5
Eurogebied 3,4 0,6 0,8 1,5
Opkomende economieën 3,7 4,0 3,8 4,0
Korte rente eurogebied (%) 0,3 3,4 3,6 2,8
Lange rente Nederland (%) 1,4 2,8 2,9 3,0
Eurokoers (USD) 1,05 1,08 1,08 1,08
Concurrentenprijs 16,9 -2,5 1,7 2,6
Olieprijs (UK Brent in USD per vat) 99,1 83,4 80,1 76,5
Grondstoffenprijzen exclusief energie (USD) 6,6 -13,2 -2,3 2,4
Bronnen: CBS, DNB, ECB
| De branche in 2024 73

De woningmarkt en de bouwsector
De woningmarkt in Nederland
Woningvoorraad (peildatum 1 januari 2022)
§
Bron: www.datawonen.nl
74
De branche in 2024 |

| De branche in 2024 75

Totale woningvoorraad Koopwoningen Huurwoningen Eigendom woningcorporatie Eigendom overige verhuurders
Totaal
Niet-
Bewoonde bewoonde
woningen woningen
Totaal
Niet-
Bewoonde bewoonde
woningen woningen
Totaal
Niet-
Bewoonde bewoonde
woningen woningen
Totaal
Niet-
Bewoonde bewoonde
woningen woningen
Totaal
Niet-
Bewoonde bewoonde
woningen woningen
2021 7 966 331 7 615 576 350 755 4 549 480 4 416 428 133 052 3 401 779 3 189 735 212 044 2 295 522 2 218 417 77 105 1 106 257 971 318 134 939
2022 8 045 580 7 704 623 340 957 4 597 518 4 467 789 129 729 3 434 455 3 228 496 205 959 2 305 772 2 229 458 76 314 1 128 683 999 038 129 645
2023 8 125 229 7 777 143 348 086 4 634 411 4 497 516 136 895 3 479 588 3 273 205 206 383 2 312 981 2 237 360 75 621 1 166 607 1 035 845 130 762
76
De branche in 2024 |

Bevolking
Flashback
> Volgens Auke van der Woud woonde in 1900 het
grootste deel van de Nederlandse bevolking,
3 van de 5 miljoen Nederlanders, in krotten gelegen
in achterbuurten en sloppen. Ruim 300.000 van
de bijna 900.000 woningen die Nederland toen
telde, hadden slechts 1 vertrek. Nog eens 300.000
woningen hadden 2 kamers, waarvan de tweede
vaak slechts een donkere berging of een vochtig
keukentje was. De piepkleine woningen bevonden
zich bovendien veelal in armzalige bouwsels
die in de tweede helft van de 19e eeuw waren
neergezet in de tuinen achter de huizen aan de
grachten en de straten van de arbeidersbuurten
van de Nederlandse steden. Deze ‘achterbuurten’,
bereikbaar via nauwe gangen tussen de huizen,
waren de 'verborgen steden van de armen'. In deze
'urbane onderwerelden' kwam het rijkste deel van
de Nederlandse bevolking bijna nooit.
Samenstelling bevolking
naar type huishouden
Verhuisbewegingen
> In 2022 zijn 1,71 miljoen mensen verhuisd, van
wie het merendeel (0,92 miljoen) naar een andere
woning binnen de gemeente waar ze al woonden.
In dat jaar kreeg in totaal 9,6% van de bevolking
een nieuw adres. In 2010 was dat 8,8%.
Aantal verhuisde personen 2010-2022
x mln
2
2019 2020 2021 2022*
Totaal huishoudens 17.399.485 17.473.675 17.587.270 17.801.500
Eenpersoonshuishouden 3.074.690 3.092.265 3.166.075 3.258.930
Eenouderhuishouden 1.501.985 1.514.630 1.521.390 1.557.145
Paar zonder
thuiswonende kinderen
4.573.235 4.631.510 4.670.070 4.685.345
Paar met kind(eren) 7.882.130 7.864.565 7.851.865 7.907.055
Overig of institutioneel
huishouden
Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek
367.445 370.705 377.870 393.025
* Voorlopige cijfers
> Het leven van de ongeveer drie miljoen mensen in
die onderwerelden was kort, smerig en armoedig.
In 1912 beschrijft schrijver Israël Querido de
beruchte achterbuurt aan de Wijde Gang tussen
de Willemstraat en de Palmgracht in de Jordaan
in Amsterdam als een plek met melaatse huizen
vol neergeworpen vuil der slopbewoners. Kapotte
ruiten zijn vervangen door smerige planken, slordig
in de sponningen getimmerd. Er klonk op ieder uur
van de dag en de avond hees gereutel van afgematte
dronkaards en gehuil, gejammer en geschreeuw van
geranselde, verwaarloosde of spelende kinderen.
> Van de achterbuurten in de Jordaan is nog maar
heel weinig zichtbaar. In de Willemstraat staat
nu geen huis meer van vóór 1850. Vrijwel alle
voormalige gangen in de Jordaan zijn nu afgesloten
door deuren en hekken, en alleen toegankelijk
voor bewoners van de nu dure woningen in de
voormalige onderwereld.
1,5
1
0,5
0
2010
Bron: CBS
Binnen gemeente
Naar andere gemeente
2015 2020
> % van In de bevolking oktober 2023 zijn 146 duizend mensen
40
verhuisd. Dat waren er meer dan in dezelfde maand
30
een jaar eerder. In de zomermaanden verhuizen
20
meestal wat meer mensen. Verder is er geen sterk
10
seizoenpatroon in de verhuizingen te zien.
0
x 1.000
600
400
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105
jaar
2022 2012
200
0
-200
-400
2002 2006 2010 2014 2018 2022
| De branche in 2024 77
Immigratie
Emigratie
2012

30
20
10
0
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105
jaar
2022 2012
x mln
> 2 Twintigers en dertigers verhuizen het meest. Ze
gaan uit huis, verhuizen voor opleiding of werk,
1,5
gaan samenwonen of naar een grotere woning.
1
Hun jonge kinderen verhuizen mee. In de hoogste
0,5
leeftijdsgroepen verhuizen mensen vaker naar
0
een kleinere woning of naar een verzorgings- of
2010
2015 2020
verpleeghuis. In 2022 zat de piek bij 25-jarigen, van
Binnen gemeente Naar andere gemeente
wie 27,9% dat jaar van adres veranderde.
Migratie
x 1.000
600
400
200
0
-200
-400
2002 2006 2010 2014 2018 2022
Verhuisde personen naar leeftijd
Immigratie
Emigratie
2012
% van de bevolking
40
Bron: CBS
30
20
10
0
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105
jaar
Bron: CBS
x 1.000
2022 2012
600
> Mensen verhuizen volgens het CBS gemiddeld
400
7 keer in hun leven. Dat komt neer op ongeveer
200
1 x per 10 jaar. Maar in de praktijk blijkt dat niet zo
0
te zijn. Jongvolwassenen verhuizen het vaakst. Zij
-200
gaan bijvoorbeeld studeren of werken en gaan dan
-400
het huis uit. Ze beginnen met een huurwoning of
2002 2006 2010 2014 2018 2022
-appartement en gaan pas later een koopwoning
zoeken. Immigratie Vervolgens Emigratie verhuizen 2012 zij meestal nog
eens van de starterswoning naar een wat grotere
woning.
Migratie
Totale woningvoorraad
> In 2022 Bouwjaar voor immigreerden 1945
403.108 personen naar
Nederland. Dat waren er 150.580 meer dan in
1945 tot 1965
2021. Daarnaast emigreerden 179.310 personen
1965 tot 1985
uit Nederland, 33.980 meer dan een jaar eerder. In
1985 tot 2005
totaal migreerden er in 2022 meer personen naar
2005 en later
Nederland dan dat er vertrokken. Het migratiesaldo
(de immigratie minus de emigratie) bedroeg
0 20 40 60 80 100
Rijtjeswoning
Vrijstaande woning
Meergezinswoning
223.798 personen. Van 2003 tot en met 2007
was het migratiesaldo negatief: er waren minder
immigranten dan emigranten.
Totale woningvoorraad
Twee-onder-een-kapwoning
> Van alle EU-/EFTA-burgers die in 2016 naar
Totale woningvoorraad
Nederland migreerden en na 1 jaar nog steeds in
Bouwjaar voor 1945
Nederland woonden, was 51,0% werknemer of
1945 tot 1965
zelfstandige. Na 5 jaar was 67,0% van de migranten
uit de EU/EFTA 1965 tot 1985 die toen nog steeds in Nederland
woonden werknemer of zelfstandige, 14,3% was
1985 tot 2005
schoolkind of student en 6,6% had een uitkering
2005 en later
en/of pensioen.
> Onder burgers van buiten de EU/EFTA ligt het
aandeel dat werkt lager dan onder immigranten uit
Totale woningvoorraad
de EU/EFTA. Van alle immigranten van buiten de
EU/EFTA Bouwjaar voor die 1945 in 2017 naar Nederland migreerden
en na 11945 jaar tot 1965nog steeds in Nederland woonden,
was 17,3% werknemer of zelfstandige. Na 5 jaar
bedroeg dit 35,2% van alle immigranten van buiten
de EU/EFTA die nog in Nederland woonden.
2005 later
Immigranten van buiten de EU/EFTA zijn gemiddeld
vaker schoolkind Rijtjeswoning of student Twee-onder-een-kapwoning
en vaker uitkerings-
en pensioenontvanger dan immigranten uit de
EU/EFTA. Na 5 jaar was 29,2% van de migranten
van buiten de EU/EFTA die toen nog steeds in
15.000
Nederland woonden schoolkind of student, 24,9%
12.500
1965 tot 1985
1985 tot 2005
had een uitkering.
0 20 40 60 80 100
Rijtjeswoning
Twee-onder-een-kapwoning
Vrijstaande woning
Meergezinswoning
0 500 1.000 1.500 2.000 2.500
Vrijstaande woning
Meergezinswoning
10.000
7.500
5.000
2.500
0
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
x 1.000
Bouwjaar voor 1945
1945 tot 1965
1965 tot 1985
78
1985 tot 2005
De branche in 2024 |
2005 en later
0 500 1.000 1.500 2.000 2.500
16,5%
5,5%
Rijtjeswoning
Vrijstaande woning
Twee-onder-een-kapwoning
Meergezinswoning
x 1.000

| De branche in 2024 79

Prognoses woningbehoefte
(Bron: Primos-prognose 2023)
> In 2022 kende Nederland een exceptionele
bevolkingsgroei. Mede daarom heeft het CBS zijn
nationale bevolkingsprognose bijgesteld. Voor 2031
komt die prognose nu 110.000 inwoners hoger uit
dan in de vorige CBS-raming. Dit is grotendeels
het gevolg van de niet voorziene instroom
van Oekraïense vluchtelingen. De verwachte
bevolkingsgroei in de periode 2023 t/m 2030
bedraagt 861.000 personen (+4,8%).
> Het aantal huishoudens neemt volgens de
Primos- prognose 2023 in de periode 2023 t/m 2030
toe met 601.000 (+7,3%). Naast de hogere verwachte
bevolkingsomvang in 2031 en een snellere daling van
de gemiddelde huishoudens grootte zorgt het beleid
inzake de maximering van de verpleeghuiscapaciteit
voor een grotere huishoudensgroei. In het nieuwe
WOZO-programma van het ministerie van VWS
mag het aantal institutionele plaatsen voor
65-plussers niet verder oplopen dan tot 135.000
plaatsen. Dat betekent dat in de toekomst minder
mensen in een ‘instelling’ zullen gaan wonen en
de zogeheten institutionele bevolking minder snel
toeneemt. Het aantal huishoudens neemt daardoor
extra toe. Voor de periode tot 2031 betekent dit
naar schatting 27.000 extra huishoudens die een
woning nodig hebben.
> Het statistisch woningtekort is toegenomen tot
390.000 woningen (4,8% van de voorraad). Het
statistisch woningtekort is daarmee in 1 jaar tijd
met 75.000 woningen toegenomen. Naast de sterke
bevolkingsgroei speelt een betere meting van de
beschikbare langdurige leegstand van woningen
een rol. Het aantal beschikbare woningen wordt
als gevolg van dat laatste circa 40.000 woningen
lager ingeschat. Bij een tekortpercentage van
2% is er sprake van een normale spanning op
de woningmarkt. Om dat te bereiken zouden
(per direct) 223.000 woningen aan de voorraad
toegevoegd moeten worden.
> Behalve om het tekort in te lopen zal tussen
2023 en 2031 de woningvoorraad ook uitgebreid
moeten worden om de verwachte toename
van het aantal huishoudens op te vangen.
In 2022 bedroeg de nieuwbouw volgens de
hier gebruikte definitie 90.200 woningen. De
woningbouwverwachtingen voor de eerstkomende
jaren zijn echter niet positief. Op basis van
het aantal woningen in aanbouw en het aantal
verleende bouwvergunningen wordt geschat dat
de nieuwbouw op papier in 2023 nog toeneemt
tot 95.000 woningen om daarna te dalen tot
78.000 woningen in 2025. Verwacht wordt dat er
vervolgens een inhaalslag in de woningproductie
plaatsvindt. Voor de periode 2023 t/m 2030 wordt
een realisatie van 744.000 nieuwe woningen
verwacht. Het statistisch woningtekort loopt de
eerste jaren naar verwachting niet of nauwelijks
terug en wordt voor 2027 op 4,7% geraamd. In
2031 zal volgens de verwachtingen het tekort licht
gedaald zijn tot 3,8%.
> In het Programma Woningbouw heeft het
ministerie van BZK op basis van onder andere de
Primos-prognose 2021 de ambitie opgenomen
om in de periode 2022 t/m 2030 in totaal 900.000
nieuwbouwwoningen te realiseren. Op basis van
de Primos-prognose 2023 is een groter aantal
woningen nodig om in 2031 op een tekort van
2% uit te komen. Uitgaande van het inlopen van
het actuele woningtekort tot 2%, de toename
van de woningbehoefte in de jaren 2023 t/m
2030 (569.800), alsmede de reeds gerealiseerde
nieuwbouw in het jaar 2022 (92.200) wordt de
benodigde productie voor de programmaperiode
2022 t/m 2030 geraamd op 981.000
nieuwbouwwoningen.
> Een ander punt is de verandering van de samenstelling
van de bevolking. Om de ontwikkelingen in
beeld te brengen kijken we 15 jaar vooruit.
80
De branche in 2024 |

x mln
2
1,5
1
0,5
0
2010
2015 2020
> Het aantal huishoudens neemt in die periode met
916.000 toe, van 8,3 miljoen naar 9,2 miljoen. Dat
komt neer op een groei met 11,1%. De toename
bestaat voor 18% uit alleenstaanden (601.000),
voor 10% uit gezinnen (89.000), voor 8% uit
eenoudergezinnen (76.000) en voor 16% uit paren
zonder kinderen (149.000). Als gevolg van de
vergrijzing zal in het bijzonder het aantal oudere
alleenstaanden en oudere paren zonder kinderen
sterk toenemen. In totaal neemt het aantal
65-plushuishoudens toe met 877.000 (+36%). Het
aantal huishoudens jonger dan 30 jaar zal afnemen
(50.000, -5%), terwijl het aantal huishoudens van
tussen de 30 en 65 jaar nog beperkt toeneemt met
89.000 (+2%).
> Het aandeel van de Randstad in de totale
bevolking van Nederland neemt nog steeds toe en
bedraagt momenteel 42,5%. Volgens de Primosprognose
zal in 2038 het aandeel van de Randstad
in de totale Nederlandse bevolking verder zijn
toegenomen tot 44,0%. De Randstad trekt veel
buitenlandse migranten en kent daarnaast als
gevolg van de relatief jonge bevolking een hogere
natuurlijke aanwas dan de andere landsdelen. De
Randstad kent sinds 2018 een oplopend negatief
binnenlands migratiesaldo. Er verhuisden meer
mensen vanuit de Randstad naar andere regio’s in
Nederland dan andersom. In 2021 ging het per saldo
om 14.000 personen. In 2022 heeft er een omslag
plaatsgevonden, het negatieve saldo is gehalveerd
tot 7000 personen.
> Demografische prognoses kennen grote
onzekerheden. Met name het buitenlands
migratiesaldo fluctueert sterk. Omdat de
Nederlandse bevolkingsgroei steeds meer via
immigratie tot stand komt, neemt de onzekerheid
omtrent de bevolkingsontwikkeling toe. De
Primos-prognose dient te worden gezien als een
puntschatting binnen een bandbreedte. Omdat
demografische processen door vele factoren
worden beïnvloed is het niet mogelijk om eenduidig
vast te stellen hoe groot die bandbreedte is.
> Om Binnen een gemeente beeld Naar te andere schetsen gemeente van een mogelijke
bandbreedte zijn naast de standaardprognose
twee varianten, Primos Hoog en Primos Laag,
doorgerekend. In de Trendprognose neemt het
% van de bevolking
40
aantal huishoudens toe tot 8.871.000 in 2031.
30
In de lage variant zijn er tegen die tijd 8.744.000
20
huishoudens, ofwel 127.000 minder dan in de
10
Trendprognose. In de hoge variant zijn er dan juist
140.000 0 huishoudens meer dan in de Trendprognose.
Woningmarkt
2022 2012
in Nederland
x 1.000
Woningvoorraad
600
> Van de bijna 8 miljoen woningen in Nederland op
400
1 januari 2021 was 42% een rijtjeshuis, dat wil zeggen
200
deel van een blok van ten minste 3 huizen. 36% van
0
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105
jaar
alle woningen was een meergezinswoning, zoals
-200
een appartement of een boven- of benedenwoning.
-400
2002 2006 2010 2014 2018 2022
13% van de woningen was vrijstaand en 9% was een
twee-onder-een-kapwoning.
Immigratie
Verdeling woningvoorraad
naar type en ouderdom
Totale woningvoorraad
Bouwjaar voor 1945
1945 tot 1965
1965 tot 1985
1985 tot 2005
2005 en later
Emigratie
Bronnen: CBS, Kadaster
2012
0 20 40 60 80 100
Rijtjeswoning
Vrijstaande woning
Twee-onder-een-kapwoning
Meergezinswoning
Totale woningvoorraad
> De huidige woningvoorraad is een erfenis van
Bouwjaar voor 1945
vele jaren waarin verschillend werd gebouwd,
1945 tot 1965
maar ook van (selectieve) sloop en wijzigingen
in woningtype 1965 tot 1985 door bijvoorbeeld splitsing,
samenvoeging en transformaties. Zo is 19% (1,5
1985 tot 2005
miljoen) van de huidige woningen nog vooroorlogs.
2005 en later
Rijtjeshuizen vormen 30% van de vooroorlogse
0 500 1.000 1.500 2.000 2.500
Rijtjeswoning
Twee-onder-een-kapwoning
voorraad, een veel Vrijstaande kleiner woning aandeel Meergezinswoningdus dan van de
hele tegenwoordige voorraad. 1 op de 5 van de nog
x 1.000
15.000
12.500
| De branche in 2024 81
10.000
7.500

0
-200
-400
2002 2006 2010 2014 2018 2022
Immigratie Emigratie 2012
bestaande vooroorlogse woningen is vrijstaand,
veel meer dus dan het aandeel van de volledige
Totale woningvoorraad
woningvoorraad (bijna 1 op de 8). Het percentage
Bouwjaar voor 1945
meergezinswoningen van de voorraad uit die
1945 tot 1965
tijd is met 39% iets hoger dan de genoemde
1965 tot 1985
36% meergezinswoningen in de totale huidige
1985 tot 2005
voorraad. De meergezinswoningen van voor de
oorlog hebben 2005 en later wel een ander karakter: het zijn
voornamelijk boven- en benedenwoningen.
0 20 40 60 80 100
Rijtjeswoning
Twee-onder-een-kapwoning
Vrijstaande woning
Meergezinswoning
Aantal woningen naar type en bouwjaar
Verdeling woningvoorraad naar
type woning (2021)
Totale woningvoorraad
Bouwjaar voor 1945
1945 tot 1965
1965 tot 1985
1985 tot 2005
2005 en later
0 500 1.000 1.500 2.000 2.500
Rijtjeswoning
Twee-onder-een-kapwoning
x 1.000
Vrijstaande woning
Meergezinswoning
Minder dan 15 (%)
15 tot 30 (%)
30 tot 45 (%)
45 tot 60 (%)
60 of meer (%)
Bronnen: CBS, Kadaster
Bronnen: CBS, Kadaster
15.000
> Dat het rijtjeshuis momenteel domineert, heeft
12.500 te maken met ontwikkelingen tussen 1945 en 2005.
In de huidige woningvoorraad is het rijtjeshuis
10.000
het best vertegenwoordigd. Vooral in de periode
7.500
1965-1985 zijn er zeer veel rijtjeshuizen opgeleverd,
5.000
die nog altijd bestaan. Meer dan de helft van de
2.500
woningen uit de overgebleven voorraad uit deze
0
periode is een rijtjeshuis. Het is bovendien het
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
tijdperk waarin de meeste woningen van de huidige
voorraad zijn gebouwd.
> Het aandeel meergezinswoningen in de
klasse bouwjaar voor 1945 is het kleinst. Bij de
nieuwere woningen is het aandeel groter en bij de
nieuwste woningen (bouwjaar 2005-2021) hebben
meergezinswoningen met 47% de overhand.
Het aandeel vrijstaande woningen en tweeonder-een-kapwoningen
is in de voorraad met
bouwjaar 1965-1985 ook klein (9,5 respectievelijk
6,7%). Bij woningen gebouwd in 2005 en later
is dit aandeel nog kleiner.
18,8%
16,5%
5,5%
Kantoor
Overig
Maatschappelijk
Winkel
Industrie
32,8%
Transformaties: stand van zaken
> Volgens een publicatie van het CBS uit november
2023 zijn er in 2022 9600 woningen ontstaan
uit transformaties van niet-woningen, zoals
kantoren en winkels. Daarmee ligt het aantal
woningtransformaties sinds 2015 voor het eerst
onder de 10.000.
82
De branche in 2024 |
26,4%

1945 tot 1965
1965 tot 1985
Totale woningvoorraad
1985 tot 2005
Bouwjaar 2005 voor en 1945 later
1945 tot 1965
0 500 1.000 1.500 2.000 2.500
Rijtjeswoning
Twee-onder-een-kapwoning
x 1.000
Vrijstaande woning
Meergezinswoning
Aantal 1985 woningen tot 2005 door transformaties
15.000
12.500
10.000
7.500
15.000 5.000
12.500 2.500
10.0000
7.500
Bron: CBS
5.000
2.500
1965 tot 1985
2005 en later
0 500 1.000 1.500 2.000 2.500
Rijtjeswoning
Vrijstaande woning
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
> Deze daling ontstaat door een sterke afname
0
in het aantal transformaties uit kantoorpanden;
het aantal woningtransformaties uit andere typen
niet-woningen neemt licht toe. 5,5%
16,5%
Woningtransformatie naar oorspronkelijke
gebruiksfunctie in 2022
Kantoor
32,8%
Overig5,5%
Maatschappelijk
16,5%
18,8%
Winkel
Industrie
Winkel
26,4%
Twee-onder-een-kapwoning
Meergezinswoning
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
18,8%
Kantoor
Overig
Maatschappelijk
Industrie
32,8%
x 1.000
> Het aantal woningen dat in 2022 uit transformatie
van bestaande panden is ontstaan, vormt 10%
van de toevoegingen aan de woningvoorraad.
Nieuwbouw blijft nog altijd de belangrijkste factor
voor groei van de woningvoorraad. In 2022 waren
dat 74,6 duizend woningen.
> Uit een eerste voorlopige schatting zijn in het
eerste halfjaar van 2022 ruim 5000 woningen
ontstaan uit transformaties.
Transacties woningen
> Het Kadaster maakte bekend dat het in september
2023 16.089 woningtransacties registreerde.
Dat is 8,7% minder dan in dezelfde maand een
jaar eerder. In de eerste 9 maanden zijn 131.885
woningen verkocht, 7% minder dan in dezelfde
periode in 2022. In september was de gemiddelde
transactieprijs voor een bestaande koopwoning
€ 422.175. De gemiddelde verkoopprijs kan een
andere ontwikkeling laten zien dan de prijsindex
bestaande koopwoningen van het CBS en het
Kadaster. In tegenstelling tot bij de prijsindex wordt
er bij de gemiddelde transactieprijs geen rekening
gehouden met kwaliteitsverschillen van woningen.
Voor het bepalen van prijsontwikkelingen van
bestaande koopwoningen kan daarom beter de
prijsindex gebruikt worden.
Bron: CBS
26,4%
| De branche in 2024 83

Transacties bestaande koopwoningen
%-verandering t.o.v. een jaar eerder
50
25
0
-25
-50
2019 2020 2021 2022 2023
Bronnen: CBS, Kadaster
Hypotheekrente
> De gemiddelde rente bij nieuw afgesloten
hypotheken via banken daalde de voorbije jaren
trendmatig. Dit was deels een gevolg van het ruime
monetaire beleid van de ECB om de economie
te stimuleren. Daarnaast speelde het toetreden
van nieuwe hypotheekverstrekkers een rol. Sinds
2022 stijgt de hypotheekrente weer, onder meer
vanwege het aangepaste rentebeleid van de ECB,
bedoeld om de inflatie te bestrijden.
Bancaire rente op nieuw afgesloten
woninghypotheken huishoudens
Naar rentevaste periode
6%
5%
4%
3%
2%
1
0%
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
Totaal Variabel en 1 jaar en 5 jaar en 10 jaar
Bron: DNB
In EUR miljoen
10.000
> Behalve van de algemene marktomstandigheden
hangt de hypotheekrente voor de individuele
hypotheeknemer af van twee factoren: de
risicoklasse van de lening en de looptijd van de
rentevaste periode die de koper kiest. In het
algemeen geldt dat een hoge risicoklasse van de
lening en een lange rentevaste periode leiden tot
een hogere hypotheekrente.
> Door 8000 de zeer lage rente van de voorbije jaren
7000
was het voor huizenkopers aantrekkelijk om de
EUR miljoen
9000
6000
5000
hypotheekrente voor een langere periode vast te
4000
zetten. 3000 Zo zijn zij immers verzekerd van jarenlange
2000
lage rentelasten, ook als de rente weer gaat stijgen.
1000
0
Sinds het begin van 2022 stijgt de hypotheekrente
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
Totaal
snel, waardoor hypotheken met een kortere
> 5 jaar en 10 jaar
en 1 jaar en

6%
5%
4%
3%
2%
1
Bancaire 0% verstrekking nieuw afgesloten
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
woninghypotheken huishoudens
EUR miljoen
In EUR miljoen
10.000
9000
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
Totaal Variabel en 1 jaar en 5 jaar en 10 jaar
Naar rentevaste periode
Bron: DNB
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
Totaal Variabel en 1 jaar en 5 jaar en 10 jaar
Nationale hypotheekschuld
> Voor de meeste mensen is de aanschaf van een
eigen woning de grootste aankoop van hun leven.
De meeste Nederlanders sluiten hiervoor een
hypotheek af. In totaal heeft 61% van de bevolking
een hypotheek. In geen enkel ander Europees
land heeft zo’n groot deel van de bevolking een
hypotheek. We lenen ook veel geld ten opzichte
van de waarde van ons huis én van ons inkomen.
De totale waarde van de nationale hypotheekschuld
in het 3e kwartaal van 2023 was € 823 miljard, het
hoogst gemeten bedrag ooit.
> Om te voorkomen dat huishoudens in de
financiële problemen komen, hebben we in
Nederland leennormen, vastgesteld door de
overheid. Zo mogen mensen niet meer dan 100%
van de waarde van hun huis lenen en is er een
maximumbedrag dat je mag lenen ten opzichte van
je inkomen. Maar zelfs met deze normen houden
sommige huishoudens weinig geld over als zij het
maximale bedrag lenen, of zijn ze kwetsbaar als er
plotseling iets verandert in hun persoonlijke situatie,
bijvoorbeeld door een daling van hun inkomen.
> Een ander risico van een hoge hypotheek is dat
het huis ‘onder water’ kan komen te staan als de
huizenprijzen dalen. Dit betekent dat de waarde
van het huis kleiner is dan de schuld die nog
moet worden terugbetaald. Als iemand dan moet
verhuizen, bijvoorbeeld vanwege een scheiding,
zit die persoon met een restschuld.
> Die hoge hypotheekschuld heeft nog een nadeel:
onze huizenprijzen én onze economie schommelen
sterker dan in andere landen. Als het goed gaat met
de economie, stijgen de huizenprijzen bij ons extra
hard. Want doordat we zoveel lenen, kunnen we
meer betalen voor een woning.
Kerngegevens nationale rekeningen/huishoudens
Exploitatieoverschot
en gemengd inkomen
2021 1e
kwartaal
2021 2e
kwartaal
2021 3e
kwartaal
2021 4e
kwartaal 2021
2022 1e
kwartaal
2022 2e
kwartaal
2022 3e
kwartaal
2022 4e
kwartaal 2022
2023 1e
kwartaal
2023 2e
kwartaal
2023 3e
kwartaal
mln euro 26 212 27 672 28 747 29 065 111 696 29 430 31 298 32 664 34 798 128 190 35 872 35 945 36 680
Gemengd inkomen mln euro 20 292 21 496 22 424 22 629 86 841 22 399 23 122 23 738 24 778 94 037 25 241 25 126 25 248
Beschikbaar inkomen
(bruto)
Reëel beschikbaar
inkomen (netto)
Alternatief beschikbaar
inkomen (bruto)
Consumptieve
bestedingen (bruto)
Vrije/individuele
besparingen
mln euro 100 678 125 091 106 654 112 906 445 329 107 840 133 819 117 946 126 440 486 045 123 801 148 085 128 821
% volumemutaties 1,6 3,1 2,8 2,3 2,3 3,0 2,2 2,0 2,0 2,0 1,7 1,4 1,0
mln euro 135 688 164 556 144 662 153 009 597 915 146 604 175 518 158 169 169 075 649 366 165 285 192 832 172 824
mln euro 81 629 90 657 94 792 93 832 360 910 95 210 101 641 105 368 108 854 411 073 110 551 112 447 113 228
mln euro 19 049 34 434 11 862 19 074 84 419 12 630 32 178 12 578 17 586 74 972 13 250 35 638 15 593
Spaarquote % beschikbaar inkomen 23,0 31,5 16,4 20,9 23,3 16,8 27,9 14,7 17,1 19,4 14,4 27,3 15,3
Investeringsquote % beschikbaar inkomen 13,8 11,9 12,7 12,7 12,7 14,2 12,5 12,8 12,7 13,0 13,8 12,0 12,3
Spaartegoeden en
overige deposito's
Verzekerings- en
pensioenregelingen
Voorzieningen
pensioenverzekeringen
mln euro 404 992 412 211 410 479 408 758 408 758 418 039 426 913 428 109 435 574 435 574 441 967 453 947 458 297
mln euro 1 987 684 2 000 090 2 002 704 2 005 746 2 005 746 1 833 531 1 604 574 1 511 607 1 599 217 1 599 217 1 619 568 1 615 412 1 504 235
mln euro 1 797 573 1 809 912 1 812 146 1 814 645 1 814 645 1 648 212 1 428 672 1 339 898 1 432 427 1 432 427 1 451 761 1 447 701 1 339 115
Woninghypotheken mln euro 758 587 767 128 777 751 785 477 785 477 793 965 804 429 810 999 813 300 813 300 816 639 819 943 823 353
Saldo opgenomen en
afgeloste hypotheken
mln euro 6 648 8 542 10 621 7 718 33 529 8 490 10 456 6 560 2 314 27 820 3 345 3 303 3 410
Bron: CBS
| De branche in 2024 85

Als huizen meer waard worden, worden huizenbezitters rijker en gaan zij meer
geld uitgeven. Hierdoor groeit de economie dan extra hard. Als het slecht gaat met
de economie, werkt het precies andersom. Dat zagen we in de periode 2009-2013.
Toen daalden de huizenprijzen en kwamen de huizen van een op de drie
huishoudens met een hypotheek onder water te staan. Veel van deze huishoudens
gingen vervolgens bezuinigen, waardoor de economie een extra harde klap kreeg.
Woninghypotheken verstrekt aan huishoudens (in € miljoen)
800.000
600.000
400.000
200.000
0
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
2012 2014 2016 2018 2020 2022
Totaal verstrekte
woninghypotheken
Banken
Overige financiële instellingen
Pensioenfondsen Verzekeraars Beleggingsinstellingen
Bron: DNB
> Halverwege 2023 hadden Nederlandse huishoudens samen ruim € 803 miljard
aan hypotheekschuld bij Nederlandse financiële instellingen, 23% meer dan
tien jaar geleden. DNB verzamelt geen gegevens over woninghypotheken van
Nederlandse huishoudens bij buitenlandse hypotheekaanbieders.
Ontwikkeling WOZ-waarde woningen
> Op 1 januari 2023 bedroeg de gemiddelde WOZ-waarde van een woning 369
duizend euro. Dat is 16,4% meer dan een jaar eerder en de hoogste waarde ooit.
De WOZ-waarde voor 2023 is de door de gemeenten vastgestelde marktwaarde
van alle woningen per 1 januari 2022.
> De WOZ-waarde volgt de prijsontwikkeling van bestaande koopwoningen
met een jaar vertraging. Dit komt doordat woningen voor de WOZ worden
getaxeerd naar de waarde van 1 januari van een jaar eerder. Hierbij gebruiken
gemeenten onder andere de transactieprijzen van verkochte woningen.
Ten opzichte van januari 2021 waren de verkoopprijzen van koopwoningen
ruim 20% hoger.
86
De branche in 2024 |

De prijsontwikkeling van bestaande koopwoningen
na 1 januari 2022 is nog niet in de huidige
WOZ-waarde meegenomen. De transactieprijzen
van koopwoningen waren in januari 2023 ruim 1%
hoger dan in januari 2022.
Gemiddelde WOZ-waarde per gemeente
per 1 januari 2023
WOZ-waarde en verkoopprijzen
bestaande koopwoningen
% verandering t.o.v. een jaar eerder
30
20
10
0
-10
-20
2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
Bron: CBS
Prijsontwikkeling bestaande koopwoningen, voorgaand jaar
Ontwikkeling WOZ-waarde woningen per 1 januari
> De prijsontwikkeling van bestaande
koopwoningen en de WOZ-waarde zijn niet eenop-een
vergelijkbaar. Bij de berekening van de
ontwikkeling van de WOZ-waarde worden alle
woningen meegenomen, ook huurwoningen en niet -
verkochte koopwoningen. Daarnaast verandert
de woningvoorraad door nieuwbouw en sloop,
wat over het algemeen zorgt voor een hogere
WOZ-waarde. Meestal hebben nieuwbouwwoningen
een hogere WOZ-waarde dan de woningen die
verdwijnen door sloop.
Minder dan 280 (duizend euro)
280 tot 340 (duizend euro)
340 tot 400 (duizend euro)
400 tot 460 (duizend euro)
460 of meer (duizend euro)
Bron: CBS
> In de gemeente Bloemendaal hebben woningen
met € 932.000 gemiddeld de hoogste WOZ-waarde
van Nederland, in Pekela de laagste (€ 194.000).
Noord-Holland heeft de hoogste gemiddelde
WOZ-waarde van alle provincies (€ 461.000). De
provincie Groningen met € 268.000 juist de laagste.
Huizenprijzen
> Uit onderzoek van het CBS blijkt dat in september
2023 de prijzen van bestaande koopwoningen
gemiddeld 3,5% lager waren dan in september
2022. De prijsdaling is opnieuw kleiner dan die van
een maand eerder. Ten opzichte van augustus 2023
stegen de prijzen met 0,6%.
| De branche in 2024 87

Prijsontwikkelingen van bestaande woningen
%-verandering prijsindex t.o.v. een jaar eerder
25
20
15
10
5
0
-5
-10
2019 2020 2021 2022 2023
Bronnen: CBS, Kadaster
> De prijzen van bestaande koopwoningen
bereikten in juni 2013 een dieptepunt. Vervolgens
was er sprake van een stijgende trend tot augustus
2022. Toen sloeg de trend om, maar de afgelopen 4
maanden zijn de prijzen weer gestegen. Vergeleken
met het dal in juni 2013 waren de prijzen in
september 2023 90,7% hoger.
Prijsindex bestaande koopwoningen
> Volgens publicaties van de NVM lag de
transactieprijs in het derde kwartaal van 2023 1,7%
2015 = 100
200
hoger vergeleken met het tweede kwartaal van
2023. 175 De gemiddelde transactieprijs in het derde
kwartaal kwam daarmee op € 422.000. De prijs
150
van tussenwoningen steeg op kwartaalbasis 0,7%
125
naar € 378.000. Een hoekwoning noteerde in het
100
derde kwartaal 2023 € 403.000, een stijging van
2019 2020 2021 2022 2023
1,1% op kwartaalbasis.
Gemiddelde transactieprijs NVM
(inclusief verkocht onder voorbehoud)
2015 = 100
200
€ 600.000
€ 500.000
175
€ 400.000
150
€ 300.000
€ 200.000
125
€ 100.000
100
2019 2020 2021 2022 2023
€ 0
2019 2020 2021 2022 2023
Bron: CBS, Kadaster
Bron: NVM
€ 600.000
88
€ 500.000
€ 400.000
€ 300.000
De branche in 2024 |
€ 200.000
€ 100.000
8,0%
6,0%
4,0%
2,0%
0%
€ 0
2019 2020 2021 2022 2023
-2,0%

€ 600.000
€ 500.000
€ 400.000
€ 300.000
2015 = 100
€ 200 200.000
€ 100.000
175
> De 2-onder-1-kapwoningen kwamen uit op
€ 458.000, 3,7% hoger ten opzichte van het
tweede kwartaal van 2023. Vrijstaande woningen
stegen met 3,7% op kwartaalbasis naar een
gemiddelde verkoopprijs van € 614.000. De prijs
van appartementen steeg in een kwartaal tijd
met 0,9% naar € 346.000. Vergeleken met het derde
kwartaal van 2022 laten tussenwoningen met +0,2%
alweer een lichte stijging zien, terwijl de andere
categorieën nog een (lichte) daling laten zien.
Hoekwoningen -1,3%, 2-onder-1-kapwoningen
-0,4%, vrijstaande woningen -4,0%
en appartementen -3,0%.
Prijsontwikkelingen geografisch kwartaal 3
2023 ten opzichte van kwartaal 3 2022
Daling
Stijging 0% tot 2%
Stijging 2% tot 4%
Stijging 4% tot 6%
Stijging meer 6%
€ 0
150
> In het derde kwartaal van 2023 is een woning na
gemiddeld 125 33 dagen verkocht. Dat is 1 dag eerder
dan in het tweede kwartaal van 2023.
100
Ontwikkeling transactieprijzen
per kwartaal
8,0%
6,0%
€ 4,0% 600.000
2,0%
€ 500.000
0%
€ 400.000
-2,0%
€ 300.000
-4,0%
€ 200.000
-6,0%
Bron: NVM
2019 2020 2021 2022 2023
-8,0% € 100.000
2018 2019
2020 2021 2022 2023
€ 0
2019 2020 2021 2022 2023
Nieuwbouwwoningen
> NVM-makelaars verkochten in het derde
20.000
kwartaal van 2023 ruim 5400 nieuwbouwwoningen.
18.000
De markt herstelde zich verder met een plus van
16.000
8,0%
14% ten opzichte van het tweede kwartaal van
6,0%
14.000
2023. Vergeleken met een jaar geleden stijgt het
4,0%
12.000
aantal 2,0% transacties zelfs met 18%. Desalniettemin
10.000
0%
blijft het aantal verkopen op een in historisch
8.000
-2,0%
perspectief laag niveau. Over een periode van 4
-4,0%
6.000
kwartalen -6,0% verkochten NVM-makelaars ongeveer
4.000
-8,0%
16.800 nieuwbouwwoningen.
2.000
2019 2020 2021 2022 2023
2018 2019
2020 2021 2022 2023
0
2018 2019
2020 2021 2022 2023
Aantal nieuwbouwwoningen in portefeuille
bij NVM-makelaars
20.000
18.000
16.000
> In het derde kwartaal van 2023 werd 45% van de
verkochte woningen boven de vraagprijs verkocht.
> Een kwartaal eerder was dit 39% en een jaar
geleden 66%. In het derde kwartaal van 2023 lag de
uiteindelijke verkoopprijs gemiddeld 0,2% boven de
vraagprijs. In het tweede kwartaal van 2023 kwam
de uiteindelijke verkoopprijs nog 0,5% lager uit
dan de vraagprijs.
14.000
12.000
12.000
10.000
10.000
8.000
8.000
6.000
4.000
6.000
2.000
4.000
0
2.000
Bron: NVM
2018 2019
2020 2021 2022 2023
0
2018 2019
2020 2021 2022 2023
Aantal aanmeldingen
Gemiddelde van 4 kwartalen
| De branche in 2024 89
12.000

30.000
€ 0
2019 2020 2021 2022 2023
8,0%
> De gemiddelde prijs van een verkochte nieuw-
6,0%
bouw woning was in het derde kwartaal van 2023
4,0%
vrijwel gelijk aan die in het tweede kwartaal, namelijk
2,0%
0%
€ 474.000. Vergeleken met een jaar geleden is de
-2,0%
gemiddelde verkoopprijs 5,3% lager. De dynamiek in
-4,0%
de markt is evenredig verdeeld tussen de prijsklassen
-6,0%
€
-8,0%
250.000 - € 400.000, € 400.000 - € 500.000 en
€ 500.000 - € 750.000. Alle klassen namen ieder circa
30% van de transacties voor hun rekening.
> In het derde kwartaal van 2023 stonden ruim 19.000
nieuwbouwwoningen in aanbod; een stijging van 41%
20.000
op jaarbasis en 3% hoger dan in het tweede kwartaal
18.000
van 2023. Dit is het hoogste punt sinds begin 2016.
16.000
14.000
> In het derde kwartaal van 2023 kwamen 6435
12.000
nieuwbouwwoningen op de markt. Dit is 13%
10.000
minder dan in het tweede kwartaal van 2023 en
8.000
16% minder dan in dezelfde periode een jaar eerder.
6.000
De gemiddelde vraagprijs van de in aanbod staande
4.000
nieuwbouwwoningen aan het eind van het derde
2.000
kwartaal van 2023 kwam uit op € 515.000. Dat was
0
2,4% lager ten opzichte van het tweede kwartaal
van 2023 en 5,6% lager dan in dezelfde periode een
jaar eerder.
Aantal nieuwbouwwoningen nieuw in de
verkoop gezet door NVM-makelaars
12.000
10.000
8.000
6.000
4.000
2.000
0
Bron: NVM
2018 2019
2020 2021 2022 2023
2018 2019
2020 2021 2022 2023
2018 2019
2020 2021 2022 2023
Aantal aanmeldingen
Gemiddelde van 4 kwartalen
> Het aandeel appartementen maakte met 48%
in het derde kwartaal van 2023 het grootste deel
uit van het nieuwbouwaanbod. Hoekwoningen
maakten 12% van het aanbod uit, 2-onder-1-
kapwoningen 14% en vrijstaande woningen 7%.
Tussenwoningen zijn goed voor 19% van het
aanbod nieuwbouw.
> Er is nog steeds opvallend veel sprake van
projectuitstel. Het vele projectuitstel biedt geen
gunstig perspectief voor de aanwas in de komende
kwartalen. Projecten die worden uitgesteld en
teruggaan naar de tekentafel worden over het
algemeen pas na zo’n anderhalf jaar weer op de
markt verwacht.
> In samenwerking met Nieuw Wonen Nederland
zijn de voorkeuren van ongeveer 24 duizend actieve
zoekprofielen geanalyseerd. Dit zijn consumenten
die het afgelopen jaar actief zochten naar een
nieuwbouwkoopwoning. De analyse van deze
gegevens heeft inzicht gegeven in de woonvraag
van Nederlandse nieuwbouwconsumenten. De
woonwensen van nieuwbouwconsumenten zijn
divers en afhankelijk van factoren zoals locatie,
leeftijd en budget. Elke doelgroep heeft hierin zijn
eigen prioriteiten.
> Over het algemeen zoekt de gemiddelde
Nederlandse nieuwbouwconsument naar een
woning van ongeveer 104 m² voor maximaal
€ 475.000, waarbij de meerderheid een voorkeur
heeft voor een woonhuis. Niet alle wensen kunnen
echter binnen het beschikbare budget worden
vervuld. In de huidige markt moeten kopers vaak
compromissen sluiten, maar het is nog de vraag
of dit betekent dat ze voor een kleinere woning
gaan of een goedkopere locatie kiezen. Senioren
hebben een voorkeur voor minstens twee
slaapkamers en de meerderheid van de twintigers
is specifiek op zoek naar een woonhuis. Deze
data over woonvoorkeuren kunnen bijdragen aan
het ontwikkelen van woonprogramma’s die goed
aansluiten bij de behoeften van de doelgroep.
50.000
90
45.000
De branche in 2024 |
40.000
35.000

6.000
4.000
12.000
2.000
Betaalbaarheid en beschikbaarheid
> Volgens de NVM-rapportage over het derde
kwartaal van 2023 is het aanbod op de Nederlandse
koopwoningmarkt met een krapte-indicator van
2,6 in het derde kwartaal van 2023 iets kleiner
geworden. In het tweede kwartaal van 2023 was
deze indicator 2,7. De krapte-indicator drukt het
aantal keuzemogelijkheden uit dat een koper op
de woningmarkt heeft. Voor een evenwichtige
woningmarkt met voldoende keuze moet de
krapte-indicator tussen de 5 en 10 liggen.
Krapte-indicatoren per regio in Nederland
10.000
0
Ook 8.000 het aanbod vrijstaande woningen (-5,0%) en
appartementen (-5,7%) laat een daling zien.
6.000
Aantal woningen te koop
4.000
bij NVM-makelaars
2.000
50.000
45.0000
40.000
35.000
30.000
25.000
20.000
15.000
2018 2019
2020 2021 2022 2023
Aantal aanmeldingen
Gemiddelde van 4 kwartalen
2018 2019
2020 2021 2022 2023
Aantal aanmeldingen
Gemiddelde van 4 kwartalen
50.000
10.000
Tot 2,2
2,2 tot 2,5
2,5 tot 2,8
2,8 tot 3,1
Meer dan 3,3
45.000
5.000
40.000
0
35.000
Bron: 30.000NVM
25.000
2018 2019
2020 2021 2022 2023
> 20.000 De gemiddelde vraagprijs van te koop staande
woningen 15.000 komt uit op € 544.000. Dat is 2,4% hoger
dan 10.000een kwartaal eerder. Op jaarbasis stijgt
30%
de 5.000 vraagprijs met 5,3%. De looptijd van het aanbod,
dus 25% de 0 tijd dat een te koop staande woning gemiddeld
in dagen te koop staat, was 71 dagen, 4 dagen
20%
langer dan in het tweede kwartaal van 2023 en 23
15%
dagen langer dan in het derde kwartaal van 2022.
10%
2018 2019
2020 2021 2022 2023
29.427
29.427
31.185
31.185
28.854
28.854
5%
Aanbod woningen naar prijsklasse
0%
Bron: NVM
30%
Tot 200d
200-250d
250-300d
300-350d
350-400d
400-500d
500-750d
750d-1m
>1m
25%
2022 3
2022 4 2023 1 2023 2 2023 3
20%
> Het aantal te koop gezette woningen is in het
15%
derde kwartaal van 2023 op kwartaalbasis met 9%
afgenomen. Aan het eind van het derde kwartaal
stonden bijna 29.000 woningen te koop. Vergeleken
met een jaar geleden ligt het woningaanbod 1,9%
lager. Het aantal woningen in aanbod daalt ten
opzichte van het tweede kwartaal van 2023 met
gemiddeld 7,5% voor alle typen. Het aanbod
tussenwoningen daalt op kwartaalbasis met
12,5%, hoekwoningen met 9,5% en 2-onder-
1-kapwoningen noteren een daling van 7,5%.
10%
5%
0%
Bron: NVM
Tot 200d
200-250d
2022 3
250-300d
300-350d
350-400d
400-500d
500-750d
750d-1m
2022 4 2023 1 2023 2 2023 3
>1m
| De branche in 2024 91

Van alle woningen die in het tweede kwartaal van
2023 werden aangemeld, is 46% binnen 1 maand
verkocht, 19% is binnen 2 maanden verkocht
en 9% binnen 3 maanden. De kans van te
koop gezette woningen op een verkoop binnen
3 maanden is nu 74%. De overige 26% van
de aanmeldingen staat nog te koop of is van de
markt gehaald.
Huren of kopen
> Voor een vergelijking maken we gebruik van de
vergelijking die Business Insider in mei 2023 heeft
gedaan. Zij vergelijken de kosten van het huren
en het kopen van een woning van 100 vierkante
meter in 5 grote steden: Amsterdam, Utrecht, Den
Haag, Rotterdam en Eindhoven. Bij kopen is een
vergelijking gedaan op basis van de kosten van
respectievelijk een annuïtaire en een aflossingsvrije
hypotheek. In de berekening is gekeken naar zowel
de bruto- als de nettokosten, waarbij dus het effect
van de hypotheekrenteaftrek wordt meegenomen
(alleen voor de annuïtaire hypotheek).
Maandlasten huren versus kopen
Stad/regio
Bron: Business Insider
> Bij het vergelijken van de maandelijkse
hypotheekkosten en de maandhuur zien we dat
zowel de hypotheeklasten voor de aflossingsvrije
hypotheek als de nettomaandlasten van de
annuïtaire hypotheek lager zijn dan de gemiddelde
huurlasten.
Maandhuur
per 100 m2
> Voor de annuïtaire hypotheek geldt dat het
effect van de hypotheekrenteaftrek veel verschil
maakt. Zonder dit fiscale voordeel komen de brutomaandlasten
van een annuïtaire hypotheek hoger
uit dan de maandelijkse huurlasten.
Aflossingsvrij
bruto-nettomaandlast
Annuïtair nettomaandlast
(1 e jaar)
Groot Amsterdam € 2.568 € 2.174 € 2.231
Utrecht € 1.983 € 1.556 € 1.592
Agglomeratie
's-Gravenhage
Groot-Rijnmond
(regio Rotterdam)
Zuidoost-Noord-Brabant
(regio Eindhoven)
€ 1.819 € 1.416 € 1.425
€ 1.791 € 1.328 € 1.313
€ 1.728 € 1.290 € 1.26
> Om op een gemiddelde koopprijs per stad
uit te komen is uitgegaan van de gemiddelde
transactieprijs per vierkante meter in het eerste
kwartaal van 2023 op basis van gegevens van de
NVM. De transactieprijs per vierkante meter is
met 100 vermenigvuldigd. Voor de kosten van
een huurwoning van 100 vierkante meter hebben
we gemiddelde huurprijzen per vierkante meter
genomen in 5 grote steden, op basis van data van
woonplatform Pararius. Een kanttekening daarbij
is dat de data van Pararius de stedelijke huurprijzen
betreft, terwijl de transactieprijzen van de NVM
op bredere regio's betrekking hebben, zoals Groot
Amsterdam, voor Amsterdam en omstreken,
en Groot-Rijnmond voor de regio Rotterdam.
> Het voordeel van kopen is het kleinst in
Amsterdam en het grootst in Rotterdam. In
Rotterdam kost een huurhuis van 100 vierkante
meter op de vrije markt gemiddeld € 1791
per maand. De kosten van een vergelijkbare
koopwoning gefinancierd met een annuïtaire
hypotheek bedragen netto € 1313 per maand
in het eerste jaar.
> Ook met de hogere tarieven voor hypotheekrente
begin 2023 kan kopen voordeliger zijn dan huren,
mits je van de benodigde fiscale voordelen kunt
profiteren. De maandlasten zijn bij kopen wellicht
wat lager, maar de kosten van onderhoud en
verbetering van de woning zijn niet meegenomen
in de berekening. Daar staat weer tegenover dat
de prijzen van woningen op de langere termijn
stijgen. Eventuele winst die bij verkoop kan worden
gerealiseerd is fiscaal niet belast.
92
De branche in 2024 |

Bouwsector
Dashboard conjunctuur bouwketen
Dashboard conjunctuur bouwketen
Orderportefeuille
Maanden
2023Q2 2023Q4 2018Q2 t/m 2023Q4
Architectenbureaus
4,9
4,7
4,9
Ingenieursbureaus
5,1
6,5
6,1
Bouwbedrijven
10,5
10,7
10,5
Installatiebedrijven
10,4
11,2
10.4
Totaal
9,8
10,2
9,8
0 3 6 9 12
Architectenbureaus
Verwachting van bedrijven over de omzet 4e kwartaal
Saldo
Afname % Toename
2023Q2 2023Q4 2018Q2 t/m 2023Q4
-15 -17 17 10
-25
-5
Ingenieursbureaus
-9
-17
23
9
3 5
6
Bouwbedrijven
-11
-9
10
12
2
2
Installatiebedrijven
-17
-2
19
57
5 2
57
Totaal
-14 -7 15
31
-40 -20 0 20 40 60 80
2 4
25
Sterke afname (meer dan 5%) Lichte afname (2,5%-5%) Lichte toename (2,5%-5%) Sterke toename (meer dan 5%)
Bron: EIB/Monitor bouwketen najaar 2023
> De gemiddelde werkvoorraad bij
architectenbureaus is ten opzichte van de
voorjaarsmeting met twee tiende maand
toegenomen naar 4,9 maanden werk. De
verwachtingen rondom de omzet en het personeel
zijn negatief; een derde van de bureaus verwacht
een afname van de omzet, terwijl 27% een hogere
omzet verwacht. Daarnaast verwacht 15%
een kleiner personeelsbestand in de komende
maanden, 8% verwacht een uitbreiding. Bij de
ingenieursbureaus is de gemiddelde werkvoorraad
ten opzichte van de voorjaarsmeting met vier
tiende maand afgenomen tot 6,1 maanden werk.
Ongeveer een derde van de bureaus verwacht
een hogere omzet, terwijl een kwart een lagere
omzet verwacht. De verwachtingen over het
personeelsbestand zijn ongeveer gelijk gebleven:
per saldo verwacht 12% van de bureaus een
uitbreiding van het personeelsbestand.
> De bouwbedrijven zien de gemiddelde
werkvoorraad ten opzichte van de voorjaarsmeting
met twee tiende maand afnemen. Daarmee
bedroeg de werkvoorraad 10,5 maanden werk. Per
saldo verwacht 2% van de bedrijven personeel aan
te nemen, tegenover 5% in de voorjaarsmeting.
De omzetverwachting is niet sterk veranderd.
Per saldo verwacht 2% van de bouwbedrijven
een toename van de omzet. De gemiddelde
werkvoorraad bij installatiebedrijven is met
acht tiende maand gedaald naar 10,4 maanden
werk. De verwachtingen omtrent de omzet zijn
positiever dan in de voorjaarsmeting. Per saldo
verwacht 57% een omzetstijging tegenover 52%
in de voorjaarsmeting. De verwachtingen rondom
uitbreiding van het personeelsbestand blijven hoog,
maar zijn licht gedaald. Per saldo verwacht 80%
personeel aan te nemen, waar dit in het voorjaar
83% was.
| De branche in 2024 93

Seizoensgecorrigeerde omzet per schakel
in de bouwketen tegen lopende prijzen
(2016 = 100%)
180
170
160
150
140
130
120
110
100
90
80
2018 2019 2020 2021 2022 2023
Bouwbedrijven
Installatiebedrijven
Architectenbureaus
Ingenieursbureaus
Bron: EIB/Monitor bouwketen najaar 2023
> Bouw- en infrabedrijven leveren een belangrijke
bijdrage aan een goed woon-, werk- en leefklimaat
in Nederland. De totale bouwsector is goed voor
zo’n 10% van het bruto binnenlands product en
voor een productie van ruim € 95 miljard.
> Volgens het EIB staat op korte termijn de
bouwproductie onder druk, waarbij een krimp
van 2,5% wordt voorzien in 2024. Hierbij kan
de werkgelegenheid licht dalen in 2024 en
ongeveer stabiliseren in 2025. De spanning op
de bouwarbeidsmarkt, die nog altijd hoog is,
zal daarbij afnemen. Met het aantrekken van de
bouwproductie na 2025 zal ook de werkgelegenheid
weer toenemen, tot een niveau dat iets uitgaat
boven het niveau van het afgelopen jaar.
Op macroniveau moet het goed mogelijk zijn om
in de arbeidsvraag te voorzien.
94
De branche in 2024 |

Bouwproductie 2022-2027
Miljoen € Jaarlijkse verandering (%)
2022 2023 2023 2024 2025 2025-2027
Woningbouw 41.725 41.375 -1 -2½ 2 3
- nieuwbouw 18.900 17.775 -6 -8 3 3½
- herstel en verbouw 14.225 14.925 5 1½ 1 3
- onderhoud 8.600 8.675 1 1 1½ 1½
Utiliteitsbouw 28.600 29.125 2 -3½ -2 ½
- nieuwbouw 14.025 14.725 5 -8½ -7 -2½
- herstel en verbouw 8.400 8.125 -3½ 2½ 3½ 3½
- onderhoud 6.175 6.275 1½ 1½ 2½ 2½
Gww 20.625 20.950 1½ -1½ 0 1
- nieuwbouw en herstel 13.300 13.625 2½ -2 -1 ½
- onderhoud 7.325 7.325 0 0 2½ 2½
Externe onderaanneming 4.950 4.975 ½ -2½ ½ 2
Totaal bouw 95.900 96.425 ½ -2½ ½ 2
Bron: Bouwend Nederland/Verwachting bouwproductie 2023-2027
Woningbouw
> In 2022 werden ruim 74.000 nieuwbouwwoningen opgeleverd. Dat is het
hoogste aantal nieuwbouwwoningen sinds 2012.
Gerealiseerde nieuwbouwwoningen
x 1000
80
70
60
50
40
30
20
10
0
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022* 2022*
Nieuwbouwwoningen Nieuwbouwwoningen (nieuwe methode) *voorlopige cijfers in 2022 zowel viaoude als nieuwe methode geteld
Bron: CBS
> De groei van de woningvoorraad door nieuwbouw komt daarmee uit op 0,9%.
In Amsterdam werden de meeste nieuwbouwwoningen aan de woningvoorraad
toegevoegd, namelijk bijna 6800.
Zuid-Holland
Noord-Holland
Noord-Brabant
Gelderland
Utrecht
| De branche in 2024 95
Overijsel
Limburg
Groningen

x 1000
80
70
60
50
40
30
20
10
0
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022* 2022*
Nieuwbouwwoningen Nieuwbouwwoningen (nieuwe methode) *voorlopige cijfers in 2022 zowel viaoude als nieuwe methode geteld
Nieuwbouwwoningen per provincie in 2022
Zuid-Holland
Toename woningvoorraad door
nieuwbouw in 2022
Noord-Holland
Noord-Brabant
Gelderland
Utrecht
Overijsel
Limburg
Groningen
Flevoland
Fryslân
Zeeland
Drenthe
Bron: CBS
0 5 10 15
> Behalve door nieuwbouw ontstaan er ook
woningen door bijvoorbeeld splitsing van bestaande
woningen en transformaties van kantoren. Er
verdwijnen echter ook woningen uit de voorraad,
onder andere door sloop en samenvoeging. Als
deze verdwenen woningen van de toename worden
afgehaald, is de woningvoorraad in 2022 gegroeid
tot 8,1 miljoen woningen.
> Het hogere aantal opgeleverde
nieuwbouwwoningen in 2022 is in lijn met het
hogere aantal vergunde nieuwbouwwoningen
in 2020 en 2021, na een relatief forse afname in
2019. Het aantal vergunde nieuwbouwwoningen
is een indicator voor de bouw in de nabije
toekomst. De gemiddelde doorlooptijd vanaf de
vergunningverlening is circa twee jaar.
Minder dan 0,5 (%)
0,5 tot 1 (%)
1 tot 1,5 (%)
1,5 tot 2 (%)
2 of meer (%)
Bron: CBS
> De nieuwbouwcijfers worden sinds 2022 op een
iets andere manier berekend. Door registraties
conform BAG 2.0 kan nog preciezer de typering van
een woning worden gevolgd. Via de oude methode
komt het aantal nieuwe woningen voor 2022 uit op
ruim 73,5 duizend woningen. De totale groei van de
woningvoorraad blijft in beide gevallen hetzelfde.
96
De branche in 2024 |

Utiliteitsbouw
Kerncijfers utiliteitsbouw 2020-2023 (2 e kw.)
2022 2023
2020 2021 2022 kw. 2 kw. 3 kw. 4 kw. 1 kw. 2
Gebouwvoorraad x 1000 1.158 1.168 1.181 1.173 1.176 1.181 1.186 1.188
Gereedgekomen x 1000 11,1 14,0 15,6 3,0 3,7 5,0 4,7 3,3
Sloop x 1000 4,0 4,7 4,7 1,0 1,0 1,4 1,1 1,4
Vergunningen nieuwbouw 2,9 3,4 2,9 0,7 0,7 0,7 0,7 0,7
Investeringen x 1000 23,0 23,0 23,3 8,1 6,8 8,0 7,8 8,7
Bouwsom in miljoen € 6.724 7.391 7.745 2.123 1.799 2.101 2.069 1.781
Nieuwbouw in miljoen € 4.601 5.170 5.422 1.288 1.281 1.655 1.527 1.285
Niet-nieuwbouw in miljoen € 2.157 2.221 2.323 835 518 446 542 496
Bron: Bouwend Nederland//CBS, bewerking Somfy
Politiek en regelgeving
> In het coalitieakkoord van het demissionaire kabinet zijn een aantal
uitgangspunten opgenomen die te maken hebben met de woningbouw,
waaronder:
• Versnellen van de woningbouw tot rond de 100.000 woningen per jaar,
met het streven dat ten minste twee derde van de woningen betaalbare
huurwoningen en koopwoningen met een prijs tot aan de grens van de
Nationale Hypotheek Garantie zijn.
• Speciale aandacht gaat uit naar de bouw van woningen voor starters,
senioren en middeninkomens. Met het oog op de acute tekorten aan
woningen voor studenten, spoedzoekers, arbeidsmigranten en daklozen
is het streven om jaarlijks 15.000 tijdelijke woningen te bouwen en 15.000
eenheden extra te bereiken via transformatie van kantoren tot woningen.
Er komt meer ruimte voor alternatieve woonvormen en coöperatieve
woonprojecten die door bewoners zelf worden ontwikkeld.
• Het Rijk neemt meer verantwoordelijkheid voor de huisvesting van
statushouders door met regionale afspraken over tijdelijke woningen
de druk op gemeenten te verlichten. Procedures voor het plaatsen van
tijdelijke woningen worden verder vergemakkelijkt.
• Gebouwd wordt in heel Nederland, zowel binnen- als buitenstedelijk.
Er wordt behalve in de veertien verstedelijkingsgebieden en in kansrijke
spoor- en kanaalzones bij voorkeur bij bestaande infrastructuur en
knooppunten gebouwd. Bij nieuwbouw zijn de aanwezigheid van
publieke voorzieningen, (ov-)infrastructuur en bescherming van natuur
randvoorwaarden. Bij bebouwing van open ruimte groeit groen mee.
Het Rijk gaat met zijn vastgoed en grondpositie bijdragen aan het
terugdringen van de woningnood door extra betaalbare huur- en
koopwoningen te realiseren.
| De branche in 2024 97

Wat daarvan overeind zal blijven in een nieuw
coalitieakkoord is natuurlijk een grote vraag.
> Voor veel mensen is het lastig om een woning te
vinden die aansluit bij hun wensen en (financiële)
mogelijkheden. Ook groeit het aantal huishoudens
de komende jaren fors. Met de Nationale Woonen
Bouwagenda en onder meer het Programma
Woningbouw stimuleren provincies, gemeenten
en ontwikkelaars om 900.000 woningen te bouwen
tot en met 2030, waarvan een derde betaalbaar.
Daarnaast is het de ambitie om te komen tot een
groei van de bouwproductie naar 100.000 woningen
per jaar in deze kabinetsperiode. Dat is nodig om
woningen betaalbaar te houden voor starters en
mensen met een middeninkomen.
> In 2021 waren er ruim 8 miljoen huishoudens
in Nederland. De voorspelling is dat er in
2035 bijna 8,9 miljoen huishoudens zijn. De
groei komt grotendeels voor rekening van
eenpersoonshuishoudens. Door de vergrijzing
neemt vooral het aantal alleenstaande ouderen
sterk toe.
> Het tekort aan woningen is in 2021 geraamd
op 279.000 woningen, gelijk aan 3,5% van de
woningvoorraad. Volgens de prognose uit 2021 zal
het woningtekort eerst nog oplopen richting de
3,9% in 2024 (317.000 woningen). De komende jaren
groeit het aantal nieuwe woningen aanzienlijk, maar
het aantal huishoudens groeit sneller, waardoor het
woningtekort verder stijgt.
> Om de toename van het aantal huishoudens op
te vangen en het aantal woningen te vervangen
dat door sloop of anderszins onttrokken wordt
aan de voorraad en om te zorgen voor een gezond
evenwicht tussen woningzoekenden en het aanbod
van woningen, zijn tot en met 2030 ongeveer
900.000 extra woningen nodig. De cijfers kennen
uiteraard onzekerheid, aangezien het prognoses
betreft. Vooral migratie vormt een onzekere factor.
> De prognoses kennen verschillende varianten; in
de hoge variant zouden er circa 1.022.000 woningen
nodig zijn en in de lage variant 759.000 woningen.
Woningtekort en -behoefte
Provincie 2021
Bron: Nationale Woon- en Bouwagenda
Raming
woningtekort Toename woningbehoefte Opgave 2021 t/m 2030
2021
t/m 2025
2026
t/m 2030
Totaal
Raming
sloop*
Raming
woningtekort
Brutonieuwbouw*
Nettouitbreiding
2031
Groningen 6.200 2,2% 7.600 2.600 10.200 16.500 4.500 12.000 5.400 1,8%
Friesland 4.400 1,4% 8.200 4.300 12.500 15.300 4.500 10.800 6.000 1,9%
Drenthe 4.200 1,9% 4.600 2.700 7.300 9.900 3.000 6.900 4.700 2,0%
Overijssel 11.700 2,3% 19.000 13.000 32.000 41.600 7.100 34.500 9.800 1,8%
Flevoland 9.400 5,4% 16.200 14.800 31.000 35.400 800 34.600 6.500 3,1%
Gelderland 34.900 3,8% 44.100 32.900 77.000 94.900 10.000 84.900 28.300 2,8%
Utrecht 26.600 4,5% 39.200 37.300 76.500 92.700 7.400 85.300 19.300 2,9%
Noord-Holland 65.000 4,8% 86.400 71.000 157.400 199.800 23.900 175.900 50.400 3,3%
Zuid-Holland 67.600 4,0% 96.500 81.900 178.400 230.200 36.900 193.300 56.700 3,0%
Zeeland 0 0,0% 3.700 1.400 5.100 7.100 2.600 4.500 800 0,4%
Noord-Brabant 40.500 3,5% 59.100 44.300 103.400 130.600 11.200 119.400 26.700 2,1%
Limburg 8.800 1,6% 6.100 -1.400 4.700 18.400 5.900 12.500 3.800 0,7%
Nederland 279.300 3,5% 390.700 304.800 695.500 892.400 117.800 774.600 218.400 2,5%
98
De branche in 2024 |

Klimaatrisico’s
> Tot nu toe lijken klimaatrisico’s nog beperkte
invloed te hebben op de woningprijzen. Calcasa
onderzocht wat de mogelijke waardevermindering
zou kunnen zijn indien natuurrampen zouden
worden meegenomen in de totstandkoming van de
huizenprijzen en kwam tot een waardevermindering
die zou kunnen oplopen tot € 325 miljard. In
Nederland staan ongeveer 8,2 miljoen woningen
met een totale waarde van circa € 3,3 biljoen.
Geografische weergave klimaatrisico’s
> Ook de AFM waarschuwde eind 2023 voor de
risico's door klimaatverandering. De AFM gaf aan
dat deze risico's moeten worden meegenomen in
de waardebepaling en dus de prijzen van huizen.
De gemiddelde reparatiekosten liggen volgens de
toezichthouder rond de € 54.000, maar dit bedrag
zou kunnen oplopen tot € 100.000. Naast de
mogelijke schade kan de angst voor een natuurramp
ook een effect hebben op woningprijzen.
> De geschatte effecten verschillen per type
risico, aangezien de impact bij bijvoorbeeld een
overstroming of bosbrand groter kan zijn dan die
bij een ondergelopen kelder. Er zijn verschillende
risico's te onderscheiden die een potentiële impact
hebben op de waarde van een woning. Een risico
waar in Nederland veel om te doen is de laatste
twintig jaar, is het risico op schade door aardbevingen
(meer het gevolg van menselijk handelen dan het
gevolg van klimaatveranderingen). In de praktijk
zal in Nederland het risico op een aardbeving,
vanwege de publieke aandacht, ook al (gedeeltelijk)
meegenomen zijn in de huizenprijs. Klimaatrisico's
die minder bekend zijn bij huizenkopers zijn risico’s
van overstromingen en droogte. Ongeveer 1,5
miljoen woningen lopen een risico op schade als
gevolg van een aardbeving; 3,7 miljoen woningen
lopen een risico op schade als gevolg van een
overstroming en bijna 2 miljoen woningen lopen
een risico op schade als gevolg van droogte.
Verschillende soorten klimaatrisico's
Blauw: Risico op overstroming en
wateroverlast
Bruin: Risico op aardbeving
Rood: Risico op natuurbrand
Groen: Risico op droogte
Bron: Calcasa
> Doordat een groot deel van Nederland onder
zeeniveau ligt en er veel rivieren door Nederland
lopen is het risico op overstromingen relatief
groot. Daarnaast stijgt de zeespiegel langzaam
door klimaatverandering. Ongeveer 51% van de
Nederlandse woningen loopt momenteel een risico
op overstroming. De woningwaarde van deze groep
woningen bedraagt bijna € 1,7 biljoen. De Europese
Centrale Bank berekende in 2022 de prijsschok
wanneer het risico op overstromingen wordt
meegenomen. Uitgaande van prijsschokken van
tussen de 4% en 45%, komt het potentiële waardeeffect
uit op € 179 miljard. Dit is 5,4% van de huidige
totale woningwaarde.
> Naast overstromingen neemt door het veranderende
klimaat ook het risico op water overlast door hevige
buien toe. Wateroverlast kan leiden tot schade aan
woningen, maar ook tot ondergelopen of vochtige
kelders en schimmelvorming. Iets meer dan 3 miljoen
woningen lopen een risico op wateroverlast van ten
minste 10 centimeter bij een hevige bui.
| De branche in 2024 99

Deze woningen hebben momenteel een totale
waarde van ruim € 1,2 biljoen. Uit verschillende
internationale onderzoeken blijkt dat waterschade
een negatief effect van tussen de 2,5% en 10%
kan hebben op woningprijzen, wat het poten tiële
waarde-effect brengt op € 22 tot € 86 miljard.
> Als de bodem daalt, kunnen dit soort woningen
scheefzakken. Uit onderzoek blijkt dat de verkoopprijs
12% lager kan uitvallen wanneer slechte
kwaliteit van de fundering van woningen wordt
gemeld, wat tot een potentieel waardeverlies van
€ 29 miljard kan leiden.
> Een ander klimaatrisico dat invloed heeft op
gebouwen is droogte. Aanhoudende droogte
vergroot het risico op natuurbranden en kan ook
de fundering van gebouwen aantasten, bijvoorbeeld
in de vorm van paalrot en verschilzetting. Het
goed inschatten van dit klimaatrisico is complex.
Op basis van studies van DGBC en het CAS is een
omgevingsscore ontwikkeld waarin het risico op
natuurbranden in kaart wordt gebracht. Hieruit blijkt
dat ongeveer 2 miljoen woningen een risico lopen
op een natuurbrand in de omgeving. Het aantal
woningen waar dit een hoog risico is, is met 28.000
nog relatief klein. Het prijzen van dit risico door de
markt zou echter toch tot een waardevermindering
van ongeveer € 75 miljard kunnen leiden.
> Naast natuurbranden kan aanhoudende droogte
ook leiden tot funderingsproblemen zoals paalrot
en verschilzetting. Van paalrot is sprake bij houten
paalfunderingen van gebouwen, waar de paalkop
gaat rotten als er door een lage grondwaterstand
zuurstof bij komt. Verschilzetting vindt juist plaats
bij woningen met een fundering op staal.
> Ook aardbevingen vormen in Nederland een
reëel risico. Aardbevingen komen voor in het
noord- en zuidoosten van Nederland. In het
noordoosten zijn er geïnduceerde aardbevingen
(veroorzaakt door de op dit moment stilgelegde
gaswinning), in het zuiden zijn ze van tektonische
aard (als gevolg van vervorming van de aardlagen).
In deze aardbevingsgebieden staan 1,6 miljoen
woningen met een totale waarde van € 600 miljard.
De vraag hierbij is of het risico op aardbevingen
- doordat het zoveel publiciteit heeft gehad - al
is verwerkt in de huizenprijzen. Kijkend naar de
prijsontwikkeling in de afgelopen tien jaar zien we
dat in de Groningse gebieden waar bevingsschade
is ontstaan, de prijzen net zo hard zijn gestegen
als in de gebieden waar geen schade was. Dit wijst
erop dat het risico op aardbevingen slechts een
zeer beperkte invloed heeft op de huizenprijzen,
als het al wordt meegenomen. Indien rekening
wordt gehouden met een mogelijke waardedaling
van 2,5% tot 10%, kan het waardeverlies oplopen
van € 14 miljard tot € 60 miljard.
100
De branche in 2024 |

| De branche in 2024 101

102
De branche in 2021 2024 |

Retail
Overzicht
Het aantal vestigingen in de detailhandel is in de afgelopen 10 jaar met ongeveer
15% gedaald, terwijl het aantal vestigingen in de niet-detailhandel (met name horeca)
de Factsheet afgelopen retailmarkt 6 jaar min of in Nederland
meer gelijk gebleven is.
Aantal
verkooppunten
Aantal
verkooppunten
WVO (m²)
Factsheet retailmarkt Winkelverkoop-
in Nederland
vloeroppervlakte alle
verkooppunten
WVO (m²)
Winkelverkoopvloeroppervlakte
alle
verkooppunten
Leegstand
Aantal
verkooppunten
Leegstand
Aantal
verkooppunten
Aantal
branches
Aantal
branches
Aantal
winkelketens
Aantal
winkelketens
Filialisering
Aantal
verkooppunten
Filialisering
Aantal
verkooppunten
212.047
42.675.554
6,0%
221
1.796
24%
Aantal
212.047
verkooppunten
42.675.554
per groep (in%)
6,0% 221 1.796
Aantal verkooppunten per groep (in%)
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
24%
Leegstand
Dagelijks
Mode & Luxe
Vrije tijd
Leegstand
In & om huis
Dagelijks
Detailhandel overig
Mode & Luxe
Transport & Brandstof
Vrije tijd
Cultuur en ontspanning
In & om huis
Horeca
Detailhandel overig
Diensten
Transport & Brandstof
Cultuur en ontspanning
Horeca
Diensten
Bron: Locatus
Aantal locaties retail en overige fysieke vestigingen
120.000
110.000
120.000 100.000
110.000 90.000
100.000 80.000
90.000 70.000
80.000 60.000
70.000
2014 2015 2016 2017 2018
Bron: Locatus
60.000
2014 2015 2016 2017 2018
2019 2020 2021 2022
2019 2020 2021 2022
2023
2023
| De branche in 2024 103

Top 100 Nederland 2023 op basis van winkelverkoopvloeroppervlak m 2
Positie Formule Branche Aantal m² Positie vorig jaar .
11 IKEA Woonwarenhuis 370.194 10 ↓
14 Leen Bakker Woonwarenhuis 262.841 14 −
15 Kwantum Woonwarenhuis 207.298 16 ↑
30 JYSK Woonwarenhuis 109.010 30 −
39 Xenos Woondecoratie 82.117 41 ↑
40 Loods 5 Woonwarenhuis 81.408 36 ↓
55 Carpetright Woningtextiel 63.159 52 ↓
63 Piet Klerkx Woonwarenhuis 56.343 62 ↓
92 Tapijtcentrum Nederland Woningtextiel 39.921 76 ↓
Bron: Locatus
> In totaal omvat Nederland ongeveer 27 miljoen m2
oppervlakte winkelvloer, waarvan 1,25 miljoen m2
(4,6%) wordt ingenomen door 9 ketens die onderdeel
uitmaken van het segment wonen. Die behoren alle
tot de top 100 van ketens in Nederland.
> Alle woongerelateerde fysieke winkels hebben
in 2023 een lastig jaar gehad. Homefashion, het
bedrijf achter Leen Bakker en Kwantum, werd in
2022 al hard geraakt door het 'staartje van corona'
en de Russische inval in Oekraïne. De woonwinkels
leden daardoor een fors verlies. Homefashion
heeft 154 winkels van Leen Bakker (waarvan
114 in Nederland) en 113 winkels (waarvan 97 in
Nederland) van Kwantum in Nederland en België.
De omzet van Homefashion, steeg weliswaar met
ruim 4% tot 651 miljoen euro, maar onderaan
de streep was er een verlies van maar liefst 25,6
miljoen euro. In het jaar ervoor was er nog een
winst van 11,9 miljoen euro. Door het flinke verlies
ontstond er een negatief eigen vermogen van 10
miljoen euro.
te zijn in vloeren en raambekleding in Nederland,
met gemiddeld 123.000 bezoekers per dag in de
winkel en online.
Consumenten
Consumentenvertrouwen
> De stemming onder consumenten verbeterde in
december 2023 voor de vierde maand op rij, meldt
het CBS. Het consumentenvertrouwen steeg van
-33 in november naar -29 in december. Zowel
het oordeel over het economische klimaat als de
koopbereidheid verbeterde.
> Met -29 lag het consumentenvertrouwen in
december 2023 onder het gemiddelde over de
afgelopen 20 jaar (-10). Het vertrouwen bereikte
in januari 2000 de hoogste stand ooit (36) en in
september en oktober 2022 de laagste stand ooit
(-59). Het CBS meet het consumentenvertrouwen
elke maand sinds april 1986.
> Leen Bakker werd opgericht in 1918, heeft
een omzet van ongeveer 400 miljoen euro, was
onderdeel van Blokker Holding en kwam in
2017 in handen van private-equityfirma Gilde.
Kwantum is opgericht in 1976, was onderdeel
van Macintosh Retail Group en kwam in 2015 in
handen van Gilde. Leen Bakker realiseert 20%
van de omzet online met 37 miljoen bezoekers
per jaar. Daarnaast bezoeken nog eens 23 miljoen
bezoekers de winkels. Kwantum claimt nummer 1
104
De branche in 2024 |

0
-20
0
-40
Consumentenvertrouwen
seizoengecorrigeerd
Gemiddelde van de deelvragen
0
-20
-40
-60
-80
Bron: CBS
2020 2021 2022 2023
> Consumenten waren in december 2023 minder
pessimistisch over de economie dan in november.
De deelindicator economisch klimaat kwam uit op
-41, tegen -47 in november. Zowel het oordeel
1 000 euro
van 5 consumenten over de economische situatie in
de afgelopen twaalf maanden als het oordeel over
4,8
de economische situatie in de komende twaalf
4,6
maanden was minder negatief. De koopbereidheid
4,4
kwam in december uit op -21, tegen -24 in
4,2
november. Het oordeel over de financiële situatie
in 4 de afgelopen twaalf maanden en het oordeel
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021* 2022* 2023*
over de financiële situatie in de komende twaalf
maanden
Voorlopige cijfers
verbeterden. Consumenten waren voor
het eerst na oktober 2021 weer positief over
hun financiële situatie in de komende twaalf
maanden. Ook vonden consumenten de tijd voor
het doen van grote aankopen minder ongunstig
dan in november.
-20
-60 Bestedingen van consumenten
-40 > De Nederlandse consumptie is na de coronacrisis
-80
snel hersteld. 2020 In het 2021 derde kwartaal 2022 van 2022 2023 was
-60
de consumptie per inwoner weer op hetzelfde
niveau als voor de coronacrisis en zij groeide vanaf
-80
2020 2021 2022 2023
het vierde kwartaal van 2022 naar een hoogtepunt.
In de eerste kwartalen van 2023 kromp de
consumptie, maar huishoudens gaven ondanks de
grote prijsstijgingen nog altijd iets meer uit dan in
de jaren voor de coronapandemie.
1 000 euro
5
Consumptieve bestedingen per inwoner
4,8
(x 1.000)
1 000 euro
4,6
5
4,4
4,8
4,2
4,6
4
4,4
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021* 2022* 2023*
4,2
Voorlopige cijfers
4
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021* 2022* 2023*
Voorlopige cijfers
Bron: CBS
> In november 2023 publiceerde het CBR een
verdeling op basis van gegevens uit 2021.
Verdeling van besteedbaar inkomen
Aantallen huishoudens x 1.000
375
350
325
300
375
275
350
250
325
375
350
325
300
275
250
225
200
175
150
Consumenten
waren voor het eerst
na oktober 2021
weer positief over hun
financiële situatie.
225
300
200
275
175
250
150
225
125
200
100
175
75
150
50
125
25
100
0
75
0 20 40 60 80 100 120 140
50
25
Bron: CBS
0
0 20 40 60 80 100 120 140
125
100
75
50
Aantal winkels op 1 januari
x 1 000
100
| De branche in 2024 105
25
0
0 20 40 60 80 100 120 140
80
Aantal winkels op 1 januari
x 1 000
100 60

375
350
Beeld in de winkelstraat
325
300
275
De getallen op een rijtje
250
225 > Volgens het CBS telde Nederland 82,1 duizend
200
fysieke winkelvestigingen op 1 januari 2023. Dit zijn
175
1,6 duizend winkels minder dan een jaar eerder.
150
Dit is de sterkste daling sinds het uitbreken van de
125
100 coronapandemie. Het aantal winkels in schoenen
75
en lederwaren daalde het sterkst, het aantal winkels
50
in overige voedingsmiddelen steeg het meest. De
25
nieuwste cijfers passen in de dalende trend die in
0
2010 is ingezet.
0 20 40 60 80 100 120 140
Aantal fysieke winkels
en aantal webwinkels
Aantal winkels op 1 januari
x 1 000
100
80
60
40
Aantal fysieke winkels per 1 januari 2023
Kledingwinkels
Winkels overige huishoudartikelen
Kledingwinkels
Winkels overige huishoudartikelen
Supermarkten
Bloemen-, dierenwinkels, Supermarkten tuincentra
Bloemen-, dierenwinkels, Doe-het-zelfzaken tuincentra
Doe-het-zelfzaken
Vrijetijdsartikelen
Overige voedingsmiddelen
Vrijetijdsartikelen
Drogisten, Overige orthopedische voedingsmiddelen winkels
Winkels Drogisten, in antiek orthopedische en tweedehands winkels
Winkels in antiek Slagerijen en tweedehands
en poeliers
Schoenen Slagerijen en lederwaren
en poeliers
Brood, Schoenen banket, en lederwaren
zoetwaren
Brood, banket, zoetwaren Slijterijen
Warenhuizen, Slijterijen e.d.
Warenhuizen, Juweliers e.d.
Tabaksproducten Juweliers
Communicatieapparatuur
Tabaksproducten
Communicatieapparatuur
Wit- en bruingoed
Wit- Tapijt en en bruingoed gordijnen
Tapijt Overige en gordijnen winkels
Bron: CBS
Overige winkels
0 2 4 6 8 10 12 14 16
Voorlopige cijfers 1000 x
0 2 16
4 6 8 10 12 14
Voorlopige cijfers 1000 x
> De daling van het aantal winkels is te zien in
nagenoeg alle sectoren. Het gaat bij schoenen en
lederwaren wel heel erg hard. Ook vallen audio/
video, wit- en bruingoed op; veelal zaken die men
aanschaft via internet.
20
0
2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022
Verandering van het aantal winkels
(ten opzichte van 2022)
Overige voedingsmiddelen
Overige voedingsmiddelen
Speelgoedwinkels
Fysieke winkels
Webwinkels
Warenhuizen, Speelgoedwinkels e.d.
Warenhuizen, Boekwinkels e.d.
Bron: CBS
Supermarkten
Boekwinkels
Brood, banket, Supermarkten
zoetwaren
Brood, Doe-het-zelfzaken
banket, zoetwaren
> Er zijn nu voor het eerst meer webwinkels
(84,1 duizend) dan fysieke winkels (82,1 duizend)
in Nederland. Het totale aantal webwinkels steeg in
2023, net als in de afgelopen jaren.
> Kledingwinkels komen het meeste voor
(13,3 duizend). Toch daalde het aandeel
kledingwinkels Kledingwinkels licht, tot 16,2%. Winkels in
Winkels overige huishoudartikelen
Supermarkten artikelen en supermarkten
Bloemen-, dierenwinkels, tuincentra
volgen met respectievelijk 6,5 duizend en 6,4
Doe-het-zelfzaken
Vrijetijdsartikelen
duizend. De meeste webwinkels handelen in
Overige voedingsmiddelen
Drogisten, orthopedische winkels
kleding en mode (19,3 duizend), en huis- en
Winkels in antiek en tweedehands
tuinartikelen Slagerijen en poeliers (15,3 duizend).
Schoenen en lederwaren
Brood, banket, zoetwaren
Slijterijen
Warenhuizen, e.d.
Juweliers
Doe-het-zelfzaken Juweliers
Drogisten, orthopedische Juweliers winkels
Drogisten, orthopedische Slijterijen winkels
Winkels in overige Slijterijen artikelen
Winkels in Vrijetijdsartikelen
overige Parfums Vrijetijdsartikelen
en cosmetica
Parfums en Viswinkels cosmetica
Tabaksproducten Viswinkels
Tapijt Tabaksproducten
gordijnen
Tapijt Kledingwinkels
en gordijnen
Bloemen-, dierenwinkels, Kledingwinkels tuincentra
Bloemen-, Overige dierenwinkels, huishoudartikelen tuincentra
Overige Slagerijen huishoudartikelen
en poeliers
Antiek Slagerijen en tweedehands
en poeliers
Communicatieapparatuur
Antiek en tweedehands
Elektrische Communicatieapparatuur
huishoudapparatuur
Elektrische huishoudapparatuur
Groentewinkels
Computers Groentewinkels
software
Computers Lectuur en schrijfwaren
software
Lectuur Stoffen schrijfwaren
textiel
Audio- en Stoffen video-opnamen en textiel
Audio- en Wit- video-opnamen
en bruingoed
Schoenen Wit- en en lederwaren bruingoed
Schoenen en lederwaren
Bron: CBS
-9 -6 -3 0 3 6 9
Voorlopige cijfers
% verandering t.o.v. een jaar eerder
-9 -6 -3 0 3 6 9
Voorlopige cijfers
% verandering t.o.v. een jaar eerder
Tabaksproducten
Communicatieapparatuur
Wit- en bruingoed
106
Tapijt en gordijnen
Overige winkels
De branche in 2024 |
0 2 4 6 8 10 12 14 16
Voorlopige cijfers x 1000

In 71,9% van de gemeenten daalt het aantal
winkels. In de twintig gemeenten met de meeste
inwoners kan men dit jaar alleen in Zoetermeer en
Arnhem meer winkels bezoeken dan vorig jaar. In
alle andere grote gemeenten daalde het aanbod.
Verandering van het aantal fysieke winkels
Minder dan -8 (%)
-8 tot -4 (%)
-4 tot 0 (%)
0 tot 4 (%)
4 tot 8 (%)
8 of meer (%)
Bron: CBS
| De branche in 2024 107

Special
Implosie van het Blokker-concern
> Tien jaar geleden maakte Blokker Holding,
De nieuwe eigenaar ontving van de familie Blokker
het destijds machtige winkelconcern van de
een bruidsschat van naar verluidt 250 miljoen
gelijknamige ondernemersfamilie, voor de eerste euro, waarmee hij het bedrijf weer gezond moest
keer in de geschiedenis verlies. Tot die tijd had maken. De familie gaf dat bedrag onder meer mee
het familiebedrijf de winkelstraten van Nederland om ervoor te zorgen dat ‘hun’ personeel goed
gedomineerd, met klinkende namen als Intertoys, terecht zou komen. Witteveen doopte Blokker
Leen Bakker, Marskramer, Xenos en natuurlijk Holding om tot Mirage Retail Group (MRG) en
Blokker. Bij het overlijden van pater familias Jaap zette een reorganisatie door. Door verkoop van
Blokker in 2011 telde het concern 14 ketens, goed bedrijfsonderdelen als Blokker België en sluiting
voor bijna 3000 winkels, 25.000 werknemers en
een omzet van 2,7 miljard euro. De rode cijfers
van 2014 bleken het begin van een decennium
van onstuitbaar verval. In de jaren die volgden,
bereikten de verliezen duizelingwekkende hoogtes.
In 2017 gooide de familie Blokker de handdoek
in de ring en kondigde aan alle winkelketens
behalve Blokker te verkopen. Dat jaar werd een
recordverlies van 344 miljoen euro geleden. Michiel
Witteveen (69) nam in 2019 de restanten van de
kwakkelende winkelgigant Blokker Holding over.
Hij zou het concern weer gezond maken en naar de
beurs brengen. Inmiddels zijn (ex-)dochters Blokker
België, BCC en Big Bazar bankroet, en staat de rest
in de etalage.
van slecht presterende winkels daalde de omzet
van MRG in 2019 van 817 miljoen euro naar 544
miljoen euro. Dat jaar werd bovendien opnieuw
een megaverlies geleden, van 144 miljoen euro.
In de herfst van 2019 werd de noodlijdende
speelgoedformule Intertoys teruggekocht. Dat
wekte nogal verbazing omdat de winkelketen 2 jaar
eerder juist was afgestoten en na een daaropvolgend
faillissement in omvang was gehalveerd. Ondanks de
'ongekende uitdagingen' van het eerste coronajaar
beleefde Mirage Retail Group in 2020 een topjaar. De
groepsomzet steeg ruim 15%, tot 628 miljoen euro.
Als de volledige omzet van BCC was meegeteld, was
de omzet van het concern ruim 1,1 miljard euro
geweest.
108
De branche in 2024 |

Onderaan de streep prijkte voor het eerst in jaren
een nettowinst, van 57 miljoen euro. Bij nader
inzien was de winstgevendheid vooral het gevolg
van een eenmalige meevaller, zo concludeerde
het FD na het bestuderen van de jaarrekening.
Omdat de boekwaarde van het aangekochte BCC
bijna 88 miljoen euro hoger was dan de werkelijk
betaalde prijs, kon er op papier een winst worden
gepresenteerd. Een deel van de overwaarde kon
beursgang van Mirage Retail Group voorlopig af.
Opeens bleek het winkelbedrijf wel degelijk geraakt
te zijn door de winkelsluitingen als gevolg van de
coronapandemie. Bij de presentatie van de jaarcijfers
in de zomer van 2022 bleek het winkelconcern
inderdaad weer in de rode cijfers te zitten. De omzet
daalde in 2021 met 8% tot 968 miljoen euro met een
verlies van 63 miljoen euro. Afgelopen zomer bleef het
eerst ijzig stil vanuit het hoofdkantoor in Amsterdam,
Witteveen ook daadwerkelijk verzilveren, dankzij
de verkoop van het hoofdkantoor van BCC op
Schiphol. De werknemers moesten intrekken in
het Amsterdamse kantoor van Mirage. Met de
omzetstijging en de winst in de achterzak kon
Witteveen in juli en september 2021 melden dat
de voorbereidingen voor de beursgang van Mirage
Retail Group in het jaar erop op schema lagen. Maar
de feestvreugde duurde niet lang. In oktober 2021
verkocht Witteveen plotseling dochter Big Bazar, met
destijds 135 winkels. Het bedrijf zou opeens niet bij
Mirage passen, omdat het niet over een webwinkel
beschikte. Later bleek dat Big Bazar jarenlang een
zorgenkindje was dat grote verliezen leed. Begin
december 2021 blies Witteveen de voor 2022 geplande
maar in augustus kondigde Witteveen aan de Mirage
Retail Group te ontmantelen. Het voormalige winkelimperium
is inmiddels behoorlijk gedecimeerd: exdochter
Blokker België (123 winkels) ging eind 2020 al
op de fles, winkeldochter BCC (60 winkels) ging eind
2023 failliet en ex-dochter Big Bazar (135 winkels)
is ook al omgevallen. Inmiddels is bekend dat er een
directiewissel heeft plaatsgevonden bij Blokker. De
nieuwe directie heeft de opdracht de keten klaar te
maken voor verkoop. Dochterbedrijven Intertoys (220
winkels) en Blokker (406 winkels) staan in de etalage.
Hoe deze winkelketens precies presteren is onduidelijk
omdat Mirage nog geen cijfers over 2022 heeft
gepresenteerd en van de dochters zelf ont breken
jaarrekeningen bij de Kamer van Koophandel.
| De branche in 2024 109

110
De branche in 2024 |

Opeenstapeling van moeilijkheden
in detailhandel
> De omstandigheden zijn voor veel winkeliers
extreem moeilijk: de naweeën van de coronapandemie
en de torenhoge inflatie, die allerlei
kosten heeft opgejaagd en ertoe leidde dat de
consument de hand op de knip hield. Winkeliers
blijven de gevolgen daarvan nog lang voelen.
> De hardnekkigste kwaal is ironisch genoeg het
gevolg van een van de maatregelen die winkeliers de
coronapandemie heeft doorgeholpen. Het kabinet
bood al snel na de eerste lockdown bedrijven de
mogelijkheid de afdracht van belastingen en sociale
premies uit te stellen. Zo konden ondernemers
die slechts een fractie van hun gebruikelijke omzet
draaiden, toch het hoofd boven water houden.
Het pakket, dat verder bestond uit de NOW
(loonsteun) en een tegemoetkoming voor vaste
lasten, was succesvol: een faillissementsgolf bleef
uit. Sinds oktober 2023 moeten ondernemers
die van de regeling hebben gebruikgemaakt,
de tijdens de coronapandemie opgebouwde
belastingschulden terugbetalen. Daarvoor hebben
ze vijf jaar de tijd, al kan de Belastingdienst die
periode onder voorwaarden oprekken tot zeven
jaar. De detailhandel heeft in heel ruime mate
gebruikgemaakt van de steunmaatregel en dat was
terecht, want ze moesten wekenlang verplicht hun
deuren gesloten houden, mochten een tijdlang
alleen open voor klanten die een afspraak hadden
gemaakt en merkten dat bezoekers uit angst voor
het virus de winkelstraat vermeden.
> Gevolg daarvan is dat veel winkelketens de
komende jaren werken voor de Belastingdienst.
Medewerkers in loondienst zullen daar weinig
van merken. INretail, de branchevereniging van
de non-foodwinkeliers, zegt dat 40% van haar
achterban serieus overweegt te stoppen. Daarnaast
neemt het terugbetalen van de coronaschulden
een grote hap uit het budget van winkeliers. Zo zal
HEMA € 118,3 miljoen moeten overmaken aan de
Belastingdienst en UWV, dat de te veel uitgekeerde
NOW-subsidies terugvordert, hetgeen neerkomt
op 3,5 keer de jaarwinst van 2022. Dat betekent dat
de warenhuisketen de komende jaren toch minder
kan besteden aan het opfrissen van winkels, het
installeren van zelfscankassa’s of vernieuwing van
het assortiment.
> De teruglopende verkopen doen extra veel pijn
doordat de kosten fors zijn gestegen. Personeel
verdient meer dankzij cao-afspraken en een
verhoging van het wettelijk minimumloon, de
energieprijs is na de Russische inval in Oekraïne
omhooggeschoten en winkelpandeigenaren mogen
de huur verhogen met de inflatie. Het einde van
de prijsstijgingen is bovendien nog niet in zicht. Zo
stijgt op 1 januari 2024 het minimumloon met 3,75%
en als het aan de Tweede Kamer ligt, komt daar in
juni 2024 nog eens 1,2% bovenop.
> Bedrijven die onvoldoende onderscheidend
zijn ten opzichte van hun concurrenten, kunnen
kostenstijgingen lastiger doorrekenen aan klanten
omdat de laagste prijs in zulke situaties vaak
doorslaggevend is. Hierdoor moeten zij inleveren
op hun winstmarges en houden zij minder ruimte
over om te innoveren in zaken als assortiment, de
winkel of personeel.
> Doordat grote ketens in de financiële problemen
raken en verdwijnen, krijgen ook kleinere retailers
het zwaar. Binnensteden bestaan idealiter uit
een mix van bekende winkelketens en nieuwe,
verrassende namen. Die eerste groep trekt veel
bezoekers, waar de tweede groep van profiteert. In
potentie is het dus een probleem als grote ketens
verdwijnen uit steden. Het aantal winkels in het
centrum van de 17 grootste Nederlandse steden is
de afgelopen 20 jaar flink afgenomen. Van 11.372
detailhandelspanden in 2004 naar 8595 in 2023, een
afname van bijna 25%.
| De branche in 2024 111

Verschuivingen gaan gewoon door
> Consumenten kochten volgens brancheorganisatie
Thuiswinkel eind 2019 18% van hun producten
online; halverwege 2023 was dat al gestegen naar
22%. Klanten die nog niets online kochten, gingen
tijdens de lockdowns overstag – en zijn gewend
geraakt aan online winkelen. Daardoor is de taart
voor de stenen winkels kleiner geworden.
> In de detailhandel daalt het aantal verkochte
producten al maanden, blijkt uit data van het
Centraal Bureau voor de Statistiek. Dankzij
prijsverhogingen blijft de omzet in de sector op
peil. De volumedaling laat zien dat consumenten
de hand op de knip houden.
Het besteedbaar
inkomen van gezinnen
staat onder druk.
Omzetontwikkeling
> De detailhandel heeft in oktober 2023 4,7% meer
omgezet dan in oktober 2022, meldt het CBS. Het
verkoopvolume bleef nagenoeg gelijk. De omzet
van de foodsector groeide met 6,0%, en de omzet
van de non-foodsector met 2,4%. Online is 2,9%
meer omgezet dan een jaar eerder. De omzetcijfers
zijn gecorrigeerd voor koopdagen in oktober. Op
sommige dagen van de week wordt meer verkocht
dan op andere dagen. Zonder deze correctie was
de omzet van de detailhandel 3,9% hoger dan in
oktober 2022.
112
De branche in 2024 |

Omzet detailhandel (koopdaggecorrigeerd)
% verandering ten opzichte van voorgaande jaar
20
15
10
5
0
-5
-15
-10
2019 2020 2021 2022 2023
Bron: CBS
> De omzet van de non-foodwinkels groeide in oktober 2023
met 2,4%. Het volume (de voor prijsveranderingen gecorrigeerde
omzet) was 0,6% lager dan een jaar eerder. De drogisterijen,
de winkels in schoenen en lederwaren, de winkels in recreatieartikelen,
de kledingwinkels en de winkels in meubels en
woninginrichting hebben in oktober 2023 meer omgezet dan
in oktober 2022. Daarentegen hebben de winkels in doe-hetzelfartikelen
(inclusief keukens en vloeren) en de winkels in
consumentenelektronica in oktober minder omgezet. De winkels
in voedings- en genotmiddelen hebben in oktober 2023 6,0%
meer omzet behaald dan in oktober 2022. Het verkoopvolume
was 1,3% lager dan een jaar eerder. De omzet van de
supermarkten lag 6,4% hoger, de omzet van de speciaalzaken
was 3,2% hoger.
Wat gebeurt er online?
Online bestedingen
> De online-omzet was in oktober 2023 2,9% hoger dan in
oktober 2022. Webwinkels (met als hoofdactiviteit verkoop via
internet) hebben 5,1% meer omgezet. De online-omzet van
winkels waarvan de verkoop via het internet een nevenactiviteit
is (multi-channelers), bleef nagenoeg gelijk. De online-omzet van
de winkels in voedingsmiddelen en drogisterijen en de winkels
in overige non-foodartikelen lag in oktober 2023 hoger dan in
oktober 2022. De online-omzet van de kledingwinkels en de
winkels in consumentenelektronica was lager dan een jaar eerder.
| De branche in 2024 113

Online-omzet 3 e kwartaal 2023
€
€ 7,4 miljard
4%
groei
t.o.v.
Q3 2022
€
€ 81,7 miljoen
1%
groei
t.o.v.
Q3 2022
Online
bestedingen
(excl. verzendkosten)
Nederland
€ 6,5 miljard
Cross-border
€ 0,9 miljard
Aantal
online
aankopen
Nederland
€ 72,7 miljoen
Cross-border
€ 9,1 miljoen
Q3 2023
Bestedingen
Q3 2023
Q3 2023 Aankopen Q3 2023
Totaal
aandeel online
29%
29%
11%
11%
Aandeel
online
t.a.v. totale markt
Producten
22%
22%
9%
10%
Diensten
86%
85%
85%
84%
Bron: Thuiswinkel Markt Monitor van Thuiswinkel.org
> In totaal hebben Nederlandse consumenten in het derde kwartaal van 2023
€ 7,44 miljard online uitgegeven, 4% meer dan in het derde kwartaal van 2022.
Deze groei komt vooral door een stijging in online bestedingen aan diensten
(+16%), aangejaagd door een groei in pakketreizen (+32%) en losse vliegtickets
en accommodaties (+20%). Het totale aantal online aankopen is 81,7 miljoen
(+1%). Van alle consumentenbestedingen wordt 29% online uitgegeven en 11%
van alle aankopen wordt online gedaan. Waar vorig jaar in kwartaal 3 de online
bestedingen aan pakketreizen en losse vliegtickets en accommodaties nog
vergelijkbaar waren met die in 2019, het laatste jaar zonder COVID-19, schieten
de online bestedingen aan deze categorieën in 2023 omhoog met gemiddeld
24%. Deze stijging is te verklaren door een flinke toename in boekingen in
september, vooral lastminutes voor de herfstvakantie. Ook zien we het
zwaartepunt van de online bestedingen aan pakketreizen zich steeds meer
verplaatsen naar online in plaats van fysiek. Waar in het derde kwartaal van
2022 nog 78% van de bestedingen aan pakketreizen online werd gedaan, is dat in
het derde kwartaal van 2023 gestegen naar 85%. Uitgaven aan losse vliegtickets
en accommodaties gaan in 90% van de gevallen online.
> De online bestedingen aan producten nemen iets af (-2%), terwijl het aantal
online bestelde producten stabiel blijft. Het totale aantal online aankopen is
81,7 miljoen en dit blijft redelijk stabiel ten opzichte van het derde kwartaal
van 2022 (+1%). Categorieën waar dit kwartaal minder online aan besteed is,
zijn bijvoorbeeld kleding (-13% t.o.v. 2022), consumentenelektronica (-5%) en
telecom (-5%). Online bestedingen aan media en entertainment stijgen met
13%, met name door de verkoop van games en gaming-accessoires.
114
De branche in 2024 |

De online cross-border-bestedingen zijn gestegen
met 10% ten opzichte van het derde kwartaal van
2022. Dit wordt met name veroorzaakt door de
bestedingen aan diensten die stijgen met 17%,
wederom door uitgaven aan pakketreizen (+28%) en
losse vliegtickets en accommodaties (+19%) in het
buitenland. Ook de online cross-border-bestedingen
aan producten groeien iets (+3%), evenals het aantal
cross-border-aankopen van producten (+10%).
Grote groeisegmenten hier zijn speelgoed (+66%
bestedingen) en kleding (+23% bestedingen).
Online aankopen van goederen
of producten
Streaming films
Internetabonnement
Kaartjes culturele evenementen
Streaming muziek
E-books
Online spellen, games
Computersoftware
> iDEAL wordt nog steeds veruit het meest
gebruikt als betaalmiddel voor het doen van online
aankopen, en het aandeel iDEAL-betalingen is zelfs
gestegen Het aantal online aankopen afgerekend
met iDEAL gaat van 69% in het derde kwartaal van
2022 naar 73% in het derde kwartaal van 2023. Deze
toename heeft zijn oorsprong in het toenemend
aandeel van iDEAL-betalingen binnen de online
bestedingen gedaan met een smartphone.
Andere betaalde apps
Kaartjes sportevenement
Gezondheids- of sportapps
0 20 40 60
2021
% personen ouder
2023 2022 van 12 jaar of
Bron: thuiswinkel.org
> In het derde kwartaal van 2023 deed 88% van
de Nederlanders (15+) een aankoop online, een
vergelijkbaar aandeel met dat in het vorige jaar. Het
aandeel online kopers dat zijn aankopen doet met
een smartphone is wederom gestegen, inmiddels
gaat 27% van de bestedingen via de smartphone
(2 procentpunt meer dan vorig jaar) en 35% van het
aantal aankopen gaat via een smartphone
(1 procentpunt meer dan vorig jaar). Dit gaat met
name ten koste van het gebruik van de tablet.
Twinckle - top 250
2022 2021 2020 2019
Omzet ex btw
in miljoen €
Omzet
aandeel
tussenliggend
% stijging t.o.v.
voorgaand
jaar
Omzet ex btw
in miljoen €
Omzet
aandeel
tussenliggend
% stijging t.o.v.
voorgaand
jaar
Omzet ex btw
in miljoen €
Omzet
aandeel
tussenliggend
% stijging t.o.v.
voorgaand
jaar
Omzet ex btw
in miljoen €
Omzet
aandeel
tussenliggend
% stijging t.o.v.
voorgaand
jaar
1 4.020 -2% 4.100 24% 3.300 52% 2.170 32%
1-10 11.925 -2% 12.127 25% 9.725 46% 6.653 19%
1-50 19.219 7.294 -3% 19.642 7.515 25% 15.723 5.998 47% 10.721 4.068 22%
1-100 22.166 2.947 17% 22.163 2.521 7% 18.081 2.358 40% 12.408 1.687 43%
1-150 23.939 1.773 -14% 24.217 2.054 56% 19.398 1.317 39% 13.358 950 2%
1-200 25.010 1.071 -35% 25.868 1.651 89% 20.271 873 46% 13.958 600 30%
1-250 25.933 923 17% 26.656 788 24% 20.906 635 47% 14.391 433 36%
Bron: Twinckle/bewerking Somfy
| De branche in 2024 115

Voorsorteren op de toekomst
Verwachtingen voor de detailhandel
op korte termijn
> Voor vrijwel alle sectoren binnen de dynamische
detail- en groothandel verwacht Rabobank slechts
een kleine groei in 2023 en 2024. De consument is
door een afnemende koopkracht terughoudender
geworden. Dit blijkt ook uit de negatieve
koopbereidheid van consumenten. Vrijwel alle
deelsectoren van de (non-food)-
detailhandel dalen in volume. In een paar
deelsectoren gaat dit samen met een lichte
omzetdaling maar vaak met een (kleine)
omzetgroei. Prijsstijgingen camoufleren in de
meeste gevallen dus de daling in volume. Daarnaast
liet januari voor de detailhandel een bovennormale
(jaar-op-jaar-)omzetgroei zien als gevolg van de
lockdowns in januari 2022. Dit werkt door in het
eindcijfer voor heel 2023.
Omzetprognoses deelsectoren handel
2022 (j-o-j, %) 2023 (j-o-j, %) 2024 (j-o-j, %)
Autohandel en -reparatie 19,3 9,9 -1,5
Gespecialiseerde autoreparatie 11,8 1,0 0,5
Handel in auto-onderdelen 9,5 4,8 -2,8
Handel in reparatie en motorfietsen 11,4 6,0 1,3
Groothandel in landbouwproducten 23,2 0,0 4,7
Groothandel in voedingsmiddelen 15,6 1,8 1,3
Groothandel in non-food 8,7 3,0 2,0
Groothandel in ICT-apparatuur 14,0 5,6 2,0
Groothandel in industriemachines 13,9 6,6 1,8
Overige gespecialiseerde groothandel 32,9 -15,9 -4,2
Groothandel in bouwmaterialen 6,0 -3,5 -1,0
Supermarkten 4,4 6,0 -1,0
Winkels in voedingsmiddelen 2,1 3,0 1,0
Winkels in consumentenelektronica 6,8 1,8 0,3
Winkels in doe-het-zelfartikelen 6,9 0,6 1,3
Winkels in meubels, woninginrichting algemeen 5,5 -0,2 2,3
Winkels in recreatieartikelen 11,5 3,6 0,8
Winkels in kleding 24,8 1,6 1,0
Winkels in schoenen en lederwaren 18,9 1,7 1,0
Postorderbedrijven, webwinkels -0,3 2,0 5,8
Bronnen: Rabo, CBS
116
De branche in 2024 |

| De branche in 2024 117

Kristallen bol
Zoals te doen gebruikelijk baseren we ons weer op het archief van het KNMI om een
beeld op te bouwen van het weer in 2023.
Voor wat betreft het aantal uren gemeten over het hele jaar blijft 2023 sterk achter bij
2022 (2054 uren zon) en 2018 (2045 uren zon).
Weerbeeld
Maandgemiddelden
temperatuur/graden Celsius
aantal uren zon
2023 2022 2021 2020 2019 2018 gemiddeld* 2023 2022 2021 2020 2019 2018 gemiddeld*
Januari 5,8 5,3 3,4 6,2 3,5 5,6 3,6 64 59 58 40 57 50 68
Februari 5,7 6,8 4,3 7,2 6,1 0,7 3,9 111 109 125 68 139 162 92
Maart 7,0 7,3 6,4 6,8 8,0 4,7 6,5 120 250 158 186 129 132 145
April 8,7 9,3 6,7 11,1 10,9 12,2 9,8 191 226 221 282 241 181 195
Mei 13,5 14,0 11,2 13,1 11,7 16,4 13,4 255 256 200 324 223 290 225
Juni 19,4 17,1 18,2 17,5 18,1 17,5 16,2 328 282 247 228 266 213 214
Juli 18,1 18,6 18,0 17,0 18,8 20,7 18,3 213 258 196 209 236 341 220
Augustus 17,6 20,0 16,9 20,4 18,4 18,5 17,9 209 289 170 224 248 214 205
September 17,5 14,6 15,9 15,2 14,5 14,7 14,7 211 180 178 202 162 193 159
Oktober 13,2 13,1 11,6 11,3 11,6 11,9 10,9 111 147 124 71 104 174 120
November 7,8 8,6 7,4 8,9 6,4 6,8 7,0 67 98 68 82 77 97 70
December 3,9 5,4 5,5 5,8 6,1 3,7 62 50 48 81 52 49
Tussentelling 41,6 40,4 36,1 41,7 40,7 46,1 39,4 774 764 668 834 730 684 634
Indicator/3 jaar 0,35 0,34 0,28 0,34 0,34 0,30
Indicator/10 jaar 1,06 1,03 0,92 1,22 1,21 1,05
* 10-jarig gemiddelde over het tijdvak 2013-2022 Bron: KNMI/bewerking Somfy
> Toch lezen we in de grafiek ook iets anders en dat
heeft betrekking op de periode die we in de branche
‘het hoogseizoen’ noemen. Zowel de gemiddelde
temperatuur als het aantal uren zon in die periode
in 2023 liggen boven het 3 jaars- en boven het 10
jaarsgemiddelde. Voor de gemiddelde temperatuur
eindigt 2023 als het beste jaar sinds 2017 met alle
indicatoren en waardes op het hoogste niveau. Kijken
we naar het aantal uren zonneschijn, dan eindigt
2023 in de betreffende periode op de op een na beste
plaats, maar op gepaste afstand achter 2020.
> Juni was de warmste junimaand ooit gemeten en lag
qua temperatuur ruim boven de andere recordjaren
(2021 18,2 graden Celsius en 2019 18,1 graden Celsius).
De maand september was de op een na warmste septem
bermaand ooit gemeten (2006: 17,9 graden Celsius)
> Ook wat neerslag betreft was 2023 een bijzonder
jaar, al zat het venijn een beetje in de staart. Met
een gemeten hoeveelheid regen die twee keer
zo groot was als normaal was oktober de natste
oktobermaand sinds 1906. Ook november deed
wat dat betreft een duit in het zakje; het was de
derde natste maand ooit gemeten, overigens maar
fractioneel onder het recordjaar 1977.
118
De branche in 2024 |

| De branche in 2024 119

Specifieke invloeden
> Ieder jaar spelen er wel een aantal specifieke
elementen die (mogelijk) van invloed zijn op het
niveau van de activiteiten in de markt. Doorgaans
zijn het elementen waarvan de voorspelbaarheid
laag is. We hebben er ook voor 2024 een aantal
geïdentificeerd. In vergelijking met verstoringen
die we hebben meegemaakt in recente voorgaande
jaren (corona, verstoring wereldwijde logistieke
ketens, energieprijzen) is onze inschatting dat de
gevolgen van de volgende verstoringen voor 2024
minder drastisch zullen zijn.
Veranderingen in politiek Den Haag
> De verkiezingen eind vorig jaar lieten een aardverschuiving
zien binnen het electoraat. Het meest
voor de hand liggende gevolg is het ontstaan van een
rechts (gedoog)kabinet onder leiding van de PVV.
> Veel oude rotten stappen uit de politiek of zijn
al uit het zicht verdwenen. Dat geeft ruimte voor
nieuwe inzichten en een nieuwe aanpak. Daar
was al enige tijd behoefte aan, echter bij nieuwe
gezichten ontbreekt dan vaak weer de nodige
ervaring die nodig is voor stabiliteit.
De nieuwe Tweede Kamer
Zetelverdeling
> Met een beetje goede wil hebben we aan het einde
van het voorjaar een nieuwe regering die vanuit de
coalitie onderhandelingen gelijk aan de voorbereiding
van Prinsjesdag kan beginnen, onderbroken door
een zomerreces. Het lijkt niet waarschijnlijk dat een
nieuwe regering voor het einde van 2024 aan het
implementeren van nieuw beleid toe gaat komen.
> In feite zal 2024 beleidsmatig een verloren jaar
zijn, waarvan de eerste helft wordt ingevuld door
het demissionaire kabinet, waaruit steeds meer
bewindvoerders zullen wegvallen omdat zij andere
missies verkiezen boven het afwerken van lopende
dossiers. Het zal kantje boord worden of Mark
Rutte ook tot het rijtje van vervroegde afzwaaiers
gaat behoren. Zijn recentelijke internationale
optredens verraden een ambitie op Europees
niveau of zelfs groter. Enfin, we gaan het allemaal
zien. Het is in ieder geval heel wel mogelijk dat hij
in april in de voetsporen van de vroegere minister
Luns gaat treden.
> In een ander scenario is er onvoldoende binding
tussen de vier kandidaten over rechts en zal er een
andere oplossing gevonden moeten worden. Er zijn
drie opties: een minderheidskabinet over rechts, een
vermoedelijk zeer instabiel compromis in het midden
of nieuwe verkiezingen. In het laatste geval blijft
Nederland tot het einde van 2024 zonder regering.
> Hoe dan ook: beleidsmatig zal 2024 niet het jaar
van de grote veranderingen worden. Overigens
helpt dat de internationale concurrentiepositie
van ons land op de middellange termijn niet echt
vooruit. Dat is geen goed nieuws, want we verliezen
in behoorlijk tempo terrein.
Bron: Tweede Kamer der Staten-Generaal
> Nemen we de laatste vijf formaties als uitgangspunt
dan zouden er toch snel vijf maanden nodig zijn
voor het vormen van een nieuwe regering.
Instabiele regio’s en (handels)oorlogen
> Helaas is de situatie in Israël, na een groot aantal
jaren van relatieve rust, sinds oktober 2023 weer
totaal ontspoord. Aangespoord en ondersteund
door Iran is Hamas uit op een kettingreactie waarbij
vele landen betrokken zullen worden. Amerika
kan zich niet afzijdig houden en probeert uit alle
120
De branche in 2024 |

macht Israël in toom te houden. Eind december
waarschuwt Israël het buurland dat de toenemende
raketbeschietingen vanuit Libanon door de
Hezbollah-beweging moeten stoppen op straffe van
een inval in dat land. Libanon is totaal verziekt door
corruptie, politiek ontwricht, nog steeds overvol
met vluchtelingen uit Syrië en heeft een failliete
overheid. Oorlog is dus wel het laatste dat het land
kan gebruiken. Over Syrië gesproken: ook dat land
ligt totaal in puin. Toch worden er ook vanuit Syrië
beschietingen uitgevoerd op Israël, met militaire
vergeldingen vanuit Israël tot gevolg.
> De directe betrokkenheid van Europa is en
blijft relatief klein. Wel zijn er invloeden op
het internationale scheepvaartverkeer die
kostenverhogingen teweegbrengen en de
aanvoerlijnen beïnvloeden. Omdat de wereldhandel
in 2024 niet overmatig zal zijn, is er voldoende
capaciteit om langere transporttijden in te vullen.
Alles bij elkaar is de impact op ons land in 2024
relatief gering.
> Veel dichter bij huis: Oekraïne. Op de militaire
kaarten is er eigenlijk niet zo heel veel gewijzigd
in 2023. Schijn bedriegt! De politieke steun in
het Westen voor verdere financiële steun aan
Oekraïne brokkelt in rap tempo af en dus drogen
de geldstromen op. Oorlog voeren is kostbaar en
Oekraïne is simpelweg niet in staat dit op eigen
houtje lang vol te houden. Sluwe vos Poetin krijgt
zijn oorlogseconomie steeds beter op orde en
heeft een bijna onuitputtelijke bron van financiële
middelen die vrijkomen door de verkoop van
olie aan Azië en Afrika. Daar waar hij zijn eigen
wapens of munitie niet krijgt geproduceerd kan
hij aankloppen bij Noord-Korea, dat geld voor de
opbouw van zijn eigen strijdmacht en nucleaire
wapens goed kan gebruiken. Stelselmatig vernietigt
Poetin ook de infrastructuur van het hele land,
inclusief de hoofdstad Kiev.
> Het heeft er alle schijn van dat de operatie in
Gaza pas stopt als alle infrastructuur is vernietigd
en de toekomst voor de 2 miljoen inwoners
totaal verdwenen is. Militaire operaties van Israël
in Libanon en Syrië zullen eerst in omvang en
hevigheid toenemen, is de verwachting. Koren
op de molen van Teheran, dat uit is op een totale
ontwrichting van de regio. Het beeld hier is
niet gunstig: grote kans op uitbreiding, geen zicht
op oplossingen en dus instabiliteit in ieder geval
voor heel 2024.
> Het front zal in 2024 wellicht niet heel veel
verschuiven, maar de kans dat het Westen deze
oorlog als verloren beschouwt is inmiddels tot
ver boven de 50% gestegen. De Baltische staten
en Finland kunnen hun borst natmaken; zij
komen langzaam binnen het schootsveld. Het is
allemaal een kwestie van tijd. De biologische klok
van Poetin begint ook mee te spelen trouwens.
Voor de energievoorziening is Europa nauwelijks
meer afhankelijk van Rusland. Er zijn andere
oplossingen gevonden die in de praktijk ook
werken. De klimaatverandering werkt voorlopig
mee. Conclusie: de economische gevolgen voor
Nederland, met uitzondering van immigratie, zijn
naar verwachting klein in 2024.
| De branche in 2024 121

Verkiezingsjaar 2024
> In 2024 gaat meer dan de helft van de wereld naar de
stembus, iets dat nog nooit eerder is voorgekomen. In
veel landen is een periode van verkiezingen veelal een
tijd van afwachten en onzekerheid ten aanzien van
consumptieve bestedingen. Dat komt het herstel van
de economie niet ten goede.
> Verreweg de belangrijkste verkiezingen worden
eind 2024 gehouden in de VS. Op 2024 zullen deze
geen heel grote invloed meer hebben. Kiezers lijken
een tweede termijn voor president Biden niet echt
een optie te vinden. Trump, hoewel druk met zijn
rechtszaken, toont nog steeds vechtlust en men
kan hem nog niet afschrijven.
Wetgeving
> Vanwege het enorme woningtekort in Nederland
staat woningbouw hoog op de politieke agenda.
Sinds de verkiezingen is het een beetje stil
geworden rond minister De Jonge.
> De minister wil met extra regie zorgen dat in de
zeventien al bestaande NOVEX-gebieden voor
grootschalige woningbouw de potentie voor
nieuwe woningen nog meer wordt benut. Regio’s
waar daarvoor mogelijkheden worden gezien,
zijn Eindhoven, de Stedendriehoek, Twente,
Zuid-Limburg en Groningen-Assen-Emmen.
Deze zoekgebieden staan ook genoemd in de
contourennotitie van de Nota Ruimte. Bij de
vast stelling van de Nota Ruimte in 2024 zullen
de nieuwe grootschalige woningbouwlocaties
worden aangewezen.
> Tot nu toe blijkt het allemaal nog niet met
een sneltreinvaart te gaan als het gaat om het
realiseren van de geplande woningbouw. Ruimte,
vergunningen, betaalbaarheid, aanbod afgestemd
op de vraag, alles is een uitdaging.
Verduurzaming
Klimaatdoelen
> Willen landen de opwarming van de aarde
beperken tot 1,5 ºC in deze eeuw, dan moeten
regeringen dit jaar radicale keuzes maken om
broeikasgassen terug te dringen. Het klimaat
moet vooropstaan in alle beslissingen die landen
nu nemen, anders is het in 2015 afgesproken
klimaatdoel ten dode opgeschreven, zo waarschuwt
het nieuwste rapport van de Verenigde Naties (VN).
> Nederland is redelijk op gang gekomen, boekt
vooruitgang, maar loopt ook tegen achterstanden
op. Van een demissionair kabinet is weinig nieuwe
regelgeving te verwachten. Hoe het nieuwe kabinet
aan zal kijken tegen het klimaat is vooralsnog een
groot vraagteken. Mocht het een kabinet onder
Wilders worden, dan hoeven we ook in 2025 geen
echte versnelling te verwachten.
> Regelgeving ten spijt, veel mensen zijn zich toch
wel bewust geworden van de klimaatverandering.
Consumptiepatronen zullen veranderen,
deels ingegeven door de gevolgen van de
klimaatverandering. De branche heeft daarin ook
een opgave te vervullen. Dynamische zonwering
is een must voor de toekomst. Er ligt een grote
opgave te wachten om de producten beter te
vermarkten. De verwachtingen op middellange en
lange termijn blijven onverminderd gunstig. Lopen
de temperaturen verder op, dan worden de kansen
beter.
Wegwerpmaatschappij
> De wegwerpmaatschappij vormt om verscheidene
redenen een steeds groter probleem; met name
in de productiefase en de afdankfase is er sprake
van negatieve effecten zoals milieuvervuiling,
122
De branche in 2024 |

| De branche in 2024 123

Ongetwijfeld
zal er vroeg of laat
regelgeving ontstaan
die ook de
zonweringsbranche
gaat treffen.
gezondheidsproblemen, CO2-uitstoot, uitputting
van natuurlijke grondstoffen en uitbuiting van
arbeidskrachten. Al deze effecten vormen een
bedreiging voor de leefbaarheid van onze planeet.
> Ongetwijfeld zal er vroeg of laat regelgeving
ontstaan die ook de zonweringsbranche gaat treffen.
Hoewel de milieudruk van deze producten relatief
klein is, ontstaan er regels in andere sectoren voor
het gebruik van materialen die in de zonweringsbranche
ook gebruikt zullen gaan worden.
Reguliere variabelen voor
activiteiten in de branche
> Buiten specifieke (incidentele) gebeurtenissen
en oorzaken zijn er een aantal meer voor de
hand liggende variabelen die in hun onderlinge
samenhang bepalend zijn voor het niveau van de
activiteiten in de branche. Veel variabelen zijn in
de voorgaande hoofdstukken al uitgebreid aan de
orde geweest. In een aantal gevallen verwijzen we
terug naar verhandelingen in voorgaande edities.
De relevante factoren laten we hier even kort de
revue passeren, specifiek in hun samenhang met de
activiteiten in de branche.
Weerbeeld: temperatuur,
aantal uren zon, seizoenpatroon
> Het weer heeft de branche de afgelopen jaren
flink geholpen. Zowel voor wat betreft het aantal
uren zon als de temperaturen heeft het weer
de branche echt de helpende hand toegestoken.
Statistisch gezien zouden we wat weer betreft in
2024 wel eens een wat minder jaar kunnen hebben.
Macrofactoren: economische groei,
inflatie, rente en besteedbaar inkomen
> Mede door ingrijpen van de ECB is de groei van
de economie tot stilstand gekomen. Het ligt niet in
de lijn der verwachtingen dat de ECB de rente voor
medio 2024 laat zakken. Mocht dat toch gebeuren,
dan zal de groei pas weer vaart krijgen in 2025 en
dat zal in het begin slechts op zeer bescheiden
schaal zijn. Wel komt de inflatie, vooropgesteld
124
De branche in 2024 |

dat er nergens nieuwe schokgolven ontstaan,
min of meer op het gewenste niveau terug,
ergens in de tweede helft van 2024. De rente zal
gemiddeld iets boven die in 2023 uitkomen, maar
gaat vanaf de tweede helft van 2024 weer dalen,
zeer waarschijnlijk in heel kleine stapjes. Zonder
nieuwe ingrepen die de premie- of belastingdruk
verhogen ontstaat er een beetje meer ruimte; het
besteedbaar inkomen zal iets stijgen.
Huizenmarkt: volume en prijsniveau
> De situatie op de huizenmarkt is verrassend
robuust gebleven. Natuurlijk is er een dip in de
verkopen geweest vanaf de tweede helft van 2022,
maar aan het einde van 2023 zien we tekenen
van herstel. Het aanbod is nog steeds te klein en
er wordt weer in grote mate overboden op de
vraagprijs, al lijken de bedragen minder extreem
dan voorheen. Nieuwbouw wil nog steeds niet
vlotten in de mate waarin gewenst, maar ook
hier helpt het dat de hypotheekrente en de inflatie
weer zakken. Al met al zijn de vooruitzichten voor
2024 niet slecht.
Consument:
vertrouwen en besteedbaar inkomen
> Het afgelopen jaar wist de detailhandel zijn omzet
redelijk op orde te houden, niet qua volume, maar
door het doorberekenen van prijsverhogingen.
Het onderliggende beeld is echter helemaal niet
gunstig. Het aantal vestigingen daalt al een heel
lange periode, ondanks een toename van het
aantal inwoners van ons land. Het winkelaanbod
verschraalt ten gunste van ketens.
> Inmiddels zijn er evenveel webshops als fysieke
winkels. De lijnen hebben elkaar gekruist in 2023.
Hoewel ook de omzetgroei voor internetverkopen
in 2023 onder druk heeft gestaan, lijkt de opmars
ervan nog steeds niet te stoppen. De omzetstijging
in 2023 is met name prijsgedreven, net als in de
detailhandel overigens.
> Het consumentenvertrouwen is in 2023 het
hele jaar historisch laag geweest, maar is wel aan
de beterende hand, gedreven door teruglopende
inflatie, een rente die niet verder op lijkt te lopen
en een lichte verbetering die zich aftekent op de
huizenmarkt. Er lijkt in 2024 ruimte te komen voor
verder herstel.
> In 2023 is een einde gekomen aan de afbetalingstermijnen
van belastingschulden die zijn ontstaan
tijdens de coronaperiode. Talloze bedrijven zijn niet
in staat gebleken binnen de gestelde termijnen te
betalen en dus zijn er afgelopen jaar weer een groot
aantal spraakmakende faillissementen geweest.
Er zijn geen redenen om aan te nemen dat dit beeld
in 2024 zal veranderen.
> De teruglopende koopkracht (niveau inflatie
boven de loonontwikkeling) heeft de consumptieve
uitgaven in 2023 zeker gedrukt. Voor 2024 is zeer
waarschijnlijk het tegenovergestelde het geval.
De lonen zullen nog doorstijgen als gevolg van
(hoge) inflatiecorrecties gebaseerd op voorgaand
jaar, terwijl voor de inflatie een veel milder niveau
wordt verwacht. Per saldo is hier een gunstig
effect te verwachten.
| De branche in 2024 125

Vooruitzichten zonweringsbranche
Zakelijke en particuliere markt
> Voor de zakelijke markt maken we onderscheid
tussen enerzijds de budgetgedreven segmenten
zoals zorg en onderwijs en anderzijds de sectoren
die meer afhangen van macro-economische
omstandigheden zoals kantoren.
> Budgetgedreven sectoren zijn relatief stabiel,
worden veelal gedreven door bevolkingsomvang en
-samenstelling en kennen dus een lange sinusgolf.
De budgetten voor onderwijs hebben de neiging te
verschuiven naar salarissen vanwege spanning op de
arbeidsmarkt. Dat helpt niet echt. De kosten voor
zorg moeten verder naar beneden omdat ze op lange
termijn niet houdbaar zijn voor de maatschappij.
Als gevolg daarvan daalt het aantal ziekenhuizen,
evenals het gemiddelde aantal ziekenhuisdagen per
opname. Ook voor de ouderen is het beleid gericht
op een toekomst waarin mensen zo lang mogelijk
thuisblijven, ofwel de markt wordt ingevuld door
commerciële alternatieven.
> Kijken we naar gebouwen voor de commerciële
sector, dan zijn er twee belangrijke trends te
bespeuren. Als gevolg van de conjunctuur is de
markt al sinds 2022 aan het verslappen. Dat effect
zal ook het komende jaar merkbaar zijn. Daarnaast
is er toch ook wel goed nieuws. De verplichte
certificering van bestaande gebouwen maakt het
noodzakelijk dat er een inhaalbeweging zal moeten
worden gemaakt als het gaat om het verduurzamen
van bestaande gebouwen.
> Voor de sector over de gehele linie dus een
minder gunstig beeld.
Markt voor buitenzonwering- en leven
> Wij denken dat het beter is om de markt te
splitsen in twee delen, waarin de dynamiek zeker
niet gelijk is. Dat zien we ook terug in de cijfers over
de afgelopen jaren.
> Zonwering aan de gevel van gebouwen wordt
inmiddels volledig gedomineerd door de (ZIP-)
screens. Uitvalzonwering is bijna niet meer van deze
tijd en traditiegetrouw worden rolluiken met name
in het zuiden van Nederland verkocht en langs de
grens met Duitsland. Toch mogen we de rolluiken
niet verwaarlozen. De volumes zijn ondanks de
markt relatief goed overeind gebleven. Ook op
andere plaatsen zien we rolluiken meer gewoon
worden in het straatbeeld: veiligheid en comfort
(geluiddemping) zijn belangrijke aankoopmotieven
geworden, die ook blijvend zijn.
> De markt voor buitenleven is significant
geïmplodeerd. Mede door exorbitante
prijsverhogingen in met name de periode 2021-
2023 zijn hele subsegmenten kopers totaal
afgehaakt en zijn de volumes in alle segmenten,
maar met name in terrasoverkappingen, enorm
gekrompen, in 2023 al snel met meer dan 30%.
Dit wordt niet alleen veroorzaakt door de prijzen,
maar ook door de dynamiek op de huizenmarkt,
de groei van de economie die tot stilstand komt,
lagere bonussen aan werknemers en de hogere
rente (minder aantrekkelijk om hypotheken over te
sluiten), en is ook een correctie op de vraag tijdens
de coronajaren.
> Wij verwachten dat de gevelzonwering in
volume stabiel tot licht negatief zal zijn. Dat is
overigens historisch gezien op een heel hoog
niveau (referentiejaar 2019). Voor buitenleven
is de verwachting eigenlijk niet anders, al is dat
dus op een veel lager niveau. De prijzen voor de
consument zullen zeer waarschijnlijk moeten
zakken om de markt op korte termijn weer in een
nieuwe groeifase te krijgen. Op de middellange
termijn speelt dat veel minder; naarmate de
economie en de huizenmarkt weer op gang komen
is er geen reden om de toekomst voor deze
producten niet ook zonnig in te zien.
126
De branche in 2024 |

Markt voor raamdecoratie
> Het volume op de markt heeft een cyclisch
karakter en steunt op de macro-omstandigheden
en de huizenmarkt. Het is dan ook niet verwonderlijk
dat het volume in 2023 een behoorlijke
daling heeft moeten ondergaan (minus 10-15%).
Bovendien speelt er voor de branche een ander
fenomeen mee; de volumes zijn al een paar jaar
behoorlijk aan het verschuiven. Fysieke winkels
leveren in en ‘in home’-shopping wint terrein.
Een niet te onderschatten trend. Tegelijkertijd
voltrekken zich twee andere fenomenen met de
snelheid van het licht: consolidatie van fabrikanten
en grensoverschrijdend verkeer van producten.
De productie vindt voor verreweg het grootste
deel plaats buiten Nederland.
| De branche in 2024 127

Somfy Nederland BV
Jacobus Ahrendlaan 1
Postbus 163
2130 AD Hoofddorp
Tel. +31 (0)23 55 44 900
info.nl@somfy.com
www.somfy.nl