Autisme in Noord-Holland

MAGAZINE VAN AUTISMENETWERKEN IN NOORD-HOLLAND - 2024
IN NOORD-HOLLAND
Geweldloos verzet
in gezinnen
Doen wat past
- groeien met
huishoudelijke hulp
Op ontdekkingstocht
in de wereld
van de kunsten

INHOUD
4
Handvatten voor moeilijke
gesprekken in zorg en onderwijs
Door Tabitha van den Berg en
Yasmin Yagoubi
8
Samenwerkende partijen bundelen
hun krachten. Ontmoetingsplek
Amsterdam
Door Jesse Kleingeld en Laura van
Zwieten
10
Regionaal fijn samenwerken
Door Linda Rollenberg
16
Ontwikkelingen in het denken
over autisme in Noord-Holland
Terugblikken met Linda Rollenberg
22
Autisme en prikkels: vrienden of
vijanden?
18
samen op ontdekkingstocht
In de wereld van de kunsten
24
Wat past? Groeien met
huishoudelijke hulp
Door Marvin Scheffer
35
Prikkelverwerking
bij mensen met autisme
en een verstandelijke beperking
Door Nannie Kruissel
36
Het adviesteam
in Amsterdam
12
Klaverweide
Werken en wonen in de
gehandicaptenzorg
23
Zomaar een gesprek
met een meisje van dertien jaar
28
Het Zaans Autisme Loket
30
Doorbraken in de ouder-kindrelatie
met de methode Geweldloos verzet in
gezinnen
32
Mama Vita. Lotgenotencontact voor
moeders/verzorgsters van kinderen
met autisme
38
Traumaverwerking door
Sensorimotor psychotherapie
Door Lisette Segers
41 - 43
Autisme Netwerk Zaanstreek-
Waterland, Expertisenetwerk
Autisme Amsterdam, Autisme
netwerk Noord-Holland Noord
2 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

COLOFON
VOORWOORD
Colofon Autisme Magazine Noord
Holland
Vele handen maken licht werk.
Dit magazine is een gezamenlijke
inspanning van vele schrijvers en
vertellers vanuit de autisme netwerken
Noord-Holland noord, Zaanstreek-
Waterland en Amsterdam.
Speciale dank:
Anna
Arno Beek,
Cindy Buter
Evelien
Frank
Jasper Tromp
Jesse Kleingeld,
Laura van Zwieten
Linda Rollenberg
Lisette Segers
Marielle van IJzendoorn
Marvin Scheffer
Mirjam Flipse
Monique
Nannie Kruissel
Pascal van Ijzendoorn
Pien van Eerden
Ron Ottenbros
Rosanne R.
Sam
Sandra Raino
Sineke Zutt
Tabitha van den Berg
Talitha Schiffer
Veroneide
Wendy van Nek
Copyright: Delen van het magazine
(online): graag, we willen met deze
verhalen en artikelen graag zoveel
mogelijk mensen bereiken. Maar
quoten/reproduceren van teksten
alleen na overleg en instemming
vooraf!
Coördinatie: Laura van Zwieten, Linda
Rollenberg & Tabitha van den Berg,
Eindredactie: Myriam Bakker
Bijzondere dank aan: alle
kunstenaars met autisme van
Kunstschool Artiance Alkmaar voor
het mogen gebruiken van hun werk in
dit magazine
Vormgeving en drukwerk :
Ruparo (Ivo Sikkema)
PS: Dit magazine is lokaal & duurzaam
geproduceerd!
Voor u ligt het autismemagazine 2023 | Noord-
Hollland. Een gezamenlijk project van drie autismenetwerken
in de provincie Noord-Holland.
Met de verhalen en artikelen in dit magazine
willen we laten zien hoeveel er gebeurt voor
en door mensen met autisme en wat er zoal
mogelijk is, in zorg, onderwijs en welzijn. In dit
magazine komen verschillende mensen aan het
woord. Sommigen van hen hebben zelf te maken
met autisme en delen hun verhaal of ervaring, anderen
zijn vooral professioneel actief voor deze
doelgroep, Alle perspectieven zijn belangrijk.
Als samenwerkende autismenetwerken brengen we mensen en organisaties
samen. Onze convenantpartners bestaan uit ruim 50 organisaties en
initiatieven in de regio Noord Holland die zich inzetten voor mensen met
autisme. Door middel van thematische en regionale bijeenkomsten wisselen
wij kennis en expertise uit en laten wij ons door elkaar inspireren. Bovendien
bespreken we binnen de netwerken eventuele hiaten in het aanbod
en proberen we deze gezamenlijk op te lossen. Onze samenwerking
leidt tot betere zorg en ondersteuning voor kinderen en volwassenen met
autisme en soms ook tot innovatie. Daarnaast zetten wij ons in om stigma’s
en vooroordelen te ontkrachten. Dit magazine is hier een voorbeeld van.
Autisme is er in vele verschijningsvormen en wordt vaak op verschillende
manieren ervaren Dit magazine geeft geen sluitende definitie van autisme
en reikt geen universele aanpak aan. Het magazine bevat inspirerende verhalen
en artikelen voor en door mensen met autisme die hopelijk tot meer
inzichten en kennis leiden.
Wij bedanken alle mensen die een bijdrage hebben geleverd aan dit
magazine. In het bijzonder de mensen met autisme die hun verhaal met
ons wilden delen en de kunstenaars van Kunstschool Artiance wiens kunst
door het hele blad te vinden is.
Voor nu veel leesplezier!
Namens de drie coördinatoren van de netwerken, Laura van Zwieten (Amsterdam),
Linda Rollenberg (Zaanstreek-Waterland) en Tabitha van den
Berg (Noord-Holland Noord),
Expertisenetwerk Autisme Amsterdam
Autismenetwerk Noord-Holland Noord
Autismenetwerk Zaanstreek Waterland
OP DE COVER
Verhaal van Timo
"Dit werk heb ik gemaakt tijdens de kunstgeschiedenis-les. We moesten
een Romeinse mozaïek maken. Romeinen hielden van mythische
dieren en patronen. Ik wilde een kleurige vogel maken, geïnspireerd op
de Chinese feniks. Die vind ik interessanter qua vorm en kleur dan de
Europese.
Verder was ik vooral gefocust op de techniek van het mozaïeken dan
op wat de afbeelding betekent."
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 3

GESPREKK
ARTIKEL
Handvatten voor
MOEILIJK
in zorg en onderwijs
Door Tabitha van den Berg en Yasmin Yagoubi
Tabitha van den Berg is coördinator
van het autismenetwerk Noord-
Holland Noord en daarnaast werkzaam
als mediator. In dit artikel deelt
zij haar inzichten en geleerde lessen
over psychische kwetsbaarheid en
omgaan met neurodiversiteit 1 bij het
voeren van gesprekken in spannende
situaties.
1 Met neurodiversiteit wordt een variëteit bedoeld in hoe hersenen kunnen
omgaan met emoties en prikkel- en informatieverwerking. Voorbeelden van die
variaties zijn bijvoorbeeld autisme en/of AD(H)D.
Conflict en stress: ze gaan vaak hand in hand. Een
(dreigende) escalatie, knallende ruzie of gewoon
onrust: het heeft invloed. Slapeloze nachten, prikkelbaarheid,
ruzies thuis – als het op het werk
niet goed gaat en andersom – zijn ‘normale’ gevolgen
van ongemak in relaties. Toch zijn er situaties
waarin we alerter moeten zijn dan normaal.
Als je een brein hebt dat gevoeliger is voor prikkels,
of als je gedurende je hele leven te maken
hebt gehad met afwijzing en veel stress omdat je
brein anders werkt dan dat van vele anderen, kan
een conflictsituatie extra hard aankomen.
Extra uitdagingen bij gesprekken
Een aantal jaar geleden begeleidde ik verschillende
arbeidsmediations waarbij op de achtergrond
ook een vermoeden van, of diagnose van,
autisme speelde. Het maatschappelijke taboe
op psychische kwetsbaarheid en de angst of de
collega of werkgever wel positief en begripvol
zou reageren op het delen van een diagnose, zat
een goed gesprek over verschil in de weg. Heel
begrijpelijk: als je al conflict of wantrouwen ervaart,
is het extra spannend om jezelf nog meer
bloot te geven dan in een normale situatie. Dat,
samen met ervaringen in mijn eigen gezin, heeft
mij ertoe gebracht om me extra te scholen in
4 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

Kwetsbaarheid
en conflict
E
EN
Beeld door Wolf
mediation bij mensen met een psychische kwetsbaarheid.
Mensen die – om welke reden dan
ook – een andere manier hebben van informatie
verwerken, zoals bij autisme en ook AD(H)D
(attention deficit (hyperactivity) disorder), zijn extra
kwetsbaar als er veel stress door hun lijf stroomt.
Het denkproces vertraagt, emotieregulatie wordt
moelijker en een mogelijke overbelasting ligt op
de loer. Pas later kwam het werk voor het autismenetwerk
Noord-Holland Noord op mijn pad,
waar ik dagelijks nog meer leer in de samenwerking
met zorg- en onderwijsprofessionals en
mensen met autisme (die soms zorg- en onderwijsprofessional
kunnen zijn trouwens!).
Ieder mens verdient inspraak
We zijn allemaal verschillend. Mensen bij voorbaat
uitsluiten of voor hen bepalen dat iets niet
gaat werken of niet bespreekbaar zou zijn, is
niet eerlijk. In een inclusieve samenleving heeft
iedereen de plicht om te investeren in communicatie
en wederzijds begrip. Ook als je geboren
bent met een neurotypisch – gemiddeld – stel
hersenen. In de praktijk blijkt dat mensen met
(of voor) een diagnose relatief vaker in verzuimof
conflictsituaties terechtkomen. Dit komt
onder andere door stigma’s, onwetendheid en
het ‘anders zijn’ dan gemiddeld. 2 Onze maatschappij
is ingericht op het gemiddelde. Mensen
die net een beetje anders communiceren of
functioneren dan een ander, moeten bovenmatig
hard werken om zich aan te passen, terwijl dat
vaak niet helemaal lukt. Dat neemt niet weg dat
ieder persoon de voorkeur geeft aan zelfregie, en
met enige assistentie graag zelf bepaalt wat goed
2 Zie ook ervaringsverhalen en tips op
https://www.samensterkzonderstigma.nl/.
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 5

ARTIKEL
Wanneer iemand onder invloed van extreme
stress tijdelijk mentaal uitgeschakeld is, heeft
verder praten op dat moment eigenlijk weinig
zin. Eerst moet het ‘oerbrein’ weer uit de vluchtof
vechtstand. Dat geldt overigens niet alleen
voor mensen met een formele diagnose in een
bepaald spectrum. Ook mensen die zwaar overspannen
zijn, kunnen – tijdelijk – door een overdosis
stress in hun lichaam veel emotioneler reageren
dan ‘normaal’. Dit komt met name voor
wanneer zij nog aan het vroege begin van hun
herstel of omgaan met hun diagnose staan.
Als het gesprek weer mogelijk is, zijn er een aantal
dingen die je, als deelnemer en als begeleider
van zo’n gesprek, kunt doen om het gesprek beter
te laten verlopen. Hier zijn enkele tips:
Beeld door Timo
of niet goed voor hem of haar is. Een openhartig
gesprek over verschillen, behoeften en verwachtingen,
kan hier enorm bij helpen.
Wanneer iemand onder invloed van
extreme stress tijdelijk mentaal
uitgeschakeld is, heeft verder praten
op dat moment eigenlijk weinig zin.
Het effect van hevige stress
In spannende situaties ondergaat ons lichaam
allerlei veranderingen. Stress en vooral de stoffen
cortisol en adrenaline zijn op zichzelf niet
slecht. Ze geven iemand superkrachten in een
crisissituatie. Maar wanneer stress en de productie
van deze stoffen chronisch worden, of
wanneer iemand door een conflict een staat van
permanente crisis ervaart, werken ze tegen. Slapeloze
nachten, een korter lontje en andere heftige
emoties, of juist een gevoel van grote leegte,
hartkloppingen, niet meer helder kunnen nadenken:
dit zijn allemaal bijeffecten van te veel en te
lang blootstaan aan stress. Wanneer je autisme,
ADHD, een chronische depressie of bijvoorbeeld
PTSS-klachten (posttraumatische stressstoornis)
hebt, doe je de hele dag al harder je best om de
‘rest’ bij te benen. 3 De meeste mensen zetten als
het ware een masker op, zodat hun anders-zijn
op het werk niet of zo min mogelijk opvalt. Dat
kost ongelofelijk veel energie, waardoor uitputting
en stress altijd op de loer liggen.
3 Lees meer op bijvoorbeeld:
https://www.autisme.nl/over-autisme/autisme-incombinatie-met/autisme-burn-out/.
1. Besteed tijd aan een goede voorbereiding.
Als je een gesprek tussen meerdere mensen
begeleidt, als leidinggevende, professional of
ouder, kan het goed zijn om eerst beide partijen
apart voor te bereiden op het doel en de
onderdelen van dat gesprek. Geef voorbeelden
van vragen die mogelijk aan bod komen
in het gezamenlijke gesprek, en bespreek hoe
iemand kan aangeven wanneer hij of zij pauze
nodig heeft. Als je zelf degene bent die een lastig
gesprek aangaat: vraag om een aparte kennismaking
met de begeleider van het gesprek,
of check bij de ander wat het doel is van het
gesprek, en hoe je je kunt voorbereiden.
2. Inchecken. Het klinkt misschien vanzelfsprekend,
maar het gaat vaak al mis bij de
start omdat je denkt dat je weet wat de ander
nodig heeft. Maar is dat zo? Je mag gewoon
vragen wat iemand nodig heeft: ‘Wat werkt
voor jou?’. Er zijn veel vooroordelen en vaste
beelden over wat autisme is, en hoe ‘de autist’
of ‘ADHD’er’ zou kunnen gaan reageren.
Net als bij neurotypische mensen (dat wil
zeggen mensen zonder diagnose, de ‘gewone’
meerderheid), hebben neurodivergente
mensen ook allemaal hun eigen individuele
voorkeuren in communicatie en omgaan
met stressvolle situaties. Mijn ervaring is dat
je daar een prima gesprek over kunt voeren.
Kernwoorden hierbij zijn: eerlijk, open
en concreet. Het ‘taboe’ en ongemak zitten
meestal bij de persoon zonder diagnose die
onzeker raakt of last heeft van veelvoorkomende
vooroordelen. Directe vragen werken
meestal prima. ‘Wat heb jij van mij, de gespreksleider,
nodig?’ Merk je juist dat iemand
weinig tot niets laat merken van wat er aan
diens binnenkant gebeurt, dan kun je vragen:
‘Wat gebeurt er bij jou als je erg emotioneel
raakt?’, ‘Hoe ziet hevige stress er bij jou uit?’.
3. Luister actief. Voor zowel de begeleider van
het gesprek als de deelnemer is het belangrijk
om aandachtig te luisteren naar de ander.
Geef de ander de ruimte om te praten
en probeer te begrijpen wat er wordt gezegd.
Het kan ook helpend zijn om een persoon die
6 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ARTIKEL
vertrouwd aanvoelt aan te laten schuiven.
Dat kan iemand uit eigen kring of een professional
zijn, die meeluistert en waar nodig
kan inspringen om iets te verduidelijken als
iemand dichtklapt. Deze vertrouwenspersoon
kan ook dienen als een extra geheugen, en na
afloop helpen om het gesprek te verwerken
en een plan te maken. Ben je deelnemer aan
een gesprek en wordt de optie om iemand
mee te nemen niet aangeboden: vraag er dan
alsnog om als jij daar baat bij hebt!
4. Verminder (onnodige) prikkels. Spreek af
in een rustige en lichte ruimte, kleed je neutraal
en bespreek een plan B: zoals bijvoorbeeld
een ruimte waar iemand zich, indien
nodig, even kan terugtrekken. Als begeleider
van het gesprek kun je dit vooraf voorstellen,
zodat het geen verrassing is. Als je zelf het gesprek
aangaat, kun je vooraf met jezelf afspreken
dat je een pauze neemt zodra het nodig is.
5. Creëer tijd en ruimte voor ieders verhaal.
Het kan even duren voordat iemand zich
comfortabel genoeg voelt om open en eerlijk
te zijn. Gun diegene de tijd om zich open
te stellen. Helemaal wanneer je weet dat iemand
meer tijd nodig heeft om informatie te
verwerken en een antwoord te formuleren.
Wees extra alert en geduldig en zorg ervoor
dat die tijd/ruimte niet wordt ingevuld door
andere deelnemers aan tafel.
6. Wees zuinig met taal. Hoe meer woorden
je gebruikt, hoe groter de kans dat iemand je
halverwege kwijtraakt. Vraag om uitleg als je
iets niet begrijpt en probeer zelf zo duidelijk
mogelijk te zijn in wat je wilt zeggen. Dit kan
bijvoorbeeld ook met visuele hulpmiddelen.
7. Sluit aan in de eigen taal. Geef wat je gehoord
hebt terug in de woorden en stijl die
de persoon met autisme zelf gebruikt, ga niet
samenvatten in je eigen woorden. Dat wekt
verwarring op. Herhaal één woord met een
vraag als je verduidelijking zoekt of vraag,
heel letterlijk, om verduidelijking. Dit kan
helpen om misverstanden te voorkomen en
een positieve sfeer te creëren.
8. Stop op tijd. Een brug bouw je niet in één
dag. Is de energie op, of moeten mensen het
gesprek even laten bezinken, durf dan te
stoppen, en op een ander moment weer bij
elkaar te komen voor een vervolg.
9. Rond goed af. Zorg dat het helder is wat jullie
van elkaar verwachten en welke acties jullie
hebben afgesproken aan het einde van het
gesprek, en spreek samen af wanneer je gaat
evalueren of verder praten.
Al deze elementen kunnen helpen om een gesprek
goed te laten verlopen, ongeacht de moeilijkheden
die er kunnen zijn. Vergeet niet dat
iedereen uniek is en dat wat voor de ene persoon
werkt, niet altijd werkt voor de ander. Het is belangrijk
om flexibel te zijn en je aan te passen
aan wat het beste werkt voor de persoon met wie
je praat.
Veel mooie gesprekken gewenst! ■
Beeld door Cor
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 7

INITIATIEF
Samenwerkende partijen bundelen
Ontmoetingspl
Door Jesse Kleingeld en Laura van Zwieten
Gewoon op een plek bij jou in de
buurt naar binnen kunnen lopen,
een kopje koffie of iets anders te
nemen en even met een deelgenoot
alle moeilijkheden rondom autisme
vergeten. Hier heb je geen last van
allerlei prikkels en kun je gewoon
jezelf zijn. Je kunt er je (hulp)vraag
stellen, maar ook je eigen interesses,
creativiteit of ervaring inzetten om
iemand anders te helpen.
Samenwerkende partijen uit het Expertisenetwerk
Autisme Amsterdam bundelen de
krachten om in Amsterdam een autisme-ontmoetingsplek
in de buurt op te zetten. We zien
steeds meer inwoners met autisme die op verschillende
manieren vastlopen. Op het gebied
van daginvulling, omgaan met het autisme,
het vinden of krijgen van passende ondersteuning,
zorg of passend werk, of op het gebied
van relaties en sociale contacten. We zien een
toename in ervaringsdeskundigen in de stad
en wat voor enorme (hulp)kracht en creativiteit
er onder de Amsterdammers met autisme
aanwezig is. Dit is een kans om de mensen met
autisme die vastlopen op weg te kunnen helpen.
Het Expertisenetwerk Autisme Amsterdam
heeft de afgelopen jaren een aantal ontwik-
kelingen opgemerkt. Door hervormingen in de
formele zorg is bestaand aanbod voor Amsterdammers
met autisme deels weggevallen,
versnipperd of vanwege wachtlijsten tijdelijk
onbereikbaar. Hierdoor is het reguliere zorgen
ondersteuningsaanbod voor Amsterdammers
met autisme soms niet altijd toereikend.
Er is soms onvoldoende kennis over autisme
aanwezig bij de hulpverleners/vrijwilligers, de
omgeving is niet prikkelarm genoeg of de benaderingswijze
is niet passend. Al deze ontwikkelingen
zorgen ervoor dat Amsterdammers
met autisme regelmatig met hun hulpvragen
blijven zitten en in het ergste geval verergeren
de klachten en daarmee hun zorgbehoefte.
Op verschillende plekken in Nederland zijn
goede ervaringen opgedaan met een ontmoetingsplek
specifiek voor mensen met autisme.
Zo is er in Zaanstad het Zaans Autisme Loket
en in Breda Magazijn076. Het Expertisenetwerk
Autisme Amsterdam heeft kennisgemaakt
met deze beide initiatieven en ziet ze
als voorbeeld én als eventuele (tussen)oplossing
voor de toegenomen wachtlijsten voor
mensen met autisme in Amsterdam. Om de
behoefte van mensen met autisme die nu op
een wachtlijst staan uit te vragen, heeft het
Expertisenetwerk Autisme Amsterdam een
enquête uitgezet. Van de 123 mensen die de
enquête invulden, heeft 72 procent behoefte
aan tussentijdse ondersteuning gedurende
de wachttijd. De ondersteuning die zij zoeken
bestaat uit gesprekken met lotgenoten (49
respondenten), in groepsgesprek werken aan
individuele doelen (45 ), activiteiten of een
vorm van dagbesteding (22 respondenten)
of een andere wens (26 respondenten). Respondenten
konden hier meerdere voorkeuren
opgeven. Op de vraag of men zou deelnemen
aan ondersteuning als die door een ervaringsdeskundige
zou worden gegeven reageerde 78
procent positief.
Momenteel wordt het Amsterdamse initiatief
uitgewerkt door een aantal lidorganisaties
8 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

INITIATIEF
hun krachten
ek Amsterdam
van het netwerk. Op de nog nader te bepalen
locatie moeten Amsterdammers met
autisme laagdrempelig binnen kunnen lopen
en hun hulpvraag kunnen stellen. Deze wordt
in principe door een ervaringsdeskundige
beantwoord en daar waar het moet wordt
de professional erbij gehaald. Doel van het
initiatief is om enerzijds de participatie en
zelfstandigheid van Amsterdammers met
autisme te bevorderen en anderzijds preventie
van zwaardere problematiek te voorkomen.
De diverse gespreksgroepen in Amsterdam
voor mensen met autisme krijgen hier mogelijk
een fysieke en centrale plek. Net als (psycho)
educatie, vrijetijdsinvulling en ontmoeting. De
partners hopen dat het initiatief na de zomer
van 2023 van start kan gaan. ■
Dit artikel is geschreven in het voorjaar van
2013. Neem voor de laatste stand van zaken
contact op met Jesse Kleingeld via
j.kleingeld@meeaz.nl.
Beeld door Merel
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 9

ERVARINGEN
REGIONAAL FIJN
SAMENW
Door Linda Rollenberg
Coördinator Linda Rollenberg
(netwerk Zaanstreek-
Waterland) over Pascal van
IJzendoorn, bestuurslid van de
NVA Noord-Holland
Tijdens de autismeweek in 2019 kwam ik Pascal van IJzendoorn
voor het eerst tegen in het gemeentehuis in
Alkmaar toen hij zijn eerste boek, Help, ik ben een autist! Ik
was het al voordat ik het wist, stond te promoten samen met
zijn grote vriendin Ans Ettema, die ons helaas in 2022 is
ontvallen. Ik ken Pascal nu een aantal jaar en werk graag
met hem samen. Hij heeft in luttele jaren in heel Noord-
Holland de NVA (Nederlandse Vereniging voor Autisme) op
de kaart gezet, en in samenwerking met autismenetwerken
diverse autismeloketten (Zaanstreek, Waterland en
IJmond) neergezet, een NVA-huis in Heerhugowaard en in
Den Helder een NVA-ontmoetingsplek. Alle locaties draaien
als een tierelier, er komen veel mensen op af.
Hij wordt veelvuldig uitgenodigd om zijn verhaal te ver-
vervelende ervaringen die een plek in je lichaam hebben
veroverd? Naast het opsporen van de oorzaak is het
natuurlijk ook ontzettend belangrijk om de focus te leggen
op de kracht van de persoon. Waar liggen zijn of haar
vaardigheden of interesses en wat motiveert hem of haar
om ergens volledig voor te gaan? Heb je een antwoord op
al deze vragen, dan zal je merken dat kenmerken en/of
klachten die mensen met autisme hebben af gaan nemen.
Ze worden flexibeler, minder prikkelgevoelig, vinden het
makkelijker om contacten aan te gaan en hebben meer
plezier in hun leven.
10 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ERVARINGEN
ERKEN
tellen en van het één komt het ander. Zo heeft hij na een
lezing in Uithoorn contact gekregen met een groot bedrijf
dat de NVA wil ondersteunen, door middel van sponsoring
en door autistische mensen in het bedrijf te laten snuffelen.
Een rondleiding in een kunstmestbedrijf is toch geen
dagelijkse kost, en ontzettend boeiend.
Bovendien is hij digitaal heel handig; hij schudt flyers en
nieuwsberichten uit zijn mouw en maakt banners. Niets is
hem te veel.
Pascal is een tweede boek aan het schrijven. Hij doet nu
onderzoek en begraaft zich in boeken over verschillende
theoretische ingangen. Zoals die van Prof. Bessel van der
Kolk (Traumasporen), Dr. Peter Vermeulen (Autisme en het
voorspellende brein), Dr. Martine Delfos (Trauma vanuit een ontwikkelingsperspectief),
en leest daarnaast veel van Laura Barrett
en over de polyvagaaltheorie van Dr. Stephen Porges.
Pascal is een gepassioneerde en enthousiaste man die zijn
ontdekkingen graag wil bediscussiëren.
Hij is zeer gemotiveerd bezig zijn tweede boek samen met
Sanne van Zonneveld aan te vullen, onder andere bekend
van haar vlogs. Sanne en hij beschrijven aan de hand van
eigen ervaringen de kennis over trauma en autisme die tot
dusver vanuit verschillende wijd uiteenlopende richtingen
wordt beschreven. Geen dagelijkse kost dus.
Pascal: ‘ik probeer de verschillende theorieën concreet
hanteerbaar te maken en het effect op de mens met autisme
te vinden en dit alles in een zo compleet mogelijk
plaatje te vatten. Ik kijk het liefst naar de mens en niet
naar de autistische uitingen. Wat veroorzaakt de angst,
somberheid, dissociaties of andere problemen? Deze komen
namelijk ergens vandaan, iets wat natuurlijk een
stuk interessanter is. Vaak kom je terecht op oorzaken als
chronische stress, trauma of hechtingsproblemen. Wanneer
het lukt om de oorzaak te duiden wordt het een stuk
makkelijker om gedrag in het heden te begrijpen. Waarom
heeft iemand last van bijvoorbeeld dwanggedachten of
anorexia? Waarom wordt dit gedrag ingezet? Weet je daar
meer over, dan kan je gericht aan de slag. En dan is het
goed om kritisch te kijken naar de manier waarop je dit
gaat doen. Heeft het wel zin om cognitief aan de gang te
gaan wanneer je chronische stress ervaart? Of is het misschien
verstandig om het contact met je lichaam te versterken
en aandacht te hebben voor eventuele opgeslagen
Alexithymie is op dit moment het onderwerp dat mij persoonlijk
erg bezighoudt. Al mijn hele leven vind ik het
ontzettend moeilijk om mijn gevoelens te beschrijven. De
gevoelens zijn er wel, maar wat betekenen ze? Ook op dit
onderwerp is het goed om de oorzaak te achterhalen en
die ligt bij mij in een stukje trauma. Op het moment voer
ik een strijd met mezelf of ik dit aan wil gaan of dat het
verstandig is om dit deel met rust te laten. Door simpele
oefeningen heb ik inmiddels wel meer grip op mijn spanning.
Iets wat op zich bijzonder is, omdat ik al ruim veertig
jaar probeer weg te blijven van mijn lichaam. Ik ontdek
steeds meer welke invloed het heeft om te weten hoe en
waarom je reageert op situaties.’
Pascal heeft een duidelijke eigen mening. Uiteindelijk
denkt hij nu dat hij graag een trainer wil worden, maar
daar is hij nog lang niet echt over uit. Hij vindt zo veel
leuk dat het voor hem nu nog een brij is waar op termijn
wel orde in komt. Nu probeert hij vooral zo veel mogelijk
uit om te ervaren wat echt bij hem past, en dat inspireert
mij enorm. Noord-Holland en de NVA mogen in hun handen
knijpen met een persoon als Pascal in hun midden,
die geheel vrijwillig veel uit de grond weet te stampen en
vol enthousiasme ook weer andere ervaringsdeskundigen
weet te activeren. Ik ben ontzettend blij met onze samenwerking
en vriendschap. ■
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 11

ERVARINGEN
Werken en wonen in de
gehandicaptenzorg
FOTO: XXX
12 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ERVARINGEN
Dat het in deze tijd moeilijk is om
aan goede mensen in de zorg te
komen, is algemeen bekend. Het geldt
zeker ook voor de Klaverweide, een
woonvoorziening in Heerhugowaard
voor kinderen en jongeren (vanaf 12
jaar) met een verstandelijke beperking.
Medewerkers, bewoners en een vader
vertellen wat deze locatie met en voor
ze doet.
Veroneide en
Monique
Veroneide (50, begeleider)
‘Toen ik twintig jaar geleden vanuit Brazilië
in Nederland kwam, wilde ik eigenlijk al in de
zorg werken. Zonder diploma en ervaring ging
dat niet. Ik ben toen zes uurtjes in de week
gaan schoonmaken. Toen de Klaverweide startte
ben ik hier komen werken en kreeg ik meer
uren. Als huishoudelijk medewerker had ik
al goed contact met cliënten. Ze kwamen mij
vaak opzoeken voor een praatje. Ik startte met
de basisopleiding binnen Esdégé-Reigersdaal.
Daarna werkte ik drie uurtjes in de ochtend om
de kinderen te helpen opstarten. Wakker maken,
stimuleren om op te staan, ontbijten en
klaarmaken voor de dag. Als zij naar school of
de dagbesteding waren, werkte ik drie uurtjes
als huishoudelijk medewerker verder. Ik kreeg
meer en meer de rol van begeleider. Ik moet nog
wel steeds veel leren, dat doe ik in de praktijk.’
‘Ik vind het hier op de Klaverweide heel interes-
sant, het is nooit saai. Als ik een verdrietige cliënt
kan helpen door een gesprek, door te steunen en
ik zie diegene daarna lekker lachen, dat maakt
mijn dag! Ze zijn heel lief, ook al hebben zij het
vaak moeilijk. Soms hebben ze vervelende buien,
best wel heftig. Dan hebben ze hun emoties of
gedachten niet onder controle. Als je ze dan later
spreekt en ze zijn rustig dan ben ik er weer voor
ze, dan zeggen ze soms sorry, dan komt het weer
goed. Ik kijk heel goed naar hoe ze in hun vel
zitten, ik kan ze goed lezen en probeer daar naar
te handelen. Naast het gevoel moet je ook veel
kennis hebben, over de leeftijdscategorieën, over
observeren, over hoe je conflicten voorkomt. We
zoeken hard naar nieuwe collega’s, die moeten
vooral willen samenwerken in het team, een positieve
houding hebben. Je moet het echt voor de
kinderen willen doen. Er voor hen willen zijn.’
Monique (33, gedragsdeskundige)
‘Werken met jongeren spreekt erg aan, dat
merken wij wel. Er zijn dan ook veel zij-instromers
die bij ons solliciteren, veel mensen hebben
behoefte aan een meer maatschappelijke
bijdrage. Voor onze bewoners zoeken wij wel
mensen met ervaring in een breed spectrum van
begeleiding. Wij hebben vier huiskamers met
elk ruimte voor vier jongeren. Ook binnen één
huiskamer hebben verschillende jongeren heel
specifieke behoeften. Daarvoor moet je stevig
in je schoenen staan. Bij volwassenen werk je
vaak met mensen met hetzelfde niveau en gelijksoortige
beperkingen. Het werken met deze
jongeren vind ik dynamischer. Op de Klaverweide
zitten jongeren met een ernstig verstandelijke
beperking met gedragsproblematiek tot
aan een lichte verstandelijke beperking en alles
wat er tussen zit. Jongeren met stoornissen op
het gebied van autisme, hechting en zeldzame
syndromen, dat vraagt om een heel specifieke
bejegening. Je moet goed kunnen schakelen tussen
de verschillende niveaus. We willen kinderen
en jongeren zoveel mogelijk laten ontwikkelen,
dat vraagt om mensen met levenservaring
en mensenkennis. Kennis van de ontwikkeling
van jongeren, ook zonder beperking, helpt.’
‘We zijn allemaal te gast bij de kinderen die hier
wonen. Als gast bepalen we soms wel waar de
hekjes staan en dat is een ingewikkelde positie.
Je moet zelf goed snappen wat er gebeurt. Aan
de andere kant kijken wij ook naar de juiste
doorstroming van kinderen. We ontwikkelen
breder binnen Esdégé-Reigersdaal een visie op
kinderen en jongeren, samen met andere orthopedagogen
en clustermanagers van kind- en
jeugdclusters.’
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 13

ERVARINGEN
Frank (52, senior-cliëntbegeleider)
Jaren geleden werkte ik in de grafische sector.
Via vrijwilligerswerk bij radio Oor raakte ik betrokken
bij Esdégé-Reigersdaal. Wat mij erg aantrekt
bij Klaverweide is de grote diversiteit aan
jongeren. Anderen vinden dat misschien lastig,
maar dat is voor mij de reden dat ik met deze
cliëntengroep wilde werken. Voor mij is het complexe
juist interessant, mensen die moeilijk te
lezen zijn maakt voor mij de uitdaging. Vaak zie
je dat cliënten zoeken naar veiligheid; ‘ben je er
voor mij?’ Ik probeer altijd te levelen, de rust te
bewaren en de cliënt serieus te nemen. Bij Klaverweide
is het jeugdige een uitdaging. Jongeren
die zich nog moeten ontwikkelen. Ze komen
hier vanaf 12 jaar, in principe tot aan 18 jaar,
maar uitstromen is niet altijd makkelijk. Daarnaast
zitten hier de ouders of verwanten er vaak
heel dicht op, die zijn enorm betrokken. Soms
staan ze letterlijk en figuurlijk in de keuken. Dat
vraagt veel afstemming omdat ook niet altijd
zeker is wat wel of niet goed is voor een kind.’
‘De Klaverwiede is een leuke plek om te werken.
Toch is er een groot verloop geweest, waardoor
we vaak met invalkrachten werkten. Dat gaat nu
langzaam beter. Er komt meer rust. Met de juiste
mensen op de juiste plek. Aan de doelgroep ligt
het niet. Ik vind het heel leuk om aan de ontwikkeling
van de Klaverweide mee te werken. We
maken hier tijd om met elkaar zaken te bespreken,
je wordt niet zomaar in het diepe gegooid.
En ik werk hard aan het contact met de cliënten,
dat is niet altijd even makkelijk, maar dat is de
uitdaging.’
Sam en Frank
Anna
Anna (18, bewoner)
Anna woont nu drie jaar op de Klaverweide.
Daarvoor woonde zij tweeënhalf jaar bij de
Blauwe Reiger in Bergen. Daar komt ze nog
regelmatig om vrijwilligerswerk te doen. ‘Ik
ben blij met mijn appartement hier, met een
eigen badkamer en een eigen keuken, dat is
echt chill. Eigenlijk veel te luxe. Ik wil nu zelfstandig
gaan wonen, samen met een vriendin,
maar het is heel moeilijk om een passende woning
te vinden die net zo mooi is als hier.’ Anna
heeft niet zoveel met de andere bewoners van
de Klaverweide, die hebben een heel andere
leeftijd, andere interesses en zijn veel minder
zelfstandig. Ze moppert dan ook: ‘In het begin
had ik nog een vriendin die hier ook zat, die is
weg nu. Negen van de tien keer blijf ik liever
op mijn kamer. Ik vind het wel fijn als een begeleider
mij erbij haalt als ze samen thee drinken,
dan word ik weleens vergeten, dat vind ik
slordig. Ik ga niet zelf elke vijf minuten kijken
of er thee gedronken wordt. Met sommige begeleiders
klikt het, met andere minder. Ik denk
dat de Klaverweide beter is voor mensen die
meer begeleiding nodig hebben. Ik kook zelf,
maak mijn eigen ontbijt. Soms eet ik wel met
de groep, als ze iets lekkers eten en als mijn
kookgeld op is,’ besluit Anna met een voorzichtige
glimlach.
14 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ERVARINGEN
Sam (15, bewoner)
Sam woont sinds anderhalf jaar op Klaverweide.
Al toen hij een jaar was kon hij niet meer thuis
wonen. Hij woonde eerst in pleeggezinnen en op
een andere woongroep waar het niet zo fijn was.
‘Ik zat daar niet zo lekker in mijn vel, ik kan niet
zo goed vertellen waarom niet. Mijn tante heeft
toen gezocht naar een andere groep. Ik heb hier
een beetje meegedraaid en gepraat met iemand
die mij zou gaan begeleiden. Dat vond ik leuk.
Een gezellige sfeer. Ik heb wel een andere begeleider
gekregen, daar gaat het ook goed mee.
Soms hebben we wel ruzie, dan ben ik het met
dingetjes niet eens, maar we lossen dat altijd
weer op. Ik kan hier goed laten zien wat ik allemaal
kan, veel mensen snappen mij hier wel.’
Sam vertelt hoe zijn dag er gewoonlijk uitziet:
‘Doordeweeks ga ik naar de praktijkschool met
de bus, ik sta gewoon zelf op, zet zelf de wekker.
We ontbijten vaak samen, soms samen met meer
groepen. In de avond eten we ook samen. Elke
dinsdag om 9.00 uur in de ochtend zet ik een video
online op mijn Youtubekanaal (Samofzoo,
red.), over alle leuke dingen die ik meemaak. In
het weekend werk ik bij de Vomar. Verder ga ik
met vrienden gamen of video’s maken. Ik heb
wel een dagprogramma met elk uur allemaal
dingen die ik kan doen, dan kan ik kiezen. Ik
wil veel dingen op een dag doen. Ik kan ook naar
buiten, als ik het maar wel even vertel. De Klaverweide
staat in een gezellige wijk. Veel mensen
kennen mij omdat ik Youtubefilmpjes maak. Ik
wil een bekende Youtuber worden en later een
eigen huis kopen, dat gaat wel lukken.’
Noah (19, bewoner) en zijn vader Marc
Noah woont nu zeven jaar bij de Klaverweide.
Thuiswonen ging niet goed, er was te weinig
structuur. Met zijn beperking -Noah heeft het
Smith-Magenis Syndroom- heeft Noah juist veel
structuur nodig. Zijn vader Marc vertelt dat het
heel goed met Noah gaat sinds hij bij de Klaverweide
woont: ‘Het was heel moeilijk om een
goede plek te vinden. Als je twaalf jaar bent is er
bijna niks in Nederland. We waren blij dat hij bij
de Klaverweide terecht kon. Het was heel moeilijk
om de stap te zetten, maar voor hem is het
beter, dat gaf de doorslag.’ Noah vertelt luid en
duidelijk: ‘Eerst ben ik een keer komen kijken.
Dat was op mijn verjaardag. Ik had taart meegenomen.’
Marc vult aan: ‘De huiselijke sfeer hier
sprak mij aan, hier zou ik ook wel kunnen wonen.
En als het voor mij goed is, dan is het voor
hem ook goed.’ Noah vertelt verder: ‘Ik ga vaak
fietsen, samen met iemand, met een begeleider.
We spelen vaak spelletjes. Alles is heel leuk hier.
Ook naar mijn werk ga ik met de fiets.’ Noah
Beeld door Cor
Marc en Noah
werkt op de werkplaats, waar hij onder andere
inpakwerk doet en hout bewerkt. ‘We eten altijd
samen, soms help ik met koken. Met groente
snijden. We hebben een kok. Ik ben fan van de
kermis. Daar ga ik heel graag naartoe. En ik zit
veel op de iPad, filmpjes kijken, spelletjes spelen,
muziek luisteren, House en Techno.’ Marc:
‘Hij vertelt een mooi verhaal. Maar het is natuurlijk
niet allemaal zo zonnig. Om goed met Noah
om te gaan heeft een begeleider kennis en ervaring
nodig, het is heel complex. Hij heeft een
half jaar nodig om aan iemand te wennen, dus ik
hoop wel dat er weer meer ervaren vaste begeleiders
komen. Maar daar is ook geld voor nodig, er
moet echt meer geld naar de zorg.’ Noah wil tot
slot nog iets zeggen: ‘Ik heb een nieuwe bril. Nu
zie ik alles weer goed.’ ■
Deze verhalen stonden eerder in Bladeren,
Bladeren is het magazine van Esdégé-Reigersdaal
vol prachtige verhalen van cliënten, begeleiders,
verwanten en medewerkers. Het gratis
magazine verschijnt 3 x per jaar.
Meer info en eerdere edities vind je op
www.esdege-reigersdaal.nl/magazine/
Bij Esdégé-Reigersdaal vind je ondersteuning aan kinderen,
jongeren en volwassenen met een:
• Lichamelijke beperking
• Niet aangeboren hersenletsel (NAH)
• Licht verstandelijke beperking (LVB)
• Verstandelijke beperking (VB)
• Ernstig verstandelijke beperking (EVB)
• Ernstig meervoudige beperking (EMB)
• Chronische en progressieve ziekte
• Bijkomende psychiatrische beperking of autismestoornis
Esdégé-Reigersdaal ondersteunt deze mensen op een
manier die past bij wat zij nodig hebben Zij ondersteunen bij
wonen, (aangepast) werk, dagactiviteiten, vrijwilligerswerk,
onder wijs of vrije tijd. In alle plaatsen in de bovenste helft van
Noord-Holland.
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 15

INTERVIEW
Ontwikkelingen in het d
over autisme in Noord-
Terugblikken met Linda Rollenberg
Of ze ooit echt zal stoppen met werken
met en voor de autistische community weet
ze niet, waarschijnlijk niet. Maar dit jaar
stopt ze wel met haar coördinatorschap in
Zaanstreek-Waterland. Een interview met
Linda Rollenberg, al bijna 25 jaar betrokken
bij zorg en (zelf)organisatie rondom autisme.
Door Tabitha van den Berg
Wat deed je voordat autisme op je pad
kwam?
‘Ik werk sinds 2000 met en voor mensen
met autisme. Daarvoor deed ik
promotieonderzoek als pedagoog
naar communicatie in taal en gedrag
van kleuters. Daar nog voor was ik
psychiatrisch verpleegkundige, dus
mijn zorgcarrière bestaat meer dan
veertig jaar. Achteraf denk ik dat
autisme ook al speelde bij sommige
mensen die ik daarvoor behandelde
in de psychiatrie, en ook bij sommige
kleuters in mijn onderzoek. Met de
kennis van nu, weet ik dat autisme
ook in mijn gezin van herkomst
speelde. Mijn broer en verschillende
neven hebben trouwens de diagnose
autisme. Vroeger kende men die diagnose
niet echt. Mijn vader was bijvoorbeeld
een bijzonder figuur met
heel bijzondere eigenschappen. Geen
makkelijke man, met veel regeltjes
voor zijn gezin om – voor hem – het
overzicht te houden. Dus misschien
is het geen toeval dat ik in dit werk
beland ben. Ik heb me overigens ook
heel erg gekoesterd gevoeld thuis.
Mijn moeder was een heel warme
vrouw, en tussen de regels en structuur
door werden er ook veel kaartspelletjes
gespeeld thuis. Ik ben ook
mantelzorger geweest voor mijn vader
tot op hoge leeftijd en dat ging prima.
Ik heb als dochter in zo’n gezin leren
zorgen en vertalen.’
Dus jouw gezin heeft je mede gevormd tot
wie je bent als professional. Van welke ontwikkelingen
in de autismezorg ben je getuige
geweest?
‘25 jaar geleden waren de wachtlijsten
al een groot probleem. Dat is er
de afgelopen decennia niet beter op
geworden. Maar er zijn ook positieve
ontwikkelingen. Er was begin 2000
amper aandacht voor autisme onder
volwassenen binnen de GGZ. Die eerste
jaren mocht ik vol aan de bak als
trainer eerst binnen de GGZ NHN, later
bij de RIBW (Regionale Instelling
voor Beschermd Wonen, nu opgegaan
in Leviaan), zodat al het personeel wat
leerde over autisme. Toen kwamen
ook de aandachtsfunctionarissen autisme,
en later volgde zelfs de autismekliniek.
Nu ligt autisme weer meer
bij de wijkteams. Ik denk dat bij die
overgang van autismespecialisten naar
wijkteams wel kennis verloren gegaan
is.
Er is nu veel meer kennis over autisme,
na de introductie van de prikkelverwerking
binnen de diagnose in de
DSM V is er een inhaalslag gaande in
de diagnose van autisme bij vrouwen.
Er is veel meer bekend en er komen
meer passende theorieën, bijvoorbeeld
over het ‘double empathy problem’
Een positieve ontwikkeling is ook de
komst van de ervaringsdeskundige.’
Wat is de meerwaarde van ervaringsdeskundigen
volgens jou?
‘Ik denk dat je het gevoel van wat het
betekent om autisme te hebben, niet
kunt overbrengen als niet-autistische
professional. Ik heb vanaf het allereerste
begin altijd iemand met autisme
meegenomen naar mijn trainingen,
zodat ze hun eigen verhaal konden
vertellen. Inclusiviteit of samen met
de mensen met autisme, is voor mij
altijd heel logisch geweest.’ De eigen
verhalen komen binnen bij de professionals,
niet zelden zaten de professionals
met open mond te luisteren naar
de levenservaringen van de autistische
mens. Ik word daar nog steeds over
aangesproken door professionals die
ruim 10 jaar geleden bij de trainingen
aanwezig waren.’
Waar ben je het meest trots op?
‘In 2008 ben ik bij de RIBW gaan werken,
en daar hebben we echt heel veel
kunnen bereiken bij het realiseren
van speciale woon-, leer- en werkplekken
voor autistische jongeren.
We hadden de tijd mee, maar hebben
daardoor zulke mooie plekken kunnen
realiseren. En dat heeft geholpen
16 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

INTERVIEW
enken
Holland
om heel veel mensen die eerst vastgelopen
thuis op de bank zaten, toch
een echte plek te geven. Daar doe ik
het voor.
Het toetje op de RIBW-taart waren
wel de reizen met de jongeren naar
de Weissensee om te schaatsen. Drie
jaar achter elkaar zijn we samen op
reis gegaan met de trein en het vliegtuig
en dan maak je van alles mee. Ik
weet nu bijvoorbeeld alles over hedonisme
omdat er een jongen alleen kon
schaatsen als hij mocht filosoferen op
de schaats. Hij hield het 90 km vol.
Er was ook een jongeman bij die heel
goed kon schaatsen maar er was het
eerste jaar afgesproken om 50 km te
schaatsen dus toen hij als eerste over
de streep ging trok hij zijn schaatsen
uit en ging naar het hotel; hij had met
gemak de 100 km kunnen halen.
Ik ben ook ontzettend trots op het
Zaans – en nu ook het IJmonds en Waterlands
– Autisme Loket. Het heeft
veel energie en geduld gekost, maar
die inloopspreekuren met professionals
én lotgenoten staan als een huis,
en draaien op autistische vrijwilligers,
vanuit gelijkwaardigheid.’
Wat wens je de sector toe?
‘Ik hoop om eerlijk te zijn dat de diagnose
verdwijnt uit de DSM (Diagnostic
and Statistical Manual of Mental Disorders;
het handboek voor het diagnosticeren
van psychische stoornissen). Autisme
is geen ziekte maar een andere manier
van denken. Op het vlak van bewustwording
hebben we nog wel een
lange weg te gaan. Er moet aandacht
zijn voor de talenten en kwaliteiten
van anders denken, én aandacht voor
de mensen die in dat anders-zijn een
ontwikkelingsstilstand oplopen. Zelfs
trauma's, waardoor mensen niet kunnen
groeien. Omdat de wereld, zeker
op school, (nu) vaak niet om kan gaan
met dat verschillende denken.’ Ik
wens school- en werkervaringen waar
niet gepest zal worden. Autistische
mensen hebben veel, heel veel (mini)
trauma’s mee gemaakt, omdat ze vaak
kwetsbaar zijn.’
Heb je nog tips voor mooie boeken over autisme?
‘Een van de mooiste boeken die ik ooit
las, was het boek Daglicht, een roman
van Marion Pauw. Het autisme spat er
niet vanaf, maar het anders denken
van de autistische buurman wel. Een
heel liefdevol portret. Ook een mooi
boek vind ik Het wonderbaarlijke
voorval met de hond in de nacht van
Mark Haddon, eindelijk een alternatief
voor de film Rain Man. En Het Rosie
project van Graeme Simsion, ook
heel herkenbaar als je zelf in de academische
wereld hebt gewerkt!’ Een
echte doorbraak voor vrouwen met
autisme was toch wel de autobiografische
roman van Judith Visser, Zondagsleven.
En naast boeken zijn er tegenwoordig
ook vele podcasts te vinden
die het luisteren waard zijn.’
Wat ga je hierna doen?
‘Graag wil ik de komende jaren mijn
ruime ervaring doorgeven aan (jonge)
hulpverleners. De relatie aangaan
met autistische mensen is er één van
geduld en goed luisteren naar wat de
ander bedoeld, soms als tolk/vertaler
fungeren, en altijd checken of je echt
snapt wat de ander bedoeld. Het creatief
out-the-box denken meer in het
daglicht brengen en samen plezier
maken is uiteindelijk het doel van een
goed contact samen. Mensen die anders
denken, doen er toe!’ ■
FOTO: COEN HAMELINK
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 17

ORGANISATIE
FOTO: TALITA SCHIFFER
18 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ORGANISATIE
Zingeving en werk
samen op
ontdekkingstocht
In de wereld van de kunsten
Meer zijn dan alleen dagbesteding en een plek bieden
voor persoonlijke ontwikkeling op het eigen niveau van
de deelnemer. Samen een antwoord formuleren op de
vraag van de deelnemer, dat is wat Talitha Schiffer
doet. Zij is kunstenaar en coördinator van ontwikkelplek
Kunstschool Artiance in Alkmaar.
De verhalen van de kunstenaars en hun werk zie je in dit
blad op verschillende plekken terugkomen.
Allereerst een feitenvraag: hoeveel deelnemers bij
Artiance zitten er op het autismespectrum?
‘Ongeveer 75 procent. De diversiteit aan deelnemers
is groot, van moeilijk lerend tot hoogbegaafd.
Maar er zijn ook mensen met niet-aangeboren
hersenletsel, of mensen met trauma in
combinatie met een andere diagnose.’
Hoe gaat dat samen in één groep?
‘Als je er simpel over nadenkt dan denk je misschien:
“Jeetje, niet te doen zoveel verschillen.”
Maar we werken heel erg vanuit veiligheid.
Vanuit respect voor elkaar een ruimte creëren
waarin iedereen zichzelf kan zijn. Als mensen
door een moeilijke periode gaan, dan vragen we
daar begrip voor bij andere deelnemers die daar
misschien last van hebben, of zich gaan irrite-
ren. En meestal lukt dat. Die snappen, als ik niet
goed in mijn vel zit, kan ik ook lelijk doen. Dus
na een uitglijder, of een periode van vastlopen,
zoeken we toch altijd naar nieuwe kansen. Soms
zijn daar goede gesprekken voor nodig. We zijn
steeds aan het bouwen aan relaties, ook als er
een keer iets niet goed gaat.’
Het gaat dus om veel meer dan kunst alleen, jullie bouwen
echt aan een gemeenschap?
‘Dat klopt. We werken met verschillende leerjaren.
We mengen de groepen soms ook bewust.
Dat levert dan weer een heel andere ervaring op.
Werk je normaal in een heel rustige groep “autisten”,
en er komen ineens een paar wat drukkere
“onruststokers” bij, dan ontstaan er heel
interessante dingen qua groepsdynamiek, en dat
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 19

ORGANISATIE
Beeld door Sterre
Beeld door
Maartje
is ook goed. Je leert elkaar kennen. Het is oké dat
je niet met iedereen beste vrienden wordt, maar
je leert zo wel je tot elkaar te verhouden, met
respect. De ideale samenleving bestaat niet, maar
we streven er wel naar om hier iets heel moois te
bouwen samen.’
Kunstschool Artiance:
voor persoonlijke ontwikkeling in de kunst
De kunstschool is een ontwikkelingsgerichte dagbesteding
voor mensen met beeldend talent. Een team van professionals
in de kunst begeleidt gemotiveerde mensen vanaf
zeventien jaar bij hun creatieve en persoonlijke ontwikkeling.
Deelnemers leren te vertrouwen op hun eigenheid en uitdrukking
te geven aan hun gevoelens en kijk op de wereld, op een
kunstzinnige manier. Wij geloven dat ieder mens creatief is.
Vanuit de kunst wordt er tevens gewerkt aan flexibiliteit, oplossingsgerichtheid
en zelfkennis. Dit zijn vaardigheden waar
je ook buiten het atelier iets aan hebt.
Wat gebeurt er na vier jaar, als de opleiding klaar is?
‘Sommige mensen blijven “hangen”, die blijven
komen naar het Werkatelier. Het stopt niet
na die vier jaar scholing. Vanaf het derde jaar
gaan mensen stage lopen. In die periode gaan
ze nieuwe uitdagingen aan in de buitenwereld.
Dan gaat iemand bijvoorbeeld stage lopen bij
podium Victorie in Alkmaar, in de muziekwereld.
We werken samen met job- en re-integratiecoaches
om te kijken welke weg we kunnen
bewandelen, en welke volgende stap er gezet
kan worden. Soms is dat ook én én. Dus één dag
op het werkatelier, en ook ergens anders verder
ontwikkelen.’
Waar komen mensen zoal terecht na het afstuderen
aan de Kunstschool?
‘Sommige mensen stromen door naar een werkervaringsplek,
soms zelfs bij ons in de organisatie,
om te wennen aan gangbare werkdruk en
te ontdekken wat haalbaar en passend is. Een
ander gaat niet verder richting de kunst, maar
gaat verder in de ICT-branche. Er zijn ook mensen
die echt de passie en het talent hebben om
iets te gaan doen in de kunstenwereld. De uit-
20 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ORGANISATIE
We zijn aan het nadenken
over een inclusief
kunstenaarscollectief
waarin kunstenaars met
én zonder beperking
kunnen samenwerken en
samen exposities kunnen
maken.
Beeld door David
daging is wel dat veel werk in de creatieve en
cultuursector op zzp-basis gaat. Veel begeleiders/
jobcoaches zijn daar nog niet echt in thuis. De
gemeente stuurt ook meer richting uitstroom in
loondienst, terwijl voor sommige mensen met
autisme misschien het ondernemerschap best
haalbaar is. Bijvoorbeeld als webredacteur of
ontwerper.’
Zeventig procent van de mensen met autisme met
een normale tot hoge intelligentie heeft geen betaald
werk, terwijl ze dat wel zouden willen. Wat is je
droom voor de deelnemers van de Kunstschool de
komende jaren?
‘Ja, dat herken ik. Wij zouden ook wel meer willen
doen in het creëren van werkplekken met
meer contacten met de buitenwereld. Bijvoorbeeld
via een Kunstuitleen of een winkel. Het
lastige is: hoe maak je daar een “businesscase”
van? En ik vraag me ook af of ik dat wel moet
willen, want commerciële druk, en werken met
harde deadlines, is meestal niet goed voor het
proces van kunst maken. En al helemaal niet
voor onze kunstenaars. Maar ik zou wel heel
graag willen dat er meer aandacht en waardering
komt voor de kunst van onze mensen. We
zijn aan het nadenken over een inclusief kunstenaarscollectief
waarin kunstenaars met én
zonder beperking kunnen samenwerken, verhalen
vertellen en samen exposities kunnen maken.
Kunst is een middel om mensen te verbinden
en thema’s op de agenda te zetten.’
Wat kunnen mensen in de buitenwereld leren van
jullie kunstenaars? Wat leren jullie als docenten van de
studenten?
‘Ik ben keer op keer onder de indruk van de
moed van de mensen met wie ik werk. Zij hebben
allerlei problemen in het dagelijks leven
waar ik me niet bewust van ben. Zij zijn gewend
om om te gaan met beperkingen en vinden
steeds opnieuw manieren om daarmee om
te gaan. Daar kunnen wij echt van leren. Als je
kijkt naar bijvoorbeeld klimaatverandering, dan
hebben wij allemaal te leren leven met nieuwe
beperkingen; we moeten afkicken van de mateloosheid.
Het leven leren vormgeven met minder,
en daar tevreden mee zijn. Dat is echt iets
waarover de studenten van de Kunstschool ons
elke dag weer iets kunnen leren!’ ■
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 21

BOEKRECENSIE
Autisme en prikkels:
vrienden of vijanden?
Het boek heet Autisme en zintuiglijke problemen en dat is
precies waar dit boek over gaat. Mensen die een vorm van
autisme hebben, hebben vaak een ingewikkelde relatie met
prikkels. Soms zijn er te veel prikkels aanwezig en soms te
weinig. Dit zorgt voor allerlei verschillende symptomen:
geluiden komen te hard binnen, hoofdpijn, de ogen
dichtknijpen, verveeld raken, angstig worden of duw- en
trekspelletjes starten.
Dit boek wordt aangeraden door
Rosanne R., werkzaam als orthopedagoog
bij Parlan op de JGGZ Poli
(Jeugd-GGZ). Al jarenlang verdiept
zij zich in wat prikkels met kinderen
en jongeren doen en hoe je met prikkels
kunt samenwerken in plaats
van ze te ervaren als tegenstander
of zelfs als vijand. Ze heeft in de
praktijk meerdere malen gezien en
ervaren dat door dieper in te zoomen
op de gevoeligheid van de negen (!)
specifieke zintuigen meer balans
kan ontstaan bij kinderen en jongeren
met autisme. Dit boek geeft
meerdere aanknopingspunten om
specifieker te kijken naar over- en
onderprikkeling. Twee begrippen die
in de praktijk vaak erg op elkaar lijken.
Soms ligt het voor de hand om
alle prikkels te vermijden als er bij
Disclaimer:
De tips in dit boek zijn geen wondermiddelen.
Werken met dit
boek kan een zoektocht starten
waarbij je gaat onderzoeken en
uitproberen. Doe dit zo nodig
met een therapeut/begeleider
die ervaring heeft met dit onderwerp.
Vaak zijn ergotherapeuten
gewend om op deze manier naar
zintuigen te kijken.
een kind sprake lijkt te zijn van overprikkeling,
terwijl er eigenlijk sprake
is van (gedeeltelijke) onderprikkeling.
Het lijkt voor de hand liggend prikkels
te vermijden. De zintuigen die
veel prikkels nodig hebben, krijgen
dan echter ook niets meer binnen en
dat kan de symptomen van overprikkeling
doen toenemen. Daardoor
lopen we misschien de sleutel tot de
‘oplossing’ mis. Zo kan je in een vicieuze
cirkel terechtkomen van overen
onderprikkeld zijn.
In dit boek worden geen vijf, maar
negen zintuigen onderscheiden:
1. tast,
2. reuk,
3. smaak,
4. zicht,
5. gehoor,
6. lichaamsbewustzijn,
7. evenwicht,
8. honger/dorst/vermoeidheid
opmerken en
9. warmte/kou opmerken.
Door per zintuig te kijken of er sprake
is van onderprikkeling (hyporesponsiviteit)
of overprikkeling (hyperresponsiviteit)
kan er dieper en kritischer
gekeken worden naar welke prikkels
nu het best vermeden of opgezocht
kunnen worden. Voor het kind of de
jongere kan er met behulp van het
boek een persoonlijk ‘prikkelprofiel’
worden opgesteld, waarmee beter
beoordeeld kan worden wanneer
en hoe welke prikkels opgezocht of
juist vermeden moeten worden. Zo
ontstaan er minder vaak momenten
van onderprikkeling en overprikkeling
en dat betekent: meer ontspanning,
minder stress en meer gevoelens van
controle en autonomie! En bovenal:
weer vrienden worden met prikkels
en met ze samenwerken.
Ben je benieuwd naar wat dit praktische
boek voor jouw cliënten of
jou kan betekenen? Het zit vol met
praktische tips en aanpassingen die
gemakkelijk zijn toe te passen binnen
het dagelijks leven.
Te bestellen via internet of bij jouw
plaatselijke boekhandel: €40, 95
Berckelaer-Onnes, I. van, Degrieck, S.
& Hufen, M. (2017). Autisme en zintuiglijke
problemen. Boom.
22 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ADVIES
ZOMAAR EEN
GESPREK
met een meisje van dertien jaar
Door Sineke Zutt
Voor het magazine heb ik tijdens een van de therapeutische sessies
met Eva* een gesprek gevoerd over wat haar nu helpt om te gaan
met alle prikkels om haar heen.
Vooral naar school gaan is moeilijk.
Er zijn veel mensen en veel geluiden.
Daarnaast begrijpen niet alle jongeren
haar. Ze voelt zich vaak gepest.
Eva heeft geleerd om zich meer af
te sluiten voor prikkels, maar heeft
ook manieren geleerd waardoor ze
de prikkels beter kan verwerken. Ze
hoopt dat ze door deze te delen ook
andere jongeren met autisme kan
helpen.
Dingen die kunnen helpen bij (dreigende)
overprikkeling:
het is minder belangrijk om begrepen
te worden. Er zit meer afstand tussen.
Ze legt uit dat het via de chat
makkelijker is om excuses te maken,
maar ook makkelijker om afscheid te
nemen. Via de chat kan ze beter haar
grenzen aangeven en voelt ze minder
de afwijzing van de ander.
ben vaak grote ogen en de animaties
zijn vaak intens. De films zijn een
inspiratie voor een fantasiewereld
die Eva zelf kan creëren. Hierin kan
Eva zelf bepalen wat er gebeurt en
daarom is het een fijne wereld om
naartoe te gaan.
1. Muziek luisteren via YouTube Music.
Eva vindt het fijn dat er ook filmpjes
bij zijn en ze kan zelf kiezen welke
muziek ze aanzet. Ze wordt hier rustig
van, maar ook nare gedachtes
verdwijnen naar de achtergrond.
2. Roblox en Minecraft spelen. De
spellen werken kalmerend en Eva
heeft meer controle op wat er gebeurt.
Daarnaast vindt Eva het heel
leuk om via de spellen te chatten met
vrienden. Het is minder persoonlijk en
3. Via Twitch kijken naar live streamers.
Mensen filmen zichzelf terwijl
ze een spel spelen, bijvoorbeeld Minecraft.
Tegelijk kan je met de vlogger
chatten. Ook kan je met andere mensen
die kijken chatten. Ook hier voelt
Eva zich betrokken en geliefd.
4. Anime. Anime is Japanse animatie
in de vorm van films. De figuren heb-
5. Dieren. Eva heeft een grote liefde
voor dieren, bijvoorbeeld katten. Ze
vindt het fijn met dieren en knuffelt
ze graag. Tegelijkertijd vraagt een kat
niet veel van Eva; katten hebben haar
niet per se nodig, maar vinden het fijn
om bij je te zijn. Daarnaast kunnen
de katten niet praten, waardoor er
ook niet iets naars gezegd wordt. Het
knuffelen met katten zorgt er ook
voor dat Eva kalmeert.
*Eva is een gefingeerde naam.
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 23

ERVARINGEN
WAT
PAST ?
Groeien met
huishoudelijke hulp
Door Marvin Scheffer
Marvin werkt als ervarings deskundige coördinator bij
Ervaringskennis centrum Pleq. Een nieuw initiatief in de
Zaanstreek. Pleq is een initiatief waar aanbod voor het ontwikkelen
en delen van ervaringskennis gedeeld wordt. Het is een platform
waar organisaties en individuen hun aanbod kunnen aanbieden,
elkaar kunnen aanvullen en zich met elkaar kunnen verbinden.
24 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ERVARINGEN
Ik heb mijn leven aardig op de rit. Ik woon in een mooi
huis, ben getrouwd met een lieve vrouw, heb fijne mensen
om me heen en ik heb een baan die op m’n lijf geschreven
is en ik zit over het algemeen goed in mijn vel. Een ideaal
plaatje zou je zeggen.
Ondanks dat alles goed loopt, blijft het hard werken. Alles
draait om balans en stabiliteit. Elke activiteit is voor mij
een afweging van kosten en baten. Ik vraag mezelf geregeld:
Hoeveel energie kost het mij en wat levert het mij
op? Elke aanpassing in mijn gewone dagritme plan ik
zorgvuldig terwijl ik een buffer reserveer voor het onverwachte.
Een vaardigheid die ik gedurende mijn leven
steeds verder ontwikkeld heb. Want wat ik nu mijn leven
noem, was vroeger overleven. En zelfs dat was op sommige
momenten te moeilijk.
Na een lange periode van doodsgedachtes, opnames, behandelingen,
diagnoses en een legertje aan hulp verleners,
ben ik op mijn twintigste begeleid gaan wonen. Pas toen
had ik écht de ruimte om te leren over mezelf. En dat ging
niet zonder slag of stoot. Ik was continu aan het worstelen
tussen dingen zelf doen en hulp nodig hebben van anderen.
Net als de begeleiders om mij heen. Ik was koppig,
maar de standaardtheorieën pasten ook niet goed bij mij.
De ‘toverwoorden’ zelfregie en zelfredzaamheid werkten
onzekerheid en faalervaringen in de hand. Zelfregie staat
voor zelf keuzes maken en weten wat de juiste stappen
zijn. Zelfredzaamheid staat voor de vaardigheid om voor
jezelf te zorgen. Ik wou bijvoorbeeld zelf mijn huishouden
doen (zelfregie). Enerzijds omdat vrijwel elk deel van
mijn leven gelinkt was aan zorg en hulpverlening en ik
mijzelf een ‘loser’ vond als ik dit ook al niet zou kunnen.
Anderzijds omdat mij verteld is dat als ik niet mijn eigen
huishouden kan doen, ik ook niet op mezelf zou kunnen
wonen. Ik had ook de vaardigheden om het huishouden
te doen (zelfredzaamheid). Ik wist hoe je ramen moet lappen,
de was moet doen, gezond moet eten, enzovoorts.
Toch lukte het me niet. Tot frustratie van mezelf en de begeleiders.
Later leerde ik twee belangrijke lessen hierover. De eerste
is dat iedereen uniek is en dat niet elk model of elke methodiek
past bij iemand. De tweede is dat maatwerk niet
betekent dat je het wiel elke keer opnieuw moet uitvinden.
De modellen en methodieken werken, je moet alleen
de juiste vinden en nog belangrijker: deze op de juiste manier
inzetten. De principes van zelfregie en zelfredzaamheid
leken voor mij jarenlang niet te passen. Maar dat
komt omdat het alleen werd toegepast op mijn zichtbare
gedrag. De reden dat het huishouden niet lukte kwam niet
door luiheid of onwil (wat een deel van de begeleiders wel
dacht), maar omdat het mij bakken met energie kostte.
Voor mij was het niet vanzelfsprekend en over elke volgende
stap moest ik nadenken. Elke actie, elk schakelmoment
en de gehele planning wanneer wat precies moest,
waren elke keer een puzzel. En ik had destijds geeneens
door dat ik hier zoveel mee bezig was. Het meewegen van
kosten en baten, in mijn geval hoeveel energie iets kost,
zou wat mij betreft dus een mooie toevoeging zijn op zelfregie
en zelfredzaamheid.
Ik had de motivatie en de kennis, maar niet de energie
voor het huishouden. Dit maakte dat ik onbewust ging uit-
Beeld door saskia
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 25

ERVARINGEN
stellen en afstellen om mijn energie te bewaren. Maar de
frustratie en het piekeren hierover kostten me ook energie.
Ik moest dus wel hulp krijgen hiermee en dit werd
dan ook als voorwaarde gesteld toen ik eenmaal een individuele
zorgwoning kreeg toegewezen. De manier waarop
dit ging heeft me veel gebracht en ik heb hiervoor ook
een eigen ‘model’ bedacht dat ik wil delen aan de hand
van dit voorbeeld.
hielp me om een ritme en volgorde te ontwikkelen in de
verschillende taken.
In het midden staat ondersteunen. Het geven van tips en
adviezen, het voorbereiden en nabespreken van telefoontjes
of afspraken en het verschaffen van informatie.
Na een paar weken begon mijn begeleidster wat ‘ongevraagd
advies’ over het huishouden te verwerken in onze
gesprekken. Als ze dat meteen had gedaan, zoals veel van
haar voorgangers, dan was ze me kwijt geweest. Maar het
vertrouwen groeide en ik stond er steeds meer voor open
om het huishouden efficiënter te laten verlopen. Niet voor
alles, ik bleef het vaak genoeg gewoon op mijn eigen manier
doen en dat was prima. Die ruimte was er.
Het begint met de fundering: Zelf laten doen en ontdekken.
Hier is vertrouwen voor nodig, maar ook optimisme,
hoop en presentie.
Mijn koppigheid maakte dat ik mijn begeleidster aan het
begin eigenlijk niets liet doen. We kwamen tot het compromis
dat zij ging strijken. Dit deed ik zelf nooit en ik
vond het ook niet echt nodig. Maar als ik haar daar blij
mee maakte, prima toch? Tot op zekere hoogte hielp haar
aanwezigheid om niet meer uit te stellen. Ik had een vast
moment in de week om zelf het huishouden te doen en er
werd niets opgedrongen of geforceerd. Hierdoor kreeg ik
de rust om later ook open te staan voor meer hulp.
De volgende laag in de piramide is coachen. Vragen stellen
zonder oordeel. Oprecht nieuwsgierig zijn en hopelijk
zo iemand zelf tot een antwoord te laten komen. Iemand
zijn of haar verhaal laten doen zonder iets te moeten oplossen.
Mijn begeleidster en ik maakten in de tijd samen altijd
een praatje, wat voor mij een fijne vorm is van het luchten
van mijn hart. Ze was oprecht nieuwsgierig en enthousiast.
Ook kon ze tijdens het strijken observeren hoe
ik mijn huishouden deed. Wanneer ik weer eens stilstond
in de kamer omdat ik niet wist wat de volgende stap was,
De vierde trede is die van het samenwerken. Wanneer zelf
doen en ontdekken, coachen en ondersteunen niet voldoende
blijken te zijn, dan pas steek je de handen uit de
mouwen en doe je het samen. Dit kan door een taak samen
op te pakken en door taken te verdelen.
Ook dit deel sloop er een beetje in na een paar maanden.
Wanneer ze de volgende wasmand aan was uit de droger
ging halen, riep ze vanuit de badkamer: ‘Zal ik meteen de
volgende was er even in doen?’ Of wanneer het strijkwerk
klaar was en ik nog stond af te wassen, ging ze ‘de tijd nog
even opvullen’ en hielp ze me mee. Dit groeide uit naar
steeds meer tot ik haar uiteindelijk dingen liet doen zonder
dat ze hoefde te vragen of het ‘mocht’.
vroeg ze wat ik wou met de afwas. Wat maakte dat ik
daaraan ging beginnen. Ook vroeg ze meer algemene vragen,
bijvoorbeeld hoe ik het huishouden voor me zag. Het
Pas als laatste komt overnemen aan bod. Hier vraag je je
af wie je nou precies helpt. Jezelf om je werk efficiënt en
snel te doen? Of je cliënt die door het overnemen op dat
moment niet de mogelijkheid krijgt om te leren?
Tijdens mijn verblijf bij de zorginstelling kwam het vaak
voor dat ik te diep in de put zat om ook maar iets te doen.
Het waren de periodes dat ik mezelf en mijn huis verwaarloosde,
want niemand anders mocht het voor me opknappen.
Maar mijn woonbegeleidster mocht dat wel, met
26 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

Beeld door Angelique
kanttekeningen. Want ik wou het niet zien dat een ander
mijn huis ging schoonmaken, terwijl ik niets deed. Dus
terwijl ik met een andere begeleider een wandeling ging
Dit model is een opbouwende of afbouwende piramide. Je
kan eigenlijk geen stap missen. Terwijl je aan het samenwerken
bent, blijf je die coachende en ondersteunende rol
houden. Zelf pas ik dit model ook toe in mijn werk.
Op het ervaringskennis centrum hebben we een groeiende
voorraad aan zelfhulptools en boeken zodat mensen hun
eigen pad kunnen nemen. Onze cursussen en workshops
staan vol met prikkelende vragen om zelf tot antwoorden
te komen. En bij de zelfregie-activiteiten ondersteunen we
of werken we samen om de activiteit soepel te laten verlopen.
Alleen overnemen doen we eigenlijk niet. Alhoewel,
ik vind het nog steeds lastig om mensen zelf hun koffie en
thee te laten pakken… ■
maken, ging zij aan de slag in het huis. Alleen mocht ze
niets opruimen. De schone was moest op het bed gelegd
worden en de schone vaat op de eettafel.
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 27

ORGANISATIE
Het Zaans
Autisme Loket
Het Zaans Autisme Loket is een warm bad
vol herkenning, erkenning en informatie,
een plek waar je niks hoeft uit te leggen.
Mirjam Flipse (51), coördinator van het Zaans
Autisme Loket (ZAL) vertelt.
‘In 2000 en 2005 ben ik gepromoveerd
tot trotse moeder van twee geweldige
zoons. Beiden ontwikkel(d)en zich
buiten de lijntjes. De jongste is onder
andere gediagnosticeerd met ASS/
Asperger. Na die diagnose ontstonden
er veel vragen. Maar waar kon ik
met al die vragen heen? Wat was er
allemaal en waar vond ik dat? Ook
zocht ik naar herkenning, erkenning,
begrip en tips. Ouders die in hetzelfde
of soortgelijke schuitje zaten en die
je dus niks hoefde uit te leggen. Dat
vond ik voor een deel bij Mama Vita
Zaanstad (een netwerk voor moeders
van kinderen met autisme). Een fijne
plek, maar het was voor mij niet genoeg.
Dat was/is mijn drijfveer achter
het helpen opzetten en verder ontwikkelen
van het Zaans Autisme Loket.
Een fysiek informatie-, ontmoetingsen
steunpunt voor iedereen die privé,
in het werk of tijdens de studie met
ASS te maken heeft.
Het Zaans Autisme Ambassadeurs
Initiatief speelde al langer met ideeën.
Er ontstond een nauwe samenwerking
met de NVA (Nederlandse Vereniging
voor Autisme), ‘de Huiskamer van
Zaanstad’ (inloop van het Sociaal
Wijkteam en GGZ in de Wijk)
en het Autismenetwerk
Zaanstreek-Waterland.
Al snel werd zo een en
ander concreet.
Op 1 september 2020
openden we met een
groepje enthousiaste
ervaringsvrijwilligers
en professionals onze
deuren. Sinds die dag
kunnen bezoekers elke
dinsdag tussen 10.00 en 13.00 uur
binnenlopen voor de meest uiteenlopende
autismegerelateerde vragen,
een luisterend oor of gewoon voor de
gezelligheid. Veel bezoekers ervaren
hun bezoek als een warm bad, vinden
het een verademing dat ze hun verhaal
kwijt kunnen zonder iets uit te
hoeven leggen, zonder zich te hoeven
verantwoorden of verdedigen. Iets
wat ze in het dagelijks leven vaak wel
moeten doen. Er is meteen begrip,
herkenning en misschien nog wel het
belangrijkste… erkenning. Je kunt
gewoon jezelf zijn en… je bent niet
de enige! De sfeer is vaak heel ontspannen
en het gaat echt niet altijd
alleen maar over autisme. Het is een
vrije inloop dus je hoeft geen afspraak
te maken. Dat mag natuurlijk wel als
je dat prettig vindt. Neem ook gerust
iemand mee. Voor de gezelligheid, de
morele ondersteuning, dat extra paar
oortjes. De koffie en thee staan klaar.
We hebben een fijn team vrijwilligers
waar ik ontzettend trots op ben. Mensen
met en zonder diagnose en naasten
van iemand met autisme. Dat zij
geen professionals zijn, maar
uit eigen ervaring weten
waar je het over hebt,
helpt om de drempel
te verlagen. Door de
(h)erkenning voelen
bezoekers zich
vaak sneller op hun
gemak. Regelmatig
horen we: “Eindelijk
iemand die het echt
begrijpt.”
Naast de inloop organiseren we
goedbezochte themabijeenkomsten
en activiteiten. We verzorgen desgewenst
voorlichting en lezingen, veelal
aan professionals die in hun werk
cliënten met (een vermoeden van) autisme
tegenkomen en toch iets meer
willen weten. Verder ondersteunen
we ideeën die ontstaan. Zo is er om
de veertien dagen een koffie-uurtje
voor vrouwen, zijn we bezig met gespreksgroepen
en zijn twee bezoekers
een wandelgroep gestart. And there is
more to come. Zo leuk!
We hebben een ruime sortering aan
folders en flyers die we regelmatig
meegeven. Er ligt een map met een
28 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ORGANISATIE
FOTO: XXX
fysieke sociale kaart op autismegebied.
Ook staat er een groeiende collectie
interessante boeken als inkijkexemplaar.
Door de verbinding met andere
organisaties in de regio op te zoeken
hebben we samen veel kennis, ervaring,
een groot netwerk en korte
lijntjes.
Onze bezoekers hebben verschillende
leeftijden en achtergronden. Mensen
die zelf (een vermoeden van) autisme
hebben, soms met hun begeleider.
Naasten van iemand met autisme.
Ook studenten en professionals komen
kijken wie we zijn en wat we
doen.
Veel bezoekers worstelen al lang
met bepaalde zaken voor ze bij ons
komen. De een heeft een specifieke
vraag. De ander komt voor die kop
koffie, de gezelligheid, dat luisterende
oor. Nog niet meteen met een (hulp)
vraag. Al pratend blijkt die er vaak
wel te zijn. Dat komt vanzelf aan de
orde in gesprek. Bezoekers delen ook
onderling hun ervaringen en geven elkaar
tips. Ik zie zulke mooie gesprekken
en leuke contacten ontstaan.
Onbetaalbaar!
Het soort vragen dat binnenkomt
is heel divers. Over diagnostiek en
behandeling. Waar vind je ondersteuning,
begeleiding, coaching? Wat is
er op het gebied van wonen, werk en
zinvolle daginvulling? Veel bezoekers
lopen vast in hun werk of hebben een
kind dat vastloopt in het onderwijs.
Wie kan daarbij helpen? Er is een
grote behoefte aan lotgenotencontact
en gespreksgroepen. Hoe ga je om
met situaties die je tegenkomt in het
dagelijks leven of in de relatie met
je partner of kind? Hoe zit het met
allerlei regeltjes? Wie kan er helpen
bij een aanvraag of de verlenging van
een indicatie? We kijken samen naar
wat er nodig is en waar je dat kunt
vinden. Mensen maken uiteindelijk
zelf de keuze wat het best bij hen
aansluit, want dat is niet aan ons en
voor iedereen anders. We kunnen niet
alles oplossen, we hebben ook niet
altijd pasklare antwoorden. Maar we
kunnen wel luisteren, steun bieden,
meedenken en meezoeken.
Onbegrip en (voor)oordelen vanuit de
directe omgeving (privé, werk, school)
zijn ook zaken waar hier veel over
gesproken wordt. En het constant
proberen te voldoen aan wat de omgeving
van je verwacht. Dat lukt vaak
niet of het kost zoveel energie dat je
chronisch overvraagd raakt. Een beetje
meer kennis en begrip om je heen
kan zoveel verschil maken.
Dat het ZAL steeds bekender begint
te worden merken we aan het toenemende
aantal bezoekers en vragen
die binnenkomen. Ook van professionals
en andere organisaties. Bijna
elke week zien we nieuwe gezichten.
https://autismelokettennh.nl
https://www.facebook.com/zaansautismeloket
https://www.instagram.com/zaans_autisme_loket
Veel bezoekers komen regelmatig
terug omdat ze het een fijne plek
vinden waar ze zich gehoord en gezien
voelen. Waar ze zichzelf kunnen
zijn. Sommige staan ergens op een
wachtlijst en zijn voorlopig nog niet
aan de beurt. Bij ons komen helpt hen
om niet nog verder vast te lopen. We
voorzien duidelijk in een behoefte
want inmiddels is er ook een IJmonds
Autisme Loket en een Waterlands
Autisme Loket.
Hoe ik de toekomst zie? Mag ik even
dromen? Ik zou graag uitbreiden.
Meer activiteiten voor en door de
doelgroep. Het liefst een vaste eigen
locatie die we zelf kunnen inrichten.
Een plek waar ook andere organisaties
hun diensten en activiteiten op het
gebied van autisme kunnen aanbieden.
Een soort autismecentrum in de
Zaanstreek. Waar ervaringswerkers en
professionals elkaar kunnen aanvullen
en versterken. Maar vooral een
plek waar mensen met autisme zich
welkom voelen.
Voor nu ben ik erg trots op waar we
na ruim 3 jaar staan. Met hart en ziel
gedraaid door zeer betrokken ervaringsvrijwilligers.
Een mooi autisme
informatie-, ontmoetings- en steunpunt
in de Zaanstreek. Het Zaans Autisme
Loket!’ ■
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 29

INTERVIEW
Doorbraken in de
ouder-kindrelatie
met de methode
GEWELDLOOS
VERZET IN
GEZINNEN
Door Laura van Zwieten, coördinator Expertisenetwerk
Autisme Amsterdam
Voor dit interview over de methode
Geweldloos Verzet in gezinnen spreek
ik met moeder Evelien en hulpverlener
Ron Ottenbros. Evelien is moeder van
twee dochters. Haar oudste dochter
heeft de diagnose ASS en ontwikkelde
op jonge leeftijd een eetstoornis.
Ron Ottenbros is ouderbegeleider,
sociaalpsychiatrisch verpleegkundige
en trainer van de methode Geweldloos
Verzet in gezinnen. Hij werkt bij Levvel
in Amsterdam.
In welke situatie zaten jullie waarvoor jullie hulp
zochten?
Evelien: ‘Mijn oudste dochter ontwikkelde op
haar negende een eetstoornis. Toen zij elf jaar
oud was belandden we bij Levvel. Er waren toen
veel crisissituaties rondom het eten, wat soms
leidde tot een ziekenhuisopname. Later kwam
naar voren dat autisme ook een rol speelde. We
ontmoetten in die tijd een andere ouder die vertelde
over de methode Geweldloos Verzet, waar
zij veel aan had gehad. Onze interesse was gewekt
en mijn man en ik zijn hier toen een training
over gaan volgen.’
Wat houdt de methode Geweldloos Verzet in gezinnen
in?
Ron: ‘De methode Geweldloos Verzet is bedoeld
om gewelddadig, grensoverschrijdend en (zelf)
beschadigend gedrag van kinderen of jongeren
tegen te gaan. De ideeën van een geweldloze
strijd en het bieden van weerstand, van onder
anderen Gandhi en Martin Luther King jr., worden
gebruikt om ouders te helpen in het versterken
van hun ouderschap. Ouders voelen zich
door het inzetten van de methode minder machteloos
en alleen, ze ervaren meer regie over hun
eigen handelen en kunnen de relatie met hun
kind(eren) herstellen en versterken. Door het
opbouwen van een steunend netwerk creëren
ouders een situatie waarin ze er niet meer alleen
30 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

INTERVIEW
voor staan. Door het de-escaleren van conflicten,
het vergroten van hun aanwezigheid en zelfcontrole,
het doorbreken van schaamte en geheimhouding,
het actief verzet tonen, het tonen van
verzoenings- en relatiegebaren en het inzetten
van concrete interventies is het mogelijk destructieve
patronen in hun gezin te doorbreken.
De methode geeft ouders de ruimte om die toe
te passen op een manier die bij hen en hun gezin
past.’
Wat is het verschil tussen deze methode en de eerdere
hulp die jullie dochter ontving?
Evelien: ‘In de training leerden we dat wij als ouders
veel kunnen veranderen in de onderlinge
relatie die we hebben met onze dochter. Zo leerden
we om onze dochter als gelijke te zien in het
bedenken van oplossingen in plaats van ons als
ouders op te stellen die het beter weten. Onze
dochter wist zelf heel goed wat ze prettig vond
en kon dit duidelijk aangeven als we dit nadrukkelijk
aan haar vroegen. Voorheen hadden hulpverleners
het veelal voor het zeggen en moest
onze dochter maar opvolgen wat zij zeiden. Dat
deed ze vaak niet. Gelukkig stelden sommige
hulpverleners zich anders op: zij zochten samen
met onze dochter naar de beste oplossing die
voor haar werkte. Een wereld van verschil. Natuurlijk
zijn er voor ons als ouders grenzen, maar
door het gesprek met onze dochter aan te gaan
ontstond er een meer gelijkwaardige relatie in
plaats van een machtsrelatie. Dit had een positief
effect op onze dochter.’
Kun je een voorbeeld geven van hoe jullie de methode
toepasten?
‘Dit zat hem bijvoorbeeld in het organiseren van
de eetmomenten. Als wij deze hadden opgelegd
had het niet gewerkt. Toen wij aan onze dochter
vroegen wat zij nodig had om de eetmomenten
door te komen, kwam bijvoorbeeld naar voren
dat zij op deze momenten geen bezoek wilde
hebben. Dit hebben we toen als gezin zo georganiseerd.
Een ander voorbeeld is de omgang met onze andere
dochter. Zij ontwikkelde zich in een ander
tempo dan haar oudste zus en dit is soms lastig.
Het botst soms flink tussen beide zussen. Door
hier als gezin over te praten op rustige momenten
(smeed het ijzer vooral niet als het heet is,
maar als het koud is), zoeken we met elkaar een
weg. Ook hier proberen we iedereen als gelijkwaardig
te zien en de ruimte te geven zich te
kunnen uiten en een oplossing aan te dragen.
Ondanks de intensieve momenten met elkaar,
bereiken we als gezin nu ontzettend veel.’
Kan een kind zelf wel de oplossing aandragen?
Ron: ‘Jazeker. Een kind weet goed wat hij of zij
prettig vindt. Als hier rekening mee wordt ge-
Beeld: Frans van
Gink
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 31

INTERVIEW
Beeld: Cor
houden, is er veel mogelijk. Door de oplossingen
van het kind serieus te nemen wordt het kind
erkend. Zo ervaart het kind dat zijn of haar mening
telt en dit kan zorgen voor een wezenlijk
verschil. Er zijn uiteraard grenzen en die moeten
ook heel helder en duidelijk door ouders gesteld
én verteld worden.
Evelien vertelde dat een opname voor haar dochter
noodzakelijk was, anders was ze er niet meer
geweest. Maar ook toen zochten de ouders de samenwerking
op. Ouders kunnen bijvoorbeeld bij
hun kind aangeven dat ze bepaald gedrag niet acceptabel
vinden, zonder dat ze zelf de oplossing
hoeven te weten. Ze kunnen dit aan hun kind
vragen en samen op zoek gaan naar een oplossing
die voor beiden goed is.’
Hebben jullie tips voor ouders in eenzelfde soort
situatie?
Evelien: ‘Vraag hulp en zoek lotgenoten. Hoe
gaan andere ouders om met eenzelfde situatie?
Door met hen in gesprek te gaan kun je starten
met het verwerken van jouw eigen situatie en
help je anderen soms op weg. Verbind met je
partner. Jullie zitten in hetzelfde schuitje en ondanks
de verschillen die er tussen partners kunnen
zijn, kun je wel dezelfde regels afspreken. Zo
vorm je een hecht team wat duidelijkheid geeft
richting je kind. Ga naast je kind staan in plaats
van erboven. De methode Geweldloos Verzet is
een heel mooi handvat.’
Ron: ‘Betrek je netwerk en praat erover. Doorbreek
je isolatie als ouder(s). Daar is lef voor nodig.
In moeilijke en complexe opvoedsituaties
heb je snel het gevoel te falen als ouder. Je hebt
geen controle over het gedrag van je kind, dus
leg je focus op het veranderen van je eigen gedrag.
Zoek steun, stel duidelijke grenzen. Het
gaat niet om winnen van je kind, het gaat om
vastberaden volhouden en aanwezig zijn voor je
kind. De mensen om jou heen mogen dit weten
en kunnen met je meedenken en jou én je kind
steunen.’
Is er iets wat jullie hulpverleners willen meegeven?
Evelien: ‘Jazeker. Ga naast het kind staan in
plaats van erboven. Je staat als leraar niet voor,
maar in de klas. Dit is ook zo in de zorg en dit
maakt een wezenlijk verschil. Ik wil ook graag
meegeven dat het betrekken van de ouders heel
belangrijk is. Dit moesten wij helaas soms opeisen
omdat het voor hulpverleners niet altijd
vanzelfsprekend is. Het maakt echter veel
verschil als zowel de ouders als het kind op eenzelfde
manier worden betrokken. Veel van de oplossingen
ontstaan in de verbinding.’ ■
Meer over de methode Geweldloos Verzet vind
je op de website
www.geweldloosverzetnieuweautoriteit.nl.
32 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

THEMABIJEENKOMST
Prikkelverwerking
bij mensen met autisme
en een verstandelijke beperking
Door Nannie Kruissel
Binnen een autismenetwerk worden
regelmatig thematische bijeenkomsten
georganiseerd. Bijvoorbeeld rond autisme
en een verstandelijke beperking. Hoe ziet
zo’n themadag eruit? Coördinator Nannie
Kruissel van Kansplus in Waterland vertelt.
FOTO: XXX
‘Op 5 april 2023 organiseerde een
oude bekende in de regio Waterland,
Nannie Kruissel van KansPlus, in samenwerking
met Autisme Centraal
de themadag over ‘Prikkelverwerking
bij mensen met autisme en een
verstandelijke beperking’ in hotel De
Rijper Eilanden, een bijzondere locatie!
Er waren veel belangstellenden
op deze dag af gekomen.
Sabine van der Heijden, docent bij
Autisme Centraal, verzorgde de inhoud
van deze themadag.
Ze besprak de zintuigen, ook die niet
voor de hand liggen, aan de hand van
de theorie, maar ze gebruikte ook
meteen voorbeelden uit de praktijk.
Daardoor werd alles heel duidelijk
voor de bezoekers. Over- en onderprikkeling
werden ook uitgebreid
besproken. Er kwamen vanuit de zaal
veel vragen en voorbeelden, waarvan
andere bezoekers weer veel konden
leren.
De diversiteit aan bezoekers (zowel
verwanten als professionals) was erg
nuttig om ervaringen onderling uit te
wisselen op deze interactieve dag.
Er waren informatietafels van
KansPlus Waterland, MEE Amstel
en Zaan, de Nederlandse Vereniging
voor Autisme en het SI-team van de
Prinsenstichting (team sensorische
integratie). Bij deze laatste tafel kon
een parcours gelopen worden, waarbij
bezoekers allerlei prikkels konden
ervaren. Ook was er veel materiaal
op het gebied van sensorische integratie
beschikbaar, dat tijdens de
lezing de zaal rondging zodat bezoekers
het zelf konden ervaren. Ook gaf
dit team een presentatie over de zogenoemde
CRDL, een instrument om
samen prettige prikkels te ervaren en
door te geven door onderling contact
met elkaar (www.crdl.com).
De reacties achteraf waren erg positief:
soms hadden bezoekers al de
nodige kennis, maar was het toch
weer goed om te ervaren dat prikkelverwerking
soms anders kan verlopen
en dat je daar weer bewust rekening
mee moet houden in de begeleiding.
Kortom, een zeer geslaagde, leerzame
dag voor de regio!’
Beeld door Cor
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 33

ORGANISATIE
lotgenotencontact voor
moeders/verzorgsters
van kinderen met autisme
Mama Vita is een landelijke
organisatie voor moeders/
verzorgsters met een kind/met
kinderen met autisme.
Om deze moeders/verzorgsters
te verbinden en in hun kracht
te zetten worden er
door heel Nederland
maandelijks
bijeenkomsten
georganiseerd. Ook in
Noord-Holland is Mama
Vita actief. Wij hebben een
paar moeders gevraagd naar
hun ervaringen.
Pien van Eerden
‘Hallo, mijn naam is Pien van Eerden en ik woon samen
met mijn man Jack en onze tweeling Cas en Guy.
Toen onze tweeling een verstandelijke handicap en autisme
bleek te hebben ben ik op zoek gegaan naar informatie.
Bij de speelgoedwinkel vertelde de eigenaresse over
Mama Vita Zaanstad, zij kwamen daar eens per maand bijeen.
Het aanmelden hiervoor was zo gebeurd en ik kwam
in contact met een zeer fijne groep moeders. Hier hoefde
ik niets uit te leggen, maar kon ik gewoon praten en luisteren.
Er zijn maandelijks verschillende thema's,
van sprekers tot een avond knutselen. De
thema-avond over passend onderwijs met
de gemeente en scholen heeft indruk gemaakt
op mij. Er wordt naar Mama Vita
geluisterd en het is fijn om gehoord te
worden.
Nog steeds ga ik er met veel plezier
heen en zijn er mooie vriendschappen
ontstaan. Niet alle thema's sluiten bij
mij aan, maar de gezelligheid is er altijd.
Buiten het avondje ontspannen is er
enorm veel kennis in de groep. Er is (bijna)
altijd iemand die je kan helpen!’
Wendy van Nek
‘Ik ben Wendy en ondertussen heb ik met mijn 43 jaar
aardig wat geleerd over autisme. Wat ook niet zo raar is
in ons gezin. Beide zonen (11 en 15 jaar) hebben autisme.
Het was een hele zoektocht, maar langzaamaan krijgen
34 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ORGANISATIE
we steeds meer puzzelstukjes in elkaar gepast. Eén groot
hulp-puzzelstuk is voor mij Mama Vita Zaanstad.
Op een van de ASS-cursussen die we als ouders deden,
kreeg ik er voor het eerst over te horen. Nieuwsgierig als
ik was, dook ik het internet op en vond
ik hun Facebookpagina. Ik dacht alleen
dat ik zelf niet genoeg ervaring
had om wat in te brengen,
dus bleef het eerst bij gluren
op Facebook. Uiteindelijk
heb ik toch de stoute schoenen
aangetrokken en ben ik
een avondje gaan kijken.
Ik kwam terecht in een heerlijke
warme groep. Waar herkenning
en elkaar helpen de
boventoon voeren. Als grote groep
moeders bij elkaar heb je ook een
schat aan informatie en ervaring en wat bij de één niet
helpt, helpt bij een ander misschien wel. Zo kom je op
ideeën waar je zelf niet aan hebt gedacht. Het begrip voor
elkaar is ook zo ontzettend fijn, want dat ontbreekt vaak
in onze wereld. Het begrip voor waar je als gezin doorheen
gaat, dat je weleens vastloopt bij een hulpinstantie of met
school en de reacties in je omgeving. Je kan bij Mama Vita
je verhaal kwijt en er wordt geluisterd. Daarbij zijn het
ook leer zame, creatieve en sociale avonden!’
Cindy Buter
‘Ik hoorde voor het eerst van
Mama Vita via de ambulant
begeleidster van onze oudste
zoon. Het klonk wel
aantrekkelijk, maar ik
vond in die tijd nog niet
de ruimte en energie om
naar bijeenkomsten te
gaan. Mijn man en ik dragen
de zorg voor twee kinderen
met autisme. Jan van
dertien heeft autisme en een
zware verstandelijke beperking,
zijn broer Siem van zeventien heeft
Asperger.
Ik ben blij dat ik sinds 2019 wél naar de Mama Vita
bijeenkomsten ga. Want ook al krijgen we veel begrip in
onze omgeving, de herkenning en erkenning van andere
auti-mama’s is goud waard.
Iedere maand is er een bijeenkomst. Afwisselend zijn er
creatieve of educatieve/informatieve avonden of soms gewoon
een avond bijkletsen met een bakkie erbij. Het komt
voor dat ik me ernaartoe moet slepen na een vermoeiende
dag, maar ik kom altijd vol energie weer thuis!
Ook hebben we een fijne app-groep waar je bijna “24/7”
een luisterend oor vindt en waar je gebruik kan maken
van de expertise van de andere auti-mama’s.
Ik vind alle bijeenkomsten fijn, maar denk toch met
warmte terug aan de bijeenkomsten buiten of met twee
personen tijdens de lockdowns. Hoe onze regiomoeders
dat georganiseerd hebben, echt fantastisch!’
Sandra Raino
‘Vanaf maart 2016 ben ik regiomoeder
van Mama Vita Zaanstad.
Daarvoor was ik al een tijdje
“gewoon” lid als moeder en
destijds al tegensputterend
meegesleept door de toenmalige
regiomoeder Evelien die
ik kende van het schoolplein.
Want in mijn optiek redde ik
het allemaal wel. Ik zat helemaal
niet te wachten op een groepje
“van die moeders” waar iedereen zat
te klagen over hoe zwaar we het allemaal
hadden. Niets bleek minder waar. Uiteraard werd en
wordt er nog steeds weleens een traantje weggepinkt en
ook zeker nog weleens geklaagd over hoe traag en ontoereikend
de zorg en het onderwijs voor onze kinderen zijn,
maar wat mij zo ontzettend aanspreekt aan Mama Vita is
dat empowerment voorop staat! Deze lijn heb ik in 2016,
toen ik zelf regiomoeder werd, ook doorgevoerd. Positiviteit,
elkaar omarmen, inspireren en stimuleren. Samen
met mijn mede-regiomoeder Susana verwerk ik al deze
punten in onze bijeenkomsten. Zodat “mijn” moeders aan
het eind van de avond weer “blaid” (= Zaans voor blij) naar
huis gaan, en daardoor de bij tijd en wijle zware taak als
moeders van kinderen met autisme beter kunnen dragen!
Het feit dat in Zaanstad al bijna zestig moeders bij Mama
Vita zijn aangesloten geeft aan dat er een enorme behoefte
is aan groepen met gelijkgestemden!’ ■
Regio’s actief in Noord-Holland:
Zaanstad – zaanstad@mamavita.nl
Haarlem – haarlem@mamavita.nl
Hoorn – hoorn@mamavita.nl
IJmond – ijmond@mamavita.nl
Amsterdam – amsterdam@mamavita.nl
Hilversum – hilversum@mamavita.nl
Website: https://www.mamavita.nl/
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 35

ORGANISATIE
Oplossingen zoeken voor knelpunten
in zorg, onderwijs en wonen
voor mensen met autisme
Het Adviesteam
in Amsterdam
Door Laura van Zwieten
Onderdeel van het Expertisenetwerk
Autisme Amsterdam is het Adviesteam.
Het Adviesteam zoekt naar oplossingen
voor knelpunten in zorg, onderwijs en
wonen voor mensen met autisme.
Het gaat hierbij om complexe situaties
waarin de aanwezige hulpverleners of
ondersteuners niet goed meer weten
hoe ze verder moeten. Of waarbij de
situatie is vastgelopen of dreigt vast te
lopen.
Het Adviesteam Autisme is een groep mensen
van verschillende organisaties, met expertise op
het gebied van autisme. Om een indruk te kunnen
krijgen van het werk van het Adviesteam
wordt er hieronder een casus besproken waar
het Adviesteam mee te maken heeft gehad.
Casus
Een twintigjarige man met autisme en mogelijk
ook een licht verstandelijke beperking (VB) vindt
maar geen geschikte werk- of leerplek om zich
verder te ontwikkelen. Door het niet kunnen
samenwerken met andere leerlingen, het voortdurend
naar afleiding zoeken en het maken van
ongepaste opmerkingen, zit hij nu sinds twee
maanden weer thuis. Hij werd op de middelbare
school gepest en heeft alleen contact met leeftijdsgenoten
via social media. Dit jaar werd de
jongen opgenomen vanwege een psychose. Het
bieden van structuur hielp hem goed op weg en
hij werd ontslagen. Er kwam geen overdracht
mee. Momenteel ontvangt hij 1 uur ambulante
ondersteuning per week. De ondersteuning is
vooral gericht op het gezin; de ouders van de
jongen krijgen psycho-educatie over autisme.
Zijn ouders hebben weinig invloed op hem en
hij lijkt dit goed te beseffen. Daarnaast is de
hulpverlener veel tijd kwijt aan het doen van
een Wlz-aanvraag (Wet langdurige zorg).
Adviezen na bespreking van de casus
met de hulpverlener
• Het advies van de opnameplek vanwege de
psychose moet worden opgevraagd om meer
duidelijkheid over de psychose te verkrijgen
en duidelijkheid over zijn toekomstperspectief
voor hem te krijgen;
• 1 uur begeleiding per week lijkt veel te weinig.
Via het Buurtteam kan uitbreiding van
uren worden aangevraagd;
• Indien de Wlz-aanvraag wordt afgewezen is
er een mogelijkheid tot bezwaar. De sociaaljuridische
afdeling van MEE Amstel en Zaan
zou hierbij kunnen helpen;
36 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ORGANISATIE
• De vraag is of elders wonen zinvol is, gezien
groepswonen niet mogelijk lijkt en de thuissituatie
redelijk is;
• Het kan goed zijn dat de meneer continu
wordt overschat en dat dit eventueel de oorzaak
is van de psychose. Een verstandelijke
beperking-aanpak kan interessant zijn om te
onderzoeken;
• Begeleiding én behandeling (ook voor de
ouders) lijkt een goede optie. Het Adviesteam
denkt graag mee bij het vinden van een geschikte
organisatie;
• Een sociale training op het gebied van verstandelijke
beperking zou een goede start
kunnen zijn;
• Het inzetten van ‘buddy’s’ die op sociale
basis activiteiten met meneerondernemen
en hem positieve ervaringen geven zou een
eerste stap op weg naar dagbehandeling kunnen
zijn.
Vervolg
De hulpverlener is aan de slag gegaan met de
adviezen. De ouders ontvangen nu extra psychoeducatie
vanuit de opnameplek. De cliënt blijkt
inderdaad regelmatig overschat te worden en
hier wordt nu rekening mee gehouden. Ondertussen
wordt er nog hard doorgezocht naar een
passende plek waar hij dagbehandeling kan ontvangen.
Zijn interesse ligt in de houtbewerking.
Een sociale training wordt nog even uitgesteld
zodat hij niet te veel prikkels tegelijk ontvangt.
De Wlz-aanvraag is helaas afgewezen door het
CIZ (Centrum Indicatiestelling Zorg). MEE A&Z
helpt de hulpverlener nu met een nieuwe aanvraag
en onderzoekt ook alvast wat er juridisch
mogelijk is als de aanvraag opnieuw wordt afgewezen.
Ervaringen van de hulpverlener
‘Mijn ervaring met het Adviesteam heb ik als
prettig ervaren. De gezamenlijke bijdrage van
verschillende hulpverleners in het Adviesteam
gaf mij de benodigde hulpmiddelen om het gezin
verder te kunnen ondersteunen. Na de tips
van het Adviesteam heb ik vooruitgang kunnen
boeken, ik ben erg blij met de hulp die ik krijg
voor de nieuwe Wlz-aanvraag.
Mocht het opnieuw nodig zijn, dan zal ik uiteraard
weer een samenwerking met het Adviesteam
willen aangaan.’
Het Adviesteam inschakelen?
Zowel hulpverleners als mensen met autisme en
hun naasten (in samenwerking met een hulpverlener)
kunnen een casus inbrengen bij het Adviesteam.
Wanneer u het aanmeldformulier op
de website invult en instuurt, neemt de coördinator
van het Adviesteam contact met u op. Het
Adviesteam komt zes keer per jaar bij elkaar. Bij
spoed komt het team eerder in actie.
Wat doet het Adviesteam met een
vraag?
Past uw vraag in het Adviesteam? Dan wordt uw
vraag de eerstvolgende vergadering besproken.
Het kan ook zijn dat het Adviesteam u samen
met alle betrokkenen uitnodigt om de vraag te
bespreken.
Gezamenlijk wordt de meest geschikte aanpak
besproken en worden er afspraken gemaakt
over wie wat gaat doen. U ontvangt het advies
ook op papier.
Na drie tot zes maanden neemt de coördinator
van het Adviesteam contact met u op om te informeren
of het advies heeft gewerkt.
Overige vragen
Het Buurtteam Amsterdam (voor volwassenen)
en het Ouder- en Kindteam (OKT – voor
jeugd) bieden toegang tot alle eerstelijnszorg.
Heb je een minder complexe vraag over bijvoorbeeld
het aanbod op het gebied van autisme in
Amsterdam of heb je hulp nodig bij het invullen
van het formulier? Neem dan contact op
met MEE Amstel en Zaan via
informatie@mee-az.nl of bel 020-512 72 72.
Voor meer informatie over het Adviesteam en
een overzicht van de experts in het Adviesteam,
zie onze folder op onze website
www.autisme-amsterdam.nl ■
Beeld door Max
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 37

ERVARINGEN
TRAUMAVERWERKING
DOOR
SENSORI
MOTOR
PSYCHOTHERAPIE
Door Lisette Segers
Voor dit tijdschrift werd ik gevraagd om iets
te vertellen over mijn ervaringen met Sensori
Motor Psychotherapie en wat ik anderen in een
vergelijkbare situatie mee zou geven. Ik heb
zoveel ervaringen, positieve maar helaas ook veel
negatieve, dat ik hier wel een boek over zou kunnen
schrijven. Ik ben pas 32 en heb er al twaalf jaar in de
GGZ opzitten. Ondanks de nare ervaringen, gaat
het beter dan ooit met mij. Daarom deel ik graag
wat mij in mijn zoektocht heeft geholpen.
38 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ERVARINGEN
Mijn mentale problemen begonnen met een
heftige eetstoornis. In de jaren daarna volgden
er nog veel diagnoses: bipolaire stoornis, depressie
(dysthyme stoornis), borderline, narcistische
persoonlijkheidsstoornis, OCD (Obsessive-Compulsive
Disorder/Obsessief-Compulsieve Stoornis),
autisme en ADHD (Attention Deficit Hyperactivity
Disorder). Ik heb veel therapeuten gehad, veel
therapievormen gevolgd, werd meerdere malen
opgenomen en gebruikte verschillende soorten
medicijnen. Ik stond vaak en lang op een
wachtlijst, heb uitzichtloos geleden en ik heb
me geregeld onmachtig gevoeld binnen de GGZ.
In principe kun je concluderen dat geen één behandeling
aansloeg. Tot ik de zoveelste switch
van behandelaar maakte en zij met een nieuwe
aanpak kwam: lichaamsgerichte psychotherapie
voor traumaverwerking, ofwel Sensorimotor Psychotherapie
(SMP).
Bij SMP verwerk je traumatische ervaringen door
tijdens gesprekken aandacht te geven aan gevoelde
waarnemingen in het lichaam. Ik had eerder
met therapeuten over mijn traumatische ervaringen
gepraat, waarbij ik overspoeld werd door
emoties van pijn, verdriet, schuld en schaamte.
Na deze sessies voelde ik me nog verschrikkelijker
dan ervoor. Ik kreeg geen handvatten
hoe ik bij de ervaring kon blijven zodat ik deze
kon verwerken. Toen ik begon met SMP merkte
ik al snel dat er éíndelijk een opening kwam in
mijn inmiddels vastgeroeste verdedigingsmechanismen.
Door steeds terug te gaan naar de gevoelens
in mijn lichaam en die te benoemen, kon ik
soms uit de dissociatie blijven. Dissociatie is een
verdedigingsmechanisme van het brein/zenuwstelsel
dat optreedt bij gevoeld gevaar wanneer
je niet kunt vechten of vluchten. Deze (tijdelijke)
manier om te overleven was bij mij overgegaan
in een permanente staat van zijn. Hierdoor hield
ik niet alleen de pijn en het gevaar op afstand,
maar ook het gevoel met mijn diepste zelf. Als
gevolg daarvan had ik last van chronische gevoelens
van leegte en kon ik geen contact met mezelf
meer maken. Dit verklaart waarom reguliere
gesprekstherapie bij mij niet werkte.
Met de therapeut kon ik penduleren: naar de
traumatische ervaring gaan, terwijl ik in het hier
en nu bleef via sensaties in het lichaam. Hierdoor
voelde ik me tijdelijk weer veilig. Soms liepen we
door de gangen, duwde ik tegen de muur of keerde
ik mijn blik naar binnen. Dit was zeer angstaanjagend
om te ervaren, omdat ik door deze
oefeningen contact kreeg met de onveiligheid en
alertheid die ik blijkbaar altijd voelde. Tegelijkertijd
merkte ik dat ik soms weer emoties kon voelen
bij herinneringen, iets wat ik hiervoor maar
zeer zelden had ervaren. Dit luchtte ontzettend
op. Ik voelde me gehoord en gezien in plaats van
in de steek gelaten, wat bij mijn vorige behandelaren
herhaaldelijk gebeurde. Er kwam ook
een naam voor mijn soort problematiek: ontwikkelingstrauma
of childhood trauma.
Ontwikkelingstrauma ontstaat als er te veel onveilige
factoren zijn voor een kind in relatie tot
de opvoeders (of broers/zussen). In mijn geval
was er vooral sprake van emotionele verwaarlozing.
Er waren veel giftige dynamieken, zowel
tussen mijn ouders onderling als tussen mijn ouders
en mij. Er werd over belangrijke zaken gezwegen
of ze werden ontkend. Daarnaast mocht
ik niet zijn wie ik was of werd ik geridiculiseerd.
Hierdoor heb ik veel wantrouwen opgebouwd tegenover
mensen en vind ik het moeilijk om mezelf
te laten zien.
Ondanks dat er door de therapie veel loskwam,
wat op momenten verschrikkelijk zwaar was en
soms heftiger leek dan het trauma zelf, kwam ik
niet meer in een depressie en voelde ik dat ik op
het juiste pad zat. Daarnaast kreeg ik handvatten
die ik thuis kon inzetten, zoals contact maken
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 39

ERVARINGEN
goed gaat. Ik heb hierdoor inmiddels veel minder
last van mijn traumaverleden. Af en toe ervaar
ik die pijnlijke leegte nog, maar doordat ik veel
meer contact met mezelf en mijn lijf kan maken,
ben ik veel vaker ontspannen en blij.
Door al deze ontwikkelingen is er voor mij ruimte
gekomen voor een leven buiten de GGZ. Ruimte
voor mij als individu, los van een traumaverleden.
Ik ben mezelf nog steeds op allerlei vlakken
aan het ontwikkelen. Ik volg haptotherapie om
nog meer vertrouwen te krijgen in mezelf. Dit
zet ik in als ik verbinding met anderen wil maken,
iets wat ik vaak nog lastig vind. Ik kan mijn
lijf nu inzetten om een situatie te veranderen en
ik geef grenzen aan. Dit voelt ontzettend krachtig.
Ik zit op kickboksen, ik mediteer dagelijks
in stilte en ik geef kunsteducatie aan kinderen.
Kortom: ik overleef niet, ik LEEF.
Omdat de therapeut die dit avontuur met mij
aanging helaas kort geleden is overleden, draag
ik dit verhaal op aan haar. Bedankt voor altijd,
Vasthi Teeken.
met mijn lichaam, hoe moeilijk en angstaanjagend
ook. Ik begon met dagelijkse mindfulnessoefeningen
en yoga. Ik had namelijk veel lichamelijke
klachten. Het chronisch onderdrukken
van gevoelens kan ervoor zorgen dat bepaalde
spieren continu onder hoogspanning staan, omdat
je zenuwstelsel in overleefstand staat. Dit
uitte zich er bij mij in dat ik geen contact meer
had met mijn benen en dat mijn schouders en
nek vreselijk veel pijn deden. Ook mijn kaken
had ik ongeveer de hele dag op elkaar geklemd.
Door weer contact te maken met deze diverse
onderdelen van mijn lichaam, kon ik af en toe
ontspannen.
In totaal heb ik ongeveer anderhalf jaar SMP gevolgd,
hierna viel mijn therapeut jammer genoeg
uit. In die anderhalf jaar heb ik meer bereikt
dan in de acht jaar daarvoor. Ik voelde voor het
eerst dat ik mocht aangeven wat ik nodig had,
waar mijn grenzen lagen en tegelijkertijd kon
ik eindelijk een beetje ruimte maken voor nare
herinneringen. Ik voelde me niet moeilijk of tegendraads,
iets wat ik bij behandelaren van persoonlijkheidsstoornissen
wel voelde. Ik voelde
respect voor mijn dissociatie en patronen en de
wil om mij te helpen. Dit was een zeer helende
ervaring. Ondanks dat er geen nieuwe SMP-therapeut
beschikbaar was, heb ik de tools in mijn
rugzak. Hierdoor kan ik tijdens de reguliere traumatherapie
de overige brij aan herinneringen
verwerken. Ik heb manieren geleerd om met
meer compassie naar mezelf te kijken. Als ik het
zwaar heb en heel angstig ben, maar ook als het
Tips die ik graag meegeef aan anderen
met vergelijkbare ervaringen:
• Als je het gevoel hebt dat je niet serieus genomen
wordt: Spreek je net zo lang uit tot je
gehoord wordt en volg hierbij je innerlijke
stem.
• Een diagnose kan inzicht geven, maar uiteindelijk
is iedereen uniek. Het gaat erom dat je
uitvindt wat jij nodig hebt van jezelf en anderen
en weet dat je daarnaar mag handelen.
• Ik heb veel erkenning gevonden in YouTubekanalen
over childhood trauma, op Instagramaccounts
van trauma-focused therapeuten en
in de talloze boeken die uitkomen over ontwikkelingstrauma,
ook in relatie tot het effect
op het lichaam.
Tips die ik graag meegeef aan
behandelaren (en therapeuten):
• Er is geen weegschaal voor trauma. Soortgelijke
situaties veroorzaken bij de één trauma,
bij de ander niet. Beide situaties zijn waar.
De ervaring van de persoon is hierin leidend.
Durf deze ervaring voor waar aan te nemen.
• Word je bewust van je eigen oordelen of interpretaties
over een situatie. Iemand met
kindtrauma wil nooit de schuld op de ouders
schuiven. Het is ook geen kwestie van schuld.
Het gaat erom dat een persoon in een veilige
setting mag helen en dat begint bij vrijuit te
mogen spreken over wat hij/zij heeft meegemaakt
en daarbij gevoeld heeft. Erken dit.
Wat mij betreft begint het helen bij het lichaam.
■
40 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ORGANISATIE
Autisme Netwerk
Zaanstreek-Waterland
Het Autisme Netwerk Zaanstreek-Waterland is een
samenwerkingsverband tussen ervaringsdeskundigen en
organisaties die diagnostiek, behandeling en/of begeleiding
bieden aan kinderen, jeugdigen en volwassenen met autisme
en hun familie.
De missie van de aangesloten organisaties
binnen het Autisme Netwerk
Zaanstreek-Waterland is een inclusieve
samenleving van mensen met
en zonder autisme.
De visie betreft verschillende gebieden:
• Mensen met autisme en hun naasten
voelen zich herkend en erkend
en zij ervaren een samenleving
waarin samen doen centraal staat.
• Organisaties werken actief mee
aan het verbeteren van de zorg,
ondersteuning, onderwijs en arbeidsparticipatie
voor mensen met
autisme en zoeken de samenwerking
waar nodig/mogelijk
• De inzet van ervaringsdeskundigheid
is van groot belang – Niet praten
‘over’ maar praten ‘met’.
• De gemeente is nauw betrokken bij
de autisme hulpverlening en in contact
met mensen met autisme
Het Autisme Netwerk bestaat uit 2
regio’s: de Zaanstreek en Waterland.
Inmiddels is in beide regio’s een autisme
loket actief, in nauwe samenwerking
met de sociale wijkteams.
De loketten worden gerund door
ervaringsdeskundigen die informatie
verstrekken, een gezellig samenzijn
neerzetten, praatgroepen faciliteren
en thema bijeenkomsten organiseren.
Voor meer informatie kunt u terecht
op www.autismelokettennh.nl
Er is een actuele sociale kaart aanwezig.
Leden van het Autisme Netwerk Zaanstreek -Waterland
• Breideblick
www.raphaelstichting.nl/breideblick
• De Blauwe Zon
www.deblauwezon.nl
• De Heeren van Zorg
www.deheerenvanzorg.nl
• De hoofdzaak
www.rcodehoofdzaak.org
• Ervaringskenniscentrum Pleq
www.ervaringskenniscentrum.nl
• GGD Zaanstreek-Waterland
www.ggdzw.nl
• GGZ Parnassiagroep
www.Parnassiagroep.nl
• Kansplus
www.kansplus.nl
• Leviaan
www.leviaan.nl
• Levvel
www.levvel.nl
• Mama Vita
www.mamavita.nl
• MEE Amstel en Zaan
www.amstel-az.nl
• NVA - www.autisme.nl
• Odion
www.odion.nl
• Praktijk De regenboog
www.praktijkderegenboog.com
• Prinsenstichting
www.Prinsenstichting.nl
• Voorzet
www.voorzet.nl
• Waterlands Autisme Loket
www.autismelokettennh.nl
• Youz
www.youz.nl/autisme
• Zaans Autisme Loket
www.autismelokettennh.nl
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 41

ORGANISATIE
Expertisenetwerk
Autisme Amsterdam
Binnen het Expertisenetwerk Autisme Amsterdam werken
26 organisaties samen aan een goede afstemming van de
zorg voor mensen met autisme, op alle levens gebieden en
voor alle leeftijden. Daarbij werken zij nauw samen met
belanghebbenden als de Gemeente Amsterdam, NVA
(Nederlandse Vereniging van Autisme), Vanuit Autisme
Bekeken en zorgverzekeraars.
Op 12 september 2019 ondertekenden
de 27 lid organisaties daarom
opnieuw het Convenant Expertisenetwerk
Autisme Amsterdam. De
aangesloten organisaties komen
tijdens de netwerkbijeenkomsten
twee of drie keer per jaar bijeen om
onder andere kennis uit te wisselen,
knelpunten te signaleren en deze zo
mogelijk op te lossen. Vastgelopen
casuïstiek kan worden ingediend bij
het Adviesteam. De stuurgroep van
het netwerk komt elk kwartaal bijeen.
zorgaanbod voor deze doelgroep met
elkaar af zodat cliënten niet tussen
wal en schip vallen. De netwerken
streven naar samenhang in het zorgen
welzijnsaanbod en voeren daarom
overleg over ontbrekende onderdelen
in het zorgaanbod.
Professionals raadplegen het netwerk
om (samen met de cliënt en
naasten) vastgelopen casuïstiek op
te lossen. Tijdens netwerkbijeenkomsten
delen de netwerkpartners kennis
met elkaar.
Gratis e-learning op
Jeziethetniet.nl
De expertisenetwerken trekken waar
mogelijk gezamenlijk op. Zo hebben
de vier netwerken de gratis e-
learning ‘Niet-zichtbare beperkingen’
ontwikkeld. Daarmee kan iedereen
die dat wil basiskennis opdoen over
(L)VB, NAH en autisme.
Bekijk de e-learningmodule op
Jeziethetniet.net.
Ondersteuning van Sigra
Sigra coördineert de expertisenetwerken.
Sigra geeft beleidsmatige
ondersteuning, borgt samenwerkingsafspraken
en optimaliseert de
vindbaarheid en doelmatigheid van
de netwerken. In een filmpje op onze
website leggen we uit hoe we met de
expertisenetwerken zorgen dat mensen
met een niet-zichtbare beperking
passende zorg en ondersteuning
krijgen.
Amsterdamse
Expertisenetwerken
In de regio Amsterdam zijn verschillende
expertisen etwerken actief
waar organisaties hun ervaring
en expertise rond kwetsbare doelgroepen
bundelen. Het gaat om de
expertisenetwerken LVB 18+, (L)VB
Jeugd, NAH en Autisme. (L)VB staat
voor (licht) verstandelijke beperking
en NAH staat voor niet-aangeboren
hersenletsel.
Mensen met een niet-zichtbare beperking
(zoals een (L)VB, NAH of
autisme) hebben mogelijk zorg en ondersteuning
nodig. Maar het is soms
moeilijk om een weg te vinden door
de vele zorgaanbieders die er zijn. De
zorgaanbieders die onderdeel zijn van
een expertise netwerk, stemmen het
Leden van het Expertisenetwerk Autisme Amsterdam
• Amsta
• Arkin
• Au-Some
• Autisme Collectief Amsterdam
• Autisme Steunpunt Amsterdam
• Stichting Brilliant Future Kids
• Carehouse/Leveo Care BV,
• CCE Regio West
• COC Amsterdam/Autiroze
• Cordaan
• Dr. Leo Kannerhuis
• Dokter Bosman
• GGZ inGeest
• Heeren van Zorg
• HVO Querido
• Jados
• de Latei
• Levvel
• Mama Vita
• MEE Amstel en Zaan
• NVA
• Orion College Drostenburg
• Raeger
• Voorzet
• Werkpad/Kentalis
• Zorgeloos Ambulant
Voorzitter: Brigitte Lambregts,
MEE Amstel en Zaan
Coördinator: Laura van Zwieten,
Sigra
42 AUTISME IN NOORD-HOLLAND

ORGANISATIE
Autisme netwerk
Noord-Holland Noord
De missie, van de aangesloten organisaties van het
Autismenetwerk Noord Holland noord, is een inclusieve
samenleving voor mensen met autisme.
De samenwerking van organisaties op het terrein van
autisme in de regio Noord-Holland heeft als doel de zorg voor
mensen met autisme beter te laten verlopen en te bevorderen
dat in het zorgaanbod alle ketens naadloos op elkaar
aansluiten.
Het Convenant Autisme NHN is een
samenwerkingsverband van op dit
moment 28 organisaties en (vrijwilligers-)initiatieven,
die allen deelnemers
in de netwerken leveren en een
zelfstandig werkende coördinator.
MEE & de Wering neemt de financiële
administratie voor zijn rekening.
Het Convenant Autisme Noord Holland
noord kent 3 regio’s Noord Kennemerland,
West Friesland en de Kop
van Noord Holland. In iedere regio is
een netwerk van 10-15 deelnemers
actief, waarvan de organisatie deel
uitmaakt van het Convenant Autisme
NHN.
De organisaties die samen het autismenetwerk Noord-Holland Noord vormen in 2024
(convenantpartners) zijn:
• ACB - autisme coaching en begeleiding
www.acb-autismecoachingenbegeleiding.nl
• Carehouse Hoorn
www.carehouse.nl/hoorn
• De jeugdengezinsbeschermers
www.dejeugdengezinsbeschermers.nl
• De Waerden
www.dewaerden.nl
• Esdégé-Reigersdaal
www.esdege-reigersdaal.nl
• GGZ Noord-Holland Noord
www.ggz-nhn.nl
• Heliomare
www.heliomare.nl
• Humanitas
www.humanitas.nl
• InsideAut
www.insideaut.nl
• Jij bent aan zet
www.jijbentaanz.nl
• Kop-zorg
www.kop-zorg.nl
• Leviaan
www.leviaan.nl
• Levvel5
www.levvel5.nl
• Magentazorg
www.magentazorg.nl
• Mamavita
www.mamavita.nl
• MEE en Wering
www.meewering.nl
• NVA
www.autisme.nl
• Opgroei praktijk
www.deopgroeipraktijk.nl
• Parlan
www.parlan.nl
• PAS Nederland
www.pasnederland.nl
• Philadelphia
www.philadelphia.nl
• Primair Passend Onderwijs
Noord-Kennemerland
www.ppo-nk.nl
• Raphaëlstichting
www.raphaelstichting.nl
• RCO de Hoofdzaak
www.dehoofdzaak.nl
• ‘s Heeren Loo
www.sheerenloo.nl
• Samenwerkingsverband Noord-
Kennemerland voortgezet
onderwijs
www.swvnoord-kennemerland.nl
• Voorzet
www.voorzet.nl
• WilgaerdenLeekerweideGroep
www.wlgroep.nl
AUTISME IN NOORD-HOLLAND 43

Daan
Wolf
Maxime
Dit magazine is een
geslaagde samenwerking
van drie autismenetwerken
in Noord-Holland.
Daan
Wolf
Ruben
Timo