CLAIRLIEU - Canons Regular Blog

CLAIRLIEU
TIJDSCHR1FT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN
I N H O U n
A RAMAEKERS, Renetus August! ius Magktei GeneraaJ van tie
kruishcren 1619-16ih . ...
KRON&K
TWEEliNVEERTIGSTE
19 8 4
JAARGANG
C 1. A 1 R I, I E II - A C HEL
p., ilr)

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN
TWEEENVEERTIGSTE
19 84
JAARGANG
CLAIRLIEU —ACHEL

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
MAGISTER GENERAAL VAN DE KRUISHEREN
1619-1648
De naam van deze generaal is onverbrekelijk verbonden, en
daardoor ook bekend gebleven, met het privilege van de pontifica
lia dat hij in 1630 van Rome verkreeg ; een privilege dat tot heden
toe bleef voortbestaan en waardoor de generaal van de kruisheren
opvalt tussen de andere algemene oversten van kloosterorden. Hij
onderscheidt zich nl. als kruisheer doordat hij, in plaats van een
zwarte, een paarse mozetta of schoudermanteltje, en daarbij borstkruis
en ring mag dragen ; bij liturgische plechtigheden mag hij
pontificeren met mijter en staf.
Neerius' persoonlijkheid en levensloop, zijn lang prioraat te
Hoei en daardoor een evenlang generalaat over heel de orde, was
tot nu toe nooit het onderwerp van een diepergaande studie.
Of hij een van de grootste generaals van onze orde was, is moeilijk
te beoordelen ; gedeeltelijk zal uit de bronnen blijken wat hij
voor de orde betekend heeft; een vergelijking met de andere ge
neraals zal echter een ondoenlijke opdracht zijn. Zeker is, dat een
betere kijk op zijn leven, zijn prioraat te Hoei en zijn generalaat,
en dit juist in de tijd van de dertigjarige oorlog, voor onze ordesgeschiedenis
belangrijk is.
Zoals voor heel de geschiedenis van het Hoeise klooster, vertoont
het bronnenmateriaal vele en grote lacunes. Toch zijn er enkele
waardevoUe oorkonden en een handschrift bewaard gebleven
die ons de Hoeise kloosterbevolking in Neerius' tijd en bepaalde
gebruiken van het Hoeise klooster tot in details leren kennen, terwijl
visitatie- en kapittelrelikten zijn beleid als generaal kunnen

4 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
belichten. Dit alles geplaatst tegen de tijdsomstandigheden, moge
ons brengen tot een objectieve en leesbare levensbeschrijving van
Neerius. We danken kruisheer Th. van den Elsen, die ons hierbij
in grote mate behulpzaam was.
I. DE JAREN VOOR ZIJN GENERALAAT 1570-1619
a. Vormingsjaren
Renerus Augustinus Neerius (Neaerius) werd geboren te Luik in
1570 of begin 1571. Als elke Luikse jongen waarvan de ouders him
kinderen konden laten studeren, zal Augustinus zijn eerste onderricht
op de lagere school en het middelbaar onderwijs op een van
de bestaande stadscolleges ontvangen hebben, mogelijk bij de Jezuieten,
waarvoor hij later meermalen 'n bijzondere genegenheid
toonde, Daarna werd hij te Hoei postulant bij de kruisheren. Naar
heersend gebruik moest hij er eerst enkele maanden in lekenkleding
doorbrengen, waarna hij aan het conventskapittel werd voorgedragen
en aanvaard voor de kleding in het zwarte habijt. Als dit
na een of twee maanden door het witte habijt vervangen werd, begon
het noviciaat van een jaar, gevolgd door de eeuwige solemnele
professie. De studie van philosofie en theologie duurde ongeveer
drie tot drie en een half jaar. Het waren jaren van studie, maar
speciaal toch van geestelijke vorming en van inleiding in het liturgisch
leven van de orde. \ Was een wennen aan het nachtelijk
koorgebed om 11 uur, aan de ,,laudes" in de vroege morgen, aan
de dagelijkse ,, pretiosaplechtigheid'' met het woordje van de pri
or en de werkverdeling met de eens in de veertien dagen publiek
gedane schuldbelijdenis ; en verder in de voormiddag de plechtige
hoogmis en daar rond de kleine uren. In de namiddag volgden
dan nog de vespers en 's avonds, voordat alien zich naar hun eel
begaven, het ,, completorium''. Het gemeenschapsgebed moest
immers de bron zijn, zowel voor het privegebed als voor het dagelijks
opgedragen werk, de studie en de verplichtingen van het
kloosterleven1.
i H. RUSSEUUS, Chronicon Cruciferorum, Keulen, 1635, p. 181; C.R. HERMANS, Annales
Canonicorum regularium S. Augustini Ordinis S. Cruets (verder geciteerd Annales), den
Bosch, 1858, I, 2, p. 38 en III, p. 591 ; voor postulaat enz. zie verder p. 14-15 ; voor de liturgie,
A. Van ASSELDONK, Het Brevier van de Kruisheeren, in Clairlieu, II, 1944, p. 56-
62, 75, 77, 138-139 nota 171. Naast het gewone koorgebed werd ook nog, eveneens gemeenschappelijk,
het Klein Offlcie van O.L.Vrouw gebeden ; zie A. VAN ASSELDONK, a.c,
p. 82-84.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 5
Als afsluiting van de vormingsjaren volgden dan de wijdingen
en de plechtig gevierde eerste heilige mis in de kloosterkerk. Maar
voor Neerius ging de studie verder. Hij werd naar de Leuvense universiteit
gezonden, waar hij woonde in het kruisherencollege, gelegen
tegen de stadswallen in de minderbroedersstraat. Daar hij
,, doctor in de theologie" genoemd wordt, zal hij daar ongeveer
acht jaar gebleven zijn. De theologische studies waren erg lang, al
waren ze tegen 1600 al van twaalf tot acht jaar teruggebracht. Na
drie jaar verwierf men de graad van ,, baccalaureus biblicus" ; de
gegradueerde werd dan ,,legens", dus lesgever voor de jongere
leerlingen aan wie hij twee door hem zelf gecommentarieerde boeken
van de H. Schrift, een van het oude en een van het nieuwe
testament, moest uitleggen. Na een disputatie en een latijnse rede
voor de faculteit, kreeg hij de tweede graad van het baccalaureaat
en werd „ sententiarius' \ daar hij zich heel de tijd daarvoor, naast
de bijbeluitleg, met de studie van de vier ,,libri sententiarum"
van Petrus Lombardus had beziggehouden. Daarin moest hij het
volgende jaar lesgeven. Bij het begin van het derde boek werd hij
dan ,, baccalaureus formatus''.
Na deze vijf jaren sloten de meeste studenten hun studies af.
Maar Neerius moest doorgaan, om na twee tot drie jaar de titel
van licentiaat en van doctor te behalen, een gebeurtenis die met
veel plechtigheden en feestelijkheden gepaard ging. Het moet iets
na 1600 geweest zijn toen Neerius van Leuven naar Hoei
terugkeerde2.
Het ligt voor de hand dat hij daar een taak in de opleiding van
de jongeren kreeg, al zal die van betrekkelijk korte duur geweest
zijn. Russelius schrijft nl. dat Neerius nog enkele jaren in het
klooster van Namen en Doornik verbleef vooraleer hij door dit
laatste convent tot prior gekozen werd3.
2 Voor de doctorstitel van Neerius, zie L. JADIN, Proces de I'information pour la nomina
tion des Eveques et Abbes des Pays-Bas, de Liege et de Franche-Comted'apres les Archives
de la Congregation Consistoriale, 2e partie, 1637-1709, in Bulletin de I'lnstitut historique
beige de Rome, IX, 1229, p. 11-15 waar hij op p. 13 Neerius ,,docteur en theologie"
noemt. In Valerius Andreas, Fasti Academici studii generalis Lovaniensis, Leuven, 1650, 2,
wordt op p. 98 wel Cornelius van Kloetinge onder de doctorspromoties genoemd, maar is
Neerius niet te vinden. Voor de studies te Leuven, zie A. RAMAEKERS, De Kruisheren en de
Leuvense Universiteit, I, in Clairlieu, XL, 1982, p. 42-44, 54-56, en II, over Neerius, Clairlieu,
XLI, 1983, p. 92-93, nota 13 en 14.
3 Russelius, o.c.y p. 181; Annales, I, 2, p. 38-39.

6 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
b, Neerius te Namen
De jaren die hij te Namen doorbracht moeten, zoals verder blij-
ken zal, liggen voor 1610. Neerius is hier dan hoogstens 'n vier
jaar geweest. Was de tucht in het Naamse klooster toen al zo
slecht als ze daarna geworden is ? In dat geval zou Neerius, naar
uit de generale kapittels blijkende ordesgewoonte, ,,pro reformati-
one disciplinae" naar Namen gestuurd zijn. Zijn aanwezigheid
daar heeft er dan blijkbaar even weinig kunnen verbeteren als zijn
latere visitaties en optreden als generaal er hebben kunnen berei-
ken. Maar de historicus van Namen, Danhaive, schijnt in zijn
boekje meer op kloosterschandalen uit te zijn dan op een normale
kijk op het kloosterleven met zijn goede en kleine kanten. Was het
toen nog niet slecht, dan wordt het dat in latere jaren, zoals blijkt
uit een document van de ,,Congregatio Regularium" te Rome aan
de pauselijke nuntius in Vlaanderen, Lelio Falconieri, van 1635.
De Congregatie had al eerder vernomen dat de kloostertucht bij de
kruisheren te Namen vervallen was en dat er dagelijks zware erger-
nisgevende fouten werden begaan. De nuntius kreeg de opdracht,
verdere informatie in te winnen en zo nodig een visitatie te hou-
den ,,in capite et in membris" om de noodzakelijke hervormin-
gen door te voeren4.
c. Prior te Doornik
In het klooster te Doornik, dat dicht bij de stadswallen lag, was,
evenals in heel de stad, veel vernield toen in 1585 een maandenlang
beleg door de hertog van Parma plaats had. In november
moest de stad zich aan de spaanse troepen overgeven, waarop de
gewone inkwartiering, met allerlei plagerijen en afpersingen, volg-
de. Waarschijnlijk waren de kruisheren, na veel voorlopige repara-
ties, in 1610 aan de heropbouw van kerk en klooster begonnen.
Prior Johannes Salicetus, definitor van het generaal kapittel van
1609 \ had blijkbaar om een helper gevraagd, want Augustinus
Neerius werd voor Doornik benoemd ,, voor de heropbouw van het
4 F. DANHAIVE, Les Croisiers de Namur, Namen, 1931, p. 18-19; Analecta Vaticanobelgica,
serie II, Nonciature de Flandre, X, Brussel-Rome, 1955, p.65 en Clairlieu, XVIII,
I960, p. 99.
5 Hij was reeds definitor in 1603 en later nog in 1614, zie A. VAN DE PASCH, Definities
der generale kapittels van de Orde van het H. Kruis, 1410-1786 (verder geciteerd Defini
ties) Brussel, 1969, p. 426 ; U. Berliere, Monasticon beige, I, p. 462.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 7
klooster. Hij toonde er zich ,,in meerdere ambten" een trouwe
helper van de prior. Hij zal er dan ook zeker de taken van econoom
en later van subprior op zich genomen hebben6.
In 1617 volgde hij Salicetus als prior op in de kleine communiteit
van ongeveer tien man. Als de bisschop van Kamerijk, Francis-
cus van der Burch, Doornik bezocht, hield hij ervan zijn intrek te
nemen in het kruisherenklooster, waar hij Neerius leerde kennen
en waarderen.
Toen deze op 21 januari 1619 tot prior van Hoei en generaal
van de orde gekozen werd door de medebroeders van Hoei en de
definitoren van de twee laatste kapittels, liet hij zijn confraters te
Doornik een prachtige kerk en mooie degelijke kloostergebouwen
na. Russelius, conventualis van Hoei en later prior te Suxy, die in
1635 zijn Chronicon Cruciferorum uitgaf, behandelt het generalaat
van Neerius natuurlijk niet meer, maar besluit zijn werk met
een chronogram op de generaalskeuze van de achtenveertigjarige
Doornikse prior:
Ut generaLatUs neerl aDCLaresCIs honore
est CLaro CLarlUs CLarlor eCCe LoCo7.
Russelius moet, evenals meerdere kruisheren-auteurs van die
tijd, een grote waardering hebben gehad voor zijn prior en gene
raal. Hij droeg zijn Chronicon aan hem op, ,, Priori Vigilantissimo
et Patri suo observandissimo' \ terwijl hij op de geillustreerde titelpagina
een portret van Neerius liet tekenen, met links daarvan het
wapen van de orde met doornenkroon en kruisnagels, rechts het
wapen van Neerius, en in de portretrand zijn wapenspreuk ,,cordetenus",
wat de betekenis ,,van harte" of ,,vooral met 't hart'1
zal hebben. Het portret stelt Neerius voor op vierenzestigjarige
lceftijd en is dus vlak voor de uitgave getekend. De kruisheerdichter
Aegidius de Vriese schreef de uitleg bij de titelplaat, die de
Kruisdrager Christus en Zijn volgelingen voorstelt, samen met de
z.g. eerste stichter Quiriacus, Theodorus van Celles en verder Nee
rius met beide genoemde wapens8.
6 RUSSELIUS, o,c, p. 181; Annales I, 2, p. 38-39. Een monografie van het Doornikse
klooster ontbreekt. L. Heere schreef in Kruistriomf, XXX, 1951 een reeks vulgarizerende artikeltjes,
De Kruisheren van Doornik, die hij later op 6 ex. voorzag van een inleiding, notas
en archivalia (getypt) als wetenschappelijke fiindering; vgl. daar p. 69-70, 105-106, ex. in
eigen archief.
7 RUSSELIUS, o.c, p. 182 ; Annales, I, 2, p. 39- Neerius, hoe helder schittert gij nu door
de eer van uw generalaat; zie dit (generalaat) is helderder dan Clairlieu (de heldere
plaats).
8 Ibidem, p. 4 van de inleidende biz. Titelblad zie verder p. 17.

8 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Het kan verwonderlijk lijken dat Neerius, die nooit visitator of
definitor in de orde geweest was, tot generaal werd gekozen. Uit
de relicten van de generale kapittels blijkt duidelijk, dat daarvoor
normaal alleen prioren in aanmerking kwamen. Neerius was te
Doornik prior geworden in 1617, zodat er voor de generaalskeuze
geen mogelijkheid was, dat hij visitator of definitor zou gekozen
worden. Het pleit voor hem, dat zijn naam, ook zonder het bekle-
den van die functies, voldoende bekend was om hem deze hoge
taak toe te vertrouwen.
Heeft Neerius aan de verwachtingen voldaan die men op hem stelde
? Is hij werkelijk de grote generaal geweest, waarvoor men hem
steeds gehouden heeft ? Was zijn lange bestuursperiode van 29
jaar werkelijk de grootste bloeiperiode van de kruisherenorde ? Ui-
terlijke bloei door nieuwe stichtingen is er zeker niet geweest. Ter-
wijl in sommige perioden talrijke kloosters werden opgericht, is
zulke bloei tot aan de franse revolutie uitgesloten. Slechts een en-
kel klooster, Wegberg in het Rijnland, werd onder het generalaat
van Neerius gesticht. Tijden van voortdurende oorlog zijn trou
wens niet gunstig voor nieuwe kloosterstichtingen. Wat het
bestuur van de Hoeise communiteit en trouwens van heel de orde
betreft, kon Neerius voortbouwen op degelijke fundamenten, door
zijn voorgangers Georgius Constantini (1587-1602) en Herman
Hasius van Straelen (1602-1618) gelegd. In meerdere generale ka
pittels hadden zij aangedrongen op de bevordering van de studie,
de zorg voor de liturgie en de terugkeer naar de oorspronkelijke
strengheid van de constituties. Op diezelfde weg is Neerius door-
gegaan, al is de kritiek hem niet bespaard gebleven.
II. DE PRIOR VAN HOEI
Neerius kreeg door de generaalskeuze een dubbele taak op zijn
schouders gelegd : het bestuur van het klooster van Hoei en dat van
heel de orde. Vroeger had men, om de taak van de magister-generaal
te verlichten, te Hoei een ,, praesidens'' aangesteld, die feitelijk
de taak van prior van het moederhuis uitoefende, al was het onder
de supervisie van de generaal, de eigenlijke prior van het huis *. In
i A. RAMAEKERS, a.c, I, Clairlieu, XL, 1982, p. 53.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 9
Neerius' tijd bestond dit niet meer, zodat hij zelf de feitelijke
bestuurder van het Hoeise klooster was, al moest hij veel aan zijn
subprior en procurator overlaten. Zijn afwezigheid, alleen al door
visitatiereizen, gaf daar aanleiding toe. Zijn subprior was trouwens
krachtens de constituties zijn helper ,,in spiritualibus'', zoals de
procurator dit ,,in temporalibus'' was.
Bij het begin van zijn bestuursperiode in 1619 was Hoei een
flink bezet en degelijk klooster. Uit enkele besluiten of vermeldin-
gen van de generale kapittels en vooral uit een oorkonde van 1622
kunnen we een volledige lijst van alle kloosterlingen in 1619 sa-
menstellen. In 1622 bestond de communiteit uit 15 priesters, twee
fraters-studenten, drie novicen en negen geprofeste donaten. Daar-
enboven waren zes conventualen prior of subprior in andere
kloosters en studeerden acht leden aan verschillende universiteiten.
Samen waren er toen 43 kloosterlingen. De lijst is zelfs zo volledig
dat bij meerderen onder hen de fiinctie of het ambt wordt aange-
duid. Vanwege de zeldzame gegevens die, ondanks het verloren
gaan van de Hoeise archieven, nog konden achterhaald worden, la-
ten we hier de ledenlijst volgen, met enkele bijzonderheden over
de personen, waarmee generaal Neerius in de bijna dertig jaar van
zijn generalaat in eigen huis het meest te maken had2.
a. Leden van het conventskapittel
De priesters waren lid van het conventskapittel en namen, sa
men met hun prior, de beslissingen bij allerlei aangelegenheden
van het klooster, zoals aankoop of verhuren van vaste goederen,
aanvaarden of weigeren van candidaten voor noviciaat en professie,
aannemen van jaargetijden en voor de soms in moeilijke omstan-
2 De oorkonde van 13-9-1622 werd opgesteld bij het overbrengen van de relieken van de
H. Odilia in een nieuw schrijn, zie verder p. 43, en bevat de zo volledig mogelijke lijst van
het Hoeise convent, uitgegeven door H. VAN LlESHOUT, Rond het Reliekschrijn van Sint
Odilia, Hasselt, 1935, p. 133-137. We vullen deze lijst aan met enkele gegevens uit de Definities.
Vanaf 1622 tot 1634 ontbreken lijsten van conventuales van Hoei. Maar er is een
oorkonde van 14-4-1634, die de namen van de leden van het conventskapittel bevat (A.E.
Huy, dossier Croisiers). Het handschrift 341 C van de Luikse universiteitsbibliotheek, Registrum
Notarii Conventus S. Crucis huyensis in quo scribuntur ea quae fiunt per capitulum,
begint einde 1637 en geeft herhaaldelijk de namen van de leden van het conventska
pittel. In dit hs bevindt zich op p. 260, los van de rest van het hs, een lijst van intreden te
Hoei van 1594 tot na 1624, waar bij sommige namen de datum van intrede is bijgeschreven,
bij anderen niet. Hs 341 C, eerst genummerd volgens de folia, is later volgens de biz.
genummerd ; we halen hier de biz en niet de folia aan.

10 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
digheden te nemen maatregelen. Bij het begin van Neerius' generalaat
waren dit de volgenden.
Augustinus Neerius zelf, voorzitter van het conventskapittel 1619-1648.
Nicolaus Passeport, subprior, dus de helper van de prior ,, in spiritualibus'' ; het feit dat we
iemand als subprior vermeld vinden, is praktisch altijd een aanbeveling van die persoon. In
1634 kreeg Passeport van het generaal kapittel de opdracht om, samen met prior Verheijen
van Sint-Agatha, een gewoontenboek op te stellen, waarin dus de ordesgebruiken werden
vastgelegd. Als subprior was hij toen reeds opgevolgd door de Leuvense oudstudent Anthonius
Boux. Zijn sterfjaar is onbekend maar zal wel tussen 1634 en 1639 liggen, het generaal
kapittel waar hij bij de overledenen genoemd wordt3.
Johannes Landen, vroeger prior in Dinant, was te Hoei „ senior et jubilarius" en geestelijk
leidsman van de monialen van Saint Quirin te Hoei. Op het generaal kapittel van 1620
werd hij onder de overledenen genoemd, zodat hij wellicht in 1619 nog in leven was 4.
Johannes de Halletz wordt in de lijst van 1622 ,, jubilarius " genoemd, en in de dodenlijst
van het generaal kapittel van 1624 ,,senior et jubilarius Huensis" 5.
Simon de Marets, op 9 januari 1598 te Hoei ingetreden, was blijkbaar reeds overleden voordat
de lijst van 1622 werd opgesteld en wordt onder de overledenen van het generaal kapit
tel van 1624 genoemd 6.
Georgius du Chesne (a Quercu) was procurator en had dus de zware zorg voor het tijdelijke.
Bij de kloosters uit die tijd, die nogal met landerijen en boerderijen gezegend waren,
was de taak van procurator moeilijk en in tijden van miserie delikaat. Georgius overfeed
reeds spoedig na 13 September 1622 en werd in 1624 op het generaal kapittel in de lijst van
de overledenen genoemd 7.
Servatius Saulveur was de opvolger van Johannes Landen bij de moniales van Saint-Quirin.
Van 1630 tot 1635 was hij prior te Lannoy. In latere akten van het Hoeise conventskapittel
wordt hij niet meer genoemd 8.
Franciscus Borset, econoom in 1622, was oudstudent van Leuven waar hij in 1601-1602 en
wellicht langer de theologische faculteit bezocht. Reeds vanaf 1607 tot april 1619 was hij
prior geweest te Maastricht en keerde toen naar Hoei terug. Als er naast de procurator in
een klooster ook nog een econoom genoemd wordt, had deze, menen we, de bijzondere
zorg voor de bevoorrading en flnanciele beslommeringen van het klooster zelf, terwijl de
procurator meer rentmeester was. Borset bleef nog achttien jaar ten dienste van de communiteit,
waar hij voor einde november 1637 overfeed9.
Clemens Bourgoij, op 16 October 1598 te Hoei ingetreden, komt in de lijst van 1622 voor
als ,, cantor et succentor". In dezelfde lijst wordt ook Johannes Briet ,,cantor" genoemd.
Als dit woord ,,voorzanger" betekent, kunnen er natuurlijk twee cantores geweest zijn.
Maar de taak van de cantor was meet omvangrijk, daar hij voor de zangrepetities en de regeling
van de vele liturgische diensten te zorgen had, die een groot gedeelte van de dag in
beslag namen. Het woord ,,succentor" kan zowel ,,begeleider" (organist?) betekenen
3 Definities, p. 459; Annales, III, p. 151
4 Definities, p. 441; Monasticon beige, I, p. 150; Necrol. Marche, p. 187, sterfdag 3 october.
Mogelijk overfeed hij reeds eerder, in 1617 of 1618.
5 Definities, p. 445.
6 Hs 341 C, p. 260; Definities, p. 445 ; Necrologe de I'Abbaye Marche-les Dames, in
A.H.E.B., VIII, 1871, p. 283 die als overlijdensdatum 14 febr. geeft.
7 Definities p. 445 ; Annales, III, p. 139.
8 J. VAN Den BOSCH, Le Couvent des Croisiers de Lannoy (W4-1792), in Clairlieu,
XIII, 1955, p. 17-18, 32.
9 RAMAEKERS, a.c, II, in Clairlieu, XLI, 1983, p. 81-82.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 11
als degene die, zodra de cantor de toon had aangegeven, de antifonen voorzong of inzette,
zoals dit ook nu nog in meerdere abdijen gebruikelijk is ; de cantor neuriet zachtjes de
eerste maten van de antifoon voor, waarna de succentor inzet. In de akte van 1634 komt
Bourgoij nog voor. In de conventskapittels vanaf 1637 vinden we zijn naam niet meer
terug10
Johannes Gaene was eveneens in 1598 te Hoei ingetreden, maar blijft verder een
onbekende n
Johannes Briet, op 10 december 1600 ingetreden te Hoei, was cantor. Tussen 1622 en 1638
kan hij in een of meerdere andere kloosters verbleven hebben. In november 1638 is hij te
Hoei en wordt in de verslagen van de conventskapittels ,,senior" genoemd. Vanaf juli 1645
wordt hij niet meer vermeld tenzij in de lijst van overledenen van het generaal kapittel van
164812
Nicolaus Bonhomme werd als opvolger van Daniel a Cruce kort voor 1622 bibliothecaris,
een zeer verantwoordelijke functie als men zich de woorden herinnert van Thomas a Kempis,
door Van Lit in zijn statutencommentaar aangehaald : ,,zonder boeken is een klooster
als een keuken zonder pannen, 'n tafel zonder spijzen, 'n put zonder water, 'n beek zonder
vissen, 'n zak zonder kleren, 'n tuin zonder bloemen, 'n beurs zonder geld, 'n wijnstok
zonder ranken, 'n toren zonder wachters, 'n huis zonder de dagelijkse gebruiksvoorwerpen"
13. Te Hoei ingetreden op 20 december 1600, was hij van circa 1609-1610 te
Maastricht, waarschijnlijk om de dun bevolkte communiteit uit de nood te helpen. Teruggekeerd
naar Hoei, bleef hij er waarschijnlijk tot 1628, maar rond 1628 tot 1630 treffen we
hem weer aan in Maastricht, nu als subprior. Is hij daarna naar Hoei teruggekeerd ? In de
oorkonde van 1634 komt zijn naam niet voor : wel in hs 341 C van november 1637 tot no
vember 1638 en van februari 1640 tot October 1642. Korte tijd was hij prior te Branden
burg bij Raeren. Buchet plaatst zijn prioraat in 1640 en 1663. Dit laatste kan niet, omdat
Bonhomme in 1663 reeds lang overleden was. Hij zal van einde 1638 tot begin 1640 daar
prior geweest zijn. Toen kreeg hij bevel om naar Hoei terug te keren. De hele streek was
onveilig door de Staatse troepen, die er geen enkele kerkelijke bedienaar toelieten. Waar
schijnlijk waren er in het erg afgelegen kloostertje geen andere kruisheren meer ; want toen
Bonhomme aarzelde om naar Hoei terug te gaan, werd hij gevangen genomen en te
Maastricht in de gevangenis geworpen. Als er meer kruisheren te Brandenburg geweest wa
ren, zou dezelfde bron ook dit wel vermeld hebben. Hij had het te Maastricht blijkbaar
10 A. BLAISE, Dictionnaire Latin-Frangais des Auteurs chretiens, Turnhout, 1954, p. 789 ;
Necrol. Marche..., overleden 5 maart, 't jaartal staat er niet bij, p. 205 ; hs 341 C, p. 260.
11 Hij komt in de Definities en Annales niet voor ; hs 341 C p. 260 vernoemt hem bij de
lijst van 35 ingetredenen ; Necrol. Marche-les-D. p. 291; Obituaire de VAbbaye de Moulins
in A.H.E.B.. XXXIV, 1908, p. 116 ; hij stierf op 17 april of 14 maart 1630. Zijn naam
komt voor in Archief Sint-Agatha, doos Rijn-Maasprovincie, map ,, Aken", waar prior Verheijen
optekende dat te Aken bij de heiligdomsvaart 10 juli 1629 aanwezig waren : Neerius,
de prior van Namen (P. Streel), Johannes Gaen en J. Mathias. Ook andere kruisheren wa
ren er, Buseus, de supprior van Sint-Agatha, een van Wickrath, een van Maaseik en Conventuales
(van Sint-Agatha), en dit gedurende 7 dagen. Verheyen vermeldt wat hij voor
hen ( = de conventuales van eigen klooster of alle genoemden ?) uitgaf, met de verzuchting:
,,sic utique conventus gravaretur et deprimeretur", m.a.w. zo wordt ons geld
verknoeid!
12 Hs 341 C, p. 260 ; Definities, p. 473 waar van de Pasch hem ten onrechte identificeert
met Johannes a Sancto Vito, die in de conventskapittels apart naast Briet voorkomt, soms
samen met Aegidius a S. Vito ; Necrol. Marche, p. 162. Hij stierf op 21 maart 1646 of
1648. Een Aegidius Broiet, in de Definities, p. 473 samen met Joh. Brie als Huyensis ver
meld als overleden, vonden we nergens terug.
13 G.A. Lit, Lucerna Splendens, Keulen, 1632, p. 153 ; Th. A. Kempis, Doctrinale Juvenum,
cap. 7, ed. H. J. POHL, Opera omnia, IV, Freiburg (Br.), 1918, p. 189-190.

12 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
heel erg en leed veel, zodat zijn zuster aan generaal Neerius vroeg om hem te mogen vrijkopen.
Voor 600 daalders slaagde zij hierin, zodat Bonhomme naar Hoei kon terugkeren.
Blijkbaar hebben zijn zuster en haar erfgenamen meerdere pogingen aangewend om dat
geld van Neerius terug te krijgen, maar tevergeefs. Kon hij het niet betalen of wilde hij het
om een of andere reden niet ? Is dit een van de uitingen van zijn koppigheid of eigenzinnigheid
die hem later verweten werd ? Pas in 1656 kwam men met de nodige bemiddeling
tot een accoord met Neerius' opvolger, door de stichting van een jaargetijde voor de overleden
familieleden. Bonhomme is blijkbaar niet te Hoei gebleven, daar we in de conventskapittels
van 1643-1644 zijn naam niet ontmoeten. Was hij toen weer prior in Brandenburg ?
In maart 1645 was hij echter te Hoei terug. Bij een conventskapittel van juni 1645 werd hij
samen met twee confraters als afwezig vanwege ziekte vermeld, waarna zijn naam niet meer
voorkomt. Hij zal dan ook wel kort nadien overleden zijn, want op het generaal kapittel
van 1648 wordt hij met generaal Neerius en drie andere Hoeise confraters onder de overledenen
herdachtl4.
Johannes Michaelis was infirmarius. Op 6 mei 1602 te Hoei ingetreden, wordt hij in 1634
onder de overledenen vermeld, na een leven van nederige dienstbaarheid voor de zieken,
die in zo'n grote communiteit wel nooit zullen ontbroken hebben 15.
Henricus Russelius trad te Hoei in op 2 October 1610. Hij is de ook nu nog gekende en veel
geraadpleegde auteur van het Chronicon Cruciferorum, dat in 1635 te Keulen werd uitgegeven.
Jarenlang had hij te Hoei de archieven en talloze boeken bestudeerd om de geschiedenis
van het ontstaan van de orde en het leven van alle magisters-generaal te beschrijven.
De inleiding waarin hij zijn werk aan generaal Neerius opdroeg, dateert van 4 november
1634 en werd te Suxy, een klein kloostertje in Luxemburg, geschreven, waar hij toen al pri
or was. Hij noemt zich tegenover Neerius : ,,Filiorum minimus, F. Henricus RusseliusHuensis,
Prior Succiacensis immeritus". Hij beeindigde zijn werk met een korte passage over
Neerius, waaruit opnieuw zijn grote verering voor deze generaal blijkt. Een ander werk van
hem bleef alleen in handschrift bewaard : Brief Recueil de la Genealogie et Succession des
Comtes de Cbiny. Hij overleed op 17 oktober ; het jaar is niet bekend l6.
Franciscus van Bocholt behoorde, gezien zijn plaats in deze erg officiele lijst van 1622, tot
de jongere priesters van het convent, gezien de ,,ordo professionis, et aetatis" die bij dergelijke
gelegenheden gevolgd werd. Hij stierf reeds op 18 januari 1623 of 1624 17.
Gulielmus Romanus, een van de jongsten van het conventskapittel, treffen we in 1631 te
Helenenberg bij Trier aan. Wat er daar rond die tijd gebeurd is, weten we niet, maar op 12
november van dat jaar kreeg Gulielmus een oproep van de provinciaal Walther Verheijen
om naar Keulen te komen om zich te verantwoorden over (verder niet genoemde) gemchten
14 Oorkonde van 1634 ; voor de toestand te Maastricht, H. VAN HASSELT, Geschiedenis
van het Klooster der Kruisheren te Maastricht, p. 38-39, overdruk uit de Publications...
Limbourg, XXXIX, 1903 ; voor het verblijf van Bonhomme aldaar, ibidem, p. 51 en 58 ; hs
341 C, p. 260 en passim ; A. BuCHET, Le Prieure de Brandenbourg a Raeren (1477- 1784),
Venders, 1948, p. 30; voor het jaargetijde hs 341 C p. 63 en Annales, I, 2, p. 91-92 ; voor
zijn dood Definities, p. 473 ; zie ook R. HAASS, Die Kreuzherren in den Rheinlanden,
Bonn, 1932, p. 168-169.
15 Hs 341 C, p. 260; Definities, p. 460; Obit. Moulins, p. 100; Necrol. Marche, p.
286 ; stierf 9 febr. of 9 maart 1632, 1633 of 1634.
16 Hs 341 C, p. 260; RUSSELIUS, o.c, inleiding; Necrol. Marche, p. 316 en Obit. Moulins,
p. 367 ; Clairlieu, XXXVII, 1979, p. 132. In 1648 was hij nog prior in Suxy ; Annales,
I, 2, p. 79. In de dodenlijsten van 1652 en 1655 wordt hij niet genoemd ; latere v.d. XVIIe
eeuw zijn niet bekend.
17 Definities, p. 445 ; Necrol. Marche, p. 279 geeft 18 januari maar zonder jaartal.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 13
die over hem verspreid werden. Wilhelmus komt op het generaal kapittel van 1634 voor onder
de lijst van de overledenen 18.
Jacobus Dardeius, geboren te Marienbourg (prov. Namen), trad te Hoei in het klooster in
October 1620. In de lijst van 1622 wordt hij reeds priester en lector genoemd, en was, zeker
na universitaire studies, als lector van moraalfilosofie werkzaam bij de opleiding van de jongeren.
Hij zal dus als priester ingetreden zijn. Volgens Herzworms had hij zo'n sterk geheugen
dat hij, toen zijn gezichtsvermogen verminderde, zonder boek heel het passieverhaal alleen
kon zingen. In 1632 gaf hij nog lessen van wijsbegeerte te Hoei.
Dardeius was dichter van Latijnse verzen en vroeg bij de uitgave van zijn Ecclesiastae En
comia de Vanitate..., te Luik in 1632, op 5 november 1632 aan het kathedraal kapittel te
Luik om de opdracht van zijn werk te willen aanvaarden.
In 1631 naar Helenenberg verplaatst, was hij reeds in 1632 weer terug te Hoei, waar hij
gedurende heel het generalaat van Neerius, en daarna tot 7 januari 1651, in de verslagen
van de conventskapittels genoemd wordt19.
Dat waren de leden van het conventskapittel in het begin van
Neerius' generalaat; de mensen die hij voortdurend bij belangrijke
beslissingen te raadplegen had en met wie hij voortdurend samenleefde.
In heel zijn bestuursperiode is deze lijst, wat aantal betreft,
tamelijk stabiel gebleven. Sommigen stierven, anderen gingen
naar een ander klooster, maar telkens werden de opengevallen
plaatsen weer door jongeren ingenomen. Nu eens zijn er twaalf le
den van het kapittel, soms stijgt het aantal tot achttien. Het juiste
getal is soms twijfelachtig, omdat er gezegd wordt dat ,,de aanwezigen"
tekenden, of dat er enkelen afwezig waren of ziek, zonder
dat altijd hun namen werden vernoemd20.
b. Fraters-studenten en lekebroeders
Behalve bovengenoemden waren er te Hoei dan nog de fraters
in opleiding, postulanten, novicen en studenten, en de donaten
die allerlei materieel werk verrichtten. In de lijst van 1622 worden
18 Voor de oproep, Annales, III, p. 196, waar Hermans foutief ook de prior bij betrekt;
Romanus moet te Helenenberg blijven; E. LlCHTER, Welschbillig und Umgebung, in de
reeks Ortschroniken des Trierer Landes, nr 14, Trier, 1977, p. 196 ; hij noemt hem prior in
1631 wat zeker onjuist is ; in Definities wordt geen enkele titel genoemd, wat anders toch
gebruikelijk was, p. 460 ; Th. van den Elsen bezorgde ons uit het archief van Sint-Agatha
nog volgend gegeven; op 9-5-1632 zegt het relict van het provinciaal kapittel, dat hij het
bevel van Neerius moet uitvoeren of op een ander wachten ; op 27-7-1632 of 1633 stierf
hij ; Obit. Moulins, p. 174.
19 Ook Dard(a)eus of d'Ardee ; zie Ecclesiastae Encomia... p. (4) v. en 75 ; A. Her-
ZWORMS, Alter Josephus accrescens..., Keulen, 1670, p. 40 ; A.H.E.B., X, 1873, p. 192 ;
Hs 341 C, p. 260; LlCHTER, o.c, p. 194; Definities, p. 455 ; oorkonde 1634 ; verder hs
341 C, passim ; hij staat bij de overledenen van het generaal kapittel van 1652, Definities,
p. 477 ; Necrol. Marcbe, p. 323 geeft 9 december.
20 Hs 341 C, passim.

14 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
twee clerici en drie novicen genoemd, wat bij een zekere ,,stabilitas
loci" voor een enkel huis ruim voldoende was.
Het waren: Aegidius Beneux, die reeds subdiaken was, Servatius d'Ans, later meestal
Gervais Dans genoemd ; en de drie novicen Aegidius a Sancto Vito, Servatius Colleij en Ja
cobus Braibant21.
Al ontbreken de juiste gegevens van intredingen, kleding en
professie van 1622 tot 1637 (het jaar dat Aegidius Wansoule zijn
register met de verslagen van de conventskapittels begon te schrijven22,
dat vanaf november 1637 heel de verdere bestuursperiode
van Neerius bestrijkt), toch zullen we verder zien dat er steeds vol
doende jongeren waren. Van 1594 tot 1624 traden er te Hoei 36
nieuwe leden in, van november 1637 tot einde 1647 waren het er
vijftien, terwijl enkelen werden afgewezen tot ze eerst voldoende
op de hoogte waren van de zang en verdere tekens van bekwaamheid
hadden gegeven23.
Uit het register van Wansoule wordt de Hoeise gewoonte duide-
lijk, dat een candidaat na aanvaarding door het conventskapittel
eerst een of twee maanden in lekenkleding in het klooster ver-
bleef. Dan werd hij gekleed in een zwart habijt, dat voor de clerici
na een tot twee maanden door een wit habijt vervangen werd;
daarmee begon het eigenlijke noviciaatsjaar. Een voor iedereen
juist gelijke tijd werd voor het verblijf in lekenkleding of in zwart
habijt niet in acht genomen. Zo werden er op 23 juli 1640 drie
candidaten tegelijk aangenomen, terwijl de eerste het witte habijt
ontving op 30 September, de tweede op 4 november en de derde
op 18 november. Had dit met de zangvaardigheid te maken, waar-
21 VAN LlESHOUT, o.c, notas bij de lijst van 1622, p. 135. Voor Dans, zie verder p 30.
Necrol. Marche-les-D., p. 301 geeft als sterfdag van Colleij 6-7-1635 evenals Obit. Mou/ins,
p. 167 ; voor de dood van Braibant zie Necrol. Mou/ins, p. 89 ; 22-1-1650 ; Hij was ongeveer
1630-1633 prior in Doornik (waar Nic. de Haneffe hem opvolgde 1634-1654), circa
1640-1643 prior te Lannoy. Toen kwam hij, nog in 1643, terug naar Hoei waar hij van 1646
tot Neerius dood in 1648 subprior was ; vgl. J. VAN DEN BOSCH, a.c, p. 18 en Necrol.
Marche, p. 280. Colleij en Braibant komen in de oorkonde van 1634 nog voor als conventuales
van Hoei; Aegidius van Saint-Vith niet, maar einde 1637 is hij weer te Hoei waar hij
bij de leden van het conventskapittel genoemd wordt van 28 november 1637 tot 27 nov.
1638 en opnieuw van 1645 tot 13-7-1650 en van 1656-1658. Hij stierf 19-1-1668, zie Ne
crol. Marche, p. 280.
22 Hs 341 C.
23 A. VAN De PASCH, Clairlieu en zijn Prioren-generaal, in Clairlieu, XVIII, I960, p.
39 ; hs 341 C passim.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 15
voor meerdere candidaten werden uitgesteld ? De eucharistieviering
voor het convent en het koorgebed werden immers dagelijks
gezongen en als een van de voornaamste verplichtingen
beschouwd.
De kleding in het zwarte habijt, terwijl het eigenlijke proefjaar
begon met het dragen van het witte, was niet meer algemeen gebruikelijk
in de orde. Volgens hs 341 C was het een onheuglijke
en loffelijke gewoonte te Hoei en in de nabijgelegen kloosters, die
men ook later, na een tegenovergesteld besluit van het generaal
kapittel van 1658, niet wilde prijsgeven24. Het zwarte habijt zou
een herinnering zijn aan de zwarte kleding van de seculiere kanun-
niken, waaruit de kruisbroeders waren voortgekomen25. Het
besluit van het generaal kapittel van 1627 dat de candidaten het
noviciaat niet mochten beginnen, tenzij ze eerst minstens een half
jaar in zwart habijt ,, commensales'' waren geweest, is blijkbaar
zelfs te Hoei niet blijvend doorgedrongen, daar er in 1637 en vol-
gende jaren de praktijk van het zwarte habijt voor een tot twee
maanden in ere blijft26.
Vergelijkt men in hs 341 C de data van de eerste aanneming en
van de eerste h. mis, dan ligt daar vier tot vier en een half jaar tussen
van vorming en studie, waarna dan nog universitaire studies
konden volgen of soms ook aan de wijdingen voorafgingen. We
hebben te weinig gegevens om tot meer algemene conclusies voor
heel de orde te komen. In het klooster Marienfrede bij Dingden
was het in de tweede helft van de 17e eeuw regel, dat na het novi
ciaat nog minstens vier tot vijf jaar aan de studie besteed werd27.
Voor het materiele werk waren er te Hoei bij het begin van
Neerius' prioraat 'n tiental geprofeste donaten. In de lijst van
1622 wordt meermalen ook de taak genoemd waarvoor ze waren
24 Hs 341 C, p. 66-67 ; Definities, p. 484 en 486.
25 L. HEERE, Het Kloosterkleed der Kruisheren, in Cruciferana, nova series nr 20, St.
Agatha, 1955, p. 8 en notas 21-22, waaruit blijkt dat ook te Parijs die gewoonte bestond ;
zie ook P. VERDUC. La Vie du Bienheureux Theodore de Celles, Perigueux 1681, p. 122
(APHOSC, 1); de orde zou oorspronkelijk een zwart habijt gedragen hebben, waarvan dit
gebruik een overblijfsel was.
26 Hs 341 C, passim, waar herhaaldelijk de kleding voor een tot twee maanden in zwart
habijt voorkomt.
27 Liber Annotationum ab anno Domini 1656. Marienfrede, in Staatsarchiv Dusseldorf hs
A. 144, rnededeling van dr A. Zwart (thans Hist. Archiv Stadt Koln, Kloster Marienfrede,
Rep. u. Hss, Nr5).

16 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
aangesteld, zodat we een indruk krijgen van de werkzaamheden
van deze donaten.
Aegidius Dothey, misschien nog kok toen Neerius prior werd, was reeds voor het generaal
kapittel van 1620 gestorven, waar hij in de lijst van de overledenen herdacht wordt28.
Philippus Lincke(n) was blijkbaar reeds overleden toen de lijst van 1622 werd opgesteld ; hij
werd op het generaal kapittel van 1624 onder de overledenen genoemd 28a.
Michael Baix was de portier van het klooster, een verantwoordelijke en delikate taak, waarvoor
de persoon met zorg werd uitgekozen.
Johannes du Champs was de brouwer van het klooster ; de traditie zegt, dat de gebouwen die
bij het binnengaan in de poort rechts ook nu nog gelegen zijn en lang als parochiezaal dienst
deden, in de kruisherentijd de brouwerij waren. Zoals de meeste kloosters in die tijd heeft
dus ook Hoei zijn eigen brouwerij gehad. In een tijd dat de meeste spijzen alleen door inzouten
konden bewaard worden, werd er veel bier gebruikt, zodat een eigen brouwerij algemeen
gebruikelijk was. Een Leuvense historicus heeft uitgerekend dat juist door het zoute
voedsel het bierverbruik zeer hoog was ; aan de hand van rekeningen van de universitaire col
leges kwam hij aan een verbruik van gemiddeld ongeveer 550 liter per jaar, dus 1,50 per dag
in het Atrechtcollege 29.
Eustachius de Fallaij wordt aangegeven als de wijnbouwer van het klooster. Ook Hoei had
zijn wijngaarden, gedeeltelijk vlak bij het klooster gelegen. Eustachius zal er wel de zorg en
het toezicht over gehad hebben, daar het klooster meerdere wijnbouwers in dienst had. Hs
341 C spreekt over het uitbetalen van de wijnbouwers, die meer dan anderhalve bunder bebouwden.
Als men rekent dat er op een hectare ongeveer 3400 wijnstokken werden geplant
en dat het klooster van zijn ongeveer 5000 wijnstokken (Helenenberg had er 30.000)
minstens 10.000 liter wijn oogstte en in goede zomers ongeveer het dubbele, kan men moeilijk
veronderstellen dat dit alleen voor eigen gebruik was. En misschien was het hier zoals te
Leuven in Erasmus' tijd, toen voor feestelijke gelegenheden Rijnwijn of Beaune gebruikt
werd. De eigen geteelde wijn noemde Erasmus ,,vinum villicum", boerenwijn, terwijl pro
fessor Barlandus van ,,vilum" (slecht) sprak inplaats van ,,vinum" 30.
Petrus de Coutwen, zonder taakaanduiding.
Paschasius de Ronval, de tuinman, zal met de zorg voor tuinen en boomgaarden bij en rond
het klooster zijn handen vol gehad hebben.
Michael'was kleermaker, maar moet voor het gerieven van zoveel mensen ook de nodige hulp
hebben gehad, evenals broeder-brouwer en wijnbouwer.
Paulus Lienart zal geen vakman geweest zijn en zich met het noodzakelijke huiswerk hebben
bezig gehouden.
Lambertus staat aangegeven als kok.
28 Definities, p. 441. Hij overleed 18 Jan. 1618, 1619 of 1620, zodat't niet zeker is dat hij
Neerius nog meemaakte; zie Obit. Moulins, p. 87 (in Necrol. Marche: Doteez, conversus,
3-1).
28a Definities, p. 446 ; Necrol. Marche, p. 298, sterfdag 8 juni 1620, 1621 of 1622.
29 E. DE MAESSCHALCK, Collegemaaltijden te Leuven ten tijde van Erasmus, in Alumni
Leuven, XIII, 1982, nr. 2, p. 12-16 ; voor de drank p. 15-16 ; dat dit 100 jaar voordien gebeurde,
doet hier m.i. weinig ter zake, zolang de voedingsproducten voornamelijk door zout
voor bederf moesten bewaard worden.
30 Hs 341 C, p. 2 ; P. VAN DEN BOSCH, Helenenberg, in Clairlieu, XLI, 1983, p.
156-157 ; De MAESSCHALCK, a.c, p. 16. Broeder Fallay kon wel uit een wijnbouwersfamilie
komen ; 15-11-1630 stierf de donaat Joannes Fallay, vinearum cultor; zie Obit. Moulins, p.
382 (Fallan) en J. BANELIUS, Gloriosi corporis S. Odiliae... Translatio, Keulen, 1621, p.
157-160 waar zijn dood beschreven wordt.

CLAIRLIEU in de XVIIe eeuw (uiterst links) - Gravure van Mathieu MERIAN (Brussel, Kon. Bibl.)

CHRQNICO
Wuia,Cri etcanofu
ORDINIS SAN
Titelbladzijde van Russelius' Chronicon

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 17
Simon werkte als kuiper bij de brouwerij, waaraan blijkbaar een tonnenmakerij verbonden
was31
Samen met de priesters vormden deze broeders de vaste communiteit
van mensen die in het klooster leefden. Maar er waren meer
conventuales van Hoei dan bovengenoemden. Naast deze twee
lijsten staan er nog twee andere, nl. van priesters die naar andere
kloosters waren geroepen om er het ambt van prior uit te oefenen ;
eenmaal ouder geworden of vanwege omstandigheden afgetreden,
bleven ze in dat klooster of keerden naar Hoei terug ; verder een
lijst van universitairen.
c. Prioren in andere kloosters
Georgius Kaetshoven verbleef te Emmerich, waar hij van 1603 tot 1623 prior geweest was en
toen vanwege zijn hoge ouderdom ontslag nam. Hij overleed te Emmerich op 31 maart
1626 32.
Petrus de Streelv/zs al in 1609 prior te Namen en werd in 1612, 1617 en 1627 tot definitor
gekozen. Hij overleed te Namen op 20 maart 1646 33.
Jacobus Garitte was ingetreden te Hoei op 22 October 1594 en in 1622 prior van het
kloostertje te Virton in Luxemburg, reeds vanaf 1614 en tot 1632 34.
Nicolaus Henrici trad te Hoei in op 23 mei 1598. Tussen 1609 en 1628 was hij 17 jaar prior te
Dinant en werd in 1620 tot definitor gekozen. Hij overleed waarschijnlijk voor 28 mei 163135.
Johannes Hoboval, eerst prior te Doornik (1619-ongeveer 1621), was in 1622 subprior te
Namen tot aan zijn dood op 7 mei 1625 of 1626 36.
Johannes Adriani was in 1617-1619 subprior te Maastricht, vertrok in 1620 naar Sint-Agatha
en was in 1622 subprior in den Bosch. In 1631, 1633 en 1640 wordt hij vermeld als prior te
Duisburg. In 1644 was hij te Hoei, waar hij bij het conventskapittel op 20 juli onmiddellijk
na Neerius vernoemd werd, maar zonder de titel van subprior. Daarna komt hij in 1648
voor als subprior te Aken 37.
31 Cupifex staat in de lijst van 1622. P. de Coutwen in Necrol. Marche, p. 323 als Petrus
Coutueng, overleden 10 dec; P. de Ronval ibidem, p. 175 als Paschasius Ronvaux, conversus,
stierf 5 juli; Michael, Obit. Moulins, p. 369 als Michael Conversus, stierf 19 October ; P.
Iienart overleed 12 sept. 1624, 1625 of 1626, Definities, p. 450 ; Necrol. Marche, p 310
32 VAN LlESHOUT, o.c. p. 135-136 ; Definities, p. 449 ; Annales, II, p. 400-401.
33 Anna/es, III, p. 140 en 224 ; Definities p. 432, 436, 447, 473 ; Necrol. Marche p
288 : sterfdag 27 dec. ; BERLIERE, I, p. 152 heeft 20 dec, wat beter lijkt daar 30-12-1646
Pierre Blavier prior gekozen werd, oomzegger van Streel.
34 Hs 341 C, p. 260 ; in de Definities komt hij niet voor; Monasticon beige, V Luik
1975, p. 349 ; Clairlieu, XXXVII, 1979, p. 144 ; Necrol. Marche, p. 298 vermeldt 'n Jaco
bus Gaurelle, sterfdag 7 juni.
35 Hs 341 C, p. 260 ; Annales, III, p. 132 ; Definities, p. 438 ; Monasticon, I, p. 150; in
de Definities wordt hij verder niet vermeld ; bij het generaal kapittel van 1631, het eerste
na 1627, p. 456 worden geen overledenen genoemd ; ook in latere akten van Hoei komt
zijn naam niet meer voor, zodat we veronderstellen dat hij voor 28 mei 1631 overleden is,
volgens Necrolog. Marche, p. 282, op 3 februari; volgens Obit. Moulins p. 98 op 7 febr.
36 Oboval, Annales, III, p. 142 ; Definities, p. 449; Necrol. Marche, p. 294.
37 Annales, I, 2, p. 79; hs 341 C, p. 26 en 30; op zijn oude dag is hij naar Hoei teruggekeerd
en wordt vanaf 13 juli 1650 tot 9 sept. 1658 in de verslagen van de conventskapittels
genoemd ; verder gaat de kroniek van Wansoule niet; volgens Necrol. Marche, p. 281
stierf hij 28-1-1662 ; Obit. Moulins, p. 91.

18 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
d. Universiteitsstudenten
Verder waren er dan nog de clerici die in 1622 op verschillende
universiteiten studeerden, voor een enkel klooster het respectabele
getal van acht. Jammer genoeg worden de universiteiten niet
genoemd.
Johannes Banelius, die op 2 October 1611 het zwarte habijt ontving, schreef meerdere boek-
jes over de verering van de H. Odilia. Volgens eigen getuigenis was hij in 1612 te Hoei op
voorspraak van deze heilige van een hardnekkige ziekte genezen. In 1616 schreef hij zijn
eerste boekje in het frans, in 1621 een tweede in het latijn. Dit droeg hij te Keulen aan ge-
neraal Neerius op, wat doet vermoeden dat hij daar gestudeerd heeft. Reeds op 9 October
1622 stierf hij en werd in 1624 op het generaal kapittel onder de overledenen genoemd 38.
Daniel a Cruce : er was een oudere Daniel a Cruce, wiens naam voorkomt in enkele gedruk-
te werken van de Hoeise bibliotheek, nu bewaard in het Groot Seminarie te Luik, en wel in
1583 en 1585. Daar hij in de lijst van .1622 niet voorkomt, ook niet als elders verblijvend,
zal hij toen reeds overleden zijn, al kan hij de beginjaren van Neerius' generalaat hebben
meegemaakt.
Daniel a Cruce junior, geboren in 1592 of 1593 te Luik, komt reeds in 1614, 1618 en 1619
voor in gedrukte werken van de Hoeise bibliotheek. In 1619 noemt hij zich bibliothecaris,
Rector Bibliothecae. Na zijn studies aan de Leuvense Universiteit rond 1624 te Hoei terug-
gekeerd, kan hij hier niet langer dan tot 1634 gebleven zijn daar hij in de akte van 1634 en
in handschrift 341 C onder de bestuursperiode van Neerius niet meer voorkomt. In 1637 ge-
tuigde hij bij het informatieproces voor hulpbisschop Sylvius; hij was toen subprior te
Aken, waar hij in 1639 (tot 1653) prior werd 39.
Robert de Gerbehaye werd reeds op het generaal kapittel van 1624 onder de overledenen
genoemd40.
Nicolaus Hanneffius werd na zijn universitaire studies al spoedig prior te Toulouse, daarna
te Chaulnes (Chauny) in Frankrijk en van 1634-1654 te Doornik. In 1634, 1644 en 1652
werd hij definitor gekozen en keerde in 1654 als generaal naar Hoei terug 4l.
Augustinus a Quercu lijkt na zijn studies heel zijn leven te Hoei doorgebracht te hebben, al
is het niet uitgesloten dat hij tot 1634 elders verbleef. Van dan af tot na Neerius' dood vin-
den we zijn naam geregeld te Hoei terug in de verslagen van de conventskapittels. Op 21
October 1647 staat hij als ,, senior " na de subprior vermeld 42.
38 Hs 341 C, p. 260 ; VAN LlESHOUT, o.c, p. 7 w. en 99 ; Definities, p. 445 ; Necrolog.
Marche, p. 315.
39 Hss 6 K 20 geeft 2 maal Pater Daniel de Cruce; J.P. DepAIRE, La Bibliotheque des
Croisiers de Huy de Liege et de Namur, Luik, 1970, II, p. 151. Voor Daniel jr, nr. 19 K 20,
II, 151; 6 B 10, II, 84 ; Luik Universiteitsbibliotheek, 215, II, 48 ; volgens Depaire, I, 42
zou er slechts een Daniel a Cruce zijn ; Annales, I, 2, p. 79 en II, p. 157 ; RAMAEKERS, a.c,
II in Clairlieu, XLI, 1983, p. 102. Hs 341 C p. 50 vermeldt dat Daniel 19-6-1653 tijdens de
Pretiosaplechtigheid te Hoei door de generaal tot subprior werd aangesteld. Obit. Moulins,
p. 129 geeft 6 april, zonder jaar, als overlijdensdatum.
40 Definities, p. 445 ; volgens Necrolog. Marche p. 315, stierf hij op 9 October 1622 evenals
Joh. Banelt, wat aan een besmettelijke ziekte als pest doet denken.
41 VAN De PASCH, a.c, p. 42-44 (zie nota 23).
42 Komt in Annales en Definities niet voor; wel voortdurend in hs 341 C; vanaf
27-6-1648 wordt hij als subprior vermeld, wat hij waarschijnlijk tot einde 1650 gebleven is;
sterfdatum 21-1-1658, Necrol. Marche, p. 280 en Obit. Moulins, p. 89.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 19
Nicolaus du Chesne studeerde in 1622 waarschijnlijk de ,,artes" te Leuven. Op 3 april 1626
liet hij zich daar inschrijven, klaarblijkelijk voor de theologie, en wel als ,,pauper" 43. Hij
zal toen te Leuven op het Luiks college verbleven hebben. Eigenaardig is dat van de twee
tegelijk met hem als ,,pauperes" ingeschreven Naamse kruisheren op 3 en 6 april 1626, er
een in de pedagogie ,,Het Varken" verbleef, waar hij dan wel student in de ,,artes" geweest
zal zijn. Nicolaus heeft zijn studies niet kunnen voltooien, daar hij reeds op 3 augustus
1626 stierf; in 1627 werd hij op het generaal kapittel onder de overledenen
herdacht44.
Aegidius Wansoule is wel in heel de periode van Neerius' generalaat te Hoei gebleven. Hij
trad er in op de eerste zondag van October (4-10) 1620 en was, toen hij op de universiteit
studeerde, zoals meerdere anderen nog niet priester gewijd. Enkele jaren later immers werd
te Rome dispensatie aangevraagd, omdat hij zes dagen te jong was voor de priesterwijding45.
Dit moet wel voor 1626 geweest zijn. Toen werd nl. voor drie fraters, Servatius
Dans, Aegidius van Saint-Vith en Jacobus Brabant eveneens dispensatie gevraagd voor de
wijding vanwege te jonge leeftijd, terwijl ze in de ons bekende naamlijsten van de convents
kapittels steeds achter Wansoule staan46. Na zijn studies zal hij normaal tot ,,lector" te
Hoei benoemd zijn, al is de mogelijkheid niet uitgesloten dat hij na 1626 en voor 1634 el
ders verbleven heeft. Maar in de oorkonde van 1634 en vanaf 1637 in zijn eigen verslagen
van de conventskapittels komt hij steeds in de naamlijsten voor. Van einde 1637 tot lang na
het generalaat van Neerius heeft hij de taak van notarius van het conventskapittel uitgeoefend.
We mogen hem dankbaar zijn voor de geregelde verslagen en de vele naamlijsten van
zijn convent47.
Anthonius Boux is de laatste universiteitsstudent uit de lijst van 1622. Hij studeerde
minstens tot 1624 te Leuven. Te Hoei teruggekeerd, werd hij er in elk geval voor 1634 subprior
; dit bleef hij tot aan zijn dood op 26 april( ?) 1646. Wansoule vermeldt in juni 1645
dat Boux, Bonhomme en Braibant vanwege ziekte bij het conventskapittel afwezig waren.
In 1648 worden Boux en Bonhomme samen met hun prior-generaal, op het generaal kapit
tel herdacht in de lijst van de overledenen 48.
Dat was dan de communiteit in haar totaliteit. Zo reeds, en bijzonder
uit de lijst van prioren en hoogstudenten, waarvan er meerderen
in andere kloosters terecht kwamen, blijkt de uitstraling van
het moederhuis over heel de orde. Hoei vormde een degelijke
43 Matricule, V, p. 160, nr. 24.
M Ibidem, p. 160, nr. 25 en p. 161, nr. 43 ; Definities, p. 450 ; Obit. Moufins, p. 177.
45 Hs 341 C, p. 260 ; de datum van dit rescript was zeker onleesbaar, daar in de Analecta
Vaticano-Belgica, 2e serie, III, Brussel-Rome, 1958, p. 276 nr 971 staat aaneeireven • tussen
1624 en 1634". *
^ Ibidem, nr 736.
47 Vanaf 13-7-1650 komt hij als subprior voor, tot 17-2-1653 als hij ontslag vraagt als
subprior en eveneens van andere lasten wil ontheven worden; het register wil hij nog wel
bijhouden. Op 13-12-1657 doet hij op gezag en opdracht van magister-generaal Nic. de
Hanneffe, tot dan toe gedelegeerd door de bisschop als visitator en overste van de zusters
Penitentinnen van Sint Franciscus te Hoei, afstand ten gunste van de overste van de zusters
zelf, vgl. hs 341 C, p. 65 en Annales, I, 2, p. 92 en VAN De Pasch, a.c, p. 43. In 1653
werd voor zijn familie een jaargetijde gesticht te Hoei op 2 October, met pitantia voor de
confraters, hs p. 52-54 en Anna/es, III, p. 725. Van ongeveer 1665-1676 prior te Dinant en
in 1669 definitor, Annales, III, p. 253, 327, Definities, p. 491 en 495 ; Berliere, o.c, I,
150 ; V, 343 ; Obituaire Moulins, p. 186 sterfdatum 23-8-1681.
48 Annales, I, 1, p. 189 ; I, 2, p. 72 ; Definities, p. 473 ; hs 341 C p. 4 en passim ; nota
21 van dit hoofdstuk ; Necrol. Marche, p. 292.

20 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
gemeenschap, waar wetenschap en gemeenschapsleven in al zijn
vormen samengingen.
e. Het communiteitsleven te Hoei
Het feit dat de pauselijke legaat Antonius Albergati, die bij zijn
bezoek aan Hoei, reeds enkele jaren voor Neerius, ook de kruishe
ren bezocht, de communiteit feliciteerde met haar generaal Her
man Hasius en hem een zilveren ciborie schonk, getuigt voor het
religieuze leven van deze communiteit49. Dat Neerius het voor-
beeld van Hasius gevolgd heeft en zorgde voor een regelmatig
kloosterleven, kan men afleiden uit een getuigenis van burge-
meester Melart, ongeveer 25 jaar later. In 1641 legde hij er speciaal
de nadruk op dat de kruisheren zeer stipt waren in hun officies en
religieuze fiincties en de metten zongen om elf uur 's nachts ; ook
in andere verplichtingen waren ze trouw. Wat het tijdelijke be-
treft: ze waren goede beheerders, zodat ze 't breed hadden en rijk
waren aan landerijen, inkomsten en renten50. Bij lezing van hand-
schrift 341 C van de Luikse universiteitsbibliotheek krijgt men
trouwens de indruk, dat Neerius en de Hoeise communiteit veelei-
send waren voor wat het aanvaarden van nieuwelingen betreft en
er niet tegen opzagen hen bij een niet onberispelijk gedrag op het
einde van het noviciaat weg te sturen. Eens staat er zelfs dat Neeri
us een novice vanwege zijn ongepast gedrag niet eens voor de pro-
fessie aan de communiteit wilde voorstellen. Dat bij het voorlopig
uitstellen voor het noviciaat de zorg voor de liturgie doorslagge-
vend kon zijn, blijkt uit meerdere gevallen waarin candidaten nog
niet mochten intreden of het habijt nog niet mochten ontvangen,
vooraleer ze in het zingen voldoende bekwaam zouden zijn. En ie-
mand die opzettelijk een ziekte ontkend en verborgen gehouden
had, werd ,,in aanwezigheid van fraters en novicen" weggestuurd51.
Bij kleding en professie leidde Neerius zelf de plech-
tigheden tenzij het bij zijn afwezigheid door de subprior gedaan
werd. Ze hadden plaats in de kerk of de kapittelzaal (in aula
49 Van De Pasch, a.c, p. 37.
50 F. GORRISSEN, Histoire de la Ville et du Chateau de Huy d'apres Laurent Melartt continuee
jusqu'a nos jours, Hoei, 1839, p. 294. Melart gaf zijn werk uit in 1641 te Luik ; het
is dus het werk van een tijdgenoot en ooggetuige.
51 Hs 341 C, p. 6, 8, 9, 12, 13, 16.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 21
nostra), soms in de aula principis, maar ook wel ooit in de hal
voor de kamer van de generaal of op zijn kamer zelf52. Ook de
eerste mis van de nieuwgewijden werd telkens plechtig gevierd en
later opgetekend.
Men heeft Neerius later, in 1639, verweten dat hij te eigenmachtig
optrad53. Voor het bestuur van zijn eigen klooster kunnen
we daar uit de aanwezige gegevens geen aanwijzingen voor vinden.
Vanaf 1637 tot 1648 kan uit handschrift 341 C worden aange-
toond, dat de conventskapittels vaak gehouden werden, en er is
geen reden om te veronderstellen dat het in de voorafgaande jaren
anders was. Ze hadden plaats in de kapittelzaal, de gastenkamer,
de kamer van de generaal, soms in de ,,nuntiuskamer" en ook
wel ooit ,,in refectorio ante prandium". Het waren geen bijeenkomsten
op geregelde tijden, maar naargelang de omstandigheden
het nodig maakten : altijd bij vervreemding of verpachting van
goederen en bij het aanvaarden van de candidaten voor de intrede,
de kleding in het zwarte en naderhand in het witte habijt en de
professie. Ook bij het aanvaarden van stichtingen en bij dringende
onverwachte omstandigheden. In 1637 was frater Aegidius Wan-
soule aangesteld als notarius, om de verslagen van die kapittels op
te maken. Als reden schrijft hij erbij : ,,opdat het beslotene zijn
kracht niet zou verliezen en omdat de kennis daarvan ook later
nuttig zal kunnen zijn". Reeds van 28 november tot 24 december
1637 hadden wegens bijzondere omstandigheden zes bijeenkomsten
plaats54, in 1638 negen ; in 1639 staat er geen opgete
kend, maar in 1640 veertien; de volgende jaren aanmerkelijk
minder55.
Ook de vasten- en onthoudingswetten werden streng onderhouden
en er werd blijkbaar nook in gedispenseerd. Men hield stevig
vast aan de tradities, al kon men die ook wel op een erg formalistische
manier omzeilen. Bij de eerste heilige mis op zondag 5 en
maandag 6 October 1642 van Damianus (Aegidius) Balla en Lambertus
Feron, beiden student te Leuven, werd blijkbaar het feest
van de tweede op woensdag gevierd. Wansoule vertelt nl. dat er
52 Ibidem, p. 18.
53 Zie verder p. 92-93
54 Zie verder p. 30 w.
55 Hs 341 C passim.

22 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
vanwege de woensdag niet kan worden gedispenseerd ; maar men
gebruikte ,,de gratia speciali" de maaltijd in het gastenkwartier.
Het feit dat Wansoule dit optekent, toont tegelijkertijd het uitzonderlijke
van zo'n gebeurtenis aan36.
In de mooie kerk met het mime koor en de prachtige koorbanken,
het gebrandschilderde raam van de H. Odilia en het door
kruisheer Pietkin van Namen gebouwde orgel, was er de mogelijkheid
tot het keurig verzorgen van de liturgie. Kardinaal Erard de la
Marck had er een eeuw vroeger zijn beeld in marmer laten plaat-
sen, het hart in beide handen omhooggeheven en het zo opdragend
aan God. Na zijn dood op 15 februari 1538 werd hij te Luik
begraven, maar zijn hart werd naar Clairlieu overgebracht. Dat
beeld moet een van de pronkstukken zijn geweest op het mooie
koor waar ook de generaals werden begraven. De bouwgeschiedenis
van de kerk was in Neerius' tijd ver voltooid, tot en met de
prachtige toren en beiaard. Maar de kerk werd door hem met zeer
mooie versieringen en kunstige reliekhouders verrijkt57. In die kerk
had het nachtelijk en dagelijks gezongen officie plaats, waarvan de
conventsmis het middelpunt was. Vaak waren er jaargetijden, waar
dan de een of andere goede gave aan verbonden was, zoals een
apart vleesgerecht of een glas wijn bij het middagmaal. Sinds generaal
Neerius in 1630 het privilege van de pontificalia verkregen
had, zullen de diensten op de grote feesten en bij bijzondere gelegenheden
wel pontifikaal gecelebreerd zijn. Het prestige van de
generaal en van zijn communiteit naar de buitenwereld toe is daar
door zeker gegroeid. Hij werd, niet steeds tot genoegen van de de-
ken en het kapittel van de Onze Lievevrouwekerk, ook elders uitgenodigd
om te pontificeren en daardoor de plechtigheden grotere
luister bij te zetten. De capucijnen van Hoei nodigden hem meerdere
malen uit om op het feest van hun stichter Sint Franciscus, 4
October, in hun kloosterkerk de hoogmis te pontificeren. Neerius
ging er dan, steeds vergezeld van enkele kruisheren die de taak van
diaken en subdiaken vervulden, naar toe ; na de mis werd de ze-
56 Ibidem, p. 17. Damianus is een kloosternaam, daar er al 2 Aegidii waren, zoals Johan
nes Prion de naam Carolus kreeg, p. 13. In Definities, p. 477 en Necrol. Marche, p. 324
staat Martinus Prion.
57 RuSSELIUS, Cbronicon, p. 182 ; VAN De PASCH, a.c, 19-29, 31, 38. Voor 't beeld v.
Erard de la Marck, zie GORRISSEN, o.c, 326, RUSSEUUS, o.c, p. 152-153, Annales, I, 2, p.
16.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 23
gen met het Allerheiligste gegeven. Op 21 februari 1639 deed hij
pontificaliter de uitvaart van de baronesse van Grisor in de kerk
van de monialen van Lens in Haspengouw, weer met assistentie
van meerdere confraters. Toen de Jezuieten van Hoei op 8 augustus
1640 een gedachtenisfeest van hun klooster vierden, werd
Neerius uitgenodigd om te pontificeren. De deken van de Lieve
Vrouwekerk meende hem dit te kunnen verbieden, maar Neerius
legde dit verbod naast zich neer en pontificeerde de hoogmis, met
o.a. twee kruisheren als assistenten.
Ook buiten de eigen stad werd hij gevraagd. De magistraat van
Dinant nodigde hem uit om op O.L.Vrouw Hemelvaart 1640 in de
kapittelkerk een pontificale hoogmis te doen en daarna in de processie
het H. Sacrament te dragen. Zijn ereloon bestond in ,,24
bekers sterke wijn". Daags daarna op het feest van Sint Rochus
pontificeerde hij in de kruisherenkerk en droeg opnieuw het H.
Sacrament in processie rond. Soms deed hij na het diner dan nog
de pontificale vespers. Op Sacramentsdag 1642 was hij, nu met
toestemming van de deken, in de Sint Mengoldparochie te Hoei
uitgenodigd en op het feest van Sint Elisabeth bij de grauwzusters,
telkens met twee kruisheren als assistenten58.
Ook oefende hij in eigen kloosterkerk en voor eigen fraters de
bevoegdheid uit om de tonsuur en de kleine wijdingen toe te dienen.
Bij de subdiakenwijding van Carolus Prion in 1642 maakte de
hulpbisschop van Luik moeilijkheden, omdat niet zou vaststaan
dat de generaal deze wijdingsmacht bezat. Daar de wijding nor-
maal doorgang vond, zal het probleem wel spoedig opgelost ge-
weest zijn59.
Als we bedenken dat heel de bestuursperiode van Neerius zich
afspeelde gedurende de dertigjarige (en tegelijk de dertig laatste
jaren van de tachtigjarige) oorlog, is het duidelijk dat dit voor
hem als ordesgeneraal veel moeilijkheden met zich meebracht. Als
prior van Hoei heeft hijzelf en zijn convent er jarenlang geen pro-
blemen door ondervonden. Het twaalfjarig bestand in 1609 bracht
tot 1621 een betrekkelijke rust. Het voortdurend heen en weer
trekken van spaanse en staatse troepen, de ergste plaag voor de be-
58 Hs 341 C, p. 9, 12, 13, 15, 16, 18 ; Annales, I, 2, p. 70 en 71.
59 Hs 341 C, p. 16, Annales, I, 2, p. 71.

24 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
volking die voortdurend door plundering en gemeenheden lastig gevallen
werd, hield tijdelijk op. Ook de regering van Albrecht en Isa
bella in de zuidelijke Nederlanden droeg tot de vrede bij. Dat alles
heeft Neerius' bestuur te Hoei vergemakkelijkt. We menen dan
ook, na al het bovenstaande, dat het leven in ,,het klooster buiten
de muren " regelmatig verliep en dat de decreten van de synode van
Sint Lambertus te Luik in 1618 maar weinig betrekking hadden op
het Hoeise klooster. Voor de seculieren sprak de synode over simonie,
afwezigheid bij het officie in de coUegiale kerken en het huren
van andere priesters om het te kunnen laten doorgaan, over concubinaat
en dronkenschap. Voor de religieuzen keurde men de royale
feestmalen af bij de inkleding en vaardigde het bevel uit om 's
avonds om 9 uur het dormitorium af te sluiten en zo het nachtelijk
uitgaan te beperken60.
f. Relaties naar buiten
Magister-generaal Augustinus Neerius had ook buiten het
klooster meerdere bevoegdheden, waaronder het begeven van beneficies
op de begijnhoven van de Veemarkt en van de Rue des
Foullons61. Ook was hij visitator bij de zusters van Saint-Quirin te
Hoei. Zijn ervaringen zijn er niet altijd even gelukkig geweest. Na
een van die visitaties, einde 1637 of begin 1638, had hij meerdere
beslissingen getroffen maar blijkbaar nog niet uitgevaardigd. Toen
de zusters daarop aandrongen, waren de onenigheden in het
klooster blijkbaar zo toegenomen, dat de generaal het noodzakelijk
vond om eerst een nieuwe visitatie te houden. De priorin weigerde
hem echter de toegang, zodat de generaal zich tot de Congregatie
van de regulieren te Rome wendde om van zijn opdracht
ontslagen te worden. De nuntius Alfieri moest toen een nieuwe vi
sitator benoemen, die de zusters zou kunnen terugbrengen tot de
gehoorzaamheid en die daartoe de noodzakelijke strafbevoegdheden
zou krijgen62.
Van de 26 stichtingen van broodbedeling te Hoei was die van
Jehan Remy (1449) bij de kruisheren gevestigd. Van negen mud
60 F. GORRISSEN, o.c, p. 374-375.
61 Ibidem, p. 351.
62 Analecta Vaticano-Belgica, reeks II, vol. I, Brussel-Rome, 1956, p. 121, nr 228 ;
21-5-1638.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 25
graan moesten jaarlijks broden gebakken worden. De vier naaste
familieleden van de stichter kwamen daartoe elk jaar voor het feest
van Sint Domitianus op 7 mei63 bij de kruisheren bij elkaar om
samen met hen overeen te komen over gewicht en grootte van de
,,weggen", de kleine wittebroden die werden uitgedeeld. Dan
werd op 7 mei door de omroeper de uitdeling bekend gemaakt,
zodat tegen 2 uur namiddag de armen aan de kerkdeur van de
kruisheren samenstroomden om de gave in ontvangst te nemen64.
Vaak trouwens zullen de armen er zijn samengedrumd om voedsel
of geld, speciaal in tijden van kommer en nood. En die waren er
na 1621 voortdurend. Reeds in 1622 waren de wegen onveilig, zo
dat Neerius van de stad een vrijgeleide kreeg65. Toen in 1628 de
ambachten hun vrijheden tegen hun prinsbisschop verdedigden,
liet Ferdinand van Beieren vanuit zijn vaderland 3000 man voetvolk
en 500 ruiters komen, gevolgd door een massa vrouwen en
kinderen. De bende verspreidde zich doorheen heel het Luikerland,
o.a. in Hoei waar ze zeven tot acht maanden verbleef en de
bevolking brandschatte. Ook in 1632 waren er vreemde troepen
waardoor de levensduurte vreselijk steeg en men tien stuiver per
brood moest betalen. Toen einde 1635 Jan van Weert aan het
hoofd van 5 tot 6000 Croaten Luik belegerde en bezette (febr.
1636-juni 1637), moest ook Hoei het ontgelden en werd geplunderd,
nu eens door het ene, dan weer door het andere leger. Einde
1636 brak er dan nog een besmettelijke ziekte uit in de stad, die
op zes maanden tijd 7 tot 8000 mensenlevens eiste. Velen ontvluchtten
Hoei, dat er, zoals burgemeester Melart het zelf zag en
beschreef, als verlaten bijlag, zodat ,,het gras vrij kon groeien op
de pleinen en de Maasbrug". De kloosters hadden gewoonlijk het
meest te lijden van de soldatenplaag, die ook nog in 1639 voortduurde.
Toch bleven ze het toevluchtsoord voor de vele
behoeftigen66.
Geregeld nam de communiteit ook deel aan de processies die in
de stad gehouden werden en uitgingen van de hoofdparochie en
het kapittel van de collegiale kerk van O.L.Vrouw. Het zal de jaar-
63 J. GHESQUIERUS, Acta Sactorum Belgie selecta, Brussel, 1784, p. 162-173.
64 GORRISSEN, O.C., p. 352.
65 van De Pasch, a.c, p. 39.
66 GORRISSEN, o.c, p. 378-382.

26 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
lijkse sacramentsprocessie zijn en wellicht andere, bij speciale gele-
genheden of als vast gebruik, gehouden. Frater Aegidius Wansoule
zou er in zijn verslagen van de conventskapittels normaal geen
melding van hebben gemaakt. De kruisheren en het kapittel had-
den vroeger een overeenkomst gesloten, dat de kruisheren de ge-
wone processies zouden bijwonen, op conditie dat ze daags van te
voren of ter gelegener tijd zouden uitgenodigd worden. Maar be
gin mei 1638 was dit niet gebeurd, zodat Wansoule ons zijn ver-
haal vertelt in zijn handschrift. Namens generaal en convent had
hij op 8 mei een bijeenkomst gehad met de deken van het kapit
tel, de cantor en enkele andere leden. Aegidius had er de vroeger
gemaakte afspraak in herinnering gebracht. Zeer beleefd had de
deken zich geexcuseerd. Het kapittel had de thesaurier de op-
dracht gegeven om voor de uitnodigingen te zorgen. De deken
had hem na de processie berispt om zijn nalatigheid en zou deze
berisping nog eens herhalen. De kruisheren moesten dan ook niet
de deken en het kapittel verantwoordelijk stellen maar de ene per-
soon die voor alles had moeten zorgen. Hij zelf zou er in het ver-
volg over waken dat het niet meer zou gebeuren. Later is het toch
nog eens gebeurd, maar dat was na Neerius' tijd. De relaties met
de abdij van Neufmoustier moeten wel goed en hartelijk geweest
zijn, daar de abt in 1627 tot de ,, participantes'' van de orde gere-
kend werd en zo deelgenoot werd in de gebeden en geestelijke
gunsten van de kruisheren67.
Het valt, in dit verband enigszins op dat er nergens in het hand
schrift van Wansoule over apostolaatsvormen gesproken wordt. In
zoverre men bepaalde vormen als normaal beschouwde en er geen
moeilijkheden over ontstonden, zwijgen de bronnen gewoonlijk.
Ook Wansoule licht er ons niet over in, omdat het geen onderwerp
voor het conventskapittel zal geweest zijn. De kruisheren in het
klooster buiten de muren zullen het liturgische apostolaat in eigen
kerk hebben uitgeoefend en er hebben gepreekt en biecht ge-
hoord. Parochiewerk hadden ze blijkbaar niet, tenzij predikatie in
of buiten de stad. In een stad met zoveel priesters en kloosters zal
men aan hun hulp trouwens weinig behoefte hebben gehad, tenzij
voor de taak van biechtvader of geestelijk leidsman in vrouwen-
67 Hs 341 C, p. 8 en 41 ; voor Neufmoustier, G. HANSOTTE, Inventaire des Archives de
I'Abbaye de Neufmoustier, Brussel, I960, I, p. 5, Inv. nr. 25 ; II, p. 398, reg. nr. 1067.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 27
kloosters. Het is ook weer alleen bij moeilijkheden zoals Neerius 2e
bij zijn visitaties had ondervonden, dat men erover schrijft en 't
voor het nageslacht bewaard blijft68.
g. De communiteit in 1634
Meermalen hebben we de oorkonde van 14 april 1634 aangehaald.
Ze is belangrijk om haar inhoud, een van de stichtingen
van jaargetijden die onder Neerius gedaan werden, en om de lijst
van conventuales die er toen in Hoei waren als leden van het
conventskapittel69.
Erardus de Ville was in of iets na 1624 ingetreden in het Hoeise
klooster, maar er na enkele jaren gestorven. De familie had in de
jaren 1627 en 1629 meerdere bedragen gestort voor jaargetijden
voor de familie de Ville. Nu, in april 1634 willen ze blijkbaar de
zaak herzien, vanwege de grote som van vijftig brabantse guldens
die Erardus' ouders bij de kleding van hun zoon als ,,ius vesturae"
of ,, inkledingsrecht'' hadden gestort. De kruisheren zuUen
voor de in 1627, 1629 en bij de kleding van Erardus betaalde be
dragen in het vervolg volgende verplichtingen vervullen :
a. een wekelijkse h. mis voor de ouders de Ville ;
b. een jaargetijde op 15 maart;
c. de kruisheren zuUen een ,,pitantia" of tractatie krijgen van
wijn en vlees, zoals de heer de Ville het gewoon was te doen
sinds de dood van zijn echtgenote ;
d. daags voor het jaargetijde zullen de kruisheren de heer de Ville
waarschuwen dat het jaargetijde gedaan wordt; na zijn dood
zullen ze de naaste familie inlichten ;
e. op de sterfdag van Erardus de Ville, de jong gestorven frater,
zal eveneens een jaargetijde worden gehouden70.
Deze oorkonde werd ondertekend door de leden van het
conventskapittel:
Augustinus Neerius, Wansoule,
Boux, subprior, Dans, econoom,
68 Zie boven p. 24.
69 Archives de l'Etat a Huy, dossier Croisiers.
70 Erardus de Ville was afkomstig van Hoei en is in of kort na 1624 ingetreden bij de
kruisheren. Hij stierf 23 of 29 nov. 1631, 1632 of 1633. (Definities, p. 460); wellicht kort
voor 1634, gezien de familie toen behoefte voelde de gedane stichtingen te veranderen.
Obit. Moulins, p. 321, Gerardus Deville, 23 nov, Meerdere leden van de familie waren burgemeester
van Hoei; ibidem, p. 387 met beschrijving v. h. familiewapen.

28 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Passeport (Pasport),
de vroegere subprior, Colleij,
Borset, Dardeius,
Bourgoij, Braibant,
Augustinus a Quercu, Charles Gaiffier.
Het zijn allemaal bekende namen van te Hoei ingetreden kruisheren,
zodat het enigszins opvallend is dat er geen enkele van een
ander klooster bij voorkomt. Als aanvulling van een tekort aan
mensen zullen ze te Hoei ook niemand hebben nodig gehad, daar
er steeds een ruim voldoende aantal roepingen aanwezig was.
h. aangroei van de communiteit onder Neerius
In 1619 werd Neerius prior van het Hoeise kruisherenklooster.
Vanaf 1620 kunnen we, op een lacune van ruim tien jaar na (ca
1625-1637), de ingetredenen nagaan. We kunnen zien uit de vaak
aangehaalde lijst uit hs 341 C en uit de verslagen in dit handschrift
zelf, dat Clairlieu een evenwichtige communiteit herbergde,
waar zowel ouderen, jongeren als mensen van middelbare leeftijd
samenleefden. Volgend overzicht van intreden zal dit duidelijk
maken.
Namen
Aegidius Beneux
Jacobus Dardeius
Aegidius Wansoule
Anthonius Boux
Servatius Dans
Aegidius van Saint-Vith
Servatius Colleij
Jacobus Braibant
Henricus Nicolai
Carolus Gaiffier
Gulielmus Frerart
Thomas de THxhe
Erardus de Ville
Mathias Lomba
Johannes van Saint-Vith
Joh. Carolus Frerart
Augustinus Jamart
Laurentius Depris
Joh. Canigeter
Henri Le Rond, broeder
Lambertus Feron
Henricus Jurons, broeder
Aegidius Balla
Noviciaat
1619
1620
1620
ca 1620
1621
1621
1621
1624
ca 1625
ca1625
ca 1630
ca 1630
1632
Professie
1620
1621
1621
cal621
1622
1622
1622
1625
ca 1636
12-5-1641
1637 maar na enkele maanden weggestuurd.
1637 maar irt
1642 weggestuurd.
1637
1637
1638
1638
1638
1639
eerste h.mis
1623
ca 1626
ca 1626
ca 1626
ca 1626
6-10-1642
5-10-1642

1640
1640
1640
1641
1641
1641
1641 maar afgewezen april 1641
1642
Lambertus Le Clercq(ue)Latomus, broeder * 1642
RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 29
Gerardus de Salmis 1638 trad kort na 't ontvangen van het zwart
habijt uit
Remaclus Beaurein 1640 1641 5-1-1642
Nicolaus Cocqremont 1640 1641
Dionysius Nihoul, broeder 1640 1641
Johannes Cosebue, broeder 1640 maar weggestuurd augustus 1641
Johannes Prion
Petrus Mariot(te)
Petrus Rampen
Johannes Mibais, broeder
Petrus Hodeige
Jordanus van Herck
1646
1643
1644
1647
Mathias Gilbier, broeder 1646 1648
9-6-1645
1647
1647
28-7-164;
15-1-165:
Als men de eerste namen van deze lijst, tot en met Gaiffier, ver-
gelijkt met die van 1634, blijkt reeds dat toen in de gemeenschap
van Hoei negen jonge mensen leefden, die, naar de normale leef-
tijd van intrede berekend, rond of even in de dertig waren. In de
volgende lijst van einde 1637 in hs 341 C komt ook Aegidius van
Saint-Vith weer voor71 terwijl Thomas Detrixhe72, Johannes van
Saint-Vith73 en Carolus Frerart74 tussen 1634 en einde 1637 bij de
leden van het conventskapittel gekomen zijn. Gaat men verdere
verslagen in hs 341 C na, dan blijkt een voortdurende aanvulling
van de communiteit, ook al blijven niet alle afgestudeerden te
Hoei. In 1640 kwamen Frerart75 en Augustinus Jamart erbij76, in
71 Zie boven nota 21. Voor wijdingsdata van Herck, Hodeige, Mariot, Prion en Rampen,
zie A. DEBLON, Les Croisiers Ordonnes a Liege au lie et 18e siecle in Clairlieu, XXXIII,
1975, p. 64. Voor Mathias Lomba: vermeld in 1629 als frater Mathias in archief Sint-
Agatha, doos Rijnmaasprovincie, omslag Aken ; gestorven 26 aug. 1660, Obit. Moulins, p.
188. Carolus Gaiffier stierf 5 oct. 1644-1647 als prior van Lannoy ; Definities, p. 473 ; Necrol.
Marche, p. 309.
72 Thomas Detrixhe is zeker niet te identificeren met de kanunnik van Maastricht, vgl. L.
HEEBE, Thomas Detrixhe, in Clairlieu, XI, 1953, p. 89. Hij trad te Hoei in in of kort na
1624 en bleef heel de tijd van Neerius te Hoei; zie hs 341 C lijst op p. 260 ; verslagen van
Wansoule vanaf 1637 tot September 1648. Hij overleed 11 mei 1649/51 en werd in de lijst
der overledenen van het generaal kapittel van 1652 opgenomen ; Definities, p. 477, Necrol.
Marche p. 169 als Thomas de Thriexhe.
73 Johan van Saint-Vith, te Hoei van einde 1637 tot 1658 ; dec. 1637 econoom, in 1645
subprior (slechts 'n maand) en in 1652 procurator; overleed 4-12-1663 als subprior van
Hoei; hs 341 C passim, Necrol. Marche, p. 322.
74 Carolus Frerart was vanaf 1637 tot sept. 1658 te Hoei; hij komt niet voor in Annales
of Definities; evenmin als in necrologium van Marche of obituarium van Moulins, wat erop
zou kunnen wijzen dat hij niet te Hoei overleden is.
75 Wilhelmus Frerart was zeker tot einde 1647 te Hoei, en opnieuw in juli 1650 ; niet in
1652-1658 volgens hs 341 C passim ; in welke kloosters kan hij intussen geweest zijn ? Hij
overleed 17 februari 1663, Obit. Moulins, p. 104.
76 Jamart, zie verder p. 35

30 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
1642 Laurentius Deprix77 en Remaclus Beaurein78, in 1644 Nicolaus
Cocqremont79 en in 1645 Damianus Balla, die evenals Jamart
te Leuven gestudeerd had80. Heel de tijd van zijn prioraat heeft
generaal Neerius dan ook over een flinke gemeenschap kunnen beschikken
en heeft Hoei steeds voldoende jongeren gehad om de
gemeenschapsverplichtingen op degelijke manier te kunnen vervullen,
om mensen door verdere universitaire studies te vervolmaken
en ook nog andere kloosters door zijn overvloed aan jonge mannen
te helpen.
Dat wil daarom niet zeggen dat er geen moeilijkheden of pro-
blemen waren, en zelfs zeer zware. Het waren de moeilijke tijds-
omstandigheden die daar de voornaamste oorzaak van waren.
i. Moeilijkheden en rampen
We zagen reeds dat de stad Hoei vooral in de dertiger jaren niet
van leed en ellende gespaard bleef, waarvan het toppunt bereikt
werd door een besmettelijke ziekte die de bevolking van de stad
als het ware halveerde en door steeds opnieuw plunderende
soldatenbenden.
Het was door deze omstandigheden van ziekte en nood, dat ein-
de november 1637 en heel de maand december de moeilijkheden
ontstonden bij de kruisheren tussen het convent en de econoom
Servatius Dans (d'Ans), waarover Aegidius Wansoule ons in zijn
register op de hoogte houdt. Frater Servatius meende, de commu-
niteit te moeten waarschuwen voor de netelige toestand waarin ze
verkeerde. ,,Rampen en ondergang bedreigen ons steeds meer",
zo begint hij zijn verslag van 28 november. ,, Daarom wil ik U
waarschuwen en inlichten over de toestand van Uw huis. Ge kunt
77 Deprix was later (1659-1674) prior te Doornik en overleed in 1674 op 57 jarige leeftijd;
HEERE, a.c. over Doornik, p. 70; Necrol. Marche geeft als datum ,,26 mei als prior
van Doornik", p. 296 ; Monasticon, I, p. 463.
78 Beaurein bleef gedurende heel het prioraat van Neerius, en ook daarna, al komt zijn
naam niet steeds in de conventskapittels voor en dus wellicht met korte onderbrekingen, in
Hoei. Hij overleed 5 maart 1655 ; Necrol. Marche, p. 286.
79 Cokremont, Cocquerement, Cocheraimont bleef heel de tijd van Neerius te Hoei, en
wel tot 1653, al komt zijn naam soms korte tijd niet in de conventskapittels voor ; prior van
Virton wellicht al vanaf 1653 maar zeker van 1666-1679 en als prior overleden 13-4-1679 ;
Necrol. Marche, p. 290; P. VAN Den BOSCH, Virton, in Clairlieu, XXXVII, 1979, p. 144.
80 Studeerde reeds voor zijn priesterwijding te Leuven, wellicht tot 1645 ; bleef heel het
prioraat van Neerius te Hoei. Overleed 4-6-1679 ; Necrol. Marche, p. 297 ; Obit. Moulins,
p. 153.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 31
er dan de nodige besluiten uit trekken opdat we het zouden kun
nen behouden, ondanks de rampzalige tijd die God ons laat mee-
maken". En hij vervolgt, dat een econoom slechts rekenschap kan
geven van wat hij ontvangen heeft; dat het land in de afgelopen
jaren verwoest is en onvruchtbaar gemaakt, is zijn schuld niet. Hij
trachtte te redden wat er te redden viel. Hij ontving slechts enkele
kleine betalingen en wat graan dat de mensen missen konden ; en
voor Sint Andries en Kerstmis, de normale vervaldagen, was er
maar weinig te verwachten.
Frater Servatius somt dan op, hoe lang ze nog met graan en
drank, met boter, hop, azijn, hout en kolen zouden kunnen toe-
komen; wat er desnoods nog aan wijn, azijn, hop en kolen zou
kunnen verkocht worden. Maar de voorraden aan kaas, haring en
stokvis, kaarsen en zout, gezouten vlees en spek moeten nodig
worden aangevuld. Slachtvee is er nog wel, maar om specerijen,
kruiden, suiker enz. bij te kopen is er gebrek aan geld. Het natte
seizoen bedierf de prijzen van wijn, hooi, hop en azijn. De inte-
resten van geleend geld zouden niet kunnen worden terugbetaald
en aan de kruisheren verschuldigde renten werden evenmin betaald.
Servatius noemt dan noodzakelijke bedragen om o.a. werkvolk
en wijnbouwers te kunnen betalen en vraagt dringend om een
oplossing.
De reactie van het convent volgde reeds 's anderendaags. Kort
samengevat: het stuk van Servatius is duister en dubbelzinnig ; we
willen binnen veertien dagen een duidelijk financieel verslag van
inkomsten en uitgaven, kredieten en schulden, en wel tot in bijzonderheden
! Jacobus Dardeius was afwezig. De anderen tekenden
het opgemaakte stuk: Neerius, Boux als subprior, Bonhomme,
Augustinus a Quercu, Wansoule, Aegidius van Sint Vith (al
ien oud-bekenden uit de lijst van 1622), Thomas Detrixhe sacrista,
Johan van Sint Vith en Johannes Carolus Frerart.
Hoe in die weken de verhouding was tussen Servatius Dans en
de andere leden van het convent, is moeilijk te zeggen. Voorlopig
lijkt alles nogal gewoon door te gaan, want op 15 december legt
Servatius een goederenbetwisting tussen de kruisheren en een zekere
Gerbehaye aan het conventskapittel ter behandeling voor,
waarbij hijzelf een minnelijke schikking voorstelt. Het convent
overlegt, beslist en mandateert de secretaris Wansoule om de
beslissing schriftelijk aan Servatius bekend te maken, wat deze

32 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
doet en in zijn register optekent. Het enige eigenaardige is hier,
zoals ook reeds in vorige conventsbijeenkomsten, dat Dans zelf
niet onder de aanwezigen genoemd wordt. Dit zou kunnen wor-
den uitgelegd doordat de econoom bij zaken die hem direct aan-
gaan, wellicht niet aanwezig was, om de vrijheid van spreken bij
anderen niet te belemmeren.
Vier dagen later legt het convent aan generaal Neerius een brief
voor. Na rijp onderzoek menen de confraters dat Dans de zaken te
dramatisch heeft voorgesteld. Er zou een bekwame administrator
moeten worden aangesteld ; deze zou de schade kunnen herstellen
en het nog gave kunnen bewaren en vermeerderen. Dat vraagt het
convent dan ook aan zijn prior ,,die toch evengoed de zorg voor
het tijdelijke als voor het geestelijke heeft". Nog dezelfde dag
consulteert de generaal de seniores van het convent. De 22e geeft
het convent aan Neerius de raad om Servatius Dans de administra-
tie te doen afstaan aan iemand die dan rekenschap zal geven aan
de communiteit, zodat men klaarder inzicht in de kwestie zal krij-
gen. Blijkbaar dezelfde dag nog komt het conventskapittel in de
kapittelzaal (in aula) bij elkaar en beveelt aan Servatius om, naar
ouder gewoonte, de sleutels en de boeken aan het convent over te
dragen.
Servatius weigert, maar krijgt van de generaal een praeceptum
formate waardoor hij ,,in virtute Spiritus sancti", dus krachtens
zijn gelofte van gehoorzaamheid het gegeven bevel moet uitvoe-
ren. Ook bezwoer men hem, te zeggen of hij nog aanwezige gel-
den of schulden niet bekend gemaakt had. Alles had hij aan de
communiteit verklaard, zei Servatius, en hij had noch zelf noch bij
anderen gelden die niet waren aangegeven.
Daags voor Kerstmis kreeg Servatius zijn ontslag als econoom.
Als zijn opvolger werd Johannes van Sint Vith aangesteld, die in
alles onder toezicht van de subprior en de senioren zou handelen.
Had frater Servatius zich schuldig gemaakt aan slordigheid of er-
ger ? Hij was in elk geval zwaar beledigd door dit teken van wan-
trouwen van zijn prior en confraters en we kunnen ons zijn kerst-
en nieuwjaarsstemming wel indenken. Boordevol wrok, wellicht
terneergeslagen, vluchtte hij daags na Nieuwjaar uit Hoei weg naar
de kruisheren van Luik. Hij lichtte de nuntius en de deken van de
H. Kruiskerk in over de toestand en liet door een notaris en door
wereldlijke getuigen een rescript van de nuntius aan de deken-met

ID
a
c

BUITENAANZICHT VAN DE KERK
VAN CLAIRLIEU
Pentekcningen naar tafcreel 15 en 16 van de gravure Schott-Loffler
PRIESTERKOOR IN DE KERK
VAN CLAIRLIEU

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 33
blijkbaar een verslag van de gebeurtenissen en een verzoek om
eerherstel- betekenen aan het convent van Hoei.
Toen men in Hoei op die tweede januari zijn afwezigheid bemerkte,
daar hij als hebdomedarius de hoogmis moest zingen, en
de generaal dit nu in zijn plaats zelf moest doen, was men verontwaardigd.
De komst van de notaris en de getuigen deed de deur
dicht. Onmiddellijk liet de generaal en het convent door dezelfde
notaris een akte opstellen : frater Dans was buiten weten van zijn
overste en zonder toestemming gevlucht; was dus fugitivus en
stond onder zware straffen die door de Constituties in dergelijke
gevallen konden worden opgelegd. De juiste juridische situatie is
hier moeilijk te vatten. Dans mocht volgens de ordesprivileges niet
in hoger beroep gaan tegen een beslissing van de generaal. Hoe
konden de nuntius en de deken van de H. Kruiskerk hier zo optre-
den ? En nog wel zonder beide partijen gehoord te hebben !
Op dringend verzoek van de communiteit-/>£/// instanter, instantius,
instantissime- wees op 4 mei het intermediair kapittel van
1638 dinsdags na ,,dominica Cantate" de vier definitoren als
rechters aan. Ze riepen Servatius op om voor hen te verschijnen,
maar hij liet verstek gaan. Toen stuurden ze de zaak naar de Con-
gregatie van de Regulieren te Rome, met de beschuldiging dat
Dans als fugitivus het klooster verlaten had waardoor hij de
zwaarste ordesstraffen verdiend had en zware boeten moest onder-
gaan; en tevens dat hij niet wilde verschijnen voor de officieel
door de orde aangestelde rechters. De Congregatie gaf aan de nun
tius Alfieri de opdracht om tegen Servatius op te treden, hem te
ondervragen over wat hij op de beschuldigingen van de generaal te
antwoorden had en dan de Congregatie over heel de zaak in te
lichten81.
Welke regeling is er getroffen ? Mocht Servatius verder in het
klooster van Luik verblijven ? De verhouding met de medebroeders
van Hoei is pas na de dood van Neerius geregeld en in de conventskapittels
horen we er van 1638 tot begin 1648 niets meer
van82.
si Us 341 C p. 1-7 ; Analecta Vaticano-Belgica, serie II, I, 1956, p. 128, nr. 242 ; 4 oct.
1638.
82 Later, in 1648, werd Dans, tot onze grote verwondering, reeds bij de generaalskeuze
uitgenodigd als ,, fugitivus sub protectione nuntii apostolici". Op eigen verzoek werd hij
onder generaal Pierre Blavier weer te Hoei aanvaard, na voor onze begrippen zware condities
; geknield midden in de refter moest hij zijn schuld belijden en de voorgeschreven boe
ten ondergaan. Hij werd vermeld in de conventskapittels van 1648 en werd toen blijkbaar
tot prior van het kloostertje van Virton benoemd ; hij overleed er op 30 juni 1649, '50 of
'51, zie Def. , p. 477, Necr. Marche-les Dames, p. 301 ; hs 341 C, p. 24 en 26.

34 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Afgezien van het geval Dans rommelde het in de Hoeise communiteit
nog om andere redenen. De generaal had blijkbaar een
intermediair kapittel samengeroepen op de gewone tijd, 2 mei
1638 op ,, Dominica Cantate". De definitoren waren gekomen,
samen met afvaardigingen van meerdere kloosters. Het was een
van de bijeenkomsten die volgens het generaal kapittel van 1634
elk jaar moest gehouden worden als er geen generaal kapittel kon
plaats hebben83. De Hoeise communiteit, die reeds de rechtsvervolging
van Dans aan de definitoren gevraagd had, richtte nog een
andere suppliek tot hen, die een schrijnend licht werpt op het
door oorlogsnood overbevolkte klooster. Het was een noodkreet
van overbelaste mensen. Met een normaal toch al zo talrijke com
muniteit van paters, fraters en broeders, vroegen ze dringend aan
de definitoren te voorzien in een toestand, waarmee het convent
sinds minstens een jaar en langer geconfronteerd werd, nl. het grote
aantal fraters religieuzen die in deze allermoeilijkste tijden, en
terwijl het klooster toch al gebrek leed, niet in zulk aantal konden
geherbergd worden. De definitoren zouden naar een andere plaats
of mogelijkheid moeten uitzien. Gaat het hier over kruisheren van
andere kloosters, die eenmaal te Hoei aangekomen er niet meer
weg konden vanwege de gevaren van de wegen ? Gaat het over an
dere religieuzen uit de omtrek van Hoei, die bescherming zochten
tegen de benden van soldaten-bandieten ? Religieuzen uit Hoei
zelf waren het niet, daar de stad intussen toch rustig geworden
was. Want op 8 mei was frater Aegidius Wansoule nog naar de deken
van het Onze Lieve Vrouwekapittel gegaan om te protesteren
dat de kruisheren niet waren uitgenodigd voor de processie door
de stad.
Wat er ook van zij, het klooster, evenals de kloostertucht, leed,
wat begrijpelijk is, erg onder de overbevolking. Toen op 4 mei
1638 de communiteit vergaderde over het aannemen van een candidaat
voor het noviciaat, werd hij uitgesteld ,,totdat we bevrijd
zijn van de buitenstaanders die nu in huis verblijven". Dezelfde
dag vroeg de communiteit ook nog om een visitatie door de visita-
toren en alle andere aanwezige prioren.
Hoe dit allemaal opgelost werd, vertelt Wansoule ons niet. In Sep
tember was de lucht in alle geval opgeklaard. De 26e kon de uitge-
83 Definities vermelden alleen het gen. kap. van 1634 en 1639 ; zie ook p. 458.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 35
stelde candidaat, Aegidius Balla van Luik, later student te Leuven
in het Luiks college, zijn noviciaat beginnen, terwijl een noviceclericus
en een novice- broeder hun kloostergeloften aflegden84.
Het gewone leven ging verder ; de communiteit bleef zich uitbreiden,
het conventskapittel bleef stabiel in ledenaantal en vergaderde,
als door hen te besluiten punten aan de orde kwamen.
Na het overlijden van de subdiaken Everhardus, van Wilhelmus
Romanus en Johannes Michaelis voor 1634, staan er geen confra
ters van Hoei meer onder de overledenen op het generaal kapittel
vernoemd tenzij in 1648. Wei waren er geregeld inkledingen, professies
en eerste-misvieringen. Sinds 1634 was Hoei het noviciaatshuis
voor de belgische kloosters en werd de Leuvense universiteit
als studieplaats aangewezen. Op het Luikse college of in een van
de pedagogieen waren dan ook altijd kruisheren op studie.
Een van hen, Augustinus Jamart, trad in april 1640 op de voorgrond.
In 1624 had het generaal kapittel nl. besloten, dat de
kruisheren geen academische graden meer mochten behalen tenzij
met toestemming van het generaal kapittel, wat later in 1669 nog
eens herhaald zou worden85. Op 12 april stelde subprior Boux,
zelf oudstudent van Leuven, samen met acht medeconventualen,
een suppliek op. Augustinus Jamart zou blijkbaar graag de licentiaatstitel
in theologie behalen te Leuven en had hiervoor de
toestemming gevraagd aan het generaal kapittel van 1639. Met een
verwijzing, speciaal naar het kapittel van 1624, hadden de definitoren
dat geweigerd. Maar het heeft er de schijn van, dat de professoren
van Leuven en Jamart zelf bleven aandringen. Dat kan
men, dunkt me, opmaken uit de suppliek van Boux c.s. aan de
generaal, waarin dringend gevraagd wordt op dit aandringen niet
in te gaan en niet de besluiten van het generaal kapittel naast zich
neer te leggen. Het ,,ama nesciri" van Thomas van Kempen lijkt
toch nog steeds zijn invloed uit te oefenen. Want als motief geven
de negen confraters van Jamart aan, dat de wetenschap inderdaad
een welkome aanvulling is van de deugd en de religieuze tucht,
maar dat zij toch meer waarde hechten aan een openbaar getuigenis
van die deugd, bescheidenheid en echt religieuze geest dan van
de wetenschap. Eensgezind en dringend vragen ze dan ook, dat
84 Hs 341 C, p. 7-9.
85 Definities, p. 443 en 492.

36 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Neerius in deze aangelegenheid datgene zou kiezen wat het nut-
tigste en beste zou zijn om bij de broeders de bescheidenheid van
het religieuze leven te bevorderen86. Jamart heeft geen licenti-
aatstitel behaald en is in mei 1640 naar Hoei teruggekeerd, waar
hij waarschijnlijk ingeschakeld werd bij de opleiding van de jonge-
ren. Vanaf de vigilie van Pinksteren tot en met October 1640 stond
zijn naam onder de verslagen van de conventskapittels. Daarna zal
hij zijn lang en vruchtbaar prioraat te Dinant begonnen zijn87.
We zijn tot nu toe de verslagen van de conventskapittels over
tijdelijke goederen, landerijen, pachthoven of huizen stilzwijgend
voorbijgegaan. Het zijn immers maar enkele losse gegevens, die
ons over de werkelijke financiele toestand van het klooster weinig
wijzer maken. Een betere kijk lijkt ons Gorrissen te geven door
zijn vergelijking van de inkomsten van meerdere religieuze en ker-
kelijke instellingen te Hoei en omgeving in de XVIIe eeuw88. De
abdij Val-Notre-Dame had wel de hoogste inkomsten met haar
80.000 brabantse guldens per jaar. Dan volgden de abdij van
Neufmoustier, de kruisheren en de ,,Dames blanches" met
42.000 brabantse guldens. De abdij van Solieres inde jaarlijks
30.000 brabantse guldens, terwijl de franciscanen, de monialen
van Saint-Quirin en die van Sainte-Aldegonde er 20.000 hadden
en de andere kleinere kloosters gemiddeld 7000.
De collegiale kerk had voor de kerk zelf een inkomen van
15.000 brabantse guldens, voor de prebenden van de kanunniken
64.000 en voor 35 beneficies nog eens 14.000. De tien parochiekerken
kwamen elk aan 3.860 brabantse guldens. In normale om-
standigheden is Clairlieu dan ook, zo niet een rijk, dan toch een
welgesteld klooster geweest. Maar wanneer waren de tijden nor-
maal onder Neerius' bestuur ? Van het begin van zijn ambtsperiode
tot 1628 zal dat wel het geval geweest zijn. Daarna heeft Hoei
altijd geleden — ofwel de stad zelf ofwel de omgeving —, wat op
de normale handel en dus ook op de prijzen van alle aanvoer van
86 Hs 341 C, p. 10 ; in Anna/es, I, 2, p. 71-72.
87 Hs 341 C, p. 11-13 ; Monasticon, I, p. 150 ; V, p. 343. In 1652 en 1673 was hij definitor,
Definities, p. 475 en 495 ; de laatste jaren van zijn leven prior van Suxy waar hij op 14
juni 1675 overleed, zie Necr. Marche p. 299 ; Obit. Moulins, p. 150 dat echter 3 kal. Junii
geeft, dus 30 mei.
88 Gorrissen, o.c, p. 365-368.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 37
buitenuit zijn invloed had. Ook na de rampjaren van 1635 tot
1637 bleef het niet rustig. Bisschop Ferdinand van Beieren had
nog steeds ruzie met zijn bisschopsstad Luik en koos zijn burcht te
Hoei als tijdelijke verblijfplaats, zodat het toch al verarmde en verzwakte
volk nu door de troepen van zijn eigen bisschop te lijden
had. Versterkt door een bende avonturiers, trok het bisschoppelijk
garnizoen, met de bisschop aan het hoofd, brandend en plunderend
tot in de buitenwijken van Luik.
Het jaar 1641 begon met een grote overstroming, omdat na een
vreselijke koude ineens een stortvloed van regens kwam en bijna
alle straten aan de rechteroever van de Maas blank stonden. Het
water steeg tot aan de hoogte van de peilers van de fontein op de
markt. De bruggen, zelfs de grote brug voor de collegiale kerk,
werden samen met vele huizen vernield. Waar konden de mensen
een betere toevlucht zoeken dan buiten de stadsmuren in de hoger
gelegen kloosters zoals Clairlieu ?
De herstelwerken duurden jaren. Maar begin 1643 teisterde een
nog ergere overstroming de stad. Maasbruggen, molens en een
massa huizen werden meegespoeld en 200 huizen vernield. Tachtig
mensen verdronken ; lijken uit opengespoelde graven dreven
met de stroom mee. Zes dagen lang bleef de waterstand even hoog
en werd de stad tot op de veemarkt overstroomd. Een gedeelte van
de stadsmuren, o.a. bij de ,,Porte des Croisiers", werd door zware
drijvende balken en bomen neergehaald89.
Enige weerklank hiervan vinden we in het register van Aegidius
Wansoule terug. De bestuurder van stad en burcht stuurde in
1643 een zekere Dominus Martinus Lever, kanunnik van de Lieve
Vrouwekerk, naar de kruisheren om een subsidie te vragen tot herstel
van de rui'nen van de stad. Daar er op spoed werd aangedrongen,
vergaderde het conventskapittel op 9 juli en besloot 50 imperialen
bij te dragen, op conditie echter, dat het geld geen andere
bestemming zou krijgen en dat de reeds vroeger voor het herstel
van de Maasbrug beloofde 20 imperialen hierin begrepen zouden
zijn90.
Al die jaren, tot na 1646, bleef de streek onveilig, o.a. mede
door de zo gevreesde zweedse troepen die door de koning van
89 Ibidem, p. 382-385.
90 Hs 341, p. 18.

38 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Frankrijk voor geldafpersing waren ingezet. Het was dan ook geen
uitzonderlijk geval, dat in zulke tijden de boeren hun pacht niet
konden betalen. In juni 1645 vroeg een zekere Anthonius Phillipart
aan generaal en convent om een aparte gunst te verkrijgen
over de voorbije jaren, vanwege aanzienlijke schade en een nog erger
belangrijk verlies. Ex compassione stemde het convent hiermee
in. Of het over kwijtschelding of over uitstel van betaling gaat is
niet duidelijk. Ook probeerde in mei 1647 de derus van Luik en
meerdere kapittels en colleges van kanunniken, de kruisheren
zwaarder te belasten in bijdragen in natura van graangewas of in
taxen daarop; maar de kruisheren besloten op 2 mei 1647 zich
hiertegen te verzetten. In augustus 1648 werd deze zaak door het
eveneens zo behandelde Onze Lieve Vrouwekapittel samen met de
kruisheren te Rome aanhangig gemaakt91.
Tenslotte kan men zich hier de vraag stellen, hoe in die laatste
jaren van Neerius' prioraat de religieuze situatie van het klooster
was. Het feit dat in 1634 Hoei centraal noviciaatshuis voor de bel-
gische kloosters werd, pleit voor een uitstekend of minstens geregeld
kloosterleven. Toch schijnt de laatste jaren een en ander ver-
anderd te zijn. Het aantal priesters was gegroeid, in november
1648 zelfs tot 18. De communitaire verplichtingen zullen even
goed als voorheen uitgevoerd zijn. Toch waren er misbruiken.
Toen op 19 november 1650, bijna twee jaar na Neerius' dood, zijn
opvolger Pierre Blavier in het conventskapittel een brief voorlas
van de apostolische nuntius Fabius Chigi, die schreef over misbrui
ken die in het gemeenschapsleven, in de uitvoering en uniformi-
teit van de koorzang, in de eenheid van kleding en in het goede-
renbeheer van de orde waren ingeslopen, gold dit ook voor Hoei.
Want onmiddellijk vaardigde de generaal in zijn eigen klooster de
nodige en erg concrete maatregelen uit om de tucht te herstellen.
Als oorzaken had de nuntius niet alleen de onrustige tijden aange-
geven, maar ook ,,de ouderdom en wellicht daardoor gedwongen
nalatigheid'' van Neerius. Dat men de maatregelen van generaal
Blavier onmiddellijk en uitdrukkelijk tot eigen verbetering wilde
aanvaarden, wijst er m.i. toch wel op, dat het niet over diepe ont-
91 GORRISSEN, o.c.f p. 394-395 ; hs 341, p. 19 ; over de taxering p. 20. ,,in modiis sive
in taxis super modiis" ; modius = schepel; verder p. 28.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 39
reddering ging, maar eerder over nalatigheden en misbruiken, zo-
als bv. het niet afgeven van ontvangen geschenken, die in een te
zwakke houding van een prior gemakkelijk hun oorzaak vinden.
Bij Neerius was zulk een zwakheid, na een bijna dertigjarig
bestuur in bijzonder moeilijke omstandigheden, erg begrijpelijk92.
III. MAGISTER-GENERAAL AUGUSTINUS NEERIUS.
DE EERSTE PERIODEN (1619-1630 ; 1630-1639)
Toen Renerus Augustinus Neerius in 1619 tot magister-generaal
van de kruisherenorde gekozen werd, had deze veel van haar uit-
wendige glans en glorie verloren, vergeleken met de voorbije
eeuw. Alle engelse kloosters werden in 1538 door Hendrik VIII op-
geheven. In de Noordelijke Nederlanden en in Zeeland waren elf
kloosters het slachtoffer geworden van de strijd tussen Calvinisten
en katholieken. Van de vijf kloosters in Westfalen waren er prak-
tisch drie afgenomen, Hohnscheid, Falkenhagen en Osterberg. De
kruisheren van Osterberg hadden na hun verdrijving in 1538 op-
nieuw kunnen beginnen ; het klooster bestond in 1619 dus nog,
maar in 1633 moesten de kruisheren gaan vluchten voor de zweed-
se soldaten en keerden daarna niet meer terug. Hohnscheid ging
in 1631 voorgoed verloren voor de orde, en Falkenhagen in 1628.
AUeen Bentlage en Glindfeld konden de verschrikkingen van de
tijd overleven.
Anders was het in het zuiden, waar de kloosters van 's Hertogenbosch,
Sint-Agatha, Venlo, Roermond en Maastricht en die van
het tegenwoordige Belgie bleven bestaan en alle nood en ellende
hadden overleefd.
In Frankrijk waren vier kloosters ten onder gegaan, maar de andere
leidden over het algemeen een bloeiend bestaan, al liet de
tucht hier en daar te wensen over.
Het talrijkst waren de Rijnlandse kloosters, waar men in het al
gemeen ook met meerdere grotere kloosters te doen had. Volgend
overzicht over het geheel doet ons de uitgestrektheid van de orde
in 1619 duidelijk kennen.
92 Hs 341, p. 30-37, gedeeltelijk in Annales,, I, 2, p. 80-82, III, p. 721-723.

40 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
a. De orde in 1619
WESTFALEN:
RIJNLAND:
NEDERLAND :
BELGIE:
FRANKRIJK:
Bentlage
Glindfeld
Osterberg (einde 1633)
Aken
Beyenburg
Brandenburg
Bruggen
Diilken
Diisseldorf
Duisburg
Ehrenstein
's Hertogenbosch
Maastricht
Roermond
Dinant
Doornik
Hoei
Kolen(Kemiel)
Luik
Buzangais
Caen
Chauny
Laines-aux-Bois
Lannoy
Le Verger
Pariis
Hohnscheid (einde 1631)
Falkenhagen (einde 1628)
Emmerik
Helenenberg
Hohenbusch
Keulen
Marienfrede
Schwarzenbroich
Wickrath
Sint-Agatha
Venlo
Maaseik
Namen
Suxy
Virton
Saint-Georges
Saint-Ursin
Salignac
Toulouse
Varennes
Yvoix
In totaal had generaal Neerius dus nog 47 kloosters te besturen,
waarvan er sommige, zoals bv. Suxy en Virton in Luxemburg en
meerdere in Frankrijk, kleine afgelegen kloostertjes waren, soms
meer pastorie dan klooster. In Frankrijk hadden de kruisheren dan
nog een tamelijk groot aantal z.g. prieure-cures, waarvan er som
mige vast aan de orde waren toevertrouwd en andere ook in han-
den van seculieren konden overgaan. Aan een schatting van het
aantal kruisheren in het begin van de XVIIe eeuw durven we ons
niet wagen. Meestal waren de kloosters niet groot en berekend op
acht tot tien priesters, een aantal lekebroeders of donaten en enke-
le jongeren in opleiding. Andere waren veel talrijker bevolkt. We
zagen boven reeds dat het klooster van Hoei in 1619 drie en veertig
conventualen had, waarvan er gewoonlijk toch wel 'n vijfen-
twintig in het klooster aanwezig waren. Sint-Agatha had als stu-
diehuis in 1633 alleen al drie en twintig fraters-studenten en novi-
cen, waarbij dan nog de priesters en broeders of donaten moeten
gerekend worden. In Duitsland waren er zeker enkele grote kloos-

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 41
ters zoals Hohenbusch met 30 tot 35 leden, Keulen, Schwarzenbroich,
Marienfrede en voorheen Falkenhagen waar tussen tachtig
en negentig leden waren. Meestal kennen we echter het aantal
kloosterlingen niet; nu en dan kan men uit een beschrijving van
de gebouwen tot 'n voorzichtige gissing, maar niet tot zekerheid
komen1.
b. Enkele feiten die bijdroegen tot Neerius' grote naam
Vooraleer over de eigenlijke leiding en het bestuur van Neerius
te handelen aan de hand van zijn visitaties en generate kapittels,
willen we enkele factoren of feiten aangeven waardoor dit generalaat
in zijn eigen tijd en in de verdere ordesgeschiedenis zijn uit-
straling gekregen en behouden heeft, en waardoor Neerius' naam,
meer dan die van wellicht even grote en verdienstelijke generaals,
voor het nageslacht bekend en beroemd bleef.
De pontificalia (1630)
Vooreerst is er het privilege van de pontificalia, dat hij voor de
prior-generaal te Rome aanvroeg en verkreeg en dat tot nu toe in
de orde in gebruik gebleven is. Privileges, al hebben ze in onze
tijd onze belangstelling en grotendeels ook hun zin verloren, wa
ren eeuwenlang erg gewaardeerd. Kort na zijn generaalskeuze be-
gon Neerius te werken voor de bevestiging van vroeger verkregen
voorrechten en vroeg hiervoor in 1622 een bijdrage aan de
kloosters2. Einde 1629 of begin 1630 vroeg hij het privilege van de
pontificalia aan, en wel op volgende gronden. Hij, als prior van
het klooster van Hoei en daardoor blijvend prior-generaal van heel
de kruisherenorde, met het Hoeise klooster als residentie, was in
zijn kleding helemaal gelijk aan de andere leden van de orde, in
niets van hen te onderscheiden. Bijna alle andere magister-
generaals of algemene oversten van kloosterorden hadden het voor-
1 P. VAN Den BOSCH, Sie Teilten mit Jedermann. Eine kurze Geschichte des Ordens der
Kreuzherren. Bonn, 1978, passim ; voor Frankrijk een overzicht bij A. DURAND, Le Prieure
de Saint-Ursin, ook in Clairlieu, XXII, 1964, p. 6-7 ; voor Sint-Agatha, Annales, III, p.
201 ; voor Hohenbusch, R. HAASS, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn, 1932, p.
63.
2 Annales, III, p. 158-160. De bewering van Hermans in Annales, I, 2, p. 41 dat dit op
het generaal kapittel gebeurde in 1620, moet op een vergissing berusten, al kan de tekst anders
worden verklaard.

42 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
recht van de pontificalia en mochten de onderscheidingen hiervan
dragen. Het ontbreken hiervan bracht voor de magister-generaal
en voor de orde een zekere minderwaardigheid en gebrek aan uiterlijke
luister mee. Door het gebruik van mijter en staf zou dit
verholpen worden. Zowel vanwege de vruchten van het kruisherenleven
als vanwege de persoonlijke hoedanigheden van de generaal
kon dit privilege worden verleend, waardoor de achting en de
waardigheid van de orde en haar hoofd zouden worden bevorderd.
Paus Urbanus VIII ging op dit verlangen in. Na consultatie van
het college van kardinalen verleende hij op 2 juli 1630 de volgende
gunsten : behalve het gewone zwarte scapulier met het rood-witte
kruisje mochten de generaal en zijn opvolgers voortaan de mozetta
— het schoudermanteltje — dragen van paarse of donkerblauwe
kleur, om zo van alien onderscheiden te zijn.
Zij mochten in alle eigen kerken of kapellen — in andere met
toestemming van de bisschop en in exempte kerken van de
hoogste overste — mijter, ring, herderlijke staf en andere pontificale
tekenen dragen en pontificaliter in de liturgische plechtigheden
voorgaan, waarbij zij na de dienst de plechtige zegen aan het
volk mochten geven ; in aanwezigheid van een bisschop of pauselijk
legaat was voor dit laatste diens toestemming nodig ;
Voortaan zouden zij kruisen, palla's, alben en kazuifels, patenen,
kelken, sieraden en gewaden voor de eredienst kunnen wijden,
ook als daar de zalving met h. olie of chrisma voor nodig
was ; dit echter alleen voor eigen kloosters ; voor andere kerken en
kloosters mochten hij en zijn opvolgers dit alleen doen als ze hiervoor
gevraagd werden en dan nog met toestemming van de bis
schop of prelaat;
kerkhoven bij eigen kerken, die ontwijd waren door bloedvergieten
of zaaduitstorting, mochten zij in ere herstellen met water
dat door een katholieke bisschop gewijd was ;
aan eigen onderdanen mochten zij de tonsuur en de vier kleine
wijdingen toedienen, tegelijk of met tussenpozen; wel moest
dit gebeuren op de door het kerkelijk recht vastgestelde dagen en
op voorwaarde, dat Neerius en zijn opvolgers zelf lid van de orde
zouden zijn en prior-generaal over meerdere kloosters3.
3 Voor de oorkonde, Annoles, III, p. 186-189. Over het gebruik van dit privilege, zie o.a.
boven, p. 22-23

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 43
Deze privileges hebben de orde tot heden toe veel nut gebracht,
doordat ze voor alle bovengenoemde akten niet meer van de bis-
schop afhankelijk was, en ook een groter aanzien bezorgd omdat
ze de generaal gelijkstelden met de abten wat uiterlijke tekenen
van waardigheid betrof.
Als wapen koos de Monseigneur geworden Neerius een gevieren-
deeld schild, waarvan kwartier 1 en 4 een hoofd met lauwerkrans
vertonen in zilver op rood, 2 en 3 een hart, getekend met het or-
deskruis en drie spijkers waarboven een gouden kroon op een veld
van groen. In plaats van het tot dan toe gebruikte algemeen gene-
raalszegel, kreeg hij en zijn opvolgers nu een eigen zegel4.
Odiliaverering
Een tweede aanleiding waardoor Neerius' naam in de orde be-
kend bleef, was zijn grote verering voor de patrones van de orde,
de H. Odilia. Vooreerst plaatste het generaal kapittel van 1620 het
feest van de H. Odilia op de zondag tussen 14 en 20 juli, een
maatregel die in het brevier van 1625 behouden bleef; dit zeker
om de verering van de heilige en haar relieken voor het volk ge-
makkelijker te maken5. Verder liet hij meerdere prachtige reliek-
schrijnen vervaardigen.
Vanaf 1292 berustten de te Keulen opgegraven relikwieen in het
nu nog te Kolen (Kerniel) bewaarde en beroemde eikenhouten
beschilderde schrijn. In 1440 werden ze in een te Doornik vervaar-
digd houten schrijn overgebracht. Maar in 1622 opende Neerius
het schrijn, in aanwezigheid van heel de communiteit, van meer
dere prominenten en van vele mensen van Hoei, en wel op zondag
13 September, in de kloosterkerk van Hoei. Ook het schrijn met de
relieken van de heilige Imma en Ida (z.g. zusters van de H. Odi
lia) werd geopend. Na deze plechtigheid werden de relieken naar
de sacristie overgebracht. In de loop van de week werden nieuwe
doeken vervaardigd en een document opgemaakt met de gedetailleerde
beschrijving van de gebeurtenis. Op zondag 20 September
werden de relieken weer in de kerk gebracht, in de nieuwe doeken
gehuld en, samen met de oude en nieuwe documenten, in prachti
ge zilveren, gedeeltelijk in houten schrijnen neergelegd.
4 VAN De PASCH, Clairlieu en zijn prioren-generaal, in Clairlieu, XVII, 1959, p. 81-82
waar eveneens over Neerius' iconografie gesproken wordt.
5 Definities, p. 439 ; A. VAN ASSELDONK, Het Brevier van de Kruisheeren, I.e., p. 33 en
99 nota 35.

44 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Daarna begon de generaal de plechtige hoogmis, waarna een
grootse processie door de stad volgde. Dan werden de zilveren
schrijnen in apart hiervoor gemaakte nissen aan weerszijden van
het altaar geplaatst, onder een schitterend schilderij dat Neerius
voor het hoogaltaar had laten vervaardigen en dat de verschijning
van de H. Odilia aan broeder Johannes van het Parijse klooster
voorstelde. Op een kopergravure uit 1648 over de Odilialegende
staan twee taferelen afgebeeld die wellicht op een dergelijke plechtigheid
betrekking hebben.
Het is echter niet de overplaatsing van relieken van 1622, gezien
het reliekschrijn, in de vorm van een buste met kroon, midden
tussen twee andere schrijnen staat. Augustinus Neerius liet nl. in
1627 een dergelijk schrijn in hout, renaissancestijl, maken van 48
cm hoog door de Luikse kunstenaar J. Goesin6.
Voor de verspreiding van de Odiliacultus was verspreiding van
kleinere relikwieen een der middelen. Een onverdachte getuige die
eigenhandig van Neerius een Odiliareliek verkreeg, was Arnoldus
Rayssius, kanunnik van de Sint Pieterskerk te Dowaai, een historicus
die zich voornamelijk bezig hield met de geschiedenis van de
heiligenverering en de relieken7. In 1628 publiceerde hij een werk
over de reliekenschat in Belgie. Hij bezocht hiervoor ook het
klooster van Hoei en prior-generaal Neerius. Kort vat hij de Odilia
legende samen en vertelt dan, dat hij een rib van de heilige van
Neerius ten geschenke kreeg, die hij kostbaarder acht dan goud en
edelgesteente en waarvoor hij eeuwig dankbaar zal zijn. ,,Ik zal
mijn best doen en misschien ook verkrijgen, dat zulke grote weldaad
van deze eerbiedwaardige vader niet verborgen blijft' '. Daaraan
voegt hij dan de akte toe van 1292 en het laatste gedeelte van
de oorkonde van Henricus van Nijmegen van 1440. Hij had die
6 Voor de geschiedenis van het bewaarde en de verloren gegane schrijnen, zie H. VAN
LffiSHOUT, Rond het Reliekschrijn van Sint Odilia; het document van 1622 op p. 133-137 ;
de interpretatie p. 46-54 ; J. STEINMETZ, Odilia, II, in Maaslandse Sprokkelingen, Nova se
ries, jg. IV, n. 6, Maaseik, 1981, p. 27-30. Voor de geschiedenis van het overbrengen van
Hoeise archivalia en kunstschatten onder de franse revolutie naar Duisburg, zie E. FONTAI-
NE, MgrJacques Dubois, ook in Clairlieu, IV-V, 1946-1947, passim. Voor de houten buste
zie H. DEMARET, La Collegiale Notre Dame a Huy, Hoei, 1924, p. 55-56, nr. 22. Zie boven
p. 33.
7 F.X. DE Feller, Geschiedkundig Woordenboek, XX, 's Hertogenbosch, 1841, p.
545-546 : Raiss (Arnold) 1580-1644 ; J.F. FOPPENS, Bibliotheca Belgica, I, Brussel 1739 P
101-102.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 45
blijkbaar te Hoei gezien en schrijft, dat ze bewaard werden in het
reliekschrijn van de H. Odilia8.
In 1630 liet Neerius opnieuw een rijk schrijn uit gedreven zilver
vervaardigen, waarin het gedeelte van de Odiliarelieken dat tot
dan toe nog in het houten Doornikse schrijn in de sacristie werd
bewaard, nu werd overgeplaatst. Het moet een kostbaar en prachtig
schrijn geweest zijn dat, zoals Neerius het met enige trots in
een korte oorkonde vermeldt, 3350 brabantse guldens gekost
had9. Deze gebeurtenis had plaats daags voor het feest van de H.
Odilia. De pauselijke bul waardoor Neerius de pontificalia verkreeg
dateert van 2 juli 1630. De plechtigheid op de zondag van
het feest kon dan ook in alle pracht gebeuren met een pontifkale
h. mis, waarna Neerius met mijter en staf in de processie mee
ging10. Al zal een zekere prachtlievendheid aan de gebeurtenissen
van 1622 en 1630 niet vreemd geweest zijn, toch is de diepe grond
te zoeken in zijn oprechte eerbied en devotie tot de ordespatrones
Odilia, zoals Neerius het in zijn document van 1630 zelf uitdrukkelijk
zegt11.
Zorg voor de liturgie
Een derde grote verdienste van Neerius is de bevordering van de
liturgie. Als kruisheer was hij zich ervan bewust, dat het gemeenschapsgebed
rond de eucharistie voor de medebroeders afzonderlijk
en voor elke communiteit als geheel een van de waardevolle
elementen uit de eigen spiritualiteit was.
Dit blijkt niet alleen uit de ,, liturgica'' zoals ze in zoveel generate
kapittels voorkomen, — invoegen van nieuwe feesten, rangverhogingen,
vigilies of octaven — maar meer nog uit de meer algemene
zorg voor brevier en missaal. Dit was blijkbaar in de orde een
oud zeer. Reeds ruim veertig jaar vroeger, op het generaal kapittel
van 1578, was een opdracht tot brevierhervorming gegeven ,,vanwege
de bespottelijke verwarring die er heerst in een zaak die wij
8 A. RAYSSIUS, Hierogazophylacium Belgicum sive Thesaurus sacrarum reliquiarum Beigii,
Dowaai, 1628, p. 156-158 ; Annales, I, 1, 60. Zie verder p. 48.
9 VAN LlESHOUT, o.c., p. 46-54 en 139, vooral over de kwestie ,,welke relieken in 1622
en 1630 in welke schrijnen ?" ; we volgen hier de aanvaardbare verklaring van deze auteur,
terwijl STEINSETZ, a.c, p. 31-33 er een andere mening op nahoudt.
!0 STEINMETZ, I.e., plaatst met Hermans Annales, III, p. 186, het verkrijgen van de pon
tificalia ten onrechte op 10 juli: zijn stelling dat er verband bestaat tussen het laten vervaar
digen van het schrijn en de pontificalia lijkt onwaarschijnlijk.
ii Van Lieshout, o.c, p. 139.

46 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
voor alles te verzorgen hebben, nl. de viering van het goddelijk officie
in en buiten het koor". In 1583 was het dominicanenbrevier
voorgeschreven, dat naar de voorschriften van Trente zou hervormd
worden, ,,want aan die orde hebben wij ons altijd geconformeerd
en we doen dat nu nog''.
Van een eigen brevierhervorming kwam dus niets in huis, terwijl
ook het nieuwe dominicanenbrevier nog veertien jaar op zich liet
wachten. Toen het in 1597 eindelijk verscheen, kon het de domi-
nicanen zelf niet voldoen, die dan ook in 1605 tot een nieuwe her-
ziene uitgave overgingen. Het resultaat was, dat er bij de kruishe-
ren meerdere brevieruitgaven in gebruik waren: het in 1513 her-
ziene dominicaans brevier met eigen kruisherensanctorale (mis-
schien ook nog een ouder van 1498), dat van 1597 daar waar men
het onmiddellijk van de Dominicanen had overgenomen, en dat
van 1605, de betere uitgave van 1597. De zo verlangde uniformi
teit werd dus niet bereikt. Alleen al vanwege de grote onkosten
zullen meerdere kloosters van nieuwe koorboeken hebben
afgezien.
Maar er was meer. Het van oudsher gebruikte dominicaans bre
vier kwam vaak niet overeen met het missaal, waarin men op
meerdere plaatsen veranderingen had ingelast. Wellicht was ook
hier en daar het romeinse brevier en missaal met de romeinse ru-
brieken ingevoerd. Dit kende immers na Trente, ook bij de reli-
gieuzen die hun eigen missaal en rubrieken hadden, veel succes.
Zij waren volgens de voorschriften van Pius V vrij om ofwel hun
eigen brevier te houden, als ze dit minstens 200 jaar gebruikt had
den, ofwel het romeinse brevier te aanvaarden, ofwel hun eigen
brevier te verbeteren of aan te vullen met toestemming van de
Ritencongregatie12.
Neerius stond dus voor een drievoudig probleem : de gewenste
uniformiteit in de orde bekomen bij het dagelijkse breviergebed
en in de h. mis ; de overeenstemming van brevier en missaal; de
eenheid van ceremonies of riten die in meerdere kloosters verschil-
lend waren. Op het eerste generaal kapittel onder zijn bestuur, in
1620, besloot men allereerst tot de gelijkheid in ceremonies en ri-
12 Voor heel deze brevier- en missaalgeschiedenis met vele bijzonderheden over eigen
feesten enz., zie A. VAN ASSELDONK, o.c, p. 31-40 en 97-102.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 47
ten ; iedereen moest zijn eigenaardigheden prijsgeven en in koorgebed
en h. mis dezelfde uniforme handelwijze volgen. Verder
zou ieder klooster in het vervolg hetzelfde brevier en missaal gebruiken,
en wel de beide boeken die door de dominicanen in 1605
waren uitgegeven, aangevuld met het eigen sanctorale van de
kruisheren en met meerdere feesten uit het romeinse brevier en
missaal13.
Maar de trend die er was naar het romeinse brevier en missaal en
die nog eens duidelijk tot uiting kwam in een in 1622 verschenen
brevier voor het prinsbisdom Luik, was blijkbaar ook bij de kruis
heren aanwezig. Op het volgende generaal kapittel van 1624
bracht Neerius heel de zaak opnieuw ter sprake, waarbij hij veel
verder ging dan in 1620. Er zou vooreerst een nieuw eigen brevier
worden uitgegeven. En zolang er nog geen nieuw ordesmissaal,
naar romeins model samengesteld, gedrukt was, werd reeds van
toen af toegestaan de romeinse gebruiken, riten en ceremonies in
de h. mis in te voeren. Dit laatste was trouwens hier en daar toch
al gebruikelijk, zoals blijkt uit een visitatierelict van den Bosch
waar in 1623 de visitator toeliet de h. mis volgens de romeinse ritus
op te dragen.
Op het generaal kapittel van 1624, droeg Neerius, met toestemming
van de kapittelvaders aan de prior van Roermond Paulus Reiners
de taak op, zo spoedig mogelijk de brevierherziening te voltooien.
Deze was er klaarblijkelijk al lang aan begonnen, want
reeds in januari 1625 kwam het nieuwe brevier van de pers. Wat
jarenlang had aangesleept — doordat zij aan wie de taak werd toevertrouwd
hiervoor niet bekwaam waren, zegt Neerius in de inleiding
— kwam nu eindelijk klaar, ,, jussu et auctoritate Reverendissinii
Patris F. Augustini Neerii restitutum ac opera et studio Reverendi
Patris F. Pauli Reineri conventus Ruremundensis Prioris concinnatum",
zoals het titelblad zegt. P. Reiners had het romeinse
brevier als model genomen, het eigene van de orde tussen de andere
feesten geplaatst, de veranderingen van 1620 bijna allemaal
opgenomen en achttien nieuwe feesten ingelast samen met 31
rangveranderingen, terwijl drie data werden verschoven en vijf
feesten afgeschaft14.
13 Ibidem, p. 32-34 met vele details over de ingevoerde feesten enz
13a Annales, III, p. 166.
14 Van Asseldonk, a.c, p. 34-37.

48 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
De herziening van het missaal schoot blijkbaar niet op, ook al
sprak het generaal kapittel van 1627 over een ,,missale brevi im-
primendum". Het eerste kapittel van de pas opgerichte Rijn-en-
Maasprovincie stelde zelf in 1630 de prioren van Roermond en Ho-
henbusch aan om de zaak te bespoedigen : een verbetering naar
het romeinse missaal, met als toevoeging de eigen feesten van de
orde. Blijkbaar was dit niet naar de zin van Neerius, die op het ge
neraal kapittel van 1631 het besluit van 1630 wel helemaal over-
nam, maar twee andere prioren voor de uitvoering aanstelde, nl.
die van Luik en Emmerich.
Neerius heeft ondanks zijn verdere zeventien jaar bestuur de
uitvoering van het plan niet kunnen meemaken. In heel deze
kwestie komt een karaktertrek naar voren die meermalen opvalt en
hem erg kwalijk genomen is, nl. dat hij zijn eigen weg gaat en het
generaal kapittel naar huis stuurt met de belofte dat in de over het
brevier gemaakte moeilijkheden ,, tempore et loco opportuno'' tot
voldoening van de kapittelvaders zal worden voorzien15.
In de orde heeft het nieuwe brevier niet de resultaten gehad die
Neerius ervan verwacht had. Het heeft blijkbaar niet de goedkeu-
ring van de medebroeders kunnen verkrijgen. Onmiddellijk na
zijn dood werd opnieuw over een commissie tot brevierhervorming
gesproken. De goede bedoelingen van de magister-generaal kan
men echter moeilijk in twijfel trekken.
Cultureel promotor
Als vierde voorname verdienste van Neerius zien we zijn cultu
reel streven. Het laten vervaardigen van de reliekschrijnen kan
reeds als een uiting hiervan worden beschouwd. Dat het een werkelijke
cultuuruiting was, blijkt uit de beschrijving die De Saume-
ry ervan geeft in zijn uitgebreide schildering van het Hoeise
klooster: ,,On voit sur cet autel deux magnifiques chasses, enrichies
de bas-reliefs d'argent, 6u sont conservees les precieuses reli-
ques de sainte Odile et de ses deux soeurs, vierges et martyres" 16.
Uit de lijst conventuales die we uit die tijd van Hoei bezitten in
de Odiliaoorkonde van 1622 blijkt Neerius' zorg voor de studie.
Het feit dat van een enkel klooster, Hoei, er tegelijk acht studen-
15 Ibidem, p. 38-39 ; Definities, p. 451, generaal Kapittel 1627.
16 Geciteerd bij Hermans, Annales, II, p. 462.

t$6 HlH ROS AZOPHl tACIVM
quidexeo potum, contramorbos opitnlr.
tioni eflecredruir.
Eftrautem locus hie inter filuarumopi.
calongcamoenifsimtis , &.id \{itamcccno.
biricam extramundanos tumilltus deecndam
valdi accommodus, cui pr.tfidere Tolet
Abbatifla a Monialibus cleda, vt plu.
rinium ex nobiliftcmmateprogeniu.
In Clari-Lod conuentu ordinh Fratrum
C
Onoratur corpus facratifsimae'Odilia
r -*-.-* Vlrg>n's &martyris lmius monaftc-
,,(i "I P:'trona:tutelaris, cxheata: Vrfula; conl
°"'°' vnms clarifsims de decem genero-
1 /is illius nobilis Britannicarum exercitm
Virginum duaricibus, rearicibufqne de.
naria: & pnrpofitiua:, habentis millenas
virpines lub luamilitia^ qu.is'&Domino
dcdicauit, & ad rnartyrium fimul incitauit.
Fuittjuenatione Britannica Marom?i tudc
temporis Famofi Regis filia, &Resjis Anglia:,exrororeciiisPatrii,rcilicet/Ethereii,
beatz Vrfula: Sponfi confobrina , qux *d
lolatmm fanaifsimac caftifsimai^iie praifatjc
virginis.VrfuI* tradita, olim cumeadem
plnnbiir^ue alijs elogantifsimis Deo
delhnatis virginibus commartyrifataefl,
nunccum ijfdem inccelis coroHatur. Hu-;
ius virginis corpus cum per mille& quidnniJentos
oi5to annos in terris fepultum
IatuiOet, ipfamet virgine loanni de Eppi
3\\k%deNoueUn, Cruciferorum conuentus'
Panfienfis Conuerfa apparete anno Chri-"
fti
Bladzijden uit Rayssius, zie p. 44.
Biuicvh, lS7
fti oo.ee Lxxxv- ad ecclefiam eorumdem
Patrum Cruciferorum opidi Huycnfis
transfertur.
Huius facrsvirginis coftam vnam amplifsimdcnm
approbatione a Reucrendif-
(imo Patre Auguftino Ncjrio lumis Cla-,
ri-Loci Priore, ncc non totius lacri difli
ordinisGenerali vigilantifsimo mipctraui,
quam auro gemmilque pretiofiorem exiftimo.
Pro cuius muneris bencficio immortales
babeogratias, daboquc operam
& fortaffe efficum ne fit oblcumm tarn
venerandi Pattis bcneficiuin: memoria
quidem & voluntate, fi re ipfa minus potero,
ingratianimi culpam vitabo.
Subnciftam hie, ad maiorcm confirmationomtanti
pipnoris, copias littcranim
repcrtaruin, m capfa eiufdem beatifsima
Virginis Odilix.
J"*(.«- M.CC. XClj. ^I'J ts
In quorum omnium prumijforiim i/tritn'tu teflimotiittn*

Neerius in of kort na 1630 volgens een schilderij
te Hannut, Kruisherenklooster.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 49
ten aan meerdere universiteiten studeerden, spreekt voor zich-
zelf17. De zorg voor de schoonheid van de kloosteromgeving blijkt
uit een klein feitje. Op 13 maart 1623 diende de communiteit van
Hoei bij de stad een rekest in voor de reiniging van het plein en de
straat langs de kloostermuren. Toch kan men dit ook als een nor-
male daad van goed beheer van de procurator zien18.
Opvallend is verder dat zijn bestuursperiode gekenmerkt wordt
door een hele reeks kruisheren die historische, theologische en
geestelijke werken schreven en konden publiceren. Denken we
vooreerst aan de historicus Henricus Russelius met zijn Chronicon
Cruciferorum, aan Neerius opgedragen; verder aan Franciscus
Thomas Franck, Pierre Halloix, Godefridus van Lith, Johannes Banelius,
Herman Woestenraedt, Aegidius de Vriese, Aegidius Colley,
Jacobus Dardeius, Johannes Dalenius, Johannes Bussaeus,
Adam Sasbout Vosmeer. In de kruisherengeschiedenis en spiritualiteit
zijn het bekende namen, ook nu nog na zoveel eeuwen19.
Een aanmoediging van de magister-generaal is al het minste dat
wij hierbij kunnen veronderstellen.
Een van de voornaamste initiatieven op dit gebied is wel de opdracht
die Neerius gaf aan de kruisheer-dichter de Vriese, prior
van Ehrenstein, om een werk van magister-generaal Petrus Pincharius
( + 1382), geschreven op het einde van de veertiende eeuw,
in modern latijn om te zetten en uit te geven.
Aegidius de Vriese werkte vier jaar om het persklaar te maken, zodat het in 1639 kon
verschijnen ; Vestis nuptialis seu ornatus animae devotae maxime religiosae ad nuptias agni
aetemitatis pie anhelantis, sub schemate religiosi habitus sacri ordinis Salvificae Crucis is het
essentiele gedeelte van de nog veel langere titel. In een lang ,,epistola dedicatoria" werd
het werk aan Neerius in hoogdravend proza opgedragen. Aan de hand van alle onderdelen
van het ordeskleed van de kruisheren — het witte habijt, de kap, het scapulier, het kruisje
met zijn rode en witte balk — schetst Pincharius het volmaaktheidsideaal ,, de ontmoeting
met de hemelse bruidegom", te bereiken langs de drie wegen van de beginnelingen, de
meer gevorderden en de volmaakten. Vestis Nuptialis, klein van formaat, is een lijvig boek
van ruim 400 bladzijden, dat de eigen spiritualiteit van de orde uit die tijd uitgedrukt en
die van de toekomst zeker geinspireerd en verder bepaald heeft. Generaties kruisheren zijn
Neerius en prior de Vriese voor deze uitgave dankbaar geweest20.
17 Zie boven p. 18
is VAN De PASCH, a.c, in Clairlieu, XVIII, I960, p. 39.
19 Voor een overzicht, zie M. VlNKEN, Croisiers in Diet, de Spiritualite ascetique et
mystique, II, Parijs, 1953, kol. 2574-2575 ; HAASS, o.c, p. 87.
20 C. VAN Dal, Rond,, Vestis Nuptialis" in Clairlieu, XI, 1953, P. 3-29.

50 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Neerius wetenschappelijke belangstelling bleef niet binnen de
orde beperkt. Het is bekend dat hij in 1638 zijn vriend Carolus
Octavianus Riscius, geneesheer te Hoei, inspireerde om een filoso-
fisch werkje te schrijven en uit te geven21.
Zelf heeft Neerius geen boeken geschreven. Toch zijn er negen-
tien meditaties van zijn hand bewaard gebleven. Arnoldus Her-
zworms van het klooster Schwarzenbroich en schrijver van meerde
re ascetische werken, gaf zijn Vacantia, vel Vacatio Sacra... uit te
Luik in 1684. In zijn reeks meditaties voor de dagen van de week,
neemt hij voor de woensdagmeditaties als onderwerp de nederig-
heid en zachtmoedigheid van Christus, voor die van donderdag
Christus' geduld, gehoorzaamheid en armoede. De graad van de
beginnelingen heeft hij bij de vorige dagen behandeld, schrijft hij,
zodat nu de tweede graad volgt, die van de verlichting ; het is im-
mers de verlichting van de ziel en de vooruitgang in die deugden
die de tegenstelling zijn van de in de eerste graad overwonnen
ondeugden.
Dan volgt letterlijk: ,, En aangezien Christus het licht van de
wereld, d.w.z. het licht van de zielen, de weg, de waarheid en het
leven is, hebben wij zijn deugden, vooral zijn nederigheid, zacht-
zinnigheid, gehoorzaamheid, geduld, armoede enz. gewoon over-
genomen uit hetgeen Hoogwaardig Heer, onze generaal Augusti-
nus Neaerius in zijn meditaties daarover zegt, die hij gehouden
(neergeschreven) heeft over Christus, vanaf Zijn menswording tot
aan zijn dood. Hij heeft die in 1638 als gastgeschenk (xenioli vice)
gegeven. Zorg er dan voor, mijn beste bidder, dat zoals wat be
handeld wordt 'n welriekende geur verspreidt, ook gij na wat nu
behandeld wordt de welriekende geur van Christus deugden
verspreidt "22.
Aan wie Neerius zijn meditaties als gastgeschenk aanbood, is
niet bekend. Hertzworms, die zijn Vacantia schreef als prior van
Maaseik in 1684, was in 1638 nog maar negen jaar oud. De latere
definitor en prior van meerdere kloosters kan dus moeilijk reeds in
1638 de gast van Neerius geweest zijn.
21 De humanis Motu et Sensu Opusculum, 1638, zie Clairlieu, XVII, 1959, p. 63.
22 Over Hertzworms, vgl. zijn werk Re/igio SS. Cruets, Roermond, 16862, p. 6; Definities,
480, 489, 491, 495, 505, 508 ; M. VlNKEN, Hertzworms, in Diet- de Spiritualite, Parijs,
1969, Col. 373. De meditaties in Vacantia, p. 58- 74 en 74-93.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 51
Men kan deze meditaties zien als twee tractaatjes.
I. De humilitate et mansuetudine Christi, met als ondertitel:
Considerationes cum affectibus, beschouwingen dus, telkens gevolgd
door gevoelens, neigingen of goede voornemens, die in gebedsvorm
worden geformuleerd.
1. Beschouw de nederigheid van Christus. Hoevelen zijn er nederig met de mond, hoe
weinigen met het hart. Christus was het ,,et cordis affectu, et operis effectu", zowel wat de
gevoelens van zijn hart als wat de realizatie door zijn daden betrof. Neerius houdt van een
dergelijk spelen met woorden. Hij werkt zijn gedachten verder uit, hier evenals in de volgende
meditaties, met teksten uit de H. Schrift en de werken van Sint Augustinus, met vergelijkingen
en tegenstellingen. Hier zijn het de duivel en de eerste mensen, die aan God
gelijk willen worden, terwijl Christus de gedaante van een slaaf wilde aannemen. Opvallend
is telkens weer het aspect van Christus mensheid dat steeds opnieuw tot zijn recht komt, tot
in de kleinste gebeurtenissen van Zijn leven. Affectus: humiliatio sui, een gebed om
nederigheid.
2. Bleek in de eerste meditatie Christus' nederigheid uit Zijn menswording, de geboorte
van de Eengeborene van de Vader uit een arm jong meisje, dan gaat hij er nu verder op in,
door te denken en te bidden over de jeugd van de Heer : een arme moeder en een timmerman
als ,,alter Pater" ; een stal en een bedje van hooi; een jeugd van nederige onderwerping,
gebed en vasten; onbekendheid tot Zijn dertigste jaar. Dan komt Hij, opnieuw als
een voorbeeld van nederigheid, voor het doopsel van Johannes naar de Jordaan. Neerius is
practisch en somt de daden op die van de lezer (bidder) verwacht worden: onderwerping
aan de wetten, onderdoen voor een ander die je eigenlijk tegenstaat, je laten overwinnen,
diep in eigen hart kijken en leven naar het Schriftwoord : hoe groter je bent, hoe meer je je
dient te vernederen, en je zult genade vinden bij God. Michael Gedrocius, een adellijke
Poolse kruisheer, beschouwde de nederigheid als de hoogste deugd in het leven van
Christus. Om zich daar altijd van bewust te zijn, droeg hij een kruis aan een koord om zijn
hals en vroeg telkens weer aan God meer gelegenheid tot het beoefenen van de nederig
heid. Hij hield van de eenzaamheid en kwam alleen buiten het klooster om te spreken met
mannen die door heiligheid en eenvoud uitmuntten. God gaf hem de gave om wonderen te
doen, zodat het volk naar het klooster toestroomde. Als affectus volgt weer een gebed om
de Heer en Zijn heiligen te kunnen navolgen ; om, zoals Alexius in het huis van zijn vader,
als het ware in het huis van onze moeder de orde onder de trap verborgen te wonen.
3. Neerius beschrijft aan de hand van het evangelie de eenzaamheid van Jezus in de
Olijfhof; ,,ik zocht iemand om me te troosten, maar ik vond er geen". Maar de engel
brengt Hem kracht. Gij, lezer, zoekt in bekoring of moeilijkheden kracht bij anderen en
luistert nederig naar hen. Maar als ze niet helpen, denk dan aan Jezus in de tuin, bid en
wees moedig en ge zult troost ontvangen. Affectus: Jezus, als een andere Icarus wil ik hoog
boven mezelf uitvliegen ; ik werp me niet neer op de grond zoals Gij; ik open uit schaamte
mijn hart niet voor magisters, biechtvaders of oversten ; geef me iets van Uw nederigheid.
Zo bidt en mediteert Neerius verder, 4. over de engel die Christus sterkt met de kracht
van de nederigheid, nl. Zijn onderwerping aan de wil van de Vader. Hij bidt om de beleving
van ons ,,votum humilitatis", de gehoorzaamheid. 5. Over de zachtmoedigheid van
het Lam waarover hij nadenkt en dan bidt: ,, O mitis Agne Dei'', help me bij aangedaan
onrecht. 6. Over Jezus' zachtmoedigheid in Zijn omgang met de mensen, de genezer die
steeds ,,fortiter suavis et suaviter fortis" optreedt. 7. Over zijn zachtmoedigheid bij de geveinsde
en vergiftigde kus van Judas, 8. bij de kaakslag voor de hogepriester, 9. bij de valse
getuigenissen die tegen Hem worden ingebracht en waarbij Hij zwijgt. Dat stilzwijgen moeten
ook wij in acht nemen, een nederig zwijgen waardoor ge het best uw onschuld verde-

52 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
digt; maar ook een navolging van Christus door het onderhouden van het silentium, als we
op bepaalde plaatsen en tijden door dit uiterlijk zwijgen in het klooster beter innerlijk met
God kunnen bezig zijn of spreken met de zwijgende en geduldige Christus. ,,In injuriis si
lentium" is het opschrift van het laatste gebed van deze reeks.
//. De patientia, obedientia et paupertate Christi, exteriori et inte-
riori is het opschrift van de meditaties van donderdags, telkens
weer een beschouwing en gebed.
1. Over Jezus' geduld vanaf Zijn levensbegin : ,,non horruit virginis uterum" ; en hij leed
bij de besnijdenis. Maar, zo leert ons Augustinus, als je nog niet geleden hebt, ben je ook
geen christen. 2. Over onrecht en beledigingen Hem en ook anderen aangedaan. Maar bij
onrecht is Hij de wreker, bij leed de genezer, bij schade de hersteller, bij droefheid de
trooster. 3. Voor Pilatus spreekt Hij over Zijn Rijk dat niet van deze wereld is; geen rijk
van macht en vrijheid maar van geduld, kruis en lijden; geen rijk van rijkdom, genot,
weelde of wereldse waarden maar van inspanning, moeite en last, angst en smart. 4. Voor
Herodes die een mirakel verlangt, geeft Christus meer dan een mirakel, nl. Zijn stilzwijgen
temidden van beschuldigingen en beledigingen. 5. Bij de geseling blijft Hij stom als een
lam voor de scheerder, zowel bij de ontkleding en bij het vastbinden aan de geselkolom als
bij de geseling zelf, terwijl Zijn lichaam getekend en gewond wordt door Zijn liefde. Hier
haalt Neerius het voorbeeld aan van zijn voorganger, generaal Cornelius van Clotinghen,
die op zijn sterfbed, een en al wonden en zweren, bidden kon; ,,De Heer vermeerdere
mijn smarten als Hij ook mijn geduld vermeerdert". 6. Voor Christus, de gehoorzame, was
het Zijn voedsel de wil van Zijn Vader te doen. Reeds van het begin van Zijn leven af was
dat Zijn voedsel, de gehoorzaamheid ; bij het zorgen en doen van Maria, in al de gebeurte-
nissen van Zijn jeugd, bij al de nederige diensten die Hij Zijn ouders bewees, tot Zijn der-
tigste jaar toe. Hij leert ons gehoorzaamheid in alle nederige en moeilijke opdrachten, maar
ook in de vreugdevolle gebeurtenissen van ons leven. De oversten zelf moeten hierbij voor-
gaan en voorbeeld zijn. 7. Beschouw de gehoorzaamheid van de Heer bij het doopsel van
Johannes, bij het betalen van de belastingpenning, bij Zijn lijden vooral. De Parijse broeder
tuinman, Johannes Novellanus de Eppa, is hier ons voorbeeld. Alleen met volledig mede-
weten van zijn oversten zou hij zijn zending, het opgraven van de relieken van de martela-
ressen te Keulen, vervullen. Voor ons dus : gehoorzaamheid aan de overste, ook als die geen
achtenswaardig man is in uw ogen, want dan wordt uw gehoorzaamheid des te verdienstelij-
ker. 8. Obstupesce, zegt Neerius hier inplaats van considera : wees ontroerd als je denkt aan
Christus' gehoorzaamheid, die op het woord van elke priester, hoe onwaardig ook, wil aan-
wezig zijn in de geconsacreerde hostie, en dit onafhankelijk van de manier waarop Hij mee-
gedeeld of genuttigd wordt, eerbiedig of oneerbiedig, waardig of heiligschennend.
9. Beschouw Zijn armoede. Naakt en arm kwam Hij op de wereld, naakt en arm verliet Hij
haar, uitgestrekt op het Kruis. Zijn kleren waren verdeeld, de rok zonder naad, die nu in
Trier bewaard wordt, werd een prooi voor dobbelaars. Een naakt lichaam, een ziel zonder
troost! Ook wij kunnen arm zijn ; niet door miserie zoals de armen, maar door vrije keuze
om het Godsrijk. De Poolse kruisheer Michael Gedrocius, verliet scepter en kroon van Ii-
thauen. In het klooster te Krakau leefde hij in een enge eel, met alleen het allernoodzake-
lijkste aan huisraad, kleding en voedsel. Nooit at hij vlees ; soms alleen brood met zout. Hij
koos voor zijn lichaam die woning en spijs, die zijn ziel voor de hemel bestemde. Neerius
verwijst dan naar 4 mei in de Acta Sanctorum die de Jezuieten te Antwerpen hadden uitge-
geven. Tenslotte in 10., na de beschrijving van de kruisiging van de naakte Christus, medi-
teert Neerius over de gehoorzaamheid van de kloosterling, die door zijn onderwerping aan
de overste naakt wordt, ontdaan nl. van menselijke hulp en troost, maar vervuld met de
vreugde van de Geest in het ongeschapen goed ; al het aardse immers wordt verkocht om de
verborgen schat van het evangelie te vinden.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 53
Als men deze meditaties leest in de geest van Neerius' tijd, en
liefst in de Latijnse tekst, zijn ze mooi, houden de aandacht vast
en helpen ons bidden. Nergens blijft hij staan bij de theorie maar
richt de lezer op de praktijk van het kloosterleven.
Hertzworms heeft deze meditaties zeker aangepast aan de methode
van zijn boek, de considerationes cum affectibus die men
ook op andere dagen vindt. Daar hij echter zelf het gastgeschenk
van de magister generaal vermeldt, mogen we aannemen dat hij zo
trouw mogelijk de tekst van Neerius heeft weergegeven.
Ook het onderwijs als apostolische activiteit is onder zijn bestuur
aanmerkelijk uitgegroeid. In sommige plaatsen waren de kruisheren
reeds lang met onderwijs bezig; in Doornik al in de XVe
eeuw, in Luik in 1538, in Wickrath rond 1560, in Briiggen in
1606; van Diilken is het beginjaar niet bekend. Onder Neerius
ontstond de Latijnse school te Venlo, waarvoor hij in 1621 het con
tract ondertekende: de orde zou vier bekwame leraars bezorgen
om de grammatica, syntaxis, prosodie en rhetorica te doceren ; de
stad zou dan 500 gulden als salaris voor de leraars en 100 gulden
als huur voor de gebouwen betalen, terwijl het schoolgeld van de
studenten aan de stad zou komen23. Later, in 1643, zal Neerius de
provinciaal van de Maasprovincie aansporen om Venlo van leraars
te voorzien. De eerste bloei was voorbij ; oorlogsomstandigheden
en andere moeilijkheden hadden hun funeste invloed uitgeoefend.
Nu wilde het convent een nieuwe inzet en bloei voor de school
trachten te bereiken en vroeg de magister-generaal om hulp. Nee
rius antwoordt niet in vage termen, maar als een krachtig bestuurder
die gedetailleerde maatregelen voorschrijft24. Ook de Latijnse
school te Sint-Agatha ontstond onder zijn bestuur, nl. circa 1628.
Te Maaseik was men al in 1622 met een vorm van middelbaar on
derwijs begonnen, dat in 1644 tot Latijnse school werd omgevormd.
In 1633 namen de kruisheren van Helenenberg het hospitaal
van Bitburg over, waaraan drie grammaticaklassen verbonden
waren. Ook in Marienfrede is in 1630 sprake van onderwijs aan de
jeugd.
23 VAN Den BOSCH, o.c, p. 86 ; L. Heere, De Kruisheren van Venlo, I.e., p. 320.
24 Annales, III, 214-216 ; H. DOUMA, Inventaris..., p. 17.

54 RENERUS AUGUSTTNUS NEERIUS
Men hoeft al deze initiatieven daarom niet direct aan Neerius toe
te schrijven, maar zijn goedkeuring bracht per se ook de zorg en
verantwoordelijkheid voor leerkrachten mee25. Daar staat tegenover
dat hij de plannen van de kruisheren te Diisseldorf dwarsboomde.
Zij kantten zich nl. tegen de komst van de Jezuieten die
het stadsgymnasium wilden overnemen. Op 16 februari 1620 zag
Neerius af van de schoolplannen der kruisheren ten gunste van de
jezuieten ,,die in deze studie een lange ervaring hebben en de onzen
daarin verre overtreffen''26.
Bijzonder naar de opleiding van de jonge kruisheren ging de
aandacht en zorg van Neerius uit. Zelf academisch gevormd, begreep
hij dat 't moeilijk was om in elk van de gewoonlijk kleinere
kloosters te zorgen voor een efficiente geestelijke en wetenschappelijke
begeleiding van de jongeren. We zagen reeds Neerius' zorg bij
het aanvaarden van novicen en zijn bekommernis om hun vorming.
Van zijn eigen klooster werden acht jonge mensen naar universiteiten
gestuurd. Maar hij ging verder. Op zijn eerste generaal kapittel
van 1620 was de opleiding een voornaam agendapunt. In het kapittelrelict
werd het grote belang aangetoond, voor de conventen apart
en voor de orde in haar geheel, om voorzichtig te zijn bij het aan
vaarden van candidaten en niemand tot de professie toe te laten
zonder speciale toestemming van de generaal of zijn gevolmachtigde.
Er is een nalatigheid in de opleiding, zegt het kapittel; dat
kweekt mensen die niet van nut zijn, maar die een last worden voor
de orde. Daarom is er een centralizatie nodig, centrale noviciaatsen
studiehuizen waarheen de kloosters, waar de constituties niet in
hun volledigheid kunnen onderhouden worden — ,,disciplina solemnior''
duidt wel op het volledige zingen van het koorgebed en
het houden van het nachtkoor — hun studenten en novicen moeten
sturen. Zo moet er een centraal noviciaat zijn in Frankrijk, in
het Land van Luik en in Belgie of Duitsland. Voor Belgie en Duitsland
wordt meteen Hohenbusch aangewezen, terwijl de generaal
verdere beslissingen zal nemen als hij na zijn visitatie de aanpassingsmogelijkheden
in de verschillende huizen beter zal kennen27.
25 W. SANGERS, De Latijnse School te Maaseik in De Kruisheren te Maaseik, p. 79 w. A.
Van De Pasch, Prior Henricus Walteri Verheijen 1584-1647, in Clairlieu, XXXII, 1974:
over de Latijnse school p. 18-21; Clairlieu, XXXVII, 1979, p. 129; LiCHEER, o.c. p. 191;
HAASS, o.c, p. 197 ; Annales, III, p. 192.
26 HAASS, o.c, p. 126.
27 Definities, p. 439-

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 55
Als het gemeenschappelijk noviciaat te Hohenbusch er al on-
middellijk begonnen is, — er heerste toen een hoogstaand geeste-
lijk leven28 — bleef het er toch slechts vier jaar. Het generaal ka-
pittel van 1624 herhaalde de verordening van 1620 en duidde voor
Duitsland Schwarzenbroich als noviciaatshuis aan, waarschijnlijk
om zijn betere accommodatie. In 1631 werd het Sint-Agatha, dat
op het generaal kapittel van 1634 als noviciaat voor de ,,Duitse"
kloosters bevestigd werd, terwijl voor Belgie het moederhuis van
Hoei en voor Frankrijk het klooster van Parijs werd aangeduid.
Van alle huizen werd de steun voor de opleiding gevraagd. Eigen-
aardig is dat datzelfde kapittel van 1634, dat ook studiehuizen
aanduidde, voor Belgie de universiteit van Leuven uitkoos, waar
het vroegere kruisherencollege in 1616 verkocht was aan de min-
derbroeders en de kruisheren in het Luiks college een nieuw tehuis
hadden gevonden. Het moet in verband hiermee zijn, dat het ka
pittel aan de prior van Namen de opdracht gaf om de juiste toe-
dracht van de stichting te Leuven na te gaan en op het volgende
generaal kapittel aan generaal en definitoren voor de leggen. Voor
Frankrijk werd de universiteit van Caen aangewezen, al liet men
de franse provinciaal en prioren vrij om een andere universiteit uit
te kiezen. Voor Duitsland, waar reeds voor 1631 Briiggen voor de
wijsbegeerte en in 1631 Marienfrede voor de theologie was aange
duid, bleef Briiggen voor de wijsbegeerte bestenid en werd Keulen
voor de theologie aangewezen. Het ligt voor de hand dat daar, zo-
als het reeds sinds eeuwen gebruikelijk was, de beste studenten de
universiteit bezochten29.
Voor heel de opleiding zijn deze beschikkingen zeker van groot
belang geweest, al verwondert de voortdurende wisseling van vor-
mingshuizen en de tegenstrijdige besluiten van 't generaal kapittel
met die van de duitse provinciale kapittels. De novicen en fraters-
studenten konden nu van betere geestelijke en wetenschappelijke
mogelijkheden genieten, terwijl ook de strenge dagorde voor hen
werd aangepast; de nachtelijke metten werden van middernacht
naar 's morgens vier uur verschoven30.
28 Haass, o.c, p. 67.
29 Definities, p. 442-443, p. 455 en 459-
30 Ibidem, p. 448 en 459.

56 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Als we deze ijver van Neerius voor de studies zien, verwondert
ons het stellige besluit van het generaal kapittel van 1624, dat
kruisheren aan de universiteiten geen graden mochten behalen
zonder de bijzondere toestemming van het generaal kapittel.
Was er naijver omdat de ene kruisheer langer mocht studeren
dan de ander ? Misbruiken door meer wetenschappelijke vorming
zijn moeilijk in te denken. Zag men er een aantasting in van de
nederigheid ? Vreesde men door bepaalde lectuur voor apostasie of
ketterij ? We zagen reeds dat op 12 april 1640 het conventskapittel
van Hoei vergaderde over de vraag van Augustinus Jamart om de
graad van licentiaat in de theologie te mogen behalen. Het con
ventskapittel beschikte afwijzend omdat zo luidt het, ze eerder een
getuigschrift van religieuze tucht, goedheid en eenvoud verkiezen
dan van wetenschap31.
Onder de wetenschappelijke en historisch belangrijke beslissingen
van Neerius willen we tenslotte ook die rangschikken, die zijn bekommernis
en die van het generaal kapittel uitdrukken om zorgvuldig
de oorkonden van de kloosters te bewaren en de oude gebruiken
in ere te houden en vast te leggen. Elk klooster moet een copie ma-
ken van zijn registers en die bij de volgende visitatie aan de magister
generaal overhandigen en uitleggen (1620). Neerius zag ook oude
gebruiken, zowelliturgische als andere, verloren gaan. Daarom kre-
gen prior Verheijen van Sint-Agatha en oudsubprior Pasport van
Hoei in 1634 de opdracht, een gebruikenboek samen te stellen en
dit aan het volgende generaal kapittel (1637 : in feite werd dit
1639) voor te leggen. Na discussie en eventuele goedkeuring zou
het dan verplichtend worden gesteld32. Wat van deze besluiten te-
recht gekomen is, weten we niet. De storm van de franse revolutie
deed zoveel verloren gaan. Prior Verheijen is in ieder geval met de
studie van de gebruiken begonnen en heeft een mooie inleiding
erop nagelaten33. Zeker is ook, dat het convent van Hoei op 23
november 1637 een ,,notarius" aanstelde die een register moest
bijhouden over de besluiten van de conventskapittels en de heuglijke
gebeurtenissen van het klooster. Aegidius Wansoule, hiervoor
aangewezen, heeft inderdaad een register bijgehouden van 28 no-
31 Annales, I, 2, p. 71-72 ; zie boven p. 35.
32 Definities, p. 440 en 459.
33 Van De Pasch, a.c, p. 45-49.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 57
vember 1637 tot 1658, waarbij later nog andere acten zijn opgete-
kend van 1772. Dit Registrum Notarii conventus S. Cruets Huyen-
sis in quo scribuntur ea quae fiunt per capitulum vermeldt vele in-
teressante bijzonderheden over Clairlieu34.
Uit wat er van eigen boeken van Neerius bekend is, valt voor
zijn culturele belangstelling weinig op te maken. De tijd van de
handschriften was voorbij en het gedrukte boek was gemakkelijker
en goedkoper te krijgen. Er zijn vier werken bewaard en gekend
waarin zijn naam voorkomt: een psalmuitgave van 1581, door
hem verkregen in het begin van zijn generalaat35, Bonaventura's
Speculum disciplinae ad novicios in mooie leren band op hout in-
gebonden en met op fol.l r° ,,Frater Augustinus Neer"36, de
Sermones quadragesimales van Johannes Aquilanus met op fol. A
r° ,,Frater Augustinus Neer est meus possessor" 37, en tenslotte Si-
dus lucidum van Herman van Woestenraedt, — hem zeker bij het
verschijnen aangeboden door de auteur — , dat hij in een extra
prachtige leren band met goudstempels liet inbinden, met op de
voorkant ,, Reverendissimus Pater Augustinus Neerius1' en op de
achterkant ,,Generalis Cruciferorum Anno Dni 1627 "38. Behalve
de schitterende banden zal men dergelijke boeken waarschijnlijk
wel op de eel van vele kruisbroeders van die tijd hebben kunnen
terugvinden.
c. Het bestuur van Neerius van 1619 tot 1630
De toestand van de kloosters apart beschouwen gedurende de
negenentwintig jaar van Neerius' bestuur, is niet mogelijk, tenzij
waar deze uit bewaard gebleven visitatierelikten is op te maken.
34 Annales, I, 2, p. 70 ; H. VAN LlESHOUT, o.c. p. 137 in het document van 1622 leest
Aegidius Wasoulle, Annales, I, 2 p. 70, 79, 92, Wanpoule, Wanpoule, PAQUAY, Wansoulle,
Annales, III, p. 253, 327 Wascul, Wasscul p. 725 familia de Wampoule; Analecta
Vaticano-Belgica, 2e serie, III, p. 276 Gilles Wanzoul; in een acte van Hoei, Staatsarchief
Hoei, ,,Croisiers" staat m.i. duidelijk Wansoul. Voor het register, zie Grandjean, Bibliotheque
de VUniversite de Liege. Catalogue des Manuscrits, p. 568, nr 872, Codex Chartaceus
in folio, pp. 72 (341); DEPAIRE, o.c, II, p. 288.
35 Fol. 1 r° ,,Frater Augustinus Nerius conventualis + 1619", Bibl. G.S.L. 2 M 25.
36 Parijs 1501, G.S.L. 6 L 31.
37 Lyon 1516, Univ. B.L., Res. 28 A.
38 Luik 1627, Univ. B.L. Res. 407 B ; zie voor deze vier werken DEPAIRE, II, 75, 130 en
70 ; De Bibliotheca manuscripta, I, 112 haalt nog een vijfde werk van Neerius aan, G.S.L.,
6 K 28 maar geeft het niet in de lijsten, auteur noch titel.

58 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
De situatie van de orde in het algemeen zal gewoonlijk blijken uit
de generale kapittels. We lijnen een eerste periode af van het be
gin tot 1630, omdat toen de ondernemingsgeest van de ,,duitse"
provinciaals begon door te breken, die in 1630 hun eerste officieel
provinciaal kapittel hidden.
Neerius, die op 21 januari 1619 tot generaal gekozen was, kon
moeilijk datzelfde jaar op de vastgestelde tijd, nl. 28 april op zondag
,,cantate", nog een generaal kapittel bij elkaar roepen. Gedurende
de negenentwintig jaar dat hij generaal was, heeft hij er
trouwens maar zeven kunnen houden vanwege de dertigjarige oorlog,
waardoor grote gevaren op de wegen prioren en afgevaardigden
bedreigden. Reizigers, en zeker priesters of religieuzen, waren
voor de soldatenbenden een gemakkelijke prooi en konden als gijzelaars
grote sommen geld opbrengen. Dit voortdurend maar uitstellen
van het generaal kapittel tot drie, vier of zelfs vijf jaar toe,
terwijl het statutair nog jaarlijks moest gehouden worden, was voor
de generaal een ernstige handicap bij het bestuur van de orde en
het bewaren van de eenheid onder de kloosters. In 1634 zal het
kapittel zelf zich uitdrukkelijk erover beklagen, dat er een alge
meen verval van de kloostertucht was, dat waarschijnlijk juist door
het uitstel van de generale kapittels in de hand gewerkt werd.
Daarom zou er van dan af elk jaar tussen de generale kapittels in,
als deze niet regelmatig konden plaats hebben, toch een bijeen-
komst worden gehouden van definitoren en afgevaardigde com-
missarii, die dan samen met de generaal, en met hetzelfde gezag
als het generaal kapittel, zouden optreden39.
Neerius heeft — dit ligt voor de hand en 't wordt voor het
klooster van Luik uitdrukkelijk bevestigd — al spoedig meerdere
kloosters bezocht en visitatie gehouden, en dit zeker in de nabij-
liggende kloosters waar het in de streek nog rustig was40.
Het generaal kapittel van 1620
Het eerste generaal kapittel van zijn bestuursperiode riep Neeri
us in 1620 te Hoei bij elkaar. Het is onnodig en ook onmogelijk
om hier op alle details in te gaan, te meer daar de kapittelrelikten
39 Definities, p. 458.
40 VAN De PASCH, Clairlieu en zijn Prioren-generaal in Clairlieu, XVIII, I960, p. 39.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 59
uit Neerius' tijd door lengte en veelheid aan agendapunten uit-
munten.
Na de boven reeds aangehaalde besluiten over liturgie, opleiding
van de jongeren en 't copieren van de oorkonden, valt hier
een en ander op, waarop ook latere kapittels meermalen moesten
terugkomen. Maar allereerst wordt toch duidelijk, dat dit kapittel
resoluut de besluiten wilde herhalen, die onder Neerius' voorgangers
waren uitgevaardigd ; de punten die na drie kapittels statuut
geworden waren, moesten in de statutenboeken worden bijgeschreven,
zodat ze in het schuldkapittel konden worden voorgelezen en
door iedereen zouden worden onderhouden.
De liturgische detailvoorschriften zijn talrijk, bv. rangverhoging
van feesten, zoals dat trouwens heel vaak op de generale kapittels
het geval was.
Opvallend is hoe de wereldse mode blijkbaar in vele kloosters
was doorgedrongen, zodat het nodig was de medebroeders te vermanen
eenvoudig en uniform te blijven in hun kleding, geen kostbare
stof te gebruiken voor het scapulier en evenmin opvallende
knoopjes voor de mozetta, geen eigenaardige schoenen van bijzon
dere vorm aan te schaffen of een andere soort collaar en dergelijke
dingen meer.
Een ander meer verspreid misbruik was duidelijk een te veel en
te overvloedig ,,tafelen", iets dat zowel voor de prioren als voor
de medebroeders een bijzondere gunst moest blijven voor speciale
gelegenheden. Dat nam echter niet weg, dat de gastvrijheid moest
worden in acht genomen; als kruisheren van andere kloosters 's
avonds aankwamen, moesten ze in het gastenkwartier ontvangen
worden, en wel ,,honeste", dus eenvoudig maar goed ; maar verder
moesten ze samen met de anderen de maaltijden gebruiken,
tenzij de waardigheid van de personen het anders eiste.
Vanwege de armoede van de orde in het algemeen werd een
eenmalige contributie opgelegd voor de door de generaal noodzakelijk
te maken uitgaven. Hiervoor moest een speciaal register wor
den aangeschaft en moest op het generaal kapittel aan de prioren
verantwoording worden afgelegd. Erg goedgeefs waren de prioren
blijkbaar niet, want nog geen twee jaar later, op 22 februari 1622,
zal Neerius de kloosters opnieuw taxeren. Hij verwijst daarbij naar
de reeds eerder gedane vraag om bijdragen (die van het generaal
kapittel van 1620 ?), die tot zijn spijt geen effect sorteerde, al wer-

60 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
den die bijdragen gevraagd vanwege de troebele tijden en de heer-
sende noden. Nu vraagt hij tot algemeen heil van heel de orde en
om in Rome tot een hernieuwing of bevestiging van de ordesprivi-
leges te komen, en wel krachtens de gelofte van gehoorzaamheid
en daarbij op straffe van ,,suspensio a divinis" en het ontnemen
van hun ambt, aan de prioren om binnen de drie maanden een
bepaalde som te betalen. De bedragen gingen van drie imperialen
voor vijf kleinere kloosters (twee werden er vrijgesteld) tot 100
voor Hoei en Bentlage41.
Tenslotte werd nog erg nadrukkelijk opgetreden, en wel met
dreiging van straffen, tegen hen die beweerden dat de besluiten
van de generale kapittels slechts verplichtende kracht kregen als ze
door drie kapittels waren goedgekeurd en dus statuut geworden
waren. Het is de ook later meermalen terugkerende juridische
kwestie over de verplichting van een z.g. ,,ordinatio capituli".
Om tot statuut te worden en dus kracht van wet te hebben, was
inderdaad de goedkeuring van drie opeenvolgende kapittels noodzakelijk.
Maar elk kapittelbesluit kreeg zijn verplichtende kracht,
tot aan het volgende generaal kapittel, onmiddellijk na de afkondiging
als ,,ordinatio capituli". Het zou erg ongerijmd zijn, als
een generaal kapittel nooit tot iets zou kunnen verplichten, tenzij
er drie kapittels overheen gegaan waren.
Neerius zelf, zo bepaalde het kapittel tenslotte, zou visitatie
houden in alle duitse kloosters, 'n hele onderneming als men aan
de lange lijst van twintig kloosters denkt. Andere visitatoren wer
den er niet genoemd, zodat de generaal zelf die naderhand kon
benoemen41a.
De visitaties na het generaal kapittel van 1620
De generaal zal wel moedig aan die zware taak begonnen zijn.
Toch is het opvallend, dat in de uit die jaren bewaarde visitatiere-
licten we Neerius' naam nergens aantreffen en dat praktisch overal
in de duitse en nederlandse kloosters prior Verheijen van Sint-
Agatha als hoofdvisitator genoemd wordt. Dit bewijst niet alles,
daar massa's archivalia gedurende de Franse revolutie verloren gin
gen42.
41 Annales, III, 158-160.
4ia Definities, p. 437-441.
42 Annales, III, p. 161-175 ; A. VAN De PASCH, Prior Henricus Walteri Verheijen, I.e.,
p. 22-29 over Verheijen als visitator; visitaties te Bentlage, Emmerik, Hohenbusch, Venlo,
Diisseldorf, Keulen, Marienfrede, Duisburg en Den Bosch.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 61
De gegevens zijn niet omvangrijk genoeg om een gegronde beoordeling
van de kloostertucht in de orde te kunnen geven. Van
de duitse kloosters en van dat van 's Hertogenbosch krijgt men een
goede indruk, tenzij van Marienfrede, waar de kloostertucht slap
was, de prior verplaatst werd en een nieuwe prior moest worden
gekozen. Voor de rest zijn het steeds opnieuw de wel in alle
kloosters voorkomende fouten, die nu eens zonder meer genoemd,
dan weer extra onderstreept worden. De tijd van ernstige onrust en
rebellie leek rond 1620 voorbij te zijn. Dat wil niet zeggen dat er
geen tekortkomingen waren. Maar het zijn, tenzij uitzonderlijk,
geen grove misbruiken meer. De strenge verboden van weleer wor
den nu aansporingen. Samengevat: koreer rustig en eerbiedig;
houd vast aan het nachtelijk koorgebed als er voldoende personen
aanwezig kunnen zijn ; regel de werkzaamheden naar buiten zo,
dat die aanwezigheid mogelijk wordt gemaakt; bereid de heilige
mis goed voor en zorg dat de celebrerende priester het beeld van
de gekruisigde Christus voor zich heeft: leg u ook toe op het per-
soonlijk gebed en houd 'n half uur meditatie. Verder : studeer en
heb zorg voor de bibliotheek: denk er bij vasten en onthouding
aan, dat zij de doornen zijn die de kostbare planten van de deugd
behoeden voor vernieling ; de tuin van de deugden wordt bevei-
ligd door de doornen van strozak en wollen kleding, van vasten en
onthouding. Wat betreft de geloften : de gehoorzaamheid is meer
waard dan alle andere offers ; zorg ervoor dat uw oversten met
vreugde en niet met zuchten rekenschap over u kunnen afleggen ;
voor de zuiverheid, die uw hemelse bruidegom zo dierbaar is, is de
clausuur 'n bescherming; de armoede eist dat iedereen alle ge-
schenken afstaat voor de gemeenschap en dat de koster bij het verkopen
van kaarsen het geld niet stiekem voor zichzelf houdt, maar
aan de prior afdraagt.
Er blijven fouten, gebreken en zelfs misbruiken, maar tegenover
vroegere tijden lijkt de sfeer opgeklaard te zijn.
Anders was het met de Franse kloosters. Ze hadden in de XVIe
eeuw al pogingen gedaan om zich aan het gezag van de generaal
te onttrekken. Grotendeels slaagden ze hierin zodra een van de
prioren, gewoonlijk die van Parijs, zoveel als prior-provinciaal van
de franse kloosters werd ; een bijna onafhankelijke provincie met
eigen kapittels. Het grootste gedeelte van Neerius' bestuursperiode
was Antoine Texier, meermalen prior van Parijs en van Caen, bac-

62 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
calaureus in theologie, definitor in 1624 en 1634, door Neerius tot
zijn plaatsvervangend visitator, vicarius generaal en provinciaal
aangesteld. Algemeen gezien was in de XVIIe eeuw een vervaltijd-
perk voor de franse kloosters begonnen. Dat ze zich tegen de z.g.
hervormingsplannen van Kardinaal de Rochefoucauld in 1622 ver-
zetten, die alle reguliere kanunniken in de ,, Congregation de
France", ook ,,La Congregation de Sainte Genevieve" genoemd,
wilde samenbrengen, was te begrijpen. Zogenaamde hervor
mingsplannen van hoge heren hadden vaker het verkrijgen van
goederen dan echte hervormingen tot doel. Dat ze in 1621 zelf
wezen op hun eeuwenlang bestaan als reguliere kanunniken en
daardoor met steun van het hof hun voortbestaan konden verzeke-
ren, pleit voor hen, al zijn ze er zelf blijkbaar niet in geslaagd nog
ooit tot hun oude vurigheid terug te keren43.
Over de kloosters in de Nederlanden blijft de indruk voorlopig
gunstig, al is dit niet voor elk klooster apart duidelijk aan te ge-
ven. Het verlies van de kloostertucht in Namen nam in latere tijd
ernstige vormen aan. In andere kloosters verbrak bij het einde van
de twintiger jaren de oorlog de noodzakelijke rust die voor een
normaal en geregeld kloosterleven onontbeerlijk is.
De generale kapittels van 1624 en 1627
Het is moeilijk om uit de relicten van deze twee volgende kapit
tels tot duidelijke conclusies te komen over het al of niet behou-
den of bevorderen van de kloostertucht in de eerste tien jaar van
Neerius' bestuur.
De beslissingen over de noviciaats- en studiehuizen schijnen be-
vorderlijk te hebben gewerkt en worden opnieuw goedgekeurd.
Wat de studies betreft vinden we in 1624 het fameuze verbod om
academische graden te behalen zonder de toestemming van het ge
neraal kapittel. Dat dit later onder Neerius niet meer behoefde
herhaald te worden, wijst er wel op, dat er streng de hand aan ge-
43 A. DURAND, Le Prieure de Saint-Ursin, in Clairlieu, XXII, 1964, p. 8 ; IDEM, le
Prieure Sainte-Croix de Caen, ook in Clairlieu, XXV, 1967, p. 68-73 ; Definities, p. 442,
458 ; Texier overleed voor 1652, Definities, p. 477 ; J.M. HAYDEN, The French Crosiers in
the 17th and 18th centuries, in Clairlieu, XXVII, 1969, p. 8, 18, 41-43 ; P. VAN DEN
BOSCH, Studien over de observance der Kruisbroeders in de vijftiende eeuw, ook in Clair
lieu, XXVI, 1968, p. 22.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 63
houden werd. Het voorbeeld van Jamart in 1640 spreekt duidelijke
taal44.
Nog steeds schijnen er prioren te zijn die voor de professie van
hun novicen geen toestemming vroegen aan de generaal of zijn vicaris,
zodat het kapittel dit opnieuw, en wel op straffe van nietigheid
van de professie, voorschrijft.
Het besluit over de extravagante kleding wordt wel in 1624 maar
niet meer in 1627 herhaald, wat zeker op een tijdelijke verbetering
wijst; zo ook dat over het bijwonen van feestmalen, al wordt het
in de visitatierelicten nog regelmatig aangetroffen.
Kruisbroeders die op reis gingen, moesten een brief van de prior
bij zich hebben; en eenmaal in een gastvrij klooster ontvangen,
hadden ze er de toelating van de prior nodig om uit te gaan; in
1627 werd dit niet herhaald.
Maar op het gebied van de zielzorg waren er ernstige misbruiken
ontstaan. Vooreerst was er het biechthoren van leken zonder de jurisdictie
van de diocesane overheid, wat op straf van ,,suspensio a
divinis" verboden werd. Zij die wel tot biechthoren gemachtigd
waren, moesten blijven studeren in de (ook voor de ouderen onder
ons nog zo bekende) boeken met ,, casus conscientiae''. Erger was
dat er kruisheren waren die pastorale of andere ambten aanvaardden,
zelfs van de H. Stoel, zonder voorkennis of toestemming van
de eigen oversten. Dit ernstige gebrek aan gehoorzaamheid werd
even ernstig bestraft, nl. door uitsluiting van elk ambt in de eigen
orde en door het weigeren van de toegang tot het klooster als ze
later zouden terugkeren. Deze strenge straffen zullen hun afschrikkingseffect
wel gehad hebben, zodat een herhaling in 1627 niet
nodig bleek.
Zowel in 1624 als in 1627 vinden we het verbod voor het dragen
van een baard of lange haren.
Opvallend in beide kapittels is de strengheid waarmee tegen
sommige ordeleden werd opgetreden. In 1624 werden Nicolaus Jo-
venne van Caen en Tiberius Helien, beiden geexcommuniceerd en
uit de orde gezet45.
44 Zie boven, p. 35.
45 Definities, p. 444-445 ; Annales, III, p. 138. Nicolas Jovenne (Jouenne, Jouanne) was
in 1611 in Saint-Ursin, in 1613 in Caen; DURAND EM ZIJN STUDIE OVER CAEN, I.e., p.
71-72, over Saint-Ursin, Clairlieu, XXII, 1964, p. 50, XXVII, 1969, p. 18. Tiberias Helias,
1609-1613 prior Maaseik; Monasticon beige, VI, Luik, 1976, p. 248 ; Clairlieu, XXXVII,
1979, p. 122.

64 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
In 1627 werd meer algemeen opgetreden tegen ongehoorzamen,
opstandigen en ontrouwen, die met kerkerstraf en wegzending be-
dreigd werden.
Over de drie geloften, de ,,tria essentialia", werd in tamelijk
algemene bewoordingen en met verwijzing naar de constituties
gesproken, nl. over de ,,turpissima et diabolica proprietas" en
over het onderhouden van de dausuur. Prioren die hierin nalatig
waren, moesten door de visitatoren worden afgezet.
Naast een oproep tot solidariteit en bijdragen voor de kloosters
die onder de oorlogsgruwelen geleden hadden, zowel door de con-
venten die konden helpen als door de medebroeders die buiten
het klooster als zielzorgers of rectoren van zusterkloosters werkten
— en dus blijkbaar over geld konden beschikken —, komen in
beide relicten nog enkele verrassende besluiten voor. Ze wijzen op
reeds eeuwenlang in gebruik zijnde gewoonten of op gewoonten
die toen begonnen zijn en tot voor ongeveer twintig jaar in ge
bruik bleven.
Op liturgisch gebied werd o.a. bij de uitstelling van de eucha-
ristie of bij het verplaatsen of terugplaatsen ervan in het taberna-
kel, de kniebuiging, het voorafgaan met kaarsen en de bewiero-
king voorgeschreven (1624). Voor de luister van de liturgie en tot
stichting van het volk zou de ,, hebdomedarius'' speciaal in de
completen superplie en stola dragen. Na de completen werd ,,voor
de noden van kerk en orde" de litanie van O.L.Vrouw gezongen
of gereciteerd. Na drie generate kapittels tot statuut geworden,
bleef dit gebruik tot in de zestiger jaren van deze eeuw bestaan,
toen het, bij de ,, beeldenstorm'' na het Vatikaans concilie,
verdween.
Het generaal kapittel van 1624 herinnert ons ook aan het van
ouds gebruikelijke asylrecht, dat kerken en kloosters hadden ; mis-
dadigers die er binnenvluchtten, konden op die manier de eerste
volkswoede of de onmiddellijke bestraffing ontgaan. Wei beperkte
het generaal kapittel de onschendbaarheid tot drie dagen, tenzij
de generaal zelf voor langere tijd toelating gaf.
Omdat de broederlijke begroeting met ,,frater" in sommige
kloosters verloren ging, werd voorgeschreven de jongere priesters
en de jongeren in opleiding ,,frater" te blijven noemen, terwijl
de anderen ,,pater" genoemd werden (1624).
In 1627 vindt men het waarschijnlijk niet of weinig onderhou
den besluit, dat zij die wilden intreden eerst een half jaar als

Neerius op latere leeftijd. Schilderij in het kruisherenklooster St.-Agatha.

Schilderij in de kruisherenkerk te Maaseik, toegeschreven aan Ant. van Dijck
(1599-1691). Mijter en staf, en de tijd van dit werk, doen vermoeden dat Neerius hier
werd afgebeeld.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 65
,, commensales '' in 2wart habijt in het klooster moesten verblij-
ven, en wel in een gevormd en goed gedisciplineerd huis. Dit
besluit is dan ook later nooit herhaald.
Vanwege de uniformiteit en de studie — het is dan ook wel
voor de studiehuizen bedoeld — werden de uren van koorgebed
en maaltijden vastgesteld : 4 uur voor de metten, 11 uur voor het
middagmaal en 5 uur voor het avondmaal; na een teken van de
bel om 8 uur mocht niemand meer uitgaan en moest iedereen zich
op zijn eel tot 9 uur met studie of gebed bezig houden.
In de vastenwetten werd blijkbaar teveel gedispenseerd ; in 1627
werd er dan ook de nadruk op gelegd dat er in advent en veertigdagentijd
geen dispensatie mocht gegeven worden tenzij met toelating
van de generaal of om dwingende redenen. Vanaf 14 Sep
tember, feest van Kruisverheffing, tot Pasen mocht nooit ge
dispenseerd worden op woensdag of vrijdag, terwijl op dinsdag en
donderdag een vleesschotel mocht worden toegestaan.
Deze erg lange opsomming van kapittelbesluiten kan ons geduld
op de proef stellen ; maar ze zal tegelijkertijd een beeld geven
van het ideaal, dat het geheel van de orde zich stelde en dat
Neerius en zijn raadsleden voor het onderhouden van de kruisherenspiritualiteit
van hun eigen tijd bij de formulering voor ogen
stond. Meerdere besluiten lieten we hier onvermeld, daar ze met
de kloostertucht als zodanig geen direct verband houden.
Het benoemen van visitatoren werd in 1624 aan generaal en definitoren
overgelaten ; in 1627 zou de generaal zelf de visitaties
regelen46.
Beoordeling van de periode 1619 tot 1630
Als we ons na dit overzicht afvragen, hoe de periode tussen 1619
en 1630 in de orde geweest is en welke uitwerking de kapittel
besluiten gehad hebben, lijkt op het eerste zicht de situatie minder
goed dan voorheen. We moeten daarbij echter allereerst rekening
houden met de uitwendige omstandigheden van tijd en plaats.
Weer is een algemeen oordeel onmogelijk, daar we die omstandig
heden alleen kennen voor enkele kloosters. Ze wijzen echter zeker
op meer algemeen verspreide situaties, die de kloostertucht alleen
maar ongunstig konden bei'nvloeden. Slechts enkele voorbeelden.
46 Definities, p. 441-447 en 447-451.

66 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
In 1622 woedde de pest te Aken, ook in het kruisherenklooster ;
angst dus en gevaar voor eigen gezondheid en leven ; heldhaftig-
heid vaak bij de verpleging van de aangetasten.
Wickrath werd sinds 1626 gruwelijk geteisterd door wisselende
troepen ; dus brandstichting, inkwartiering en gewelddaden. Om-
dat er daarbij ook nog een verkwistende prior was, ging de gene-
raal er zelf op 30 november visitatie houden, samen met de prior
van Aken. De prior van Wickrath werd, eigenaardig genoeg, a/s
prior overgeplaatst naar het klooster Schwarzenbroich.
Beyenburg had op het einde van de twintiger jaren zwaar te lij-
den door Hollands-Brandenburgse troepen.
In Emmerik werd in 1628 door de geuzen de kloosterkerk geslo-
ten en voor profaan gebruik bestemd ; zelfs tot in 1656 moest de
eredienst in de kruisgang van het klooster gehouden worden47.
Heel erg verging het prior Martinus Pauli van Maastricht, die in
november 1628 te Bouvery bij Luik gevangen genomen werd door
Hollandse soldaten. Hij werd beroofd, mishandeld en meegevoerd
naar Emmerik. Er was een zwaar losgeld nodig om hem vrij te ko-
pen, waarbij prior Sylvius van Luik de voornaamste bemiddelaar
was, nadat de prior eerst een beroep op generaal Neerius en zijn
eigen communiteit gedaan had48.
In den Bosch werden de kruisheren voor goed uit hun klooster
verdreven in 1629. Gelukkig konden ze enkele jaren later een blij-
vend onderkomen vinden in Uden49.
Het zijn allemaal losse feiten, en dan nog maar over enkele
kloosters. Het is vanzelfsprekend dat Neerius meeleefde en mee-
leed met deze, en zeker nog vele andere rampen die zijn kloosters
en confraters troffen. Daarbij kwam nog sinds 1628 een jarenlang
aanslepende onenigheid over het, volgens sommigen door de gene
raal zijn schuld, verloren gegane klooster Falkenhagen50.
We veronderstellen dat de generaal, naargelang de omstandig-
heden al dan niet regelmatig, de visitaties hield waartoe hij door
de definitoren of uit eigen verlangen geroepen werd, al was nala-
tigheid hierin een van de verwijten die men hem in 1639 zou ma-
ken. In Luik visiteerde hij in deze periode, naar blijkt uit de on-
47 HAASS, o.c, p. 109, 205, 53, 159-
48 Uitgebreid bij A. RAMAEKERS, a.c, II, p. 98-102.
49 J. FRANCINO, Onder Maria's bescherming, in In Cruce Vita. De Orde der Kruisheren
in Neder/and, Rotterdam, 1936, p. 72-75.
50 Zie verder p. 83-90.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 67
dertekening van de boeken van de procurator, in 1619, 1623 en
1624 ; later nog in 1630, 1638, 1641, 1642 en 164751. We hebben
geen redenen om aan te nemen, dat dit in de kloosters van Doornik,
Dinant, Namen e.a. niet gebeurde, al speelt ook hier de onveiligheid
van de wegen mee.
Bij alle visitaties na de generale kapittels van 1624 en 1627 zullen
de kapittelrelicten wel een grote rol gespeeld hebben. In 1624
en 1625 hield prior Henricus Verheijen visitatie in Keulen, in 1624
in Marienfrede. Hij spoorde de conventuales aan tot eenvoud in
kleding en schoeisel, tot zorg voor de bibliotheek, tot de wekelijkse
biecht en de verdieping van het geestelijk leven. Keer na de assistentie
rechtstreeks naar huis terug en ga zonder toelating ner-
gens eten of drinken : houd 's avonds na de completen 'n kwartier
bezinning; niemand wake dan nog bij kaarslicht, tenzij hij om
studieredenen toestemming kreeg om tot 9 uur licht te
gebruiken...
Het is onnodig om hier weer alle gegeven aansporingen te her-
halen. Sommige leren ons echter de gebruiken van die tijd ken-
nen, zoals de eenmaal per week gegeven tijd voor recreatie (collo
quium et ludendi copiam), die in Duisburg in 1623 twee maal per
week gegeven werd, terwijl er elke dag na de middag een uur col
loquium was. De prior moest zelf of door een andere confrater da-
gelijks of op bepaalde dagen een instructie geven of laten geven.
Zo niet dagelijks, dan moest men toch op zondagen en geboden
feestdagen de heilige mis bijwonen. Ook wordt er gesproken over
catechese voor nabijwonenden of pachters, over de zorg voor de
bossen en het stilleggen van de molen, over het opnieuw bouwen
van een ingang naar de kerk van buitenuit zodat de vrouwen het
kloosterpand konden vermijden52.
Een algemene conclusie over de kloostertucht van 1619 tot 1630
kan, ondanks vele detailgegevens over bepaalde kloosters, niet ge-
trokken worden. Van vele kloosters weten we trouwens helemaal
niets. Er zijn blijkbaar conventen waar een ernstig kloosterleven
geleid wordt, ook al zijn er fouten en zelfs misbruiken. We menen,
zonder dit direct te kunnen bewijzen, dat de geest goed was.
51 Zie nota 40.
52 Anna/es, III, p. 170-172 ; voor meer bijzonderheden VAN De PASCH, Prior H.W. Ver
heijen, I.e., p. 23-29.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 68
Maar er zijn uitzonderingen. Als men bv. zoals in 1623 te Bentla-
ge, moet straffen met de ,,poena gravis culpae" vanwege verre-
gaande dronkenschap en het dansen met dames binnen of buitens-
huis, dan is er toch al stevig ,, gesecularizeerd'\ Een gunstig teken
is dat men zeer vlug van die misbruiken terugkeerde33. Generaal
Neerius kan, zoals blijkt uit het geval van Wickrath in 1626, flink
optreden waar dit nodig is. Soms lijkt hij dan toch weer te aarze-
len door een prior die daar niet op zijn plaats was, niet zonder
meer af te zetten, maar als prior naar een grotere communiteit te
verplaatsen. Ook in het geval van prior Pauli van Maastricht talmt
hij al te lang om een gevangene te helpen. Is het zijn aard ? Deze
eerste twaalf jaar van zijn bestuur lijken ons, ondanks plaatselijke
misbruiken, gunstig te zijn en, zeker met de hulp van vele goed-
willende prioren en medebroeders, een goed klimaat in de orde te
hebben beveiligd en bewaard. En dit ondanks erg ongunstige
tijdsomstandigheden.
d. Neerius' tweede bestuursperiode 1630 tot 1639
De volgende generate kapittels werden in 1631, 1634 en 1639
gehouden. In 1631 was het alweer vier jaar geleden dat de orde in
haar geheel, vertegenwoordigd door prioren en afgevaardigden,
nog bij elkaar geweest was. Intussen was er veel belangrijks ge-
beurd, door Haass gekarakterizeerd als het begin van een nieuwe
opbloei van de duitse provincie54.
Reeds veel vroeger was er sprake van een engelse, franse en duit
se regio. Het ging nog wel niet over eigenlijke provincies, maar er
was toch de een of andere prior die in zijn bepaalde regio een ze-
kere autoriteit bezat, zoals de prior van Londen of Donington, Pa-
rijs of Caen, Keulen, Roermond of Sint-Agatha. Ze waren z.g. vi-
carii van de magister-generaal, die zichzelf dan bijzonder met de
zuidnederlandse kloosters kon bezig houden. Juridisch vastgelegd
was dit niet, zodat men van provincies in de echte zin van het
woord niet kan spreken, terwijl er ook geen eigen provinciaalskeu-
ze was55.
53 H.U. WEISS, Die Kreuzkerren in Westfalen, ook in Clairlieu, XX-XXI, 1962-1963, p.
149 w.; Van De Pasch, a.c, p. 27.
54 Haass, o.c, p. 24.
55 HAASS, o.c, p. 10, 23, 45 ; Anna/es, II, 203 ; VAN De Pasch, a.c, p. 30 ; VAN DEN
Bosch, o.c, p. 32.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 69
Het kapittel van Maas- en Rijnprovincie 1630
In 1629 nu oordeelde een groep prioren van de z.g. Maas- en
Rijnprovincie de tijd rijp om tot nut en bloei van de orde samen
een bespreking te houden. Volgens Aretz zou prior Campius van
Hohenbusch hen daar samengeroepen hebben — al is dit niet te
bewijzen — om de volgens hen noodzakelijke hervorming in te
zetten56. Ze schreven een brief aan generaal Neerius om hem hun
bedoelingen uiteen te zetten. Maar ze wachtten tevergeefs op ant-
woord. Waren 't de vroegere ervaringen met de franse en mis-
schien ook met de duitse kloosters die de generaal huiverig deden
staan tegenover alles wat buiten het generaal kapittel omging ?
Op 13 april 1630 kwamen de provinciaal van Duitsland, Paulus
Reiners en de prioren van Sint-Agatha, Diisseldorf, Schwarzen-
broich, Hohenbusch, Marienfrede, Briiggen en Diilken te Keulen
bij elkaar om er opnieuw, na die eerste bijeenkomst te Hohen
busch, te praten over de geestelijke vooruitgang, de uitstraling en
de eensgezindheid in de orde. Weer zonden ze een brief aan de
magister-generaal. Ze vroegen hem, om aan prior Henricus Wal-
theri Verheijen van Sint-Agatha — aan wie ze gevraagd hadden
om met Neerius contact op te nemen — zijn vertrouwen te schen-
ken, evenals aan hen alien die nu onder leiding van de provinciaal
bij elkaar waren. Zo schreef Paulus Reiners het in zijn brief die on-
dertekend werd door bovengenoemde prioren ; en hij drong sterk
bij de generaal erop aan, dat hij hen zou toelaten en zou helpen
om hun doel te kunnen nastreven.
Deze keer antwoordde Neerius tamelijk vlug en in positieve zin,
zodat reeds op 10 juni 1630 te Roermond een provinciaal kapittel
kon worden gehouden. Neerius zelf was erbij aanwezig ; verder de
provinciaal Paulus Reineri en vijftien prioren, waaronder prior Jo-
han Lievens van Den Bosch die tekent als ,, prior extra Silvamdu-
cis". De besluiten van dit kapittel zullen we samen met die van
het generaal kapittel van 1631 behandelen.
Of dat allemaal ,,in peis en vree" gegaan is, kan men zich te-
recht afvragen. Blijkbaar is er in de orde vanwege dit provinciaal
kapittel nogal wat herrie ontstaan en is er van verschillende kanten
56 Annales, III, p. 179-180 ; H. ARETZ, Die Kreuzberren von Hohenbusch, Erkelenz,
1982, p. 23.

70 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
kritiek en obstructie gekomen. Allereerst wellicht van de Maas- en
Rijnlandse kloosters die deze bijeenkomsten niet hadden bijgewoond
en er misschien ook niet waren uitgenodigd. Waarschijnlijk
ook van de kloosters die meer met de generaal verbonden waren,
zoals Doornik, Dinant en Luik. En dan in ieder geval van de gene
raal zelf, die blijkbaar later verloochende wat hij eerst had goedgekeurd,
geprezen en drie maal ondertekend. Ook van de prior van
Keulen, Johannes Busaeus, die zelf aan het kapittel had deelgeno-
men en nu ,, op een achterbakse manier'' tegensprak wat hij eerst
geprezen had, en die daardoor de eer kreeg om op het aanstaande
generaal kapittel de openingspreek te mogen houden. Verder dan
nog van een anonieme duitse confrater, die zelfs een geschriftje
verspreidde, waarin hij met oppervlakkige praat en leugens
bestreed wat de prioren samen op het provinciaal kapittel besproken
hadden. Zij, de te Roermond aanwezigen, hadden immers alleen
maar de eigen regel en constituties gevolgd om de uniformiteit
in de orde te bevorderen; ze hadden naar het voorbeeld van
andere orden een en ander bepaald tot nut en eer van hun eigen
orde en met volledige onderwerping aan het generaal kapittel.
Dit alles schrijft prior Verheijen van Sint-Agatha op 17 februari
1631 aan een prior die niet had kunnen deelnemen aan de vergadering
van Roermond (de prior van Maastricht?). Hij heeft bij
zijn brief een schrijven ingesloten, waarin de prior van Marienfrede,
Clamor Averkamp, de besluiten van dat kapittel verdedigt; hij
hoopt dat de geadresseerde het kan goedkeuren en dekken met
zijn gezag. Blijkbaar zoekt Verheijen steun in verband met het
aanstaande generaal kapittel57.
Het generaal kapittel van 1631
Als men uit het eerste zwijgen van de generaal, uit zijn aanwezigheid
op het provinciaal kapittel en zijn kritiek daarna, al een
onprettige indruk krijgt en zich de vraag stelt: boterde het wel zo
goed tussen de generaal (samen met de franssprekende kloosters ?)
en de duitse kloosters, dan wordt die indruk nog versterkt, als men
de relicten van het provinciaal kapittel van Roermond en die van
het generaal kapittel van 1631 naast elkaar legt.
57 Annales, III, p. 180, 185-186 ; de brief v. Verheijen, p. 190-191.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 71
Het generaal kapittel begon op 28 mei 1631 en, zoals gebruike-
lijk, werden eerst de definitoren gekozen, die als eerste taak had-
den om samen met de generaal de ,, definities'' van het kapittel
op te stellen. Het is opvallend en moeilijk als toeval te verklaren,
dat juist op dit generaal kapittel dat op het provinciale van Roer-
mond volgde, vier prioren van dezelfde richting tot definitoren ge
kozen werden : de prioren van Roermond, Maastricht, Sint-Agatha
en Marienfrede. In het nabije verleden was er soms de prior van
Parijs bij, soms minstens een en meestal twee van de fransspreken-
de of ,, belgische'' kloosters58. Deze keer was er geen enkele prior
bij van de direct onder de generaal ressorterende kloosters, terwijl
op het generaal kapittel van 1627 de prioren van Namen en Luik,
Venlo en Keulen definitor waren, dus een voor de hand liggende
verdeling van deze hoogste ambten. Drie van de vier nu gekoze-
nen Paulus Reiners, Henricus Walter Verheijen en Clamor Aver-
kamp hadden het provinciaal kapittel meegemaakt en, zo te zien,
ook gemaakt.
Dat zij op het kapittel van 1631 samen met hun medestanders
een grote invloed hebben uitgeoefend, blijkt uit het feit dat de
besluiten van Roermond bijna helemaal door het generaal kapittel
werden overgenomen.
Naast enkele ,, liturgica'' hebben beide kapittels volgende
besluiten gemeen :
over verbouwingen van de kloosters waarvoor geen toelating van
de oversten werd gevraagd, terwijl voor elke ,,notabilis structura"
zoals verandering van deuren, keuken of werkhuis de toestemming
nodig was van de magister-generaal of de provinciaal en van de
meerderheid van het conventskapittel;
over het in ere herstellen van het nachtelijk koorgebed ;
over het dragen van het ordeskleed zowel binnen als buiten het
klooster, waarbij geen nieuwigheden in de kleding mochten wor-
den ingevoerd ;
over het niet te vaak deelnemen aan feestmaaltijden (non
frequentare);
over het op tijd terug zijn en het niet eten of drinken
buitenshuis ;
58 Vgl. Definities vanaf 1600-1631, p. 424-452 passim.

72 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
over het ontvangen van bezoekers, waarbij de portier eerst de
prior moest waarschuwen, die dan het bezoek kon toelaten of
weigeren ;
over het slot waar vrouwen niet mochten binnenkomen, terwijl
een vrouw alleen nooit in het klooster mocht overnachten ;
over de ene vestiarius en cellarius naar het voorschrift van de regel
van Augustinus, geconcretiseerd in de constituties : ,,de prioren
moeten vaak de eel van de medebroeders bezoeken, waarbij ze
het overbodige wegnemen en dat wat ontbreekt aanvullen" (superflua
tollant, necessaria subministrent, zoals het tot 1955 in de
constituties bleef staan);
bij verplaatsingen moeten de confraters voldoende kleding mee-
nemen en voorzien zijn van het nodige voor onderweg; eigen
handschriften mogen ze meenemen ;
zij die buitenshuis pastoor zijn of werken in de ,,Hollandse
Zending", moeten hiervoor toelating hebben en rekenschap
geven ;
zij die zonder getuigschrift van hun provinciaal of prior in een
klooster aankomen, moeten in de kerker worden vastgezet; (de
formulering is strenger dan in het Roermondse kapittel);
over het ontvangen van brieven en het rechtstreeks naar huis te-
rugkeren, als ze voor een boodschap uit zijn geweest.
Al deze bepalingen komen wel niet letterlijk overeen, maar vor-
men de hoofdschotel van beide relicten. Ze wijzen niet direkt op
ingekankerde grove misbruiken, al werden enkele leden die hun
klooster verlaten hadden, teruggeroepen ; hoogstens gaat het over
een verslapping van de tucht, die nog niet algemeen hoeft te
zijn59.
Maar ,, in cauda venenum'' ! ,, Omdat we ervaren dat door het
uitstel van het generaal kapittel in onze duitse kloosters de tucht
stilaan afneemt'', wordt de Maas- en Rijnprovincie in tweeen ver-
deeld. De provinciaal zal niet, zoals het provinciaal kapittel van
Roermond het verlangde, elke drie jaar gekozen worden door en
uit de prioren op het provinciaal kapittel, maar hij zal door gene
raal en definitoren worden benoemd. De jaren dat er geen kapittel
doorgaat, zal op dezelfde tijd een provinciaal kapittel worden ge-
houden op de plaats door de provinciaal en zijn medeprioren te
59 VAN De PASCH, a.c., p. 31-33 met meer details over de verschillen.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 73
bepalen op het generaal of provinciaal kapittel. De macht van de
provinciaal blijft dezelfde als die van de generaal over heel de orde,
zoals dat door het kapittel te Roermond was bepaald : de confraters
zullen hem dezelfde eer en gehoorzaamheid betuigen als
aan de generaal, tenzij deze zelf aanwezig is. Ook de jaarlijkse visitatieplicht
van provinciaal of zijn afgevaardigde werd geregeld.
Het gemeenschappelijk noviciaat, door het kapittel van Roer
mond te Schwarzenbroich geplaatst, met prior Leonard van Ruweel
als novicenmeester, werd overgeplaatst naar Sint-Agatha ; de theologie
van Emmerik naar Marienfrede ; de filosofle bleef te Briiggen.
Waar te Roermond geregeld was, dat het geld van de verkoop
van Falkenhagen voor de studies zou dienen, werd hierover in het
relict van het generaal kapittel helemaal niet gesproken.
Dat het gemeenschappelijk noviciaat uit Schwarzenbroich werd
weggehaald, is begrijpelijk als men weet dat prior Ruweel in 1626
als de verkwistende prior van Wickrath als prior daarheen werd
verplaatst. Hier kan de zorg van de generaal voor de opleiding
meegespeeld hebben60. Maar heel het laatste gedeelte van het
generaal-kapittelrelict lijkt een duidelijke wenk aan de duitse
kloosters te zijn, dat Neerius ze/fwil beslissen, ook al wil hij de
band van die kloosters met het generaal gezag niet zo strak houden
als die voor het kapittel te Roermond was. Het duidelijkst
blijkt dit wel uit de verdeling in een Maasprovincie en een Rijnprovincie
; en dan nog heel bijzonder in het onttrekken van vijf
kloosters aan de Maasprovincie om ze onmiddellijk onder het ge
zag van de generaal te plaatsen : Maaseik, Maastricht, Kolen, Aken
en Brandenburg.
De twee provincies telden zo nog de volgende kloosters :
MAASPROVINCIE
Sint-Agatha
Venlo
Roermond
Briiggen
Dulken
Wickrath
60 Haass, o.c, p. 25 en 101.
RIJNPROVINCIE
Helenenberg
Ehrenstein
Keulen
Dusseldorf
Duisburg
Emmerik

74 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Hohenbusch Marienfrede
Schwarzenbroich Bentlage
's Hertogenbosch (in ballingschap) Beyenburg
waarbij theoretisch nog de niet Glindfeld
officieel opgeheven kloosters Osterberg
hoorden van waarbij eveneens theoretisch de
Hoorn niet officieel opgeheven kloosters
Schiedam hoorden van
Asperen Hohnscheid
Woudrichem Ter Apel
Goes Sneek
Franeker
Scharmer
Paulus Reiners bleef provinciaal van de Maasprovincie, terwijl prior
Henricus Walteri Verheijen, tegen de gestelde besluiten in maar
,, hac vice specialiter ex causis'' tot provinciaal van de Rijnprovin-
cie werd benoemd, ook al behoorde zijn eigen klooster tot de
Maasprovincie61.
Over de toestand van de kloosters in de volgende jaren zijn we
weer erg spaarzaam ingelicht. Provinciaal Verheijen hield in 1631
de visitaties in Marienfrede, Bentlage, Emmerik, Duisburg en Diis-
seldorf. Natuurlijk kwam hij er, samen met zijn medevisitator, op
tegen nalatigheden en misbruiken, waarbij op gebied van veren
bedden en linnen ondergoed nog steeds vroegere besluiten
moesten herhaald worden. De visitatierelicten zijn over het alge-
meen echter eerder bemoedigend en geven de indruk van een
goed en soms heldhaftig beleefd kloosterleven, tegen de verdruk-
kingen en lasten van de oorlog in. In Diisseldorf hield Verheijen in
1632 nogmaals visitatie ; toen waren er nog slechts weinig klachten
overgebleven. In Briiggen nam de studiegeest en de pastorale
werkzaamheid toe, terwijl in Helenenberg nog duidelijk tekenen
van verval aanwezig waren62.
Minder mooi was de situatie in Wickrath. Daar waren met het
oorlogsgeweld opnieuw ernstige misbruiken ingeslopen. In zijn vi-
61 Annales, III, p. 180-186; Definities, p. 452-456; HAASS, o.c, p. 24-26; VAN De
PASCH, a.c, p.33-34 ; Annales III, p. 149 ; de benoeming van de provinciaals ontbreekt in
de Definities, p. 455.
62 HAASS, o.c, p. 25, 126-127, 176, 178,198,207 ; Annales, III, p. 192-199, 206; VAN
De Pasch, a.c, p. 35-49.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 75
sitatierelict voor mei 1634 schreef prior Verheijen ,,met smart te
zien dat de vroegere ijver en het sieraad van de kloostertucht bijna
helemaal waren teloorgegaan'\ Waar lijkt het nog op, als een pri
or zelf moet aangespoord worden om een voorbeeldiger leven te
gaan leiden; om niet toe te laten dat heel het convent aan bruiloftsmaaltijden
deelneemt; om geen kamers te verhuren in het gedeelte
waar de cellen van de confraters liggen ; om geen vrouwen
op de slaapzaal of in het slot toe te laten ? De door R. Haass zo
hoog geprezen hervorming is dan toch niet overal doorgedrongen
of duurzaam geweest.
Maar in Duisburg, waar de kruisheren tengevolge van plunde
ring in de grootste armoede leefden, konden de visitatoren hun
moed inspreken met de woorden: ,,Blijft volharden in het koorgebed,
zoals ge 't tot nu toe gedaan hebt". En een tekst als : ,,Te
midden van een slecht en bedorven geslacht schittert gij als een
licht in de wereld'', moet zowel voor de visitatoren zelf als voor de
confraters van Emmerik een hart onder de riem geweest zijn.
De zo vaak door leed geteisterde kruisbroeders hadden dergelijke
aanmoedigende woorden ook wel heel hard nodig. De legerbenden
sloegen vaak hevig toe.
In Duitsland maakten vanaf 1628 de zo gevreesde Zweedse troepen
alles onveilig. Het nieuws van hun komst Hep hun ver vooruit,
zodat vrouwen en kinderen zich trachtten te verbergen in hun huizen.
Het simpele liedje waarmee men de kinderen de schrik op het
lijf joeg, tekent de sfeer van die tijd :
Bete, Kind, bet,
Vorm Dorf steht der Schwed,
Draussen im Wald liegt dein Vater erschlagen,
Horst du den Werwolf das Haus umjagen ?
Glocken Lauten und Scheunen brennen,
Still steht das Spinnrad, Blutig die Tennen,
Bete, Kind, bet.
Beter kon men de toestand moeilijk schetsen. Niet voor niets
sprak men over de ,,goddeloze Zweden", die roofden, geld afpersten
en op de meest gruwelijke manieren moordden63.
63 ARETZ, o.c, p. 21-22.

76 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Het klooster Ehrenstein werd einde 1632 door de Zweden helemaal
uitgeplunderd, terwijl de prior gevangen genomen werd en
voor 100 goudguldens moest worden vrijgekocht. Op maart 1633
volgde een nieuwe plundering door de Zweden. Maar terwijl het
klooster voor 1632 nogal te wensen overliet, heeft het zich naderhand
zowel religieus als flnancieel tamelijk vlug hersteld.
Ook het klooster te Wickrath werd in 1633 door de Zweden geplunderd,
terwijl er in 1636 de pest heerste.
De kruisheren van Osterberg moesten in 1633 vluchten voor de
Zweden, waarmee het einde van het klooster bezegeld werd. Ook
Maastricht moest het weer ontgelden. In 1632 was het een drie
maanden durend beleg door Frederik Hendrik, de prins van Oran-
je, waarop de inname van de stad volgde; kruisherenklooster en
kerk hadden hierbij zwaar te lijden, terwijl ook de kloosterlingen
zelf niet ontzien werden.
Op 14 augustus 1632 drongen Zweedse soldaten het klooster
Hohenbusch binnen. Het waren hulptroepen van de prins van
Oranje bij de belegering van Maastricht. Het was juist daags na de
kerkwijding door bisschop Jacobus a Castro van Roermond. Prior
Leonardus Campius werd gevangen genomen en kwam eerst na be-
taling van een losgeld weer vrij.
Het zijn weer enkele gevallen van de vele die er geweest zijn.
Maar ze tekenen de tijd en de moeilijkheden waarmee zowel de
kloosters als het bestuur van de orde te kampen hadden64.
Het relict van het provinciaal kapittel van 9 mei 1632, dat te
Venlo gehouden werd voor Maas- en Rijnprovincie samen, munt
uit door kortheid. Naast zijn zorg voor studie en opleiding, ligt de
nadruk op de armoede : afstand van geld en bezit, het gemeen-
schappelijk vestiarium, het verbod om linnen ondergoed of veren
bedden te gebruiken en de verantwoordelijkheid van de econoom.
Het provinciaal kapittel van 24 april 1633, te Sint-Agatha ge
houden, voegt hier maar weinig aan toe en wijst nergens op ernsti-
ge misbruiken65.
Over de kloosters die direct onder Hoei stonden of bij de franse
provincie hoorden, weten we uit deze jaren zo goed als niets voor
wat betreft de kloosterdiscipline.
64 Haass, o.c, 185, 205 ; Weiss, o.c, p. 89; Van Hasselt, o.c, p. 38; Annales, I, 2,
p. 114.
65VAN De PASCH, a.c, p. 39-41; archief Sint-Agatha, doos Rijn-Maasprovincie, map.
cap. Prov. : loca selecta in Annales, III, p. 196-197 en 199-202.

Het generaal kapittel van 1634
RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 77
Op dit kapittel werden de meeste beslissingen van 1631 be-
vestigd. Het eerste dat werkelijk opvalt is, dat er deze keer geen
vier ,,duitsers" tot definitoren gekozen werden, maar integen-
deel, naast de prior van Keulen, de drie prioren van Doornik, Luik
en Dinant.
Opnieuw wordt er geklaagd over een algemeen verval van de
kloostertucht door het uitstel van het generaal kapittel; vandaar
de maatregel over het ,, intermediair kapittel' *, de bijeenkomst die
elk jaar waarin er geen generaal kapittel kon worden gehouden, te
Hoei moest plaatsvinden voor generaal, definitoren en ,, commissa-
rii" uit heel de orde, en die hetzelfde gezag zou hebben als het
generaal kapittel.
,,In deze troebele tijden, zo luidt het verder, kan de magister-
generaal onmogelijk zelf alle kloosters bezoeken''. Hij zelf zal dan
ook de belgische kloosters onder zijn bijzondere hoede nemen ;
voor Frankrijk wordt prior Antonius Texier van Caen als ,, commis-
sarius visitator et vicarius generalis" benoemd, hoewel er onmid-
dellijk op volgt: ,, provincialem et conventus Cadomensis prio-
rem" : voor Duitsland worden respectievelijk de ,,vicarii genera-
les'' prior Godefridus van Lit van Venlo voor de Maasprovincie en
prior Leonardus Campius van Hohenbusch voor de Rijnprovincie
als visitatoren aangesteld, en wel ,,ad nutum magistri generalis",
zodat hun bevoegdheden steeds konden worden herroepen. Het is
opvallend dat het generaal kapittel voor prior Texier wel de term
,, provincialis" gebruikt en voor de twee anderen niet. Duidelijk
lijkt ook, dat het ,,ad nutum revocabiles" volgens de wil van Nee-
rius en de franssprekende definitoren zo werd gedefinieerd.
Veel zorg wordt ook nu voor vorming en studie aan de dag
gelegd66.
Weer eens blijkt de eerbied voor oude gebruiken zoals het nach-
telijk koorgebed daar waar er tien ,,fratres chorales" zijn, de wol-
len onderkleding die door linnen dreigt verdrongen te worden, en
in het algemeen het ideaal van het goed-beleefde kloosterleven.
Wat opvalt is, dat de prioren ernstig op hun plicht gewezen wor
den ,,sub poena suspensionis ab officio".
66 Zie boven p. 55

78 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Met kracht wordt door het kapittel de weer opduikende mening
tegengegaan dat de ,, ordinationes'' van het kapittel geen ver-
plichtende kracht zouden hebben tenzij na drie achtereenvolgende
kapittels.
In tegenstelling tot het vorige kapittel van 1631 wekt het ver-
wondering dat er nu zo krachtig moet worden opgetreden tegen
opruiers en rebellen, die in beroep durven gaan bij instanties bui-
ten de orde. De verplaatsing van frater Henri Gedeon in dit ver-
band is veelzeggend. Hij wordt na allerlei omzwervingen naar zijn
domus nativa van Namen teruggestuurd67.
Henri Gedeon was de nagel aan de doodskist van zijn prioren,
'n ruziezoeker, messensteker en rokkenjager; in die drie woorden
kan men de beschuldigingsakte van ongeveer dertig punten sa-
menvatten die in het staatsarchief te Namen in het ,, dossier Croi-
siers" bewaard bleef. Wanhopig over zijn wangedrag had men
hem in 1624 naar het Luiks college te Leuven gestuurd, in de hoop
dat hij zich onder vreemden tenminste fatsoenlijk zou gedragen.
Tevergeefs probeerde men het daarna in andere kloosters, tot Na
men hem in 1634 weer terug kreeg. Het moet in die tijd, en waar-
schijnlijk reeds veel eerder, een ergerniswekkende situatie geweest
zijn, zodat de Congregatie van de Regulieren te Rome aan de pau-
selijke nuntius in Vlaanderen, Lelio Falconieri, in 1635 Het weten
dat ze vernomen had, dat bij de kruisheren van Namen de
kloostertucht vervallen was en dat er ,, dagelijks'' zware en schan-
daalgevende fouten werden begaan. De nuntius moest informaties
inwinnen en zo nodig visitatie houden ,,in capite et membris"68.
Bij lezing van dergelijk document, en daarbij de lange beschuldi
gingsakte tegen Henri Gedeon, dringt zich de vraag op, of Neerius
de sterke leider en bestuurder was waarvoor hij steeds gehouden is.
Maatregelen tegen misbruiken werden er door kapittels, door ge
neraal en definitoren en door de visitatoren toch voldoende geno-
men. Werd er ook de hand aan gehouden ? Kon Neerius er de
hand aan houden in de rumoerige toestand die er in de stad Luik
in die jaren heerste en die zich over andere streken uitbreidde ? Of
was ook toen al waar, wat in onze tijd nog steeds waar is, dat nl.
generaal en provinciaals door kapittels en visitaties alleen maar iets
67 Definities, p. 456-462.
68 Zie boven p. 6.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 79
kunnen bereiken, als in de afzonderlijke kloosters een goed en ernstig
bestuur aanwezig is, dat hun besluiten voortdurend voorhoudt
en de fouten corrigeert ? Neerius was in die jaren toch de algemeen
hooggeachte generaal, zeker in de belgische kloosters, aan
wie de auteurs juist in die jaren hun werken opdroegen. Begon het
lange bestuur op hem te wegen en werden zijn gezondheid en
leeftijd een handicap voor geregeld reizen en krachtdadig
optreden ?
De visitatie die de magister-generaal zelf hield in juni 1635 in
het klooster Sint-Agatha, kon hem inspireren tot een relict, dat alleen
maar bewondering kan afdwingen voor de goede toestand en
het echte religieuze leven dat hij daar vond. Natuurlijk maakte hij
enkele aanmerkingen ,, omdat nu eenmaal niemand zonder fouten
is en in het religieuze leven stilstand tevens achteruitgang betekent'\
zodat een vermaning tot grotere inzet altijd op haar plaats
is69.
Het bleven moeilijke jaren voor de orde en voor Neerius persoonlijk.
Wei had hij de troost, dat in 1639 te Wegberg een nieuw
klooster kon worden gesticht; de parochie was er trouwens al sinds
1636 aan een kruisheer van Wickrath toevertrouwd70. Maar van de
andere kant bleef de smeulende rivaliteit tussen de z.g. francobelgische
en duitse kloosters bestaan. Provinciale kapittels waren er
tussen de generale kapittels van 1634 en 1639 niet meer gehouden,
deels vanwege de oorlogsonrust maar deels ook, aldus tenminste
Haass, vanwege de moeilijkheden met Neerius71.
Het generaal kapittel van 1639
Het was vijf jaar geleden sinds het laatste generaal kapittel gehouden
was. Heel die tijd had Neerius naast een duitse definitor
de prioren van Luik, Doornik en Dinant tot zijn onmiddellijke
raadgevers gehad.
Het kapittel had natuurlijk plaats te Hoei, en wel van 22-24
mei. Het eerste agendapunt, de keuze van de definitoren, zal voor
Neerius wel een erg onaangename verrassing hebben meegebracht:
weer vier ,,duitse" definitoren, prior Verheijen van Sint-
Agatha, prior Goswin Juden van Hohenbusch, prior Clamor Aver-
69 Annales, III, 207-208 ; VAN De PASCH, a.c, p. 50.
70 Haass, o.c, p. 225 w.
71 Ibidem, p. 27.

80 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
kamp van Keulen en prior Adolf Offerhausen van Diisseldorf. Vol-
gens Haass werd het generaal kapittel een duidelijke nederlaag
voor de generaal. Maar laten we de besluiten nagaan72.
Naar gewoonte werden eerst vroeger genomen beslissingen be-
krachtigd : maatregelen die we ook in de visitatierelicten ontmoet-
ten, die het geestelijk leven moesten bevorderen, liturgica en een
en ander over de kleding.
Ongewoon streng en breed omschreven is een bepaling over de
armoede. Voor het afgeven van eigen inkomsten wordt verwezen
naar de regel van Sint Augustinus, nl. dat zulke fouten als waren
ze diefstal moesten worden bestraft. Maar dan wordt een beroep
gedaan op het Concilie van Trente, buiten de statutaire of door
Rome bepaalde straffen om ; de prioren moeten nl. aan de confra-
ters die zo tegen de armoede zondigen, voor twee jaar het actief en
passief stemrecht ontnemen. Bij de priorkeuze of andere verkiezin-
gen moet dan ook speciaal worden gelet op het ontbreken van
stemrecht en de daaruit voortvloeiende ongeldigheid, zodat er
daarna geen ergernisgevende betwistingen kunnen ontstaan.
Dat de kloosters door armoede getroffen zijn, is geen reden tot
het behouden van eigen inkomsten. Augustinus zegt, dat we des
te meer vooruitgang maken naargelang we meer zorg hebben ge-
had voor het algemeen dan voor het particulier welzijn. De erva-
ring bevestigt dit. Maar de prioren moeten ook zorgen, dat ieder-
een krijgt wat hij nodig heeft.
Opnieuw wordt er gehamerd op de verplichting van de ,,ordi-
nationes capituli", ook al zijn ze nog geen statuut.
De bepaling van 1634 over het tussentijds kapittel zal vanwege
de onveiligheid der wegen wel weinig uitgehaald hebben. Men wil
nu, in plaats daarvan, een geregelde visitatie. Nogal streng wordt
de generaal zelf dan daarover gekapitteld : ,, hortamur et respecti
ve requirimus", we sporen hem aan en eisen van hem, dat hij in
heel de orde met de nodige zorg de statutaire driejaarlijkse visitatie
houdt en de jaarlijkse in de belgische huizen. De prioren van de
kloosters van waaruit andere werden gesticht, moeten jaarlijks die
dochterhuizen visiteren. In de duitse provincies wordt deze taak
aan de vicarii toevertrouwd, waartoe prior Clamor Averkamp voor
de Rijnprovincie en H. Walteri Verheijen voor de Maasprovincie
benoemd worden
72 Ibidem, p. 26 ; Definities, p. 462-466.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 81
Maar even sterk wordt er daarna op aangedrongen, dat de pro-
vinciale kapittels regelmatig moeten gehouden worden ; dat Maas-
en Rijnprovincie zorg moeten dragen voor hun eigen kloosters en
geen zaken moeten behandelen die heel de orde aangaan, zodat ze
geen inbreuk maken op de rechten van de orde of van het ,, do-
mus primordialis Huyensis''. Daarom zullen de vicarii jaarlijks alle
akten van het provinciaal kapittel onmiddellijk opsturen aan de
generaal; ze blijven te Hoei bewaard ter informatie van het gene
raal kapittel. Komt de generaal of zijn afgevaardigde rond de tijd
van het provinciaal kapittel op visitatie, dan zal hij het kapittel
voorzitten. De vicarii zullen ook rekenschap geven over de gehou
den visitaties, en wel mondeling op het generaal kapittel of bij af-
wezigheid schriftelijk.
Een bijna twintig jaar oude twistappel wordt dan voor de dag
gehaald, nl. het klooster Lilienthal te Falkenhagen, dat door de
generaal voor de orde verloren ging. Prior Averkamp van Keulen
en Offerhausen van Diisseldorf zullen onderzoeken wat voor de recuperatie
van het klooster kan gedaan worden. Wat Osterberg betreft,
daarvoor zal de eigen prior Gerardus Howerus zorgen, met
de hulp van de twee eerstgenoemden.
Tenslotte wordt de visitatie geregeld in de provincies; wat de
franse provincie betreft zal dit gebeuren door de generaal samen
met de franse provinciaal, zodat op het volgende generaal kapittel
de toestand van de franse kloosters kan worden beoordeeld. Dat
was blijkbaar deze keer niet mogelijk geweest, wat op de nog
steeds heersende afstand en de quasi-onafhankelijkheid van die
kloosters wijst. Ook wil het generaal kapittel, dat de fransbelgische
kloosters met het moederhuis verbonden blijven, zodat
de generaal er elk jaar visitatie kan houden en die kloosters kan
stellen tot het onmisbare voorbeeld voor de hervorming van heel
de orde. Na nog enkele visitatieregelingen tekenen generaal en de
finitoren het relict en plaatsen er het definitoriale zegel op.
Kan men hier, zoals Haass het doet, over een nederlaag van de
generaal spreken ? Gedeeltelijk zeker. De verschillende bepalingen
spreken voor zichzelf. Maar men zou het even goed een nederlaag
voor de ,,duitsers" kunnen noemen. Het lijkt er sterk op, dat op
de vergaderingen van generaal en definitoren van beide kanten
hoog spel werd gespeeld en dat generaal en definitoren om beurten

82 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
iets wilden bepaald zien voor de andere partij. Schipperen, wikken
en wegen, dat is de indruk. Daarbij werd de vergadering van het
definitorium, de derde dag na de Vespers, verstoord door het on-
beschofte gedrag van enkele paters ; ze kwamen schreeuwen dat de
definitoren nu maar eens moesten ophouden met 't maken van
definities73. Heeft dit de vijandschap,als dit woord niet te sterk is,
van de definitoren versterkt en hun houding verstrakt ? Het lijkt
de naaste aanleiding geweest te zijn voor het opstellen van de
,,gravamina" tegen Neerius en de eis tot aftreden. Dit alleen ver-
klaren als ,, zorg tot heil van heel de orde'' zou wel erg eenvoudig
zijn.
IV. DE ,,GRAVAMINA" VAN 1639
Hebben de prioren van Maas- en Rijnprovincie zelf de indruk
gehad dat Neerius de overwonnene van het generaal kapittel was ?
Durfden ze daarom de grote stap van de ,,gravamina" wagen ? Of
was het omgekeerd ? Waren de ,,gravamina" een revanche na het
generaal kapittel ?
We hebben sterk de indruk dat de definitoren van het generaal
kapittel van 1639 hun generaal niet als een overwonnen tegenstan-
der beschouwden, maar dat ze eerder met een gevoel van ,,we
kunnen niet tegen hem op", naar een heel sterk wapen wilden
grijpen, dat van de ,, gravamina". Het was in de 17e eeuw blijkbaar
een vaak gebruikt middel om een reeks van grieven en bezwa-
ren op te stellen die men tegen een persoon of tegen bepaalde
toestanden had.
Samen hebben de definitoren een reeks van dertien ^gravami
na" opgesteld die, naar eigen zeggen, zowel uit duidelijk naar
voor komende klachten en misbruiken als uit algemene uitingen
van ontevredenheid zowel van de kloosters als van private personen
in de orde voortkwamen. Ze voelden zich dan ook verplicht en ge-
roepen om deze grieven aan de generaal voor te leggen en hem
aan te raden, afstand te doen van zijn ambt en zich in een klooster
naar eigen keuze terug te trekken ; dit tot zijn eigen gemoedsrust
en tot een beter bestuur voor de orde. Met z'n vieren tekenden ze
73 van De Pasch, a.c, p. 61.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 83
deze ,, gravamina" : prior Henricus Walteri Verheijen van Sint-
Agatha, prior Goswin Juden van Hohenbusch, prior Clamor Aver-
camp van Keulen en prior Adolf Offerhausen van Diisseldorf. Een
afschrift hiervan wordt in het archief van het klooster Sint-Agatha
bewaard1.
We willen er hier wat dieper op ingaan dan A. Van de Pasch het
in zijn studie over prior Verheijen deed, omdat deze ^gravami
na" rechtstreeks tegen generaal Neerius gericht zijn en we er, ook
al zijn we het er niet overal mee eens, zijn persoon beter uit leren
kennen. We kunnen niet veronderstellen, dat de vier definitoren
bij het opstellen van deze grieven de situatie helemaal verkeerd
wilden voorstellen. Veel ervan zal wel waar zijn. Maar antipathie
kan het oordeel van mensen sterk bei'nvloeden. We geven de uit
het Latijn vertaalde tekst tamelijk vrij en ingekort weer, zonder
aan de inhoud afbreuk te doen.
a. Het klooster Lilienthal te Falkenhagen
1. Het is iedereen bekend, dat Uwe Hoogwaardigheid het con
vent van Lilienthal, in heel de orde beroemd vanwege zijn rijkdommen
en privileges, aan de Jezuieten hebt afgestaan tegen een
betrekkelijk geringe som geld en zonder de voldoende toestemming
van de orde.
2. Nu het generaal kapittel (1639) besloot, het proces tegen de
Jezuieten te hernemen, hoort de generaal als de schuldige van alles,
de onkosten te betalen.
3. Datgene wat de Jezuieten tot nu toe betaald hebben, moet
voor het belang van heel de orde worden gebruikt.
Om deze grieven te kunnen beoordelen is het noodzakelijk een
stuk historie van dit klooster na te gaan.
Falkenhagen was inderdaad eens een ,,parel aan de kroon" van
de orde. Ondanks zware crises zoals een brand die alles vernielde
en enkele pestjaren waarbij in de zomer van 1484 alleen al 29 leden
stierven, telde het klooster op zijn hoogtepunt 89 leden. De
kloosterkerk was parochiekerk; er was een landbouwbedrijf met
meer dan 1000 stuks vee, een melkerij waar kaas en boter werden
gemaakt, hopteelt, een bakkerij en slagerij, een maalderij, brouwerij
en pannenbakkerij, een smidse, een olieslagerij en een
i Afschrift in het archief van Sint-Agatha, doos Rijn- en Maasprovincie, inliggende stukken
; VAN DE PASCH, a.c, p. 57-60.

84 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
schrijnwerkerij. Men krijgt de indruk van een klooster waar men
totaal in eigen behoeften voorzien kon2.
In 1538 werd, o.a. door landgraaf Philip van Hessen, aan het
convent de Lutherse leer opgedrongen. Verweer kon een tijdje hel-
pen, maar als men de kloostergoederen wilde behouden, moest de
protestantse eredienst worden ingevoerd. Velen verlieten het
klooster. In 1549 waren er nog vier priesters en elf broeders ; na de
pest in 1555 nog twee priesters. De orde stuurde hulp maar dit
kon niet blijvend helpen. Prior van Dart van Roermond gaf 't, na
meerdere pogingen tot hervorming, op. Hij overleed in 1589 na
zeven jaar prioraat in machtige maar bijna lege kloostergebouwen.
In 1596 verdeelden de bisschop van Paderborn en de graaf, Simon
van Lippe, de kloostereigendommen onder elkaar. De acht reli-
gieuzen, waarvan men zich afvraagt in hoeverre ze nog katholiek
waren gebleven, ,,in concubinatu ac haeresi obdurati", verlieten
het klooster3.
Dietrich von Fiirstenberg, bisschop van Paderborn (1585-1618),
was een voorstander van het ,,oude katholieke geloof" en van een
echte hervorming in de kerk. Daarom bevoordeelde hij speciaal de
Jezuieten en hun onderwijsinstellingen, o.a. door schenking van
,,zijn helft" van de kloostergoederen en inkomsten van het
klooster, nl. in 1604. In een Jezuietenkroniek wordt verhaald van
lekebroeder Johannes, die na lang rondzwerven en weerstaan aan
de H. Geest door de paters van de societeit tot het ware geloof was
teruggebracht en in 1605 in hun klooster te Paderborn opgenomen.
Hij had er met grote zorg en vreugde het knechtenwerk verricht;
en na de dwalingen van zijn vorig leven door veel gebed,
vasten en vrijwillige lichaamskastijding te hebben uitgeboet, was
hij er na vele jaren in diepe vroomheid overleden4.
Maar graaf Simon van Lippe was het helemaal niet eens met de
edelmoedige daad van de bisschop. Hij legde beslag op die goederen,
zodat heel Falkenhagen in zijn bezit kwam. De Jezuieten
2 E. KTITEL, Das Kreuzherrenkloster Falkenhagen, in Dona Westfalica, Minister, 1963, p.
137-166 ; vgl. onze bespreking in Clairlieu, XXII, 1964, p. 128-129 ; WEISS, o.c, p. 91-116
en 219-229 ; voor de tegenwoordige toestand, P. VAN Den BOSCH, Das Kloster Lilienthal
zu Falkenhagen, 1978, 16 biz., vgl onze bespreking in Clairlieu, XXXVII, 1979, p.
114-115.
3 Weiss, o.c, p. 103-115.
4 M. STRUNCK, Annales Paderbornenses, III, Paderborn, 1741, p. 582-584. We gaan hier
wat dieper op deze kwestie in, omdat Weiss dit verder bijna niet meer behandelt.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 85
wendden zich tot paus Paulus V, niet alleen om ,,hun bezit" te
verdedigen, maar ook om het te vergroten. Rome nam de zaak
zwaar op, niet alleen vanwege de waardigheid van de schuldige
graaf — de schuld is immers des te groter naarmate de schuldige
een hogere waardigheid bekleedt —, maar ook vanwege de kerke-
lijke rechtspraak, dat nl. kerkelijke goederen niet konden toevallen
aan wereldlijke machthebbers. Besluit: beide gedeelten van de
goederen, die van de bisschop en die van de graaf, moesten aan de
Jezuieten worden toegekend. In de lange oorkonde van paus Pau
lus V werd aan de officiaal van Paderborn opgedragen het ,,mo-
nasterium, nomina et titulos monasterii, Abbatis et Dignitatis ab-
batialis, atque omnia et singula officia dignitatis canonicalis" en
alle goederen van het klooster voor goed te supprimeren en te in-
corporeren in het ,,collegium" (noviciaat en scholasticaat) van de
Jezuieten. Ten bate van dit ,, collegium " mochten ze ook goede
ren vervreemden. Aan de geestelijke verplichtingen van stichtingen
of tegenover weldoeners van het vroegere klooster konden ze vol-
doen door de eigen gebeden van de societeit of op 'n andere ma-
nier. Deze ,,onherroepelijke overgave" werd door paus Paulus V
gedaan op 15 augustus 16075. In 1610 schonk de bisschop aan de
Jezuieten voor de universiteit van Paderborn nog vele boeken en
handschriften van de kruisheren6.
Men vraagt zich af: hebben de kruisheren zich toen, onder het
generalaat van Herman Hasius( 1602-1618), niet tegen deze beslissing
verzet ? Hasius was geboren te Straelen, ingetreden te Sint-
Agatha en oud-prior van Briiggen en Diisseldorf; daarbij definitor
in 1589 en 1594. Hij moet al deze feiten toch gekend hebben!7.
Of is dit allemaal buiten de kruisheren omgegaan ? Durfde men
misschien niet in beroep gaan tegen de beslissing van de H. Stoel ?
De historicus H. Russelius, auteur van het Chronicon Cruciferorum,
in 1610 te Hoei ingetreden, spreekt er met geen woord over.
De generale kapittels onder Hasius, zes van 1603 tot 1617, zwijgen
over Falkenhagen. Ook het eerste kapittel onder generaal Neerius
in 1620 handelt er niet over. De Jezuieten waren dus vanaf 1604
tot 1607 de rustige bezitters van de helft van de kloostergoederen ;
5 Ibidem, p. 689-690.
6 P. VAN DEN BOSCH, Falkenhagen, in Clairlieu, XL, 1982, p. 154-158.
7 Definities, p. 426 ; Clairlieu, XXXIV, 1976, p. 94.

86 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
sinds 1607 theoretisch eigenaars van het geheel en nog wel krachtens
pauselijk besluit ,, tamquam supremus bonorum ecclesiasticorum
dispensator' \ De graaf van Lippe stond tenslotte in 1620
,,zijn helft" ook aan de Jezuieten af8.
Vanaf 1604 tot 1624 hebben de kruisheren ofwel laten begaan,
wellicht omdat ze na de pauselijke uitspraak van 1607 de zaak voor
de orde hopeloos vonden ; ofwel protesteerden ze en zijn de akten
hiervan voor ons verloren gegaan. Maar in 1624 stelt het relict van
het generaal kapittel Christianus Burensis, prior van Marienfrede,
aan om een onderzoek in te stellen over de teruggave van Falkenhagen
en dan rekenschap te geven aan generaal en definitoren. 't
Staat erg rustig in het relict: ,,Rationem deperditi nostri conventus
habebit prior Mariae Pads"9. Christianus was een bekende figuur
in de orde, conventualis van Schwarzenbroich, eerst subprior
en van 1617-1623 prior van Bentlage en van 1623 tot 1626 prior in
Marienfrede10. Hij heeft zich blijkbaar onmiddellijk ingezet voor
Falkenhagen en prior Verheijen van Sint-Agatha om hulp gevraagd.
Uit volgend, nu en dan raadselachtig, briefje kan men afleiden,
dat beiden contact hebben opgenomen met de Jezuieten in
Paderborn, die hen, allicht na veel bezwaren en opwerpingen, be-
loofden te schrijven ; wellicht om afschriften van de officiele akten
of een verslag daarvan te laten bezorgen aan prior Verheijen, die
dit dan zou meedelen aan de prior van Marienfrede. Prior Christia
nus wachtte een tijd lang tevergeefs. Toen liet hij aan prior Verhei
jen volgende brief bezorgen.
Aan de Eerwaarde Pater en Heer in Christus, Heer Henricus
Walteri, allerwaardigste prior van het klooster van Sint-Agatha en
mijn vertrouweling, zo luidt het adres op de keerzijde van het
stuk. De vrede van de vredevorst. In grote onzekerheid wens ik U
de vrede van Christus toe n.
Terwijl ik erover nadacht en me dikwijls verwonderd afvroeg,
Eerwaarde Pater, waarom Uwe Hoogeerwaarde volgens onze af-
spraak mij geen enkel schrijven van de paters Jezuieten van Pader-
born liet bezorgen, werden mij deze documenten (brieven ?) ge-
s Weiss, o.c. p. 116.
9 Definities, p. 442.
10 Van 1626-1636 was hij weer prior in Bentlage en overleed tussen 1652 en 1655 als
pastoor van Meerwyler en conventualis van Schwarzenbroich ; Definities, p. 442, 482 ; Annales,
III, p. 163, 175, 248 ; HAASS, o.c, p. 144.
11 Onzekere vertaling van : Multa suspension Pax Christi.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 87
bracht, die ik hierbij insluit. Daaruit, ik bedoel uit de hierbij ingesloten
documenten, valt op te maken, hoe de stand van zaken is
van onze gerechtelijke aanspraken over de terugvordering van ons
convent van Lilienthal. Ongetwijfeld is hier ernstig beraad en grote
waakzaamheid geboden. Als we toch iets verder komen, dan is het
wel, dat we vrij laat berouw gekregen hebben. Waarlijk, hoe zwaar
valt het, het verwijt te moeten horen dat we minder opportuun
iets geprobeerd hebben voor de teruggave12.
M'n beste Pater, genoeg geklaagd en getreurd. Mocht U iets invallen
of ter ore komen, gelieve dit dan duidelijk te schrijven,
naargelang zich de mogelijkheid of gelegenheid voordoet.
Ik heb dit briefje geschreven bij het vallen van de nacht, om het
mee te kunnen geven aan de bode, die morgen bij het krieken van
de dag van hier naar Emmerik vertrekt. Vanuit het klooster Marienfrede
1624.
Van Uw Hoogeerwaarde de trouwe confrater in Christo
Frater Christianus Buirensis13.
De verdere lotgevallen van Christianus1 pogingen waren natuurlijk:
reizen, gesprekken, teleurstellingen en tenslotte een beroep
op de H. Stoel, waarna een proces tegen de Jezuieten volgde. De
kruisheren stonden in hun recht, tenminste juridisch. Het klooster
Falkenhagen was hun tegen hun wil ontnomen en dus krachtens
het ,, ius postliminii'' van de onwettige eigenaars terugvorderbaar
binnen honderd jaar na het gedane onrecht14.
Het eerste wat we er verder over vernemen, is de bijeenkomst te
Aken op 10 augustus 1628. Hier blijkt duidelijk, dat Neerius niet
geheel eigenmachtig handelde. De definitoren waren het eens met
12 Onzekere vertaling van : Si quid tamen promoveamus vel serio sapientes Phrygum mo
re. A fat, quantum improperii est, audire, nos opportune minus conatos quid pro restitutionefuisse.
Kan ,,zoals de wijzen van de Phrygiers het deden" terugslaan op de Trojanen en
het paard van Troje waarvoor de wijzen der Trojanen waarschuwden ? Zie Pbrygie en Troade
in Dictionnaire National ou Diet, universelle de la langue frangaise, II, Parijs, 1875, p. 872
en 1542. A. CALEPINUS, Dictionarium novum linguarum, II, Lugdun. Bat., 1654, p 201 :
,,sero sapiunt Phryges", proverbium de sera poenitentia. VAN DALE, Groot Woordenboek
der Ned. Taal, II, 19709, aanhangsel II, p. 2605 : Sero sapiunt, te laat worden zij wijs; zij
leren alleen door schade en schande. Hier is de zin dan : We hebben waarlijk wel laat be
rouw gekregen over het verloren gaan van Falkenhagen ; we hebben de zaak wel erg lang
verwaarloosd.
13 Archief Sint-Agatha, Vgl H. DOUMA, Inventaris van het archief van het Kruisherenklooster
Sint-Agatha, ook in Clairlieu, XXVIII-XXEX, 1970-1971, p. 5, nr. 24.
H Ius amissae rei recuperandae ab extraneo, zie F.L. Ferrari, Prompta Bibliotheca canonica,
VI, Parijs, 1856, kol. 539.

88 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
wat er die dag te Aken gebeurde, nl. het afstaan van Falkenhagen
aan de Jezuieten en de verkoop tegen een bepaalde som. De klacht
in het eerste gravamen, — non praehabito S. Ordinis sufficiente
assensu — kan alleen betekenen dat meerdere personen zich toch
nog gepasseerd voelden.
Te Aken, waarschijnlijk in het kruisherenklooster, waren die dag
aanwezig : de pauselijke nuntius Petrus Aloysius, bisschop van Tricarico,
samen met zijn auditor Johan Baptist de Ninis ; kanunnik
Ernest de Miche van de Saint-Paul van Luik samen met kanunnik
en cantor Alphonse de Fressailles (Fressailis) van de Saint-Jean te
Luik; naast kanunnik Miche die als conservator privilegiorum van
de kruisheren voor hun rechten moest opkomen15, waren er van de
kant van de orde de magister-generaal Augustinus Neerius samen
met drie deflnitoren, prior Petrus Streel van Namen, prior Henricus
Sylvius van Luik en prior Johannes Antonii van Keulen ; daarbij
nog prior Johannes de Soye van Aken, waarschijnlijk als plaatsvervanger
van de vierde definitor prior Godefridus van Lit van Venlo ;
van de Jezuieten was er alleen de provinciaal Hermann Baving.
Het eindbesluit was, dat de kruisheren afstand deden van al hun
rechten op Falkenhagen, terwijl de Jezuieten hiervoor 6240 brabantse
guldens zouden betalen. De volgende dag, 11 augustus,
kreeg prior Johannes Antonii de volmacht van het definitorium
om dit geld, samen met 100 daalders extra van de Jezuieten van
Paderborn, in ontvangst te nemen en het over te dragen aan het
klooster van Luik16.
Gezien de aanwezigheid van de nuntius was de uitspraak van de
te Rome aanhangig gemaakte zaak allerwaarschijnlijkst geweest:
zoekt samen een minnelijke schikking; dat is immers beter dan
een jaren voortslepend proces.
Weer een stilte van elf jaar, 1628 tot 1639 ! Op het generaal kapitel
van 1631 geen woord over Falkenhagen, ondanks de vier
,,duitse" definitoren. Op dat van 1634 werd besloten dat o.a. de
inkomsten die zouden komen van het klooster Falkenhagen,
moesten dienen voor de opleiding. De centrale noviciaats- en studiehuizen
zullen vanzelfsprekend veel geld gekost hebben17.
15 De deken van de Saint-Paul te Luik was van oudsher de beschermer van de privileges
van de kruisheren, vgl. Anna/es, II, 424.
16 Van Den Bosch, a.c, p. 156.
17 Definities, p. 460.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 89
Maar waar bleef dat geld van de Jezuieten ? Tot het generaal ka-
pittel van 1639 schijnen ze alleen maar de inkomsten van de goederen
als rente voor de af te lossen som betaald te hebben, en dan
nog pas na een plechtig protest tegen hun onrechtvaardig uitstellen
van de betaling. Hier moet m.i. de oorzaak liggen, dat Falken-
hagen in 1639 meer dan in 1634 ter sprake komt. Sommigen me-
nen, dat men ook nu nog moet proberen het klooster terug te krij-
gen. Men moet de zaak juridisch onderzoeken, want gerechtelijk is
het mogelijk het klooster terug te eisen. Als na elf jaar nog steeds
geen werkelijke afbetaling gedaan is, staan de Jezuieten in het on-
gelijk en heeft het opeisen van de goederen kans van slagen. De
definitoren Clamor Avercamp, prior van Keulen en Adolf Offer-
hausen, prior van Diisseldorf krijgen de opdracht de belangen van
de orde te behartigen.
Over het gebruik van het reeds uitgekeerde geld, de verminde-
ring van het kapitaal die intussen plaats had en van het nog te
ontvangen bedrag zal de generaal nauwkeurig rekenschap geven.
Het geld moet in de definitorenkist worden bewaard (die slechts
met drie sleutels kon worden geopend) en naargelang de nood-
wendigheden van de studies of de noden van de orde worden ge-
bruikt. De vermindering van het kapitaal met 500 rijksdaalders
was ontstaan door de uitgaven van prior Johannes Antonii van
Keulen, die in 1628 de volmacht had gekregen en de opdracht om
het geld van de Jezuieten te innen en daarvoor 400 rijksdaalders
besteedde, terwijl er 100 rijksdaalders werden uitgegeven als reis-
kosten voor de bijeenkomst van 1628 te Aken18.
Als de Jezuieten in 1628 hun schulden betaald hadden en de
generaal dat geld speciaal voor de studies gebruikt had, zou waar-
schijnlijk nooit meer een haan naar Falkenhagen gekraaid hebben ;
de gekrenktheid van Reiners c.s. zou dan, na elf jaar, toch wel
gesleten zijn. Nu, op het kapittel van 1639 is de oude wonde weer
opengereten over het verloren gaan van een van de mooiste
kloosters ; de ,,gravamina" tonen het duidelijk aan.
Generaal Neerius heeft de oplossing van deze onverkwikkelijke
zaak niet meer meegemaakt. Hij overleed in januari 1648. Pas in
dat jaar hebben de Jezuieten hun schulden betaald en kon de orde
is Ibidem, p. 464-465, 468.

90 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
het geld gebruiken. Op het generaal kapittel van 1648 oordeelden
generaal Blavier en de definitoren van 1644 en 1648, alien op het
kapittel aanwezig, dat boven de tijdelijke aangelegenheden, waar-
over reeds zo lang getwist was, de vrede en liefde in de orde te ver-
kiezen waren. De generaal zelf kreeg een gedeelte voor de pontifi
calia ! Het volgende ,, gravamen'' toont dan ook duidelijk de ver-
anderde houding tussen 1639 en 164819.
Als men zo dit verhaal over Falkenhagen leest als achtergrond
tegen de drie eerste ,,gravamina", zal men zeker niet meer zo
hard en scherp oordelen over de verkoop van Falkenhagen door
Neerius. De prijs kan te laag geweest zijn. Maar Neerius stond in
1628 te Aken niet alleen. Hij was er met zijn definitoren en ande-
re verdedigers van de rechten van de orde. Het ,,zo edel lidmaat
van de orde" dat Falkenhagen eens was, had trouwens zijn glans
en glorie al lang verloren. Maar wel heeft Neerius de gevoelighe-
den van zijn duitse confraters erg onderschat.
b. de pontificalia en de onenigheden met de paters Voet en Dans.
De uitgaven van de pontificalia, zo luidt het vierde bezwaar te
gen Neerius, moeten niet door de orde gedragen worden. Voor-
eerst staat in de bul zelf dat het klooster van Hoei die onkosten
dragen kan. En verder zijn die pontificalia voor de orde van geen
enkel belang. Daarbij zijn ze zonder de orde te consulteren
aangevraagd.
Ook de kosten van de betwistingen met pater Voet, prior van
Yvoix en pater Servatius Dans, ex-econoom van Hoei, moet de ge
neraal betalen, daar het geen gebruiken maar een misbruiken van
zijn gezag betreft.
Het bezwaar tegen de pontificalia is, vanuit de waardering van
die tijd zelf en van later eeuwen, moeilijk te begrijpen. Verder zal
blijken hoe prior van Lit van Venlo er reeds in 1632 over oordeel-
de. De bewering over de onkosten staat inderdaad in de pauselijke
oorkonde en is dus zeker ook vermeld in de suppliek die naar Ro-
19 VAN Den BOSCH, a.c, p. 156 ; Definities, p. 472. W. WlJNANTZ, schrijver van de copie
der ,,gravamina", noteerde op de laatste biz. : ,,Hertsworms ait in suo Chronico Ordinis:
partitio et applicatio nummorum ex dismembrato conventu Vallis liliorum alias Valkenhagen,
reperitur in capitulo generali de anno 1648".

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 91
me gestuurd werd voor het aanvragen van dit privilege. Neerius
heeft er dus blijkbaar bijdragen van de orde voor gevraagd.
De kwestie Servatius Dans hebben we boven breedvoerig uiteen-
gezet. 't Was het convent van Hoei dat tegen hem in opstand
kwam. Aan de juridische gegrondheid van het proces, na zijn plot-
selinge vlucht en zijn beroep op autoriteiten buiten de orde, hoe-
ven we niet te twijfelen. De zaak had wellicht delicater kunnen
aangepakt worden. Maar waar het machtsmisbruik van de generaal
hier ligt is moeilijk in te zien. Al valt het op dat na Neerius' dood
ook deze zaak spoedig geregeld kon worden, toch duidt het feit
dat Dans ook toen, publiek en neergeknield in de refter om verge-
ving moest vragen, op ernstige schuld.
Over Herman Voets weten we alleen dat hij conventualis was
van Luik en later prior werd van Yvoix; op het generaal kapittel
van 1634 werd hij onder de overledenen vermeld20.
c. Gezagsmisbruik en nalatigheden van Neerius,
Gravamen 5 : het gezag van de definitoren zowel bij het opstel-
len van de kapittelbesluiten als bij de uitvoering ervan, wordt door
de generaal gehinderd en belet. Vooreerst reserveerde hij zich de
visitatie te Aken, een convent dat weigerde te gehoorzamen en
dreigde ten onder te gaan ; hij wilde niet dat het op gezag van de
orde gevisiteerd werd.
Verder gedroegen de paters Bonhomme en Augustinus a Quer-
cu, samen met enkele anderen, zich op de derde dag van het ka
pittel van 1639, onmiddellijk na de vespers, erg agressief tegenover
de definitoren. God weet door wie opgestookt, hadden ze geeist
dat de definitoren maar eens moesten ophouden met het maken
van definities. Maar er is geen enkele bepaling die zegt, dat het
generaal kapittel maar drie dagen zou mogen duren. Nadat er vijf
jaar geen kapittel meer is geweest, zijn er trouwens een massa za-
ken te behandelen. De twist tussen de generaal en frater Dans
eiste veel tijd, evenals andere minder belangrijke zaken, zodat het
promulgeren van de definities tot de vierde dag moest worden
uitgesteld.
20 Voor Dans, zie boven p. 30-33 ; voor Voets, Definities, p. 461.

92 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Subprior Walterus a Castro werd door het generaal kapittel als
subprior van Schwarzenbroich ontslagen en verplaatst, maar spoe-
dig daarna door de generaal weer in zijn ambt hersteld.
Ook worden meerdere voorschriften over het gemeenschapsle-
ven, het slot, de eenvormigheid in de kleding en andere hervor-
mingsbesluiten van het generaal kapittel in het ,,domus prima-
ria" van de orde niet eens uitgevoerd, en nog minder in de gallo-
belgische provincie.
Een gegronde opwerping tegen dit vijfde ,, gravamen'' is moei-
lijk te geven. Het onbeschofte optreden van Bonhomme en ande-
ren is niet goed te praten. Misschien kunnen de moeilijke toestan-
den van het klooster in de jaren 1637 en 1638, zeker in 1639 niet
helemaal overwonnen, als verzachtende omstandigheden gelden
voor het ongeduld, maar zeker niet voor het gedrag van de Hoeise
confraters21. Een onmiddellijk en streng optreden van Neerius zou
normaal geweest zijn, maar is blijkbaar uitgebleven.
Over Aken en Walterus a Castro kennen we geen details. In
Schwarzenbroich hadden ze een tiental jaren vroeger al iets derge-
lijks meegemaakt, toen Neerius de afgezette prior van Wickrath
daar tot prior benoemde. In 1639 benoemden generaal en defini
toren Walterus a Castro voor Glindfeld, ,,usque ad revocationem
Reverendissimi''. Neerius kon, juridisch gezien, dit besluit dus
ongedaan maken. Dat hij Walterus zo vlug weer naar Schwarzen
broich terugstuurde, toont wel dat hijzelf het met die beslissing
niet eens was. Maar onmiddellijk na goedkeuring van generaal en
definitoren een coUegiaal gedane benoeming ongedaan maken, is
niet fair en getuigt van 'n zekere koppigheid en gelijkhebberij22.
Dat Hoei, en nog minder de gallo-belgische kloosters, de her-
vormingen van het generaal kapittel niet aanvaardden, is erg sterk
uitgedrukt. De tucht in Hoei lijkt goed en alleen van Namen zijn
er bewijzen van het tegendeel. Maar argumenten tegen dit en vol-
gende ,,gravamina" zijn er, voor zover we kunnen nagaan niet.
Gravamen 6. De generaal liet huizen die toch al zo'n zware
schuld hadden, toe om goederen te verpanden of te verkopen,
soms tegen het kerkelijk recht in, wat, zacht gezegd, onachtzaam-
heid of zelfs een delict is.
21 Zie bovcn, p. 30-35.
22 Zie boven, p. 48 ; Definities, p. 466; Annales, III, p. 156.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 93
De visitaties die hij statutair moest doen, heeft hij verwaarloosd,
zodat de jaarlijkse visitatie soms tot zeven, acht of negen jaar werd
uitgesteld. Soms rekte hij die visitaties zo lang en maakte zoveel
uitgaven, dat ze veel te duur werden. Hoe kon hij dan nog veel
opmerkingen maken of misbruiken verbeteren ? Erger nog is, dat
hij rekeningen en verantwoordingen van schulden, die werkelijk de
perken te buiten gingen en waar het bedrog duidelijk aan de dag
kwam, toch samen met zijn medevisitator, prior van Dinant, goed-
keurde en ondertekende23.
Gravamen 7. 't Kan niet ontkend worden, dat de generaal door
het benoemen en spoedig weer afzetten van zijn commissarii als 't
ware met hen speelt, en dit tot bescherming van de nalatigen en
ondermijning van de kloostertucht. De besluiten van de visitatoren
legt hij naast zich neer en schrijft brieven, eigenhandig onderte-
kend, die weer uitzonderingen maken ; en dit tegen de ordesge-
bruiken en het gezond verstand in. De visitatoren zijn toch door
het generaal kapittel aangesteld ! Het gevolg is, dat de misbruiken
en zij die zich niet goed gedragen, worden beschermd.
Gravamen 8. Meermalen stelde de generaal prioren aan die geen
goede naam hadden, niet uit een geldig huwelijk waren voortge-
komen of de nodige kennis en wetenschap misten. Bewust be-
schermde hij hen, terwijl de achting voor het klooster er onder
leed, dat er geestelijk en tijdelijk nadeel van ondervond.
Gravamen 9. 't Lijkt wel een hebbelijkheid van de generaal te
zijn, te luisteren naar de praat van slechte kruisheren ten koste van
de goeden tegen wie dezen ongestraft kunnen optreden. Naar
mensen die jarenlang verdienstelijk voor de orde werkten, luisterde
hij niet, terwijl hij anderen, paters en broeders, die zich ernstig
misdroegen en zo vlug mogelijk van hun fiincties dienden onthe-
ven te worden, liet begaan.
Bij dit gravamen denkt men aan Henri Gedeon van Namen, die
ondanks alle verplaatsingen en beschuldigingen toch zijn gang
23 Prior van Dinant was gedurende de laatstc jaren Henricus Collart, definitor in 1634 en
overleden in 1640 ; zie Definities, p. 457, 468 ; Monasticon beige, V, p. 343.

94 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
bleef gaan. Dat er velen van zijn soort waren, kunnen we ons
moeilijk voorstellen ; en zeker niet, dat de generaal juist naar hen
zou luisteren. Sommigen werden zelfs zeer streng gestraft24. De
klacht komt echter van Neerius' raadgevers en tijdgenoten ; ze
moeten al erg diep gekrenkt zijn om zulke beschuldigingen te
kunnen uiten.
Gravamen 10. Redelijkerwijze kan men van de generaal toch
verwachten, dat hij kloosters waar gelegenheid en mogelijkheid is
voor apostolische inzet, en zeker waar men dergelijke verplichtingen
op zich genomen heeft, zou helpen en van de nodige middelen
voorzien. In Aken had de prior de taak om de professies af te
nemen van de Cellebroeders en Celzusters en er de visitatie te houden.
De confraters preekten er voor de onlangs opgerichte broederschap.
Toch heeft hij daarheen, evenals naar Maaseik en Kolen, en
dit met groot nadeel voor het geestelijk heil, medebroeders van
zijn eigen nationaliteit (connationales) gestuurd. Ze spreken een
andere taal en moeten daar preken, biechthoren en godsdienstonderricht
geven, terwijl ze er onbekwaam voor zijn, omdat ze de
taal van het volk niet spreken. Hij drong er zelfs een franssprekende
prior op.
Men hoort hier nog een verwijt in over de latijnse school in Diisseldorf,
die hij liever aan de Jezuieten als aan de kruisheren overliet.
De Sint-Sebastiaanbroederschap werd te Aken gesticht in het pest-
jaar 1622 en in 1629 pauselijk goedgekeurd. Prior Johannes de
Soye met zijn fransklinkende naam kwam uit Namen ; zijn opvol-
ger, Daniel a Cruce, in 1627 subprior, en in 1639 prior gekozen,
uit Hoei. Ook twee anderen waren franssprekenden25. Dit verwijt
lijkt dus gegrond. Maar zou Neerius met opzet franssprekenden
naar Maaseik, Kolen of Aken gestuurd hebben, als er voldoende
duits- of nederlandssprekenden klaar stonden om in te springen ?
In de besluiten van de generale kapittels, ook buiten Neerius' tijd,
komen geregeld verplaatsingen voor van het ene land naar het an
dere. Herman Hasius, de voorganger van Neerius, werd tot gene
raal en prior van Hoei gekozen, terwijl Russelius van hem vertelt,
dat hij graag te Hoei was, hoewel hij geen woord frans kende.
24 Zie boven p. 63.
25 Voor Diisseldorf zie boven p. 54; verder Definities, 438 ; Annales, II, p. 157 ; VAN
De Pasch, a.c, p. 34.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 95
't Mes zal hier wel langs twee kanten snijden26, al is't duidelijk
dat in dit gravamen de verschillende volksaard sterk meespeelt.
Gravamen 11. Het is wijd en zijd bekend dat gedurende heel het
bestuur van de generaal onenigheden geweest zijn, zowel met pri-
oren als anderen. De praatjes hierover gingen als een lopend
vuurtje rond, tot schade van de orde. De redenen daarvan zijn
vooral deze twee, die niet te ontkennen zijn, maar met de voort-
schrijdende leeftijd eerder erger worden : vooreerst een aangeboren
neiging om de zaken nogal gemakkelijk op te nemen (naturalis fa-
cilitas) en onstandvastigheid in zijn beslissingen ; ten tweede een
gebrek aan rechtskennis, waardoor hij meent naar eigen wil alles te
mogen en te kunnen.
Gravamen 12. 't Is bewezen en bekend, dat de generaal nogal
,, onreligieuze praat" verkoopt, zodat we zouden blozen van
schaamte als we het hier zouden neerschrijven. Het zal volstaan als
we het mondeling aanhalen.
Gravamen 13. Het laatste gravamen bestaat in een ,,met de nodige
eerbied en onderwerping'' gestelde vraag dat de generaal de
aan de orde aangedane schade zoveel mogelijk zou herstellen en
dan zijn ambt zou neerleggen en zich terugtrekken.
De dertien ,, gravamina" vormen samen een eigenaardig, openhartig
en eigenlijk brutaal stuk, niet direkt geschikt om het aan
een zeventigjarige generaal, na twintig jaar dienst aan heel de or
de, voor te leggen.
Is het objectief ? Veel beweringen lijken sterk overdreven en
men proeft er verschil van volksaard, onbegrip en verbittering in.
Het is zeker, dat Neerius in zijn ,,duitse" definitoren niet de
raadgevers vond die zo'n koppige en tegelijk zwakke persoonlijk-
heid, zoals ze ons hier wordt geschilderd, nodig had. We menen,
dat de orde, de kloosters en de medebroeders van Neerius niet
achter deze, na het generaal kapittel van 1639 geformuleerde beschuldigingen
konden staan. De zaak Falkenhagen was een be-
schuldiging van elf jaar na de feiten ; de pontificalia negen jaar na
26 RUSSELIUS, o.c, p. 172 ; Annales, I, 2 p. 34.

96 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
het verkrijgen ervan. Neerius kan, en zal dan ook wel vele gebreken
hebben gehad. Maar juist de oude kwesties, Falkenhagen, pontifica
lia, de zaak Voets en wellicht nog andere, verzwakken het betoog
eerder dan het te versterken. Eigenaardig is, dat in de copie van Wij-
nants bij de ,, Sacri Ordinis et Reverendissimae Vestrae Paternitatis
obsequentissimi Filii * * wel vier prioren-definitoren staan, maar
slechts twee namen zijn ingevuld, die van prior Verheijen van Sint-
Agatha en die van Offerhausen van Diisseldorf en niet die van de
prioren van Hohenbosch en Keulen. Daarnaast staat het feit, dat
Neerius niet is afgetreden maar de orde nog negen jaar heeft
bestuurd. Men kan hier vele vragen opwerpen : Zijn die ^gravami
na '' door alle vier de definitoren ondertekend ? Zijn ze ooit aan de
generaal voorgelegd ? Waren ze aan de kloosters, speciaal aan de
confraters van Hoei bekend ? Zo ja, dan is Neerius hopelijk aan de
gegronde beschuldigingen tegemoet gekomen. Maar afstand doen
deed hij niet.
Deze ,, gravamina " ontkennen heeft geen zin. Neerius heeft zijn
gebreken gehad en ongetwijfeld in twintig jaar bestuur ook fouten,
en wellicht ernstige, gemaakt. Maar de ,, gravamina" zonder meer
aanvaarden, lijkt onrechtvaardig.
We willen dit hoofdstuk besluiten met drie citaten.
1. Toen Godefridus van Lit zijn statutencommentaar schreef en de
ze in 1632 uitgaf, Lucerna splendens super candelabrum sanctum,
droeg hij dit werk op aan Neerius en de definitoren Paulus Reiners
en Henricus Verheijen. Voor Neerius had hij lovende woorden met
toespelingen op de titel van zijn boek. Toen hij erover nadacht,
schrijft hij, aan wie hij het liefst zijn statutenuitleg zou opdragen,
wilde hij dit allereerst doen aan de voornaamste lichtdrager van de
orde, de magister-generaal, aan wie hij volgens de statuten de
kloostergeloften had afgelegd, qui luces multis modis in Claw Loco,
aan hem dus die op zoveel manieren lichtend voorging op die plaats
van licht, Clairlieu ; en die geplaatst op de heilige kandelaar, de
hoogste plaats in de orde innam. De waardigheid van het heilige en
bisschoppelijke gewaad en de grote voorrechten, onlangs zo hoffelijk
door paus Urbanus VIII aan hem en zijn opvolgers geschonken
(Ab..Urbano urbaniter collata) voegen niet weinig toe aan het licht
en de glans van zijn persoon, zonder dan nog te spreken van zijn in
eer en deugd geleide levenswandel.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 97
2. Ook Russelius toonde in 1635 in de inleiding van zijn Chronicon
Cruciferorum heel andere gevoelens dan de verongelijkte definitoren
in 1639. Hij droeg zijn werk op aan de generaal ,,die de
orde reeds gedurende zestien jaar (de inleiding werd geschreven in
1634) met zachte hand had bestuurd (dulciter rexerat), met voorzichtigheid
had beheerd en toch met standvastigheid had
geleid"27.
3. Aegidius de Vriese is verheugd zijn uitgave van het Vestis
Nuptialis van generaal Petrus Pincharius in 1639, na vier jaar werk
in de stilte, maar ook in het krijgsgewoel rond het klooster Liebfrauenthal
te Ehrenstein, te kunnen opdragen aan Neerius, die
hem met deze taak belast had. ,,Ontvang dan, allereerwaardigste
Vader, wat ik op Uw bevel gedeeltelijk in ballingschap begonnen
ben, en wat ik heb voltooid tussen rumoer en wapengekletter. Ik
geef het U, ik wijd het U toe, ik draag het U op, do, dico, consecro;
neem het aan met dezelfde genegenheid waarmee ik het U
aanbied, zoals U het met Uw aangeboren fijnzinnigheid gewoon
zijt te doen".
In 1632, 1635 en 1639 schrijven drie bekende kruisheren, een
van Venlo, een van Hoei en een van Ehrenstein zo over diezelfde
Neerius, waartegen anderen hun scherpe grieven opstellen. We
zouden hier het getuigenis van de Hoeise burgemeester Melart nog
kunnen bijvoegen28. Het zijn opdrachten van eigen werk, en als
zodanig speelt het gevoel zijn rol, zoals bij de feestredenaar voor
'n kloosterjubileum. Maar evenzeer getuigen ze van de genegen
heid van mensen die hem, evenals de vier definitoren van de
,,gravamina", hebben gekend en meegemaakt.
NEERIUS LAATSTE JAREN 1639-1648
a. Pogingen tot nieuwe stichtingen
Na het pijnlijke vorige hoofdstuk, kunnen we hier enkele gebeurtenissen
plaatsen die aan generaal Neerius toch nog enige
hoop gaven op een uitwendige bloei van de orde.
27 Annales, I, 2, p. 40.
28 Annales, I, 2, p. 40, 49. Vestis Nuptialis, p. 3 v° ; zie boven p. 20.

98 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Te Wegberg lag de parochiekerk in Julich, al behoorde het
grootste gedeelte van Wegberg tot Gelder. In 1636 werd kruisheer
Tilman Brewer van het klooster Wickrath daar pastoor benoemd.
Franz Freiherr von Spiering, die het patronaatsrecht van de kerk
had, koos een kruisheer van Wickrath uit, omdat de kruisheren
daar de kerk, ondanks bemoeiingen van de protestanten, hadden
weten te behouden en zo het katholieke geloof hadden bewaard.
Maar pastoor Brewer, een doortastend man, kreeg al spoedig
moeilijkheden vanwege een tiendenproces, zodat het generaal ka
pittel van 1639 hem tot subprior te Helenenberg benoemde om
daar te ijveren voor het herstel van de kloostertucht. Reeds voor
het kapittel was het patronaatsrecht van de kerk van Wegberg door
een oorkonde van Franz von Spiering en zijn echtgenote Elisabeth
Walpurg von Hatzfeld, gericht aan generaal Neerius en het gene
raal kapittel, aan de orde aangeboden. Het kapittel benoemde als
opvolger van Brewer te Wegberg Paulus Sibenius ; hij kreeg de op-
dracht te zorgen voor de oprichting van een klooster en het incor-
poreren van het patronaatsrecht in de kruisherenorde. Door een
oorkonde van 7 October 1639 gebeurde dit laatste. Men kan deze
akte wel de stichtingsakte noemen van het klooster Wegberg, zegt
Haass. Naargelang de inkomsten zouden er kruisheren kunnen ge-
plaatst worden ; ze zouden de parochie bedienen en er catechese
geven voor de kinderen, terwijl hun ook de taak van kapelaan op
het slot van Tuschenbroich in het vooruitzicht werd gesteld. Op
het generaal kapittel van 1644 werd er alvast een kok voor Weg
berg benoemd, maar het zou tot lang na Neerius1 dood duren eer
er een klooster tot stand kwam. Praktisch werd het een pastorie
met een pastoor-prior en een of twee kapelaans1.
Over een poging tot een andere stichting, nl. in Overijsse (Bra
bant) is weinig zekers te zeggen. In 1645 begon prior Augustinus
Jamart, prior van Dinant, in de hoedanigheid van secretaris van de
generaal, onderhandelingen met het aartsbisdom Mechelen om tot
een stichting te Overijsse te komen. Meer bijzonderheden zijn niet
bekend, zodat deze onderhandelingen op niets zijn uitgelopen2.
1 HAASS, o.c, p. 225-227 ; Annales, I, 2, p. 115 ; G. EVERTZ - H. Cohnen, Kirchengeschichte
derPfarre Wegberg, Wegberg, 1977, p. 27, 181-182 ; Definities p. 468.
2 Nota's van M. Colson in archief Clairlieu, Achel, 401, 9, IV, met verwijzing naar het
archief van het aartsbisdom Mechelen, Overijsse I en II; op onze vraag om fotocopieen antwoordde
archivaris C. Van de Wiel op 11-5-1983 dat er geen archivalia uit die tijd te Me
chelen berusten.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 99
De door het generaal kapittel van 1639 gestimuleerde pogingen
om, naast Falkenhagen, ook het klooster Osterberg voor de orde
terug te winnen, hadden geen succes3.
b. De jaren 1639 tot 1644
Na de eis van het generaal kapittel van 1639, nog afgezien van
de ,,gravamina", dat de generaal regelmatig de visitaties moest
houden, en dan nu speciaal in Frankrijk, zodat hij bij het volgende
kapittel daarover verslag zou kunnen uitbrengen, zal Neerius
wel niet geaarzeld hebben om hieraan te beantwoorden.
Lannoy en Yvoix behoorden bij de belgische groep kloosters. In
de andere zal Neerius als visitator zeker niet erg welkom geweest
zijn. Onder hun provinciaals gingen ze, nogal onafhankelijk, hun
eigen weg. Voor het feit dat hij na het generaal kapittel van 1639
deze visitaties werkelijk gehouden heeft, kan enige aanwijzing gevonden
worden in het register van Aegidius Wansoule, waar men
vanaf einde februari 1639 de afwezigheid van conventskapittels
kan nagaan. De professie van frater Damianus Balla op 21 november
1639 werd afgenomen door subprior Boux, ,,absente Generali",
terwijl de kleding van Remade Beaurain op Aswoensdag 22
februari 1640 door de generaal zelf gebeurde4.
Veel invloed zal Neerius op de franse kloosters wel niet meer gehad
hebben, al moet men toegeven dat ze de opdringerige hervorming
van de ,,Chanoines de Sainte Genevieve" moedig doorstonden
; en dit zelfs toen het Parijse klooster in 1641 twee maanden
lang gewapenderhand bezet werd5. Relicten van visitaties in
Frankrijk bezitten we echter niet.
Wel is er ons een bewaard gebleven van Neerius' visitatie te
Roermond in 16396. Onder een tiental besluiten of raadgevingen
valt er een op over de procurator, waaruit blijkt hoe nauw het con
vent toen betrokken werd in de financiele toestand van het huis.
3 Definities, p. 464-465, WEISS, o.c, p. 89.
4 Iijst van franse provinciaals bij J. HAYDEN, The French Crosiers in the 17th and 18th
Centuries, in Clairlieu, XXVII, 1969, p. 8-9, 41 ; over Lannoy en Yvoix, ibidem, p. 5 ;
Idem, The Crosiers in England and France, ibidem, XXII, 1964, p. 105-126; A. DURAND,
Le Prieure Sainte-Croix de Caen, ook in Clairlieu, XXV, 1967, p. 68-73 ; verder hs 341 c]
p. 9-10; P. VAN Den BOSCH, Studien over de observance der Kruisbroeders in de vijftiende
eeuw, ook in Clairlieu, XXVI, 1968, p. 22 ; Hs 341 C, p. 9-10.
5 DURAND, o.c, p. 73.
6 Annales, III, p. 210-212 ; we geven de voornaamste punten.

100 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Elke veertien dagen moest de procurator aan de prior en aan hen
die er belang bij hadden, zijn rekeningen voorleggen, hun al het
belangrijke meedelen en raad of toestemming vragen en die ook
volgen. Het moet wel vanwege een bijzonder precaire situatie ge-
weest zijn, dat Neerius zulke maatregel nemen kon.
Zij die uitgingen, moesten helemaal als kruisheer gekleed zijn
en dus ook de mantel dragen. Ze mochten nook deelnemen aan
bruiloftsmalen of drinkgelagen, terwijl ze uitzonderlijk toestem
ming konden krijgen om buitenshuis andere maaltijden bij te
wonen.
Verder bevat het relict meestal erg huiselijke punten, gericht
aan de cellarius en de kok, over het bereidwillig, tijdig en zonder
gemopper zorgen voor de maaltijden enz. Eigenaardig is het voor-
schrift voor de lekebroeders, om op straat over het zwarte habijt
geen scapulier of manteltje te dragen zoals de clerici, tenzij er ge-
vaar was dat ze niet te onderscheiden zouden zijn van de augustij-
nen en dan door de soldaten lastig gevallen zouden worden.
Visitatierelicten uit Neerius1 tijd zijn ons verder niet bekend,
ook niet van Maas- en Rijnprovincie, dit in tegenstelling met de
vorige periode. Wel werd daar nog een provinciaal kapittel gehou-
den, en wel te Keulen op 19 april 1640. Nadien, tot aan het generaal
kapittel van 1644, was er onvoldoende veiligheid om zulke
vergadering bijeen te roepen.
Uit het relict zou men afleiden dat men over de religieuze
toestand in de kloosters niet te klagen had. Natuurlijk werd het
verzorgen van het koorgebed aan de aandacht van de visitatoren
aanbevolen en werd het dragen van linnen onderkleding nog altijd
afgekeurd, al kon de generaal of visitator dit uitzonderlijk
toestaan.
Uitgaan in plaatsen waar een kruisherenklooster was, mocht al-
leen in volledige kloosterdracht.
Een uur recreatie per dag en een vrije dag in de week voor het
spel mocht de prior toestaan ; verder moest het stilzwijgen worden
bewaard.
Diisseldorf werd als studiehuis voor de filosofie aangeduid, met
in totaal elf studenten: twee van Keulen, twee van Sint-Agatha,
een van Wickrath, twee van Briiggen, een van Schwarzenbroich,
twee van Ehrenstein en een van Diilken ; de theologie moest aan

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 101
de universiteit van Keulen gevolgd worden, waar dat jaar acht stu-
denten zouden zijn, twee van elk van de kloosters Marienfrede,
Hohenbusch, Diisseldorf en Emmerik. Voor een geheel van twintig
kloosters lijkt dit niet veel, al wordt erbij vermeld, dat er te Glind-
feld meerdere candidaten waren, waarvan er dat jaar twee of drie
het noviciaat zouden beginnen in Hohenbusch.
Voor de onkosten van de studies moesten alle kloosters het hun-
ne bijdragen : ,,we zijn immers alien ledematen van eenzelfde li-
chaam en hebben elkaars hulp nodig". Tevens werd erop aange-
drongen, dat de prioren hun studenten niet zouden terugroepen
buiten weten en zonder toestemming van de vicaris van de provin-
cie. Voor de goede naam van de orde en een apostolische inzet
moest ervoor gezorgd worden, dat de studenten zich konden oefe-
nen en toeleggen op de predikatie.
De gelofte van armoede en de gemeenschap van goederen, aldus
het relict, werd in de meeste kloosters onderhouden, al waren er
uitzonderingen op.
De pastoors van gei'ncorporeerde parochies moesten, als de prio
ren dit vroegen, rekenschap geven van de inkomsten en uitgaven,
zodat de baten ook werkelijk aan het klooster zouden komen.
Zonder speciale toelating mochten ze niet buiten de parochie over-
nachten; hun thuiskomen of uitgaan uit het klooster moesten ze
melden aan prior of plaatsvervanger.
Alle aanwezige prioren, zestien in getal, ondertekenden het re
lict. Al stond de prior van Maaseik niet bij de ondertekenaars, toch
moet het klooster toen al tot de Maasprovincie behoord hebben,
daar Johannes Herck van Keulen voor hervorming van de klooster-
tucht daarheen gezonden werd, samen met Johannes Fuchtius7.
Alles bij elkaar genomen krijgt men over de kloosters van Maas-
en Rijnprovincie een goede indruk, die nog versterkt wordt, als
Neerius 16 September 1643 aan Verheijen vraagt om een predikant
en geschikte leerkrachten voor de Latijnse school te Venlo, die
door de moeilijke tijden veel geleden had ; eventueel moest de
Rijnprovincie hierbij helpen. Het is meer een bevel dan een vraag,
,,paterne requirimus'', ,,omdat het algemeen belang uitgaat bo-
ven het bijzondere".
7 Annales, III, p. 212-214, aangevuld uit het origineel bij VAN De PASCH, a.c. (Verhei
jen), p. 67-68 ; archief Sint-Agatha, doos Rijn-Maasprovincie, map prov. kapittels.

102 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Uit verdere bevelen tot verplaatsingen blijkt, dat Neerius goed
op de hoogte was van de situatie, zodat hij concrete voorstellen
kon doen en oplossingen vragen. Ook spreekt, evenals te Hoei,
zijn bijzondere zorg voor goede candidaten, als hij informeert naar
een novice te Venlo : ,,hij moet iemand zijn met voldoende onderlegdheid,
zodat hij voor de orde en voor zijn eigen klooster in
de toekomst een vruchtbaar lid kan zijn" 8.
Die bereidheid tot onderlinge hulp blijkt opnieuw, als Verheijen
het klooster van Maaseik wil helpen, dat in deze tijd in grote
armoede aan mensen en dingen leefde. Hij benoemde er Gerardus
Golt als prior en ging samen met hem naar Maaseik. Op de kamer
van de prior vonden ze niets als een kaal bed met twee wollen dekens
en zeven of acht boekjes; in de refter een enkele drinkbeker.
Zwaar beladen met goede gaven aan kerkgewaden, kleren, boeken
en gebruiksvoorwerpen kwam Golt van Sint-Agatha als prior te
Maaseik aan.
Hoe moeilijk Neerius het ook met de franse kloosters had, over
de z.g. ,,duitse" had hij nu in het algemeen zeker niet te
klagen9.
c. Het generaal kapittelvan 1644
Was er vanaf 1639 tot 1644 een toenadering en betere verstandhouding
gekomen tussen generaal Neerius en de Maas- en Rijnprovincie
? Tussen de „ gallo-belgische" en de ,,duitse" kloosters?
Zou men uit het voorafgaande al iets vermoeden, dan lijkt dit op
het generaal kapittel van 1644, van 24-26 april te Hoei gehouden,
bevestigd te worden. Het was het eerste kapittel na 1639. A. Van
de Pasch meent uit een van de ,, sermones capitulares'' van Henri-
cus Walteri Verheijen, Quandoquidem, te kunnen afleiden dat de
ze kapittelpreek op het generaal kapittel van 1644 gehouden
werd10. Het feit alleen al, dat deze eer aan Verheijen verleend
werd, zou al een teken zijn van betere verhoudingen tussen de ge
neraal en een van zijn voornaamste medewerkers en van zijn voor
naamste tegenstanders, definitor en vicaris van de Maasprovincie
en tevens mede-opsteller van de ,, gravamina' \ Duidelijk blijkt,
s Annales, III, p. 214-215.
9 Van De Pasch, a.c, p. 69-70.
10 Ibidem, p. 61, 63-64.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 103
dat dit ,,sermo" in voile oorlogstijd geschreven is. ,,Ik wens u ge-
luk, dat ge u niet hebt laten afschrikken door de last en de geva-
ren van de reis " om naar dit kapittel te komen, niet om er over ei-
gen voordeel te spreken, maar over het welzijn van alien. Ook het
onderwerp van Verheijens preek, het belang van het houden van
generale kapittels, zou kunnen wijzen op 1644. Duidelijker criteria
zijn er echter niet voor te vinden, zodat het even goed (beter?)
vroeger kan geplaatst worden.
De goede stemming en wil tot eenheid, al of niet met behulp
van Verheijens preek ontstaan, kwam al bij het eerste agendapunt
tot uiting, bij de keuze van de definitoren. Men wilde duidelijk
niet partijdig stemmen, maar koos twee belgische prioren, die van
Luik en van Doornik, en twee van de Maas- en Rijnprovincie, de
prioren van Emmerik en Venlo tot definitoren.
Duidelijk was ook de trend van het kapittel: laten we vermijden
nieuwe voorschriften te maken en ervoor zorgen dat eerst die van
vroegere kapittels gerespecteerd worden. Dit kan een teken zijn,
dat er geen ernstige nieuwe misbruiken waren ontstaan, maar
evenzeer, en dit wordt uitdrukkelijk gezegd, dat de prioren ver-
zuimd hadden de besluiten van de vorige kapittels te doen
onderhouden.
Beide vicarii, Verheijen van de Maasprovincie en Avercamp van
de Rijnprovincie, werden in hun ambt bevestigd en op het gezag
van het kapittel met de visitaties belast.
Wat het geld van Falkenhagen betrof, beloofde Neerius het
reeds ontvangene met interest binnen drie maanden in handen te
geven van de prior van Luik, die dan met het convent van Hoei
zou onderhandelen over het gebruik van de jaarlijkse renten.
De visitaties werden zo geregeld, dat de generaal heel de orde
zou visiteren, met het speciale doel om zowel op liturgisch gebied
als voor andere regels en gebruiken tot uniformiteit te komen.
De lijst van de overledenen sinds 1639 is erg lang: bisschop
Henricus Sylvius, hulpbisschop en oud-prior van Luik, zes prioren,
22 priesters — alleen al te Namen waren er vier priesters, een
broeder en een diaken gestorven — , vier fraters studenten en negen
lekebroeders n
ii Definities, p. 465-468.

104 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
d. Van 1644 tot Neerius' dood
Het relict van dat laatste generaal kapittel onder Neerius maakt
een rustige indruk. Of de goede voornemens ook zijn uitgevoerd,
valt bij het totaal ontbreken van visitatierelicten niet na te gaan.
De oorlogstoestand bleef voortduren. Daar moet ook de oorzaak
worden gezocht voor het feit, dat in de Maas- en Rijnprovincie van
1644 tot 1646 geen provinciaal kapittel kon gehouden worden. In
het relict van 1646 wordt uitdrukkelijk vermeld dat zowel het ka
pittel als de visitaties door de oorlog belemmerd werden, en dit
met geestelijk en tijdelijk nadeel voor de kloosters.
Het kapittel van 1646 werd op 4 September in Keulen gehou
den. Behalve de twee provinciaals Henricus Walteri Verheijen en
Clamor Avercamp, waren er achttien prioren samengekomen,
waarbij nog rector Sibenius van Wegberg. Op elk van hen schreef
Aegidius de Vriese een gedicht, samen in een brochuurtje van 16
bladzijden uitgegeven onder de ronkende latijnse titel, die vrij ver-
taald luidt: Kroon van de vergadering van de Heilige en Canonieke
Orde van het Zaligmakende Kruis uit Ri/n- en Maasprovincie,
aan de Paters Prelaten, Prioren en medebroeders te Keulen bij elkaar
gekomen, kroon die als het ware samengevlochten is uit le-
vende edelstenen en bloemen. Het jaar van het heil 1646 in de
maand September11.
Duidelijk stelde het kapittel drie krachtlijnen voorop, de
kloostertucht, het behoud van de tijdelijke goederen en het voor-
zien in de behoeften van de scholen. Wat het eerste punt betreft:
de novicen moeten voor de professie een retraite maken van acht
dagen ; het onderscheid in kleding tussen clerici en broeders moet
blijven bestaan ; de beide vicarii moeten een bijzondere zorg aan
de dag leggen voor de hogere studies; de prioren worden aan-
gespoord streng te oordelen bij het aannemen van novicen. Verder
werd Aegidius de Vriese gemandateerd om te proberen het
klooster van Osterberg terug te krijgen. Tenslotte werden, naast
het aanstellen van twee visitatoren voor Helenenberg, benoemin-
gen gedaan voor de scholen van Venlo en Maaseik13.
12 Later opgenomen in het werk van de Vriese, Aegis Aegidio-Vresana sive poemata R.P.
Aegidii de Vrese Can. Reg. S. +, Keulen, 1665, p. 179-198, maar eerst afzonderlijk uitge
geven ; zie Annales, I, 2, p. 57 en III, p. 217-219. Sint-Agatha, archief, Inventaris nr. 147.
B Annales, III, p. 216-217 ; VAN De PASCH, a.c, p. 68-69.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 105
Bij het provinciaal kapittel van 8 September 1647 te Diisseldorf
valt het geringe aantal handtekeningen onder het relict op, negen
tegenover de 21 van het jaar tevoren. De oorlog woedde voort. Dit
wordt bevestigd door een van de punten van het relict. Sommige
kloosters hadden er zo onder geleden, dat de medebroeders er niet
meer konden leven en dus blijkbaar het allernoodzakelijkste
misten. Daarom dienen de andere hen liefdevol en met milde
hand te helpen en meer te denken aan deze medebroeders in dezelfde
professie dan aan religieuzen van andere orden.
Twee disciplinaire maatregelen werden genomen. Vooreerst over
het koorgebed dat godvruchtig dient vervuld te worden en waarin
enkel om studieredenen mag gedispenseerd worden. Verder over
het onderhouden van de armoede : de wollen onderkleding moet
onmiddellijk weer ingevoerd waar ze door linnen vervangen was;
maar van de andere kant moeten de oversten zorgen dat de confraters
over het nodige beschikken, zonder dat ze daarvoor ruzie moe
ten maken.
De hoofdschotel vormen echter de studies ; de hogere opleiding,
te Keulen en Hohenbusch voor wijsbegeerte voor Rijn- en
Maasprovincie, te Diisseldorf voor theologie. De professoren, die
zich op de weekdagen voor het koorgebed moesten schikken naar
de regeling van de prior, dienden op zon- en feestdagen zowel het
nacht- als het dagofficie helemaal bij te wonen. Voor Venlo en
Maaseik werden telkens vijf leraars benoemd, en wel met name
voor de retorica, poesis, syntaxis, grammatica en een voor beide figuren
(de twee eerste klassen, de kleine en grote figuur). Sint-
Agatha kreeg er een leraar bij. Allen kregen de vermaning mee
zich aan te passen aan de reglementen, opgesteld yoor de gelukkige
ontwikkeling van de jongens, naargelang de verantwoordelijkheid
die ieder van de prior kreeg.
Het relict eindigt met de aansporing tot ijver en inzet, en tot
het gebruiken van ieders talenten bij het doceren, studeren, preken
of andere hen toevertrouwde activiteiten u.
Wat gold voor het achterwege laten van de provinciale visitaties,
zal eveneens voor de visitaties van de generaal gegolden hebben.
14 Sint-Agatha, Archief Rijn-Maasprovincie, map prov. kap. ; Annales, III, p. 718-721.

106 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Voor de nabijgelegen belgische en franse kloosters was de mogelijkheid
nog wel aanwezig, al hebben we alleen voor Luik vaste gegevens.
Neerius had er in 1638, 1641 en 1642 nog visitatie gehouden,
maar de daarop volgende dateert van 1647 15. Hij was trouwens
ook al een oude man, die in 1647 de leeftijd van 76 jaar bereikt
had en aan wie het reizen met de toen erg primitieve middelen
zwaar moet zijn gevallen. Ten overvloede blijkt dit uit het
reeds geciteerde schrijven van de apostolische nuntius aan Neerius'
opvolger over misbruiken die ontstaan waren zowel vanwege de
moeilijke tijden als ,,vanwege de ouderdom en wellicht daardoor
gedwongen nalatigheid" van de magister-generaal16.
Op 19 april 1646 moest hij nog eens krachtdadig optreden na
een woelige priorkeuze te Namen. De verkiezing van Petrus Bla
vier tot prior op 30 maart werd aangevochten en Jacob Cordy had
zelf het prioraat aanvaard en de fameuze Henri Gedeon onder zijn
bescherming genomen. Generaal Neerius zette Cordy af en gaf
hem meteen een formeel gebod, dus krachtens de gelofte van gehoorzaamheid,
om onmiddellijk naar het klooster van Dinant te
vertrekken en daar onder de gehoorzaamheid van de prior te verblijven
tot de generaal zelf anders zou beslissen. Jacob Cordy deed
afstand van alle rechten op het prioraat en erkende Blavier als de
wettige prior. Toch bleef deze onverkwikkelijke kwestie nog aanslepen
tot einde augustus 1646, doordat Henri Gedeon de zaak
aanhangig gemaakt had bij de provinciale raad van Namen17.
e. Neerius1 dood
Tamelijk plotseling is generaal Neerius, blijkbaar als een ver-
moeide en uitgeputte man, overleden. Erg lang ziek is hij niet ge-
weest, daar hij de conventsvergaderingen op 21 October en 12 de-
cember 1647 nog had voorgezeten. Toch is hij een tijdje bedlege-
rig geweest, gezien men hem nog voor zijn dood van zijn eigen
kamer had overgebracht naar de grote zaal gelijkvloers, waarschijn-
lijk om gemakkelijker bezoek te kunnen ontvangen. Toen hij in
die zaal gestorven was, brachten zijn confraters zijn zaken terug
naar zijn eigen kamer, waarvan ze de deur op slot deden en verze-
gelden. Zelfs hierin zou men, voor de keuze van Neerius' opvol-
15 VAN De PASCH, Clairlieu en zijn Prioren-generaal, I.e., p. 39.
16 Zie boven p. 38.
17 A.E. Namur, Croisiers.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 107
ger, een beschuldiging vinden om te proberen aan sommige conventualen
van Hoei het stemrecht te ontnemen. Het was immers
streng en onder zware straf verboden de vertrekken van een overle-
den generaal binnen te gaan18.
Op het feest van de Openbaring van de Heer, 6 januari 1648, fs
avonds om ongeveer 11 uur, stierf Neerius, voorzien van de sacramenten
van de Kerk. ,,Pie diem clausit extremum coram fratribus"
schrijft Aegidius Wansoule in zijn register, ,,vroom besloot
hij die laatste dag tussen zijn medebroeders". Op de rand noteerde
hij nog : ,, Reverendissimus Generalis Neerius moritur''.
Beneden, midden in de grote zaal, werd zijn lichaam opgebaard.
Over zijn habijt had men hem een albe en de pontificate
gewaden aangetrokken: dalmatiek, manipel, stola, kazuifel, handschoenen
en de lage bisschopsschoentjes, en daarbij mijter en staf.
De volgende dag werd zijn lichaam in de kerk, midden op het
koor, opgebaard. Na de vespers gingen de medebroeders, voorafgegaan
door de celebrant met koorkap en fraters met kruis en kaarsen,
erheen, het Libera me Domine zingend ; daarna werden de
vigilies van het dodenofficie gezongen. Om beurten waakten en
baden de medebroeders bij het lijk, tot aan de begrafenis.
Een massa volk, zowel van de stad zelf als van de omtrek, kwam
het lijk begroeten en was bij de uitvaartdienst aanwezig. De subprior
Jacobus Braibant was ziek, zodat de hebdomedarius voorging
in de dienst, geassisteerd door de subsenior die het evangelie zong
en de daarop volgende in professie die het epistel zong. De senior,
Augustinius a Quercu zal er niet meer toe in staat geweest zijn.
Zowel altaar en lijkbaar als de vloer van het koor waren met zwart
doek bekleed. Na de dienst hield een capucijn de preek.
De familieleden evenals de vooraanstaanden waren voor de heilige
mis en het dodenmaal uitgenodigd. De maaltijd werd besloten
met een dankgebed en een preek door een andere capucijn. ,,Het
is ongelooflijk", zegt kroniekschrijver Wansoule, hoeveel lof voor
de goedheid, eenvoud en nederigheid van de overledene die dag
naar de hemel opsteeg".
Zoals naar gewoonte werd Neerius bijgezet op het koor van de
kloosterkerk. Samen besloten de medebroeders van Hoei, dat ze
voor hun generaal, en later ook voor iedere overleden confrater van
is Us 341 C, p. 24 ; Annales, I, 2, p. 77.

108 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
Hoei, behalve de uitvaartdienst, veertig dagen om beurten de hei-
lige mis zouden opdragen, terwijl de lekebroeders, eveneens om
beurten, de rozenkrans zouden bidden19.
We zouden hier kunnen sluiten, als uit het register van Aegidi-
us Wansoule niet zo duidelijk Week, hoe de in 1644 schijnbaar
verbeterde betrekkingen tussen de provincies toch nog erg delikaat
waren.
Op de begrafenisdag zelf, 8 januari, kwam het conventskapittel
van Hoei, nu samen met de nog steeds zieke subprior, bij elkaar in
de nuntiuskamer om de datum van de prior- en generaalskeuze te
bepalen. Het zou 23 februari worden. Samen stelden ze een con-
vocatiebrief op voor de nog levende definitoren van het laatste en
voorlaatste generaal kapittel, die stemrecht hadden bij de keuze,
en voor de conventuales van Hoei die in andere kloosters verble-
ven, maar hun stemrecht voor de priorkeuze te Hoei behielden.
De brieven werden per ijlbode verstuurd.
De ,,duitse" definitoren en de prior en subprior van Aken, Da
niel a Cruce en Johannes Adriani, beiden conventuales van Hoei,
lieten weten, dat ze op 14 januari de brieven ontvangen hadden.
,, De brenger van de brief heeft vanwege zijn ijver en trouw en
vanwege de moeilijke reis wel een flinke beloning verdiend",
schreef prior Ruweel van Venlo aan de prior van Aken. Prior Aver-
camp van Keulen schreef aan Aegidius Wansoule over de drie uit-
gekozenen die de overleden definitoren zouden vervangen en
vroeg hem, als secretaris, hen tijdig te willen verwittigen. Daarbij
vermeldde hij het ,, onverwachte'' overlijden van de magister-
generaal; hij drukte de hoop uit, dat zijn ziel in de hemel de ver-
diende vertroosting zou vinden en men tot de keuze van een dege-
lijke religieus als Neerius' opvolger zou mogen komen. Wansoule
schreef de brieven en stuurde er ook een aan Servatius Dans, die
nog steeds conventualis van Hoei blijkt te zijn.
Maar nauwelijks waren de kiezers op 21 februari te Hoei aangekomen,
of de Patres germani begonnen een betwisting over het
bijeenroepen van het kiescollege. Ze hadden vier bezwaren : 1. de
definitoren moesten de datum voor de keuze vaststellen en niet
het convent van Hoei; 2. door de clausule ,,de nostro consilio et
19 Hs 341 C, p. 21-22, gedeeltclijk in Anna/es, I, 2, p. 72-73.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 109
consenu " in de uitnodiging aan de plaatsvervangende definitoren
gingen ze hun bevoegdheid te buiten20; 3. het stemrecht van de
conventuales van Hoei die elders een ambt bekleedden en dus daar
alle rechten hadden, werd betwist; 4. de conventuales van Hoei
die na Neerius' dood zijn kamer betreden hadden, mochten niet
meestemmen21.
Voor wat de twee eerste punten betrof, gaf het convent van
Hoei toe, maar hun stemrecht lieten ze zich niet ontnemen, zodat
tenslotte alle capitulares van Hoei meestemden, ook zij die elders
prior of subprior waren.
De h. mis ter ere van de H. Geest, zo vermeldt Wansoule, die
eigenlijk door de subprior van Hoei moest worden opgedragen,
werd gezongen door een van de definitoren. Petrus Blavier van
Namen werd met grote meerderheid van stemmen gekozen. De 5e
maart deed hij voor het eerst een pontificale h. mis, en wel een
uitvaartdienst voor zijn overleden voorganger Augustinus Neerius,
,,piae memoriae Generalis defuncti" 22.
Op het generaal kapittel van 1648, van 10 tot 12 mei te Hoei
gehouden, werd Augustinus Neerius als eerste vermeld in de lange
lijst van overledenen sinds het laatste kapittel, samen met zijn
naaste medewerker en bij tijd en wijle zijn ernstigste tegenstander
Henricus Walteri Verheijen, die in 1647 overleden was23.
SLOTBESCHOUWING
Renerus Agustinus Neerius moet een bijzonder sympathieke
man geweest zijn, geacht en geliefd in eigen klooster en ver daar-
buiten24, een man van ernstig religieus leven, wetenschappelijk en
kunstzinnig aangelegd en daarbij beminnelijk in de omgang.
Meermalen is hij kordaat in zijn optreden, soms koppig en vast-
houdend aan eigen inzichten, zonder voldoende te luisteren naar
hen die zijn aangewezen raadgevers waren. 'n Zekere ijdelheid en
praalzucht schijnen hem niet vreemd te zijn geweest. Men kan
20 Hs 341 C, p. 24, ,,de consilio et assensu".
21 RAMAEKERS, De Kruisheren en de Leuvense Universiteit, II, I.e., p. 40-42.
22 Hs 341 C, p. 21-26, gedeeltelijk in Annales, I, 2, 75-80.
23 Definities, p. 473 ; Necrologe Marche, p. 154.
24 RUSSELIUS, O.c, p. 181-182 ; VAN DE PASCH, a.c, p. 39.

110 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
zich bv. bij het aanvragen van de pontificalia afvragen of het om
zijn eigen persoon of om de orde ging, ook al is het begrijpelijk
dat hij, als prior van een voornaam klooster en als generaal van de
orde, voelde dat hij afstak tegen de abten van andere reguliere
kanunnikken.
De ernstige ,, gravamina" na het generaal kapittel van 1639 te
gen hem opgesteld, kan men niet zo maar op zij leggen, al ont-
komt men niet aan de indruk dat ze voor die gelegenheid zijn op
gesteld en dat de tegenstelling van ,,waalse" en ,,duitse"
kloosters hierin een heel grote rol speelde.
Neerius heeft 29 jaar lang de orde bestuurd. Het is te begrijpen
dat het hem de laatste jaren aan de noodzakelijke moed en kracht-
dadigheid ontbrak. Men krijgt de indruk dat men ,,de goede oude
man" ontzag en dat zijn lange ambtsduur en leeftijd een zekere
bestuursmoeheid meebracht, wat vooral op de kloosters die onder
zijn bijzondere leiding stonden, dus de gallo-belgische, een nade-
lige invloed had.
De orde heeft in die 29 jaren geen uitwendige bloei gekend, ge-
zien er maar een enkele nieuwe stichting bijkwam, Wegberg, ter-
wijl meerdere kloosters verloren gingen.
Is er wel een inwendige bloei geweest door een ernstig geleid
kloosterleven ? Hebben de kruisheren van die eerste helft van de
XVIIe eeuw bewust de idealen van het kruisherenleven na-
gestreefd ? Ondanks allerlei bij kapittels en visitaties aangeduide
fouten en soms ernstige delicten, menen we dat dit inderdaad het
geval geweest is. Op dat punt mogen we zeker spreken van een
bloeiperiode voor de orde. We hoeven met Wilmotte niet zover te
gaan Neerius ,, een van de grootste figuren die de kruisherenorde
ooit voorbracht" te noemen25. We hoeven ook niet met Hermans
te aanvaarden, dat Neerius' bestuursperiode het grootste bloeitijd-
perk geweest is, zoals de orde er noch voor noch na hem een be-
leefde, of met C. Van Dal dat het ,, ongetwijfeld een schitterend
tijdperk in de geschiedenis van de orde geweest is" 26. Dichter bij
de werkelijkheid staat Robert Haass, die van ,,eine erhebende
Nachbliite" spreekt. Maar zijn bewering dat Neerius soms een rem
25 L. Wilmotte, Notice historique sur le Convent des Croisiers de Huy, Hoei, z.j.
(1928), p. 19.
26 C. VAN Dal, Volg Mij. De Kruisheren in de Geschiedenis, Diest, 1956, p. 48-49.

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 111
was voor de hervorming van de duitse kloosters, kunnen we niet
zonder meer beamen27. Vooreerst mogen we nook uit het oog ver-
liezen dat heel de periode van Neerius' bestuur samenvalt met de
barbaarse dertigjarige oorlog. Daarbij hebben, bij de moeilijkhe-
den van de generaal met de duitse kloosters, evenzeer zijn zorg
voor de eenheid in de orde als het grote aard- en karakterverschil
van de ,,gallo-belgen" en de ,,patres germani" meegespeeld.
Men kan trouwens dit alles niet toeschrijven aan minder edele be-
doelingen bij Neerius zelf.
Neerius kon natuurlijk niet doen wat hij gedaan heeft, zonder
zijn voorgangers in het generalaat die zijn pad effenden. Maar
door zijn lang bestuur kon hij wel meer blijvend streven naar een
goed en geregeld kloosterleven, wat hij tenslotte ook bereikt heeft.
Het kenmerk dat P. van den Bosch in de eerste helft van de XVIIe
eeuw meent terug te vinden, nl. de opbouwende aard van de ge-
nerale kapittels die in de plaats komt van de negatieve en tegen
soms zware misdrijven gerichte besluiten van de kapittels van de
XVIe eeuw, lijkt ons een duidelijk teken van de heropbloei onder
Neerius en zijn onmiddellijke voorgangers28. Dan is er de positie-
ve gerichtheid: hoe moeten we staan tegenover ons ordesideaal ?
Natuurlijk worden er misbruiken aangeduid en wordt de vinger op
de wonde gelegd. Maar er wordt ook leiding gegeven om in de
goede richting door te gaan. Dat dit grotendeels lukte ondanks de
ernstige belemmering door de tijdsomstandigheden, kan Neerius'
pogen alleen maar verdienstelijker en bewonderenswaardiger
maken.
Een wat eerder aftreden zou beter geweest zijn. Als men begint te
spreken over ,,die oude man'*, is de tijd van heengaan gekomen
of al voorbij. Maar dit zou geen schaduw mogen werpen op de ver-
diensten uit zijn verleden.
Voor ons blijft hij de man die, door het verkrijgen van de ponti
ficalia, zorgde voor een uitstraling van de orde, in Hoei zelf en
omgeving, maar ook ver daarbuiten. Daarbij was hij de ijveraar en
bewerker van een liturgische hervorming die resulteerde in de uit-
gave van een vernieuwd ordesbrevier; ook al is die hervorming op
27 Haass, o.c, p. 31.
28 VAN Den BOSCH, Sie teilten mit]edermann, p. 83.

112 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
de duur onvoldoende gebleken, toch laat ze hem aan ons zien als
de man die de zorg voor de liturgie als een van zijn idealen beleef-
de en stimuleerde. Verder kennen we hem als de vurige Odiliaver-
eerder, die door zijn daden bijdroeg tot de cultus van de ordespa-
trones. En tenslotte was hij de cultuurmens ; naast zijn strengheid
bij het aannemen van novicen, ook voor wat hun geschiktheid voor
het liturgisch ordesleven betreft, was de verdere opleiding binnen
de orde en aan de universiteiten zijn grote zorg. Dat er nooit voor
hem zoveel kruisheren-schrijvers waren en kansen kregen tot uitge-
ven van hun werken, is geen toeval maar veronderstelt een stuwen-
de kracht. Speciaal voor de uitgave van het Vestis nuptialis van Pe-
trus Pincharius en het Chronicon Cruciferorum van Henricus Rus-
selius mogen we hem ook nu nog dankbaar zijn ; twee kostbare
bronnen voor de spiritualiteit en voor de geschiedenis van de
kruisherenorde.
Deze vier genoemde factoren deden zijn naam voortleven tot nu
toe. Maar hij was ook een metis, sympathiek voor hen die hem da-
gelijks meemaakten, maar met eigen gaven en gebreken. Iemand
zonder gebreken is geen mens; en iemand die iets wil bereiken,
maakt fouten. Is hij hooggeplaatst, dan vallen die gebreken en
fouten des te meer op. Neerius was een goed mens, soms koppig,
soms zwak, maar een van de grote generaals uit de kruisherenge-
schiedenis.
SUMMARY
A. RAMAEKERS
Renerus Augustinus Neerius must have been a particularly engaging man, esteemed and be
loved in his own monastery and far outside of it, a man of serious religious life, of scholarly
and artistic nature, and, besides, agreeable to get on with. More than once he was resolute
in taking action, sometimes headstrong and sticking to his own insights, without listening
sufficiently to those who were his designated advisers. A certain vanity and ostentation do
not seem to have been foreign to him. For example, one may wonder at the request for the
pontificalia whether he did so for his own person or for the Order, though it is understan
dable that he as prior of a prominent monastery and as general of the Order, felt he stood
out against the abbots of other regular canons.
The serious ,, gravamina", made up against him after the general chapter of 1639, cannot

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 113
merely waved away, though one cannot escape the impression that they were made up for
that occasion and that the controversy between the Walloon and the ,,German" monaste
ries played a great part in this.
For 29 years Neerius governed the Order. It can be understood that during the last ones of
those years the necessary courage and vigour failed him. One gets the impression that ,,the
good old man " was spared and that his long term of office and his age as well caused a cer
tain wearines in governing, which had a harmful influence especially on the monasteries
that were under his special guidance, i.e. the Gallo-Belgian ones.
In those 29 years the Order had known no outward blossoming, since there was only one
new foundation, whereas several monasteries got lost.
Has there, however, been an inward blossoming through a seriously led religious life ?
Did the Crosier Fathers of that first half of the 17th century consciously strive after the
ideals of Crosier life ? Notwithstanding all sorts of faults, and sometimes even serious trans
gressions shown up by chapters and visitations, we are of the opinion that this has indeed
been the case. In this respect we may certainly speak of a flourishing time of the Order.
With Wilmotte, we don't need to go so far as to call Neerius ,,one of the greatest figures
the Order of the Holy Cross ever produced ". Neither do we want to assume with Hermans,
that Neerius' term of office was the main flourishing-time, as the Order never experienced
neither before nor after him, or with C. van Dal that undoubtedly it was a splendid period
in the history of the Order". Nearer to reality is the standpoint of Robert Haass, who calls
it ,,eine erhebende Nachblute" (a sublime aftermath). But his contention that Neerius
put a brake on the reformation of the German monasteries, we cannot assent to without any
comment. First of all, we should never lose sight of the fact, that the entire period of Neeri
us' government is coinciding with the barbaric thirty years' war. Moreover, in the difficul
ties of the general with the German monasteries, his care for unity in the Order as much as
the great difference in temper and character between the ,,Gallo-Belgians" and the ,,patres
germani" have played their own part. For that matter, not all this can be ascribed to
less noble intentions of Neerius himself.
Of course, Neerius could not have accomplished what he did without his predecessors in the
generalate who smoothed the way for him. But through his long government he could in
deed more insistently strive after a good and well-regulated monastic life, in which he final
ly succeeded.
The hall-mark that P. van den Bosch states to rediscover in the former half of the 17th cen
tury, namely the constructive nature of the general chapters as a substitute for the negative
decisions of the 16th century chapters sometimes aiming at heavy transgressions, seems to us
a clear sign of re-flourishing during Neerius and his immediate predecessors. At that time
there is a positive direction : how should our attitude be with regard to the ideal of our Or
der ? Of course, abuses are indicated and the finger is laid on the malady. But there is also
given direction to proceed in the right way. That this was successful in the main, not
withstanding the serious obstacle of the then actual circumstances, can make Neerius' at
tempt only more deserving and admirable.
A somewhat earlier resignation would have more preferable. As soon as the talking is about
,,that old man ", the time of departure has come or has already passed. But this should not
throw a shadow on the merits of his past.
For us, he remains the man, who in obtaining the pontificalia, took care of the radiation of
the Order, in Huy itself and in its surroundings, but also far outside. Besides, he was the
stickler for and the originator of a liturgical reform that resulted in the edition of a renewed
breviary of the Order; even if that reform in the long run proved to be insufficient, it still
makes us see him as the man, who lived out and stimulated the care for the liturgy as one
of his ideals. Moreover, we know him as the ardent worshipper of St.Odilia, who through

114 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
his deeds contributed to the cult of the patron-saint of the Order. Finally, he was the man
of culture; besides, his severity in accepting novices also with reference to their ability for
the liturgical life of the Order, the furthering of scholarship within the Order and at the
universities had his great care. That never before him there were so many Crosier authors
and that they received the opportunity to publish their works is not just accidental, but pre
supposes a driving-power. Especially for editing the Vestis nuptialis of Petrus Pincharius and
the Chronicon Cruciferorum of Henricus Russelius we may be still grateful to him ; two pre
cious sources for the spirituality and for the history of the Order of the Holy Cross.
These four already mentioned factors made his name live on up to the present day. But, af
ter all, he was also a human being, engaging to those who shared his companionship in dai
ly life, but, on the other side, with his own gifts and defects. A person without defects is
not really a human being, and whoever wants to achieve anything is bound to make mista
kes. If he is highly placed, these faults will be the more apparent. Neerius was a good man,
sometimes headstrong, sometimes weak, but one of the great generals in the history of the
Crosier Fathers.
Conclusion
(vertaling : J. Scheerder o.s.c.)
Renerus Augustinus Neerius doit avoir ete un homme particulierement sympathique, ap-
precie' et aime* dans son propre couvent et loin a la ronde, un homme de vie interieure,
amoureux des sciences et des arts, et en plus, d'un abord agreable. II lui est arrive plusieurs
fois d'etre ferme dans sa demarche, parfois entete et tenace dans sa maniere de voir, sans
ecouter suffisamment ceux qui lui etaient preposes comme conseillers. Une certaine vanite
et ostentation ne semble pas lui avoir ete etrangere. On peut, par exemple, se demander, si,
en obtenant les pontificalia, sa propre personne etait en cause ou celle de V Ordre, meme
s'il est comprehensible que, comme prieur d'un couvent important et comme general de
1'Ordre, il sentait qu'il etait d'un autre rang que les abbes des autres chanoines reguliers.
On ne peut mettre de cote les serieux ,,gravamina" qui furent prononces contre lui apres
le chapitre general de 1639, bien qu'on n'echappe pas a l'impression qu'ils furent rediges
pour la circonstance et que 1'opposition des couvents wallons et allemands jouerent un
grand role dans 1'affaire.
Neerius a ete pendant 29 ans a la tete de 1'Ordre. On comprend fort bien que, dans les
dernieres annees, il ait manque du courage et de la force necessaires. On a l'impression
qu'on refusait ,,le bon vieil homme" et que la duree de sa charge et son age avance s'ac-
compagnaient d'une certaine lassitude du pouvoir, ce qui ne manquait pas d'etre defavora-
ble aux couvents qui dependaient particulierement de lui, c'est-a-dire les maisons
franco-beiges.
Pendant ces 29 ans, l'Ordre n'a pas rayonne a l'exterieur, puisqu'on ne releve qu'une seu-
le fondation, Wegberg, et que plusieurs couvents disparurent.
Y a-t-il eu au moins un rayonnement inte'rieur, du au deVeloppement d'une vie conven-
tuelle serieuse ? Les Croisiers de cette premiere moitie' du XVIIe siecle, ont-ils vraiment vecu
leur ideal ? Malgre les fautes de toutes sortes et parfois les delits graves, denonces par les
chapitres et les visites canoniques, nous pensons que ce fut le cas. A ce propos, nous pouvons
parler, avec certitude, d'une periode d'epanouissement. Nous ne dirons pas avec Wil-
motte que Neerius fut ,,une des plus grandes figures que l'Ordre des Croisiers ait produi-
tes ". Nous ne pensons pas non plus comme Hermans que le generalat de Neerius fut une
periode florissante, comme il n'y en eut dans 1'Ordre, ni avant ni apres lui, ou, comme

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 115
C. van Dal, que ce fut ,,sans aucun doute un age d'or dans l'histoire de l'Ordre". Robert
Haass est plus pres de la verite, quand il dit ,,eine erhebende Nachblute". Mais nous ne
pouvons le suivre sans nuances, lorsqu'il pretend que Neerius a quelquefois freine la refor-
me des couvents allemands. Ne perdons d'abord jamais de vue que le gouvernement de
Neerius coincide avec la terrible guerre de Trente Ans. D'autre pan, pour bien comprendre
les difficultes du general avec les couvents allemands, il faut faire entrer en ligne de compte
aussi bien son souci de sauvegarder 1'unite de l'Ordre que les grandes differences d'origine
et de caractere qui separaient les Croisiers franco-beiges des ,, patres germani''. On ne peut
tout de meme pas attribuer tout cela a des sentiments moins nobles chez Neerius lui-meme.
Neerius ne pouvait pas faire ce qu'il a fait, sans profiter du chemin aplani par ceux qui
l'ont precede dans le generalat. Mais, etant donne la longueur de sa charge, il pouvait rester
dans la ligne d'une vie religieuse, serieuse et ordonnee; ce qui, en somme, fut atteint. La
caracteristique que P. van den Bosch croit decouvrir dans la premiere moitie du XVIIe sie-
de, notamment le role constructif des chapkres generaux qui font suite aux conclusions ne
gatives des chapitres du XVI ° siecle, parfois inspirees par de graves abus, nous semble un
signe certain de la renaissance de l'Ordre sous Neerius et ses predecesseurs immediats. En-
suite, il y a la determination positive: comment devons-nous nous situer par rapport a
1'ideal de notre Ordre ? Les abus sont naturellement denonces et le doigt est mis sur la
plaie. Mais des directives sont egalement donnees pour rester dans la bonne voie. Le fait
que cela ait reussi malgre les empechements serieux de l'epoque rend plus meritoires et plus
admirables encore les efforts de Neerius.
II aurait pu s'en aller un peu plus tot. Lorsqu'on commence a parler du ,, bon vieil hom-
me ", le temps de partir est deja la ou il est passe. Cela ne devrait jeter aucune ombre sur
les merites anterieurs.
Pour nous, Neerius restera celui qui, en obtenant les pontificalia, a contribue au rayonne-
ment de l'Ordre, a Huy meme et au dehors. En plus, il a ete le realisateur zele d'une refor-
me liturgique qui a debouche sur une nouvelle edition du breviaire de l'Ordre ; meme si
cette reforme s'est averee a la longue insuffisante, elle nous a revele un homme qui trouvait
dans la liturgie ideal et inspiration. Ardent devot de sainte Odile, il a beaucoup oeuvre
pour repandre le cuke de la patronne de 1' Ordre. Enfin il a ete un homme de culture : en
plus de ses exigences dans 1'admission des novices, egalement en ce qui concerne leur apti
tude a la vie liturgique, il a deploye le plus grand soin pour leur formation a 1'interieur de
l'Ordre et dans les universites. Ce n'est pas par hasard qu'il n'y eut jamais avant lui tant de
Croisiers qui ecrivirent et eurent 1'occasion d'editer leurs oeuvres; ils y furent encourages.
Nous lui devons en particulier 1'edition de Vestis nuptialis de Petrus Pincharius et la Chro-
nicon Crudferorum de Henricus Russelius, deux sources precieuses pour l'histoire de 1'Ordre
des Croisiers et sa spiritualite.
Ces quatre facteurs que nous avons developpes ont permis a son nom de survivre jusqu'a
nos jours. En somme, il aura ete un homme, sympathique pour ceux qui vivaient quotidiennement
avec lui, avec ses qualites et ses defauts. Un homme sans defaut n'est pas un
homme : et celui qui veut realiser quelque chose commet des fautes. Plus l'homme est haut
place, plus on remarque ses fautes et ses defautes. Neerius aura ete un brave homme, tantot
tetu, tantot faible, un des grands generaux dans l'histoire de 1'Ordre des Croisiers.
(vertalingj. Boly, o.s.c.)
SCHLUfiWORT
Renerus Augustinus Neerius mufi ein besonders sympatischer Mensch gewesen sein,
geachtet und geliebt im eigenen Kloster und weit draufien 24, ein Mann ernsthaften religio-

116 RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS
sen Lebens, wissenschaftlich veranlagt und kunstliebend, und aufierdem liebenswiirdig im
Umgang.
Ofters ist er energisch in seinem Vorgehen, dann und warm auch starrkopfig und zah fest-
haltend an eigener Meinung, ohne geniigend zu horen auf diejenigen, die seine angewiese-
nen Berater waren. Es scheint auch, dafi ihm eine gewisse Eitelkeit und Prunksucht nicht
fremd waren. Man konnte sich z.b. bei der Anfrage der Pontifikalien die Frage stellen, ob
es ihm dabei um die eigene Person oder um den Orden ging, auch wenn man verstehen
kann, dafi er, als Prior eines wichtigen Klosters und als General des Ordens, das Gefuhl hat-
te, abzufallen gegen die Abte anderer regulierter Kanoniker.
Man kann die ernsten ,,Gravamina", welche nach dem General-Kapittel von 1639 gegen
ihn aufgesetzt wurden, nicht ohne weiteres vom Tisch fegen ; auch nicht, wenn man den
Eindruck bekommt, dafi sie fur diese Gelegenheit aufgezetzt wurden und der Gegensatz
zwischen den ,,wallonischen" und den ,,deutschen" Klostern hierbei eine grofie Rolle
spielte.
Neerius hat den Orden 29 Jahre geleitet. Man kann verstehen, dafi es ihm die letzten
Jahre an notwendigen Mut und an Energie fehlte. Man bekommt den Eindruck, dafi auf
,,den guten alten Mann" Riicksicht genommen wurde und seine lange Amtsperiode und
sein Alter eine gewisse Verwaltungs-Mudigkeit mitbrachten. Dies hatte besonders auf die
Kloster, welche unter seiner besonderen Leitung standen, d.h. die gallo-belgischen, einen
nachteiligen Einflufi.
Der Orden hat wahrend dieser 29 Jahren keine ausserliche Bliite gekannt: nur ein neues
Kloster, namlich Wegberg, wurde gegriindet und mehrere gingen verloren.
Hat es vielleicht doch eine innere Bliite gegeben, im Sinne eines ernsthaft gelebten reli
giosen Lebens ? Haben die Kreuzherren der ersten Halfte des XVII. Jahrhunderts bewufit
den Idealen des Kreuzherrenlebens nachgestrebt ? Wir meinen, dafi dies in der Tat der Fall
gewesen ist, trotz vieler Fehler und manchmal ernsten Delikten, welche bei Kapitteln und
Visitationen angedeutet worden sind. Im Punkt des religiosen Lebens diirfen wir sicher von
einer Blutezeit des Ordens sprechen. Wir brauchen aber mit Wilmotte nicht so weit zu ge-
hen, dafi wir Neerius ,,eine der grofiten Personlichkeiten (nennen), die der Kreuzherren-
Orden hervorgebracht hat". 25. Auch brauchen wir nicht mit Hermans anzunehmen, dafi
die Amtszeit von Neerius die grofite Blutezeit war, welche der Orden je erlebte ; noch brau
chen wir mit C. Van Dal zu sagen : ,,Sie ist zweifelsohne eine glanzende Periode in der Geschichte
des Ordens gewesen" 26. Der Realitat naher steht Robert Haass, wenn er von ,,ei
ner erhebenen Nachbliite" spricht. Doch seiner Behauptung, dafi Neerius zuweilen ein
Hemmnis fur die deutschen Kloster war, konnen wir nicht ohne weiteres zustimmen 27. Wir
diirfen namlich nie aus den Augen verlieren, dafi die ganze Periode der Verwaltung von
Neerius zusammenfallt mit dem schrecklichen dreifiigjahrigen Krieg. Aufierdem haben bei
den Schwierigkeiten des Generals mit den deutschen Klostern, sowohl seine Sorge fur die
Einheit im Orden als auch der grofie Unterschied in Art und Charakter der ,, gallo-Belgier''
und der ,,patres germani" mitgespielt. Man kann dies alles sicher nicht den weniger edlen
Absichten von Neerius selbst zuschreiben.
Neerius konnte naturlich nicht tun, was er wirklich getan hat, ohne seine Vorganger im
Generalat, die seinen Pfad geebnet haben. Aber wegen seiner langen Amtsperiode konnte
er wohl anhaltender streben nach einem guten und standigen religiosen Leben, was er (end-
lich) auch erreicht hat.
Das Kennzeichen, das P. Van den Bosch in der ersten Halfte des XVII. Jahrhunderts zu-
riickzufinden glaubt, namlich die erbauende Art der Generale-Kapittel, statt der negativen
und ofters gegen schwere Delikte gerichteten Beschliisse der Kapittel aus dem XVI. Jahr-
hundert, scheint uns ein deutlich Zeichen der neuen Bliite under Neerius und seinen un-

RENERUS AUGUSTINUS NEERIUS 117
mittelbaren Vorgangern zu sein 28. Aufierdem gibt es die positive Sorge: Wie miissen wir
uns unserem Ordensideal gegeniiber verhalten ? Selbstverstandlich werden Misbrauche ge-
nannt und wird der Finger auf die Wunde gelegt. Aber es wird auch Leitung gegeben um
in der guten Richtung voran zu kommen. Daft dies grofienteils gelungen ist, trotz des ernst-
haften Hindernisses der Zeitverhaltnisse, kann das Streben von Neerius nur verdienstlicher
und bewunderenswerter machen.
Ein friiheres Zuriicktreten ware besser gewesen. Wenn man anfangt zu reden iiber ^die-
sen alten Mann" ist die Zeit zum Abtreten da oder schon vorbei. Dies sollte aber keinen
Schatten auf die Verdienste der Vergangenheit werfen.
Fiir uns bleibt er der Mann der durch die Erwerbung der Pontifikalien fiir eine Ausstrah-
lung des Ordens sorgte, in Hoei selbst und in der Nachbarschaft, aber auch weit da iiber
hinaus. Aufierdem war er der Eiferer und Bewirker einer liturgischen Reformation, welche
resultierte in der Ausgabe eines erneuerten Ordensbreviers. Auch wenn diese Reformation
sich auf die Dauer als ungeniigend envies, zeigt sie ihn uns dennoch als den Mann, der die
Sorge fur die Liturgie als eines seiner Ideale lebte und stimulierte. Auch kennen wir ihn als
den feurigen Verehrer der hi. Odilia, der durch seine Taten beitrug zum Kult der Or-
denspatronin. Zum Schlufi war er auch der Kulturmensch : Neben seiner Strenge beim An-
nehmen von Novizen, auch im Bezug auf ihre Fahigkeit fur das liturgische Ordensleben,
war die weitere Ausbildung innerhalb des Ordens und an den Universitaten seine grofie Sor
ge. Dafi es nie in der Zeit vor ihm so viele Kreuzherren-Schriftsteller gab, und daft sie die
Gelegenheit bekamen ihre Werke zu veroffentlichen, ist kein Zufall, sondern setzt eine trei-
bende Kraft voraus. Besonders fur die Ausgabe des Vestis nuptialis von Petrus Pincharius
und des Chronicon Cruciferorum von Henricus Russelius miissen wir ihm auch heute noch
dankbar sein; es sind zwei kostbare Quellen fiir die Spiritualitat und die Geschichte des
Kreuzherren-Ordens.
Diese vier genannten Faktoren lassen seinen Namen bis heute weiterleben. Er war aber
auch ein Mensch y sympatisch fur diejenigen, die ihm taglich begegneten, jedoch mit eige-
nen Gaben und Fehlern. Jemand ohne Fehler ist kein Mensch ; und wer etwas erreichen will
macht Fehler. Wenn dieser dabei noch eine hohe Stelle einnimmt, fallen diese Mangel und
Fehler um so mehr auf. Neerius war ein guter Mensch, bisweilen starrkopfig, bisweilen
schwach, aber einer der Grofien Generale der Kreuzherren-Geschichte.
(vertaling dr H. van de Ven o.s.c.)

INHOUDSTAFEL
INLEIDING 3
I. DE JAREN VOOR NEERIUS' GENERALAAT. 1570-1619 4
a. Vormingsjaren (4). b. Neerius te Namen (6). c. Prior te
Doornik (6).
II. DE PRIOR VAN HOEI 8
a. Leden van het conventskapittel (9). b. Fraters-studenten en
lekebroeders (13). c. Prioren e.a. in andere kloosters (17).
d. Universiteitsstudenten (18). e. Het communiteitsleven te
Hoei (20). f. Relaties naar buiten (24). g. De communiteit in
1634 (27). h. Aangroei onder Neerius (28). j. Moeilijkheden
en rampen (30).
III. MAGISTER-GENERAAL NEERIUS. PERIODEN VAN 1619-1630 en
1630-1639 39
a. De orde in 1619 (40). b. Factoren die bijdroegen tot Nee
rius' grote naam: de pontificalia (41); Odiliaverering (43);
zorg voor de liturgie (45); cultureel promo tor (48). c. Nee
rius' bestuur van 1619-1630 (57): het generaal kapittel van
1620 (58); de visitaties na dit kapittel (60); de generale kapittels
van 1624 en 1627 (62); Beoordeling van deze periode
(65). d. Neerius' tweede bestuursperiode 1630-1639 (68): het
kapittel van Rijn- en Maasprovincie 1630 (69); het generaal
kapittel van 1631 (70); het generaal kapittel van 1634 (77);
het generaal kapittel van 1639 (79).
IV. DE „GRAVAMINA" VAN 1639 82
a. Falkenhagen (83). b. Pontificalia (90). c. Gezagsmisbruik
en nalatigheid (91).
V. NEERIUS' LAATSTE JAREN 97
a. Pogingen tot nieuwe stichtingen (97). b. De jaren
1639-1644 (99). c. Het generaal kapittel van 1644
(102). d. Van 1644 tot Neerius' dood (104). e. Neerius'
dood(106).
SLOTBESCHOUWING 109

KRONIEK
JAARVERGADERING CLAIRLIEU 1984 op 21 maart te Achel van 10.30 tot 12.30 en van
13.30 tot 15 uur. Aanwezigen : dr A. Ramaekers, voorzitter; dr P. van den Bosch, secretaris,,
P. Winkelmolen, penningmeester, J. Scheerder, drs W. Sangers, G. van Hoorn, dr H.
Douma, dr A. Zwart, K. Cools, R. Janssen en als nieuw lid D. Snijders. Met een woordje van
de voorzitter werd de vergadering geopend, een welkomstwoord en de wens voor een vrucht-
bare vergadering aan alien, een bijzonder welkom aan Donaat Snijders en Wim Slangen
(jammer genoeg afwezig) als nieuwe leden van de kring, waarop we voor de verdere toe-
komst rekenen voor bijdragen voor ons tijdschrift.
Een ,,in memoriam" wijdde de voorzitter aan dr Jo van den Bosch, die ongeveer tien jaar
lid was van onze historische kring, vanaf 1947 nl. toen de eerst ,,belgische" kring met ne-
derlandse leden werd uitgebreid. Jo was Amsterdammer van geboorte (26-12-1916), student
te Uden, kruisheer te Sint-Agatha, Zoeterwoude, Bussum en Amersfoort. Op 28-8-1937 ge-
profest en 19-6-1943 priester gewijd, kreeg hij de opdracht om frans te gaan studeren, studie
die hij met een doctoraat 13-2-1959 te Nijmegen bekroonde. Intussen was hij in Bussum en
Amersfoort leraar geweest en werd in 1955 directeur van de H.B.S. aldaar, taak die hij tot
1968 vervulde.
Reeds als frater was hij erg gei'nteresseerd in de ordesgeschiedenis en werkte mee aan de
reeks ,,cruciferana". Zijn eerste uitgegeven studie was De ,, Cultus Crucis" in de Kruisherenorde
in het verslag van de studiedagen die te Maaseik werden gehouden in 1954 : Rond
lnhouden Beleving van de Spiritualiteit der Orde van hetH. Kruis, Diest, 1955, p. 101-123.
Door zijn verblijf in Frankrijk vanwege zijn studies, kwam hij in nauw contact met het
vroegere kruisherenklooster te Lannoy en de familie die de overgebleven gebouwen bewoon-
de. Daardoor ontstond zijn gedegen studie over dit klooster: Le Convent des Croisiers de
Lannoy (1474-1792), in Clairlieu, XIII, 1955, p. 3-43, een uitgebreide versie van het in 1954
verschenen artikel in een jubileumuitgave van Flamands de France, Annales du Comite fla-
mand de France, XLV, 1954, p. 157-172. Door zijn drukke werkzaamheden, tot 1968 te
Amersfoort, daarna als leraar op het Ignatiuscollege te Amsterdam, was er geen tijd meer
voor ordesgeschiedenis. Gepensioneerd in 1978 werd hij bereid gevonden om vooral het
klooster Goes te bestuderen. Hij was er volop mee bezig toen ziekte en dood hem troffen.
Overleden op 27 oktober 1983 bewaren we dankbaar zijn herinnering, de ernstige religieus,
de harde werker en de prettige confrater.
Verder dankte de voorzitter de medewerkers aan Clairlieu 1983. Boeken over kruisheren-
kloosters verschenen er verder niet, al had hij gehoopt het eerste gedeelte van dr Zwart over
het ,,Tagebuch des Priors Spyck" te zien verschijnen ; gezien de drukproeven verbeterd zijn,
zal het zeker niet lang meer op zich laten wachten. — Bespreking van het verslag van vorige
vergadering —. Financieel jaarverslag 1983. — Wat betreft de inhoud van Clairlieu 1984 was
er enige moeilijkheid door de afwezigheid van J. Op de Kamp, die hiervoor een artikel be-
loofd had. De voorzitter zou contact met hem opnemen ; zelf was hij reeds ver gevorderd

120 KRONIEK
met een studie over generaal Augustinus Neerius, die dan tijdig kon worden klaargemaakt;
J. Scheerder zou binnen korte tijd klaar zijn met zijn werk over generaal van Dinter, al zijn
hier bezwaren tegen uitg;ave gezien deze de orde bestuurde van 1927 tot 1940 zodat de manier
van schrijven enigszins beperkt wordt; dit zou worden nagegaan als het werk helemaal
voltooid was. Voor de kroniek was er niet zoveel als andere jaren, maar toch meer dan voldoende,
gezien de eventuele publikatie van ,, inhoudstafels" over de 40 jaargangen
1943-1982, die als ,,bijlage" bij jaargang 1984 kunnen verschijnen. Over de uitgave van de
index van personen- en plaatsnamen over de 40 jaargangen, kon gemeld worden dat de
steekkaarten klaar waren, maar het nog heel veel tijd zou vragen eer alles persklaar zou
zijn; ook deze zou dan, waarschijnlijk in twee delen als bijlage bij de volgende jaargangen
verschijnen. — De werkzaamheden van de leden werden besproken, opdat er geen dubbel
werk zou gebeuren en de leden elkaar eventueel zouden kunnen helpen ; we vermijden hier
de opsomming die in het verslag voor de leden apart vermeld wordt, gezien voor en na zal
blijken in hoeverre goede voornemens vervuld worden. — Rondvraag: hoe staat het met
het archief van het bisdom Luik ? Men vermeldde de uitgave van een inventaris en zou verdere
inlichtingen vragen; van de artikels ,,Goes" en ,,Helenenberg" voor de Diet.
d'Histoire et de Geographie ecclesiastique zijn de drukproeven verbeterd en aangevuld,
maar wat is er nog bij prof. Aubert ? Voorgesteld werd dat J. Op de Kamp nog eens contact
zou opnemen; mededelingen over kisten met archivalia die over de kruisheren zouden
gaan, maar van de eigenaars niet mochten geopend worden; vanwege 'n vloek op zwart
goed of de kwade hand ? Over het werk van professor Hayden van de universiteit van Saska
toon over de franse en engelse kruisherenkloosters zou D. Snijders met hem contact opne
men over de juiste stand van zaken. De vraag naar voorrang voor de studie over de belgische
kloosters, speciaal de oudste, Luik en Namen, door de belgische leden werd natuurlijk niet
onmiddellijk beantwoord, maaf de belangstelling ervoor was aanwezig en zal te zijner tijd
wel zijn gevolgen hebben. Verder alle besproken vragen hier vermelden zou ons te ver voeren.
— De volgende vergadering werd vastgesteld op 20 maart 1985.
A. Ramaekers
In deel 13 van de Grote Winkler Prins Encyclopedie, achtste geheel nieuwe druk, verzorgde
Dr. J.C.P. Waldram het trefwoord Kruisheren, waarvoor hij ons korte geschiedkundig
boekje : Sie Teilten mitjedermann raadpleegde.
P.v.d. Bosch
Het werk van E. KONINCKX, Le Clerge du Diocese de Liege (1823-1967). De priesters
van het bisdom Luik (1825-1967). Der Clerus im Bistum Luettich (1825-1967), I, Luik,
1974 ; II, 1975 ; 394 doorlopende biz., bleef tot nu toe hier onbesproken. Dit werk werd
samengesteld uit de overlijdensberichten die in het ,,Directorium " of de ,,Kartabel" van
het bisdom werden vermeld. De inleider geeft toe dat er altijd vergissingen daarin mogelijk
zijn, vooral in oorlogstijd, als de berichten niet tijdig werden doorgegeven. De berichten
werden vanaf 1825 meegedeeld, vandaar de begindatum ; 1967 werd als eindjaar gekozen
omdat toen het bisdom Hasselt Luik in twee delen splitste. Voor ons loont het de moeite de
hier vermelde kruisheren te vermelden en enigszins te identificeren. In de vermelde littera-
tuur vindt men meer bijzonderheden.
1. ALBERTS Petrus Conrardus, canonicus regularis S. Crucis, obiit 5 aprilis 1826 (p. 10). In
mei 1784 werd het klooster van Roermond gesupprimeerd en de kruisheren met een pensi-
oen weggestuurd, dat ze echter vanaf 1792 niet meer ontvingen. P.C. Alberts, die als ,,conversbroeder"
in de laatste lijst van 8 conventuales voorkomt, zocht zijn heil bij zijn broer
Christiaan, pastoor te Sevenum. Zijn familie schonk hem de inkomsten van een vijfde deel
van de ,,Louisenkamp", 66 moeshoven met aangrenzende boomgaard, even buiten Venlo.

KRONIEK 121
Toen zijn broer stierf, kreeg hij ook het vruchtgebruik van diens eenvierde deel. Welke
functie heeft hij in het bisdom Luik bekleed ? (L. HEERE, Het Roermondse kruisherenklooster,
overduk uit Publications... Limbourg, t. 77, 1941, p. 48 en Clairlieu, XIV, 1956,
p. 90-91).
2. CEULERS Christianus olim canonicus regularis S. Crucis in Co/en, obiit Trudonopoli 15
januarii 1839, aetatis 85 (p. 44). In 1796 werd het klooster Kolen opgeheven en in 1797
moesten de kruisheren vertrekken. Pastoor Goffin, kruisheer, had te Kerniel echter geen
pastorie, mocht in het klooster blijven en huurde 2 april klooster en boerderij van de Staat,
zodat zijn confraters er weer konden gaan wonen. Op 26 mei werd het klooster verkocht.
Kruisheer van Langenacker kocht het van hun gezamenlijke bons. In September legde alleen
hij de eed van haat aan het koningschap af en mocht blijven. Meerdere kruisheren, waaronder
Ceule(e)rs werden veroordeeld tot deportatie. Kon hij ontsnappen ? Toen of later zal
hij in Sint-Truiden zijn gaan wonen, waar hij op hoge leeftijd stierf. (A.F. MARCUS,
Klooster MarienlofKolen-Kerniel, in De Tijdspiegel, XXVII, 1972, 2e aflevering, p. 11-12 ;
Clairlieu, XV-XVI, 1957-1958, p. 228): wijdingsdata vanaf tonsuur in 1779 af, zie A. De-
BLON, les Croisiers ordonnes a Liege au lie et 18e siecle, in Clairlieu, XXXIII, 1975, p. 66.
3. CORNELI Jacobus Nicolaus ordinis crucigerorum in Colen, obiit Tungris 11 martii 1829,
aetatis 84 (p. 59). Op 18 mei 1767, tweede dag van het generaal kapittel, had er te Hoei
een plechtige zitting plaats, 's morgens om 9 en 's middags om 2 uur, voorgezeten door
professor FJ. Kesseler van Hoei, waarop door Johan Ghysen, lector van Kolen, Henricus
l'Hoest van Hoei en Nicolaus Corneli van Kolen, toen 22 jaar, Thomistico-theologische stellingen
werden verdedigd, opgedragen aan generaal L. de Fisen. Corneli werd, na de supressie
van zijn klooster en weigering van de eed, tot ballingschap veroordeeld, maar kon waarschijnlijk
ontsnappen naar Nederland, de Bataafse Republiek, die hij 11 jan. 1799 weer
moest verlaten. Toen 54 jaar, zou hij nog 30 jaar leven als priester van het bisdom Luik.
(C.R. HERMANS, Annales en de bij Ceuleers aangehaalde artikels ; wijdingsdata 1766-1768,
DEBLON, I.e. p. 66y die 20-3-1829 a 87 ans als sterfdatum geeft).
4. Damman Andreas ex Roskoop ordinis SS. Crucis, capellanus in Wurfelt, obiit mense decembri
1883, annum agens 69 (p. 67). Te Boskoop 23-3-1815 geboren, werd hij novice te
Uden en legde er 23-9-1847 de professie af. Na zijn priesterwijding 23-9-1848 bleef hij te
Uden tot hij in 1856 voor Maaseik werd benoemd waar hij 2-12-1883 overleed, 68 jaar oud.
Hij was een tijd kapelaan in Maaseik, waar de dienst te Wurfelt wellicht mee samenging.
Samen met o.a. van den Heuvel ondertekende hij in 1855 het stuk waarin de ,,communitas
bonorum et personarum" werd opgesteld, zodat de generaal over goederen van en voor andere
kloosters kon beschikken, evenals over personen, tenzij voor overzese gebieden. (Anna
les, III, 668, 679 ; L. Sips, Elenchus van Uden, reeks Cruciferana, nr 24, 1966 ; De Kruishe
ren te Maaseik, Diest, 1955, p. 297 en passim).
5. DANIELS Polydorus (p. 67), geboren te Diest, 20-12-1845 trad in bij de kruisheren te
Sint-Agatha in 1864 en werd geprofest op 9-10-1865. Hij bleef er tot hij in 1869 de orde
verliet om naar het seminarie te Luik over te gaan. Priester in 1871 werd hij leraar te Hoei
(1871-1872) en Saint-Roch (1872-1876); daarna rector in Zolder en Hasselt bij de fraters
van Tilburg. Te Hoeilaart op rust in 1934, overleed hij er 5-12-1944. Hij was een oudoom
van de indertijd bekende uitgever van ,,Pro Arte" te Diest, Jos Philippen, de nog steeds
bedrijvige auteur van folkloristische werken.
6. GEUSEN Petrus Johannes ordinis S. Crucis, olim pastor in Baerlo, ibi obiit 14 man 1840,
aetatis 81 (p. 126). Geboren te Roosteren en daar gedoopt op 29-6-1759, werd hij bij de
kruisheren te Venlo geprofest, waarschijnlijk 10-2-1784. Uitgedreven in 1797, ging hij wo
nen bij de pastoor van Baarlo (gemeente Maasbree) waar hij dienst deed als deservitor en in
1800 pastoor werd. Hij richtte er de nu nog (of weer) bestaande verering van de H. Odilia
in. Voor 1800 schijnt hij nog een tijdje in Sint-Agatha gewoond te hebben. Hij vergezelde
3-1-1803 definitor Leurs naar Sint-Agatha voor de priorkeuze, waar deze gekozen werd. In
1830, 71 jaar, kreeg hij eervol ontslag als pastoor maar bleef te Baarlo wonen. Samen met

122 KRONIEK
Vermeulen en Hermans droeg hij in 1831 aan de Sint-Martinuskerk de kloostergoederen te
Venlo over. (Annales, III, p. 602 ; M. COLSON, De Kruisheren van Venlo tijdens de Franse
Revolutie, 1956, p.23-24, 93, ook in Clairlieu, XIII, 1956 ; J. SCHEERDER, De onderhande-
lingen over de terugkeer van de Kruisheren naar Venlo, in Clairlieu, XXXIV, 1976, p.
11-64).
7. HAYWEGEN Lambertus religiosus, obiit Loscastri 20 julii 1835, aetatis 84 (p. 146). Hij is
de bekende kruisheer van Hoei, die na de suppressie van het klooster de relieken van de H.
Odilia en het beroemde reliekschrijn meebracht naar Borgloon en het in 1828 schonk aan
de parochiekerk van Kerniel. (H. VAN LffiSHOUT, Rond het Reliekschrijn van Sint Odilia,
Hasselt, 1935, p. 71-72 met nota 42 ; DEBLON, I.e. p. 69).
8. HOES Bonaventura (R.P.) abbas B.M. V. de Trappe, in Achel obiit 1 junii 1880, annum
agens 70 (p. 155). Als priester ingetreden te Uden in 1841, ging hij in 1851 naar de Trap-
pisten te Achel, waar hij eerst prior en daarna abt werd. (A.R., nota in Clairlieu, XXXII,
1974, p. 111-112 en XXXV, 1977, p. 126-127).
9. )EROSMEjoannes-Franciscus ordinis Crucigerorum, obiit Hoii 11 junii 1828, aetatis 76 (p.
170). Geboren te Avennes (prov. Luik) in 1753, werd hij te Hoei geprofest in 1778 en was
er werkzaam als sacrista. Op bevel van generaal Dubois pakte hij de voornaamste kunst-
schatten van het klooster in, die de generaal in Duitsland in veiligheid zou brengen. Bij het
proces van de Staat tegen Mgr Dubois speelde hij een allesbehalve fraaie rol. Na de suppres
sie bleef hij in Hoei wonen, in dienst van de Administration Municipale als ,,jure de juge-
ment pour le canton de Huy ". Hij legde de eed van trouw af en trachtte na het concordaat
van 1802 een pensioen te krijgen. Hij ging te Braives, vlak bij zijn geboortedorp, waar-
schijnlijk bij familie wonen ; zijn broer ex-franciscaan woonde er ook. Hij zal dan ook wel
begraven zijn in de familiegrafkelder op het kerkhof van Robermont. (E. FONTAINE, Mgr
Jacques Dubois, in Clairlieu IV-V, 1946-1947 passim; IDEM, La Fin de Clairlieu, in Clair
lieu IX, 1951, p. 26-29; DEBLON, I.e. p. 70).
10. KUYPERS Adrianus ex Ordine Crudferorum, vicarius in Maaseik, obiit 27 februarii
1858, aetatis 34 (p. 183). Geboren te Veghel 13-7-1823, trad hij in 1845 in bij de kruishe
ren te Uden en deed zijn professie op 5-11-1846. Priester gewijd 19-12-1847 bleef hij te
Uden tot juli 1855, toen hij voor Maaseik werd benoemd, waar hij kapelaan werd. (L. SlPS,
Elenchus van Uden ; De Kruisheren te Maaseik, p. 297).
11. PlRONNET Deodatus Lambertus olim Prior Crucigerorum Dionanti, obiit Leodii 3 julii
1826, aetatis 88 (p. 254). Op de tweede dag van het generaal kapittel van 1764, 21 mei,
verdedigde hij onder voorzitterschap van Bertram Matthias Schmill, professor in Schriftuur
en theologie te Diisseldorf, meerdere theses, samen met L.A. Hansothe, prior van Carignan
en J.EJ. Gerschoven, gewezen rector te Peer. Hij was conventualis van Hoei. In 1775 werd
hij prior gekozen te Dinant, wat hij bleef tot in 1779 de kruisheren Dinant voor goed ver-
lieten. Na de officiele opheffing in 1796, kocht hij in 1797 de kerk en andere gebouwen te-
rug. (Annales, I, 2, p. 143 en III, p. 576 ; Monasticon Beige bij Dinant; Registre des Biens
uit het archief te Maaseik ; F. JACQUES, Les Paroisses de Dinant et de Leffe, in Annales de la
Soc. archeologique de Namur, XLV, 1949-1950, p. 67-135 DEBLON, I.e., p. 72).
12. SAUVAGE Joannes Jacobus ordinis crucigerorum, obiit in Fleron 13 julii 1830, aetatis 60
(p. 278). Geboren Luikenaar (1770) trad hij daar bij de kruisheren in en deed zijn profes
sie op 24-6-1794. Reeds voor de suppressie deed hij dienst in de parochiekerk van Saint-
Pholien en is dit waarschijnlijk blijven doen. In 1809 woonde hij bij zijn moeder, rue des
Tanneurs 36. (E. FONTAINE, Les Croisiers de Liege en face de la suppression 1796, in Clair
lieu, VII, 1949, p. 31 en passim).
13. SCHIPPERS Rodolphus canonicus regularis ordinis S. Crucis, obiit Mosacae (1894) an
num agens 72 (p. 281). Geboren te Veghel 31-10-1822 trad hij te Sint-Agatha in in 1856
en werd 27-9-1857 geprofest. Hij was dus reeds 35 jaar. In 1861 werd hij te Luik priester ge
wijd, maar was blijkbaar reeds in 1857 naar Maaseik gestuurd, waar hij leraar bleef tot
1868. Van 1868-1869 was hij leraar te Diest en is naderhand weer naar Maaseik terugge-

KRONIEK 123
gaan. Over voornaam en data is er enige verwarring. (L. SlPS, Elenchus van Sint-Agatha bij
1857 ; De Kruisheren te Maaseik, p. 232 en 297 ; J. SCHEERDER, Henricus van den Wijmelenberg...,
Tilburg 1976, p. 124, 209)
14. THOMAS Henricus Stephanus ordinis Crucigerorum Leodii, obiit 5 septembris 1829, aetatis
70 (p. 308). Geboren te Chaineux en in Luik geprofest 29-10-1781, was hij provisor
van het klooster. Werk- en woonplaats na 1796 zijn niet bekend. (E. FONTAINE, a.c. passim
en p. 31-32 waar hij Henri Sebastien heet; DEBLON, I.e. p. 74).
15. VAN DEN HEUVEL Antonius natus in Uden 12 januarii 1831, olim prior canonicorum
regularium S. Crucis et capellanus in Wurfelt, obiit Mosaci 2 septembris 1900 (p. 319). Hij
trad in bij de kruisheren te Uden waar hij 20-9-1852 geprofest werd. In 1853 werd hij leraar
te Diest; 25-1-1855 werd hij priester gewijd en was van 1855-1859 leraar te Maaseik. Na
voltooiing van zijn studies te Sint-Agatha 1859-1861 keerde hij naar Maaseik terug, waar hij
van 1865-1899 prior en directeur was. (Uitgebreid over hem De Kruisheren te Maaseik, p.
234-236 en R. JANSSEN, Vijfhonderd Jaar Kruisheren te Maaseik... een profieltekening,
Maaseik, 1982, p. 67-70; L. SlPS, Elenchus van Uden; Annales, III, p. 668, 679).
16. VAN LANGENAEKENHenricus-Joannes canonicus regularis Crucigerorum obiit in oppido
Tungrensi 16 julii 1856, aetatis 87 (p. 326). Voor van l^ngtmcker zie boven bij Ceuleers.
Of hij, veroordeeld tot deportatie, kon ontsnappen, weten we niet. Nadat hij ten
voordele van de parochie Kerniel over de kloostergoederen had beschikt, zal hij naar Tongeren
vertrokken zijn, waar hij 1-2-1823 door de gemeenteraad gekozen werd tot lid van het
armbestuur. Meer bijzonderheden bij VAN LlESHOUT, o.c, p. 88-89 en Clairlieu, XX,
1964, p. 133 ; Deblon, I.e. p. 75).
Men kan uit deze lijsten niet opmaken dat er niet meer kruisheren ten dienste stonden
van het bisdom Luik, vooral na 1845. In de eerste helft van de 20e eeuw hebben we er zelf
meerderen gekend, bv. A. Lammers die te Wurfelt jarenlang dienst deed ; H. van de Meerendonk
in Paal en J. Kolkman in Waasmont. Misschien waren ze niet officieel benoemd of
zijn na hun overlijden de gegevens niet naar het bisdom doorgestuurd.
A. Ramaekers
In den Annalen des Historischen Vereins fur den Niederrhein Heft 186, 1983, S. 207-210,
rezensierte Dr. J. Vennebusch das Buch von Dr. T. Meyknecht: Bartholomeus van
Maastricht, Monnik en Conciliarist, Assen, 1982. In Clairlieu, 1983, S. 116-117, konnten
wir ermitteln, welche Werke von Bartholomeus sich in Kreuzherrenhandschriften befinden.
Dr. Vennebusch erwahnte noch eine Handschrift, namlich, Wien Nat. Bibl. 4931. Dr. A.
van Asseldonk o.s.c. beschrieb diese Handschrift (s. Clairlieu, 1969, S. 61-64), nannte aber
den Autor Bartholomeus nicht. Auch Dr. Vennebusch gab den Titel nicht an. Wir vermuten,
dass er den Traktat: Determinacio doctorum super non danda cautione pactionaria pro
missis anniversariorum et aliis divinis celebrandis (S. Asseldonk S. 62) Bartholomeus zuschreibt.
Nach Dr. Meyknecht ist der Titel: Determinatio solemnis et valde notabilis super
missam (S. 65).
P. v. d. Bosch
Tijdens het vierde colloquium over de geschiedenis en de spiritualiteit van de kartuizers in
Belgie, 16-19 September 1982 sprak Dr. J. Deschamps over de Vita Christi van Ludolf van
Saksen in het middelnederlands. Hij ging op de middelnederlandse vertalingen uitvoerig
in, omdat W. Baier in zijn uitvoerige studie over het leven en werk van Ludolf van Saksen
hieraan weinig aandacht besteed had. Het referaat van Dr. J. Deschamps werd uitgegeven
in Historia et spiritualitas cartusiensis, Colloquii Quarti internationalis, Ada, Destelbergen,
1983, p. 157-176. Wij verwijzen naar dit werk, omdat we vroeger het werk van W. Baier
uitvoerig besproken hebben (z. Clairlieu, 1980, p. 13-38).
P. v. d. Bosch

124 KRONIEK
WESTFALEN. Over de catalogus van een tentoonstelling te Munster, een prachtig boek
van groot formaat Monastiches Westfalen. Kloster und Stifle 800-1800, Munster, 1982,
schreef P. Van Bosch reeds in Clairlieu, 41, 1983, P. 149-152. We komen er hier op terug
vanwege zijn eigen artikel, Die Kreuzherren und ihre Kloster in Westfalen, p. 177-187, ta-
melijk omvangrijk gezien de druk in kleine letter en in twee kolommen. Na een tamelijk
lange inleiding over de orde, volgt met vijf mooie illustraties een gedeelte over de 5
kloosters die de orde in Westfalen had, afgesloten met een literatuurlijst. Na het boek van
Weiss over die kloosters, verschenen in de dubbele jaargang Clairlieu, XIX-XX, 1962-1963,
moeten we hier niet zoeken naar nieuwe gegevens maar eerder naar de goede en fijn ge'il-
lustreerde bijdrage voor de kloostergeschiedenis van Westfalen. Het ontstaan van de orde
volgens de 17e eeuwse kroniek van Russelius en de eerste oorkonden van 1247-1248 stelt S.
tegen de achtergrond van de armoedebewegingen tegen de rijkdom van de Kerk. Want
naast de geestelijken en leken die bedelmonniken wilden zijn, waren er anderen die in ar-
moede, maar toch anders wilden leven, nl. in een geordend klooster- en gemeenschapsleven
met gemeenschappelijk bezit, zorgend voor arme en zieke mensen en doorreizende pel-
grims. Of de uitbreiding van de orde gebeurde vanuit het klooster van Hoei (over Seilles of
een klooster Clairlieu elders dan te Hoei wordt niet meer gesproken, in tegenstelling tot
vroeger werk) of dat bestaande groepen zich bij Hoei aansloten blijft voor S. een open
vraag. De nadruk ligt hier, en bij verdere uitbreiding speciaal in Duitsland, op de armen en
ziekenzorg, de zielzorg voor verplegende zusters, broeders of broederschappen, en later op
parochies en onderwijs.
Maar de kruisbroeders bleven, zoals in het begin, reguliere kanunniken, met bijzondere
zorg voor het heilig officie, nl. de plechtig gevierde conventsmis en het over dag en nacht
gespreide koorgebed. De structuur van de orde wordt in dit enge bestek nauwelijks aange-
roerd, evenals de ondergang door de Franse revolutie en de heropbloei na 1840, zodat bek-
noptheid 'n juiste nuancering moeilijk maakt.
De kruiscultus krijgt bij de behandeling van de spiritualiteit een grote plaats, waarbij de
passage over de hospitaalheiligen opvalt. De mening dat men de spiritualiteit alleen in het
gebed kan vinden, kunnen we moeilijk onderschrijven. Spiritualiteit spreekt uit de manier
van leven, ook buiten het gebed, waarbij de sterke nadruk op de reguliere kanunnik met
zijn gemeenschapsleven en strikte armoede moet blijven liggen.
Vanaf p. 183 over de Westfaalse kloosters weet dr. Van den Bosch enkele accenten te leggen
die specifiek zijn voor die kloosters. In tegenstelling tot andere kruisherenkloosters ver-
pachtten ze hun goederen en landerijen niet maar trachtten ze zelf te bewerken; ze vorm-
den veel grotere gemeenschappen dan elders; ze waren door een bijzondere vriendschap
verbonden met de ,,broeders des gemeenen levens", waaraan ze trouwens hun eerste
klooster in Westfalen te danken hadden ; een verbondenheid die uit meerdere aangehaalde
feiten blijkt.
Van de eens waarschijnlijk rijke kloosterbibliotheek van Osterberg werd in 1980 een
handschrift met o.a. werk van Jan van Ruusbroec en Gerard Zerbolt van Zutphen terugge-
vonden in Kalamazoo (U.S.A.). Bentlage groeide uit tot een communiteit van 52 man en
kende zijn tijden van grote geestelijke bloei en van verval. S. weet hier meermalen het werk
van Weiss aan te vullen, bv. met het gegeven dat prior Wilhelmus d'Ahlhaus niet alleen
wijbisschop was van Munster maar ook van Osnabriick. Falkenhagen zal in 1518 met zijn 89
conventuales en 650 ha land wel het grootste klooster van de orde geweest zijn, al ging het
eerst door de pest, later door het protestantisme roemloos ten onder. Hohnscheid kende
slechts een kort bestaan (1468-1527) al bleef het theoretisch tot 1631 bestaan. Ook Glindfeld
was een groot klooster met veel werkplaatsen en landerijen. De armenzorg door voed-
selbedelingen nam er een grote plaats in terwijl het dekanaat Medebach en 9 parochies ge-
tuigden van de zielzorg van het klooster. De nog bestaande en beoefende openluchtkruis-
weg met de Kahlenberg herinnert aan een voor de streek vruchtbaar kloosterleven en krui
scultus. Behalve bij Osterberg wordt telkens van zieken- en armenhuizen gesproken. Bij de

KRONIEK 125
literatuurlijst missen we A. VAN De PASCH, Het Kruisherenklooster te Glindfeld, in Clair
lieu, X, 1952, p. 41-53.
Dit artikel moge voor velen een aansporing zijn tot het lezen of herlezen van het rijke
werk van Dr. H. U. WEISS, Die Kreuzherren in Westfalen.
Gegevens over de kruisheren in andere artikels en in de Catalogus zelf werden voldoende
besproken in Clairlieu, 41, 1983, 150-152.
A. RAMAEKERS
In Clairlieu, 1983. p. 146-149 hebben wij, naar aanleiding van een artikel van mevrouw P.
Bange over de vijftiende eeuwse Speculum-literatuur, geprobeerd een lijst van tractaten, die
aanvangen met het woord Speculum en die zich in kruisherenhandschriften bevinden, samen
te stellen. Intussen is er over de Speculum-literatuur weer een en ander verschenen. Mevrouw
Bange zelf besprak in Ons Geestelijk Erf, dl. 56, afl. 2, p. 144-174 een gedrukte uitgave uit
het jaar 1482 van : De spieghel ofte reghel der kersten ghelove often der kersten eewe : een
leefregel voor een vijftiende eeuwse Christen. Dit tractaat hadden de Kruisheren van Marienfrede
in hun bibliotheek (z. Clairlieu, 1983, p. 148, nr. 45). Een anonyme Franciscaan heeft
volgens Mevrouw Bange dit werk rond 1460 samengesteld en is representatief voor de ,, Spe
cula" van de vijftiende eeuw. In Ons Geestelijk Erf, 1983, dl. 57, afl. 2, p. 134-179 besprak
Mevrouw Bange een aantal andere Specula : De specula omnis status humanae vitae van Jaco
bus van Gruitrode : Vijftiende eeuwse standesspiegels (z. Clairlieu, 1983, p. 147, nrs 8-13).
De werken van de Kartuizer Jacobus van Gruitrode, die met een onderbreking van enkele ja-
ren, prior van de Kartuis in Luik was (1440-1475), komen weer in de belangstelling te staan.
Op het internationale Colloquium over de geschiedenis en de spiritualiteit van de Kartuizers
in Belgie sprak Koen Seynaeve over hem (z. Koen SEYNAEVE: Jacobus van Gruitrode, in
Historia et spiritualitas Cartusiensis, Acta Sept. 1982, p. 313-336). Deze spreker verschaft
ons eerst de gegevens uit het leven van Jacobus, die tot nu bekend zijn, en daarna het een en
ander over de uitstraling van de Luikse Kartuis (Mont Cornillon) onder de leiding van Jaco
bus van Gruitrode. Jacobus stond in verbinding met kardinaal Nicolaus Cusanus en zijn me-
debroeder Dionysius van Rijckel of van Leeuwen van de Kartuis van Roermond (z. Maryan
ZADNIKAR : Die Kartauser, Koln, 1983, S. 338-339) . Daar Jacobus van Gruitrode geen enkel
van zijn werken ondertekend heeft, zal het volgens Seynaeve nodig zijn eerst te onder-
zoeken, of alle werken, die aan Jacobus van Gruitrode toegeschreven zijn, werkelijk van zijn
hand zijn. Dat onderzoek zal nog veel tijd vergen, maar Seynaeve kan toch enkele resultaten
bekend maken. Wat die uitstraling van de Luikse Kartuis betreft, meer dan in andere Kruis-
herenkloosters schreven de Kruisheren van Luik boeken en tractaten van de Kartuizers af (z.
P. van den BOSCH: De bibliotheken van de Kruisherenkloosters in de Nederlanden voor
1550, in Studien over het boekenbezit en boekengebruik in de Nederlanden voor 1600,
Brussel, 1974, p. 615-616). Behalve de bovengenoemde Specula zijn er nog wel andere wer
ken van Jacobus van Gruitrode in de Kruisherenhandschriften te vinden, o.a. Colloquium Je-
su et peccatoris (Diisseldorf, Universiteitsbibliotheek B 12, Fol. 307); en misschien : Hortus
aurearum rosarum (in Luik. Bibl. publ. A. Minon Sekt. Hist. 6L34).
P. v. d. Bosch
Vier broers Kruisheren Marres van Maastricht in de 18e eeuw. L. Heere geeft in zijn na-
menlijst in De Kruisheren te Maaseik, Maaseik, 1955, p. 72 een zekere Mares over wie ei-
genlijk alleen het volgende te lezen staat: ,, dootkis voor minneer Mares salighr cruisheer''
en door de maker Arnold Moers in rekening gebracht (Archief Kruisheren Maaseik I, F,
15). Deblon heeft hier een mogelijk verband gezien met fr. Mathias Marres uit het klooster
van Wickrath die te Luik de kleinere wijdingen ontving op 24.3.1730, waarbij hij dan no-
teert dat er in Maaseik een Mares overleed in 1741 {Clairlieu, XXXIII, 1975, p. 71).
Tenslotte vermeldt H. VAN HASSELT, De Kruisheren te Maastricht, (overdruk uit Publica-

126 KRONIEK
tions, XXXIX, 1903) p. 49 en 54 Willem Marres, prior van Maastricht van 1721 -
f 17.3.1722 ; Willem trad in bij de Kruisheren van Maastricht in 1690, deed zijn eerste H.
Mis in december 1693 en was er procurator van 1711-1721. En naast Willem heeft Van Hasselt
ook nog Paulus Marres die zijn eerste mis deed in juli 1712 en te Maastricht overleed in
1741 (p. 60). Mevrouw Els Hendrickx-Hermans deelde ons over Marres, die in de Maaskant
nog veel aanwezig is mee, dat Dr. Med. E.C.W.L. Marres in Helmond een familiestamboom
bezat, waarin meerdere kruisheren. Hij bezorgde ons inderdaad alle door hem gekende
kruisheren uit zijn familie, waarvoor onze oprechte dank.
Palmachius Marres
ged. 5.10.1629
f 6.8.1707
x (1) Margaretha Booms, 30.11.1657
(2) Maria Geelen, 18. 4.1667
(1) - Anna Cath. Marres
ged. 5.7.1660
f 24.5.1724
(2) - Quilelmus Marres osc
ged. 30.3.1668
f 10.3.1722
- Matthias Marres
ged. 29.3.1670
f 12.8.1732
x 17.8.1691
Marg. Lenarts
ged. 10.1.1667
f 15.11.1728
- Elisabeth Marres
ged. 2.9.1672
x 1691
Joh. van Leeuwen
ged. 8.1.1672
f 20.8.1734
Matthias Paulus Marres
x Maria Smeets
- Paulus Marres osc
ged. 8.10.1692
f P.3.1741
- Maria Sophia Marres
ged. 13.3.1694
f 18.5.1753
- Maria Elisabeth Marres
ged. 16.3.1696
f 29.5.1765
x 5.11.1724
Rogier a Busco
ged. 27.9.1702
f voor 1734
- Margaritha Marres
ged. 2.3.1699
f 18.9.1751
- Joannes Franciscus Marres
ged. 30.1.1702
f 28.9.1754
x 5.7.1734
Isabella Cluts
ged. 31.12.1692
f 12.10.1780
- Maria Anna Marres
ged. 12.4.1704
f 30.6.1739
- Quilelmus Marres osc
ged. 2.6.1707
f na 1764
- Matthias Marres osc
ged. 21.10.1708
f na 1764
- Leonardus Marres osc
ged. 3.12.1710
f na 1764
Servatius Marres
x Maria Hubrichts

KRONIEK 127
Willem of Quilelmus Marres werd in de St.-Jacob te Maastricht gedoopt op 30 maart
1668 als zoon van Palmachius (Pau) Marres, notaris practisijn en procureur te Maastricht,
schepen van de bank van Tweebergen, meyer van de laethof St. Peter te Montenaken in het
graafschap van den Vroenhof, en van Maria Gehlen. Willem was bij de kruisheren van
Maastricht procurator van 1711-1721 en prior van 1721-1722 en werd aldaar begraven op
10.3.1722 (de data van overlijden zijn bij Dr. Marres en Van Hasselt verschillend).
Dan volgen er in de lijst van Dr. Marres 4 gebroeders kruisheren, alien neven van de hier-
boven vermelde Willem Marres. Het zijn de zoons van Willem's broer Matthias Marres,
schout van Genk en Suetendael, en van Margarita Lenarts.
Paulus Marres, gedoopt in St. Jacob op 8 October 1692, kruisheer te Maastricht, aldaar
gestorven en begraven eind maart 1741.
Quilelmus, gedoopt op 2 juni 1707 in de St. Jacob, kruisheer geworden te Hohenbusch
en gestorven na 1764.
Matthias Marres gedoopt op 21.10.1708 in de St. Jacob ; deze werd procurator te Wic-
krath van 1741-1747 (Archief Kruisheren Maaseik, IV, 3 (5r) los vel papier waarop : 5 mar-
tij 1740 dedi Cfri Marres ex Wijckraet 53fl.).
Leonardus, gedoopt in de St. Jacob op 3 december 1710, kruisheer in Schwarzenbroich en
eveneens gestorven na 1764.
Dat Matthias, Quilelmus en Leonardus gestorven zijn na 1764 wordt geconcludeerd uit
het testament van hun zus Elizabeth Busco-Marres, die hun alle drie in haar testament van
8 maart 1764 een rente schonk.
Wat nu de Marres betreft voor wie A. Moers de doodskist maakte is het duidelijk dat de
suggestie van Deblon onjuist is. Matthias leefde nog in 1764. Ligt het wellicht niet voor de
hand eerder aan Paulus Marres te denken, die volgens de gegevens van ons archief en van
Dr. Marres in maart 1741 overleed ? Dr. Marres spreekt van einde maart als sterfdatum, de
rekening van Moers van de doodskist noteert als leveringsdatum 7.3.1741.
Tenslotte is het interessant te zien hoe vier broers kruisheer worden en ieder een ander
klooster kiest.
De overige leden van de familie Marres leefden erg verbonden met de kruisheren van
Maastricht. Velen van hen werd en aldaar begraven : Palmachius, wiens mooie grafsteen later
verplaatst werd naar de St.-Janskerk en daar nu ligt bij de opgang naar de preekstoel; diens
tweede vrouw Maria Geelen ; Anna Catharina Marres, dochter uit het eerste huwelijk van
Palmachius en Margaretha Booms ; Matthias Marres, de vader van de vier broers kruisheren
en zijn vier dochters Maria-Sophia Marres, Maria Elizabeth Busco-Marres, Margaritha Mar
res, begijn te Tongeren en Maria-Anna Marres.
K. Cools
ASPEREN. In het jaar 1983 bestond de stad Asperen (Nederland, prov. Zuid-Holland)
1000 jaar. In een lijst van bezittingen en inkomsten van de abdij Werden uit het jaar 983
staat vermeld, dat de abdij bezittingen in Asperen had. Die lijst is voor 1000 jaar opge-
maakt. Asperen bestond echter al langer. Volgens een register van bezittingen uit het jaar
893 had het klooster te Prum een stuk grond in Asperen. Maar men wilde in Asperen graag
eens feest vieren. Dat heeft men dan ook groots gedaan. Bij gelegenheid van dit feest heeft
de vereniging ,,Oud-Asperen" een boek uitgegeven : Asperen een blik in het verleden. De
auteurs zijn : G. Kouwenhoven, J. van Leerdam en L. Gerdessen, die ook voor de illustraties
zorgde.
De stad Asperen is nooit groot van omvang geweest en is het op de dag van vandaag nog
niet. Asperen werd ook wel de ,,ommuurde boomgaard" genoemd, omdat de oppervlakte
van boomgaarden en akkers binnen de wallen van de stad naar verhouding groot was. Men
staat er versteld van, dat de auteurs over dit kleine stadje nog zo'n dik boek konden uitge-

128 KRONIEK
ven. In Asperen was vroeger een Kruisherenklooster van 1314 tot 1578. De auteurs zijn de
Kruisheren niet vergeten en schrijven dan ook over dit klooster, al is het weinig. Drie belan-
grijke gebeurtenissen uit het leven van de Kruisheren van Asperen worden vermeld : 1. de
stichting (p. 17), 2. de stichting van St. Agatha vanuit Asperen (p. 18), 3. het aandeel van
de Kruisheren van Asperen aan de hervorming van de orde na 1410. Op pag. 17 wordt het
smeedijzerenkruis van Asperen, dat reeds lang in Sint Agatha bewaard wordt, afgebeeld. In
hoofdstuk 5 (p. 35-42): De Hervorming leest men op welke manier de hervorming in
Asperen werd ingevoerd en dat zelfs een Kruisheer ,,broeder Jan" daaraan meewerkte.
De Kruisheren verbleven 265 jaren in Asperen. Eigenlijk had men de geschiedenis van dit
klooster in een apart hoofdstuk kunnen behandelen. Nu komen de Kruisheren van Asperen
er maar slecht van af. Het is jammer, dat de auteurs de artikelenreeks van L. Heere o.s.c.
niet gekend hebben (z. Kruistriomf jg. 36, 1956, p. 3-7, 37-41.69-73). De laatste drie
hoofdstukken zijn geschreven door L. Gerdessen. In een ervan De ontwikkeling van Aspe
ren, vertelt deze auteur iets over het terrein, waarop het Kruisherenklooster zich vroeger bevond.
Dit terrein was 78.5 meter breed, aan de Minstraat, en 94 meter lang aan de
Nieuwstraat of Broeksteeg. Over het aloude gasthuis, dat nabij het Kruisherenklooster
stond, vermeldt de auteur, dat dit gasthuis bestond uit een aantal huisjes, die door arme ingezetenen
gratis bewoond werden. Die moeten, volgens de auteur, er reeds in de tijd van
de Kruisheren gestaan hebben en bestuurlijk hadden die Kruisheren er ook iets mee te maken.
Bij het Kruisherenklooster van Emmerich, dat de Kruisheren van Asperen hebben helpen
stichten, stonden ook van die huisjes (z. Clairlieu, 1981, p. 105-106). Zoals in heel het
boek worden ook hier geen bronnen voor al die beweringen aangegeven. Waarschijnlijk zijn
we toch weer een stap verder.
P. v. d. Bosch
BENTLAGE. Nach dem Kauf des Klostergebaudes Bentlage durch die Stadtgemeinde
Rheine hat sich hier ein Verein der Forderer fur das Kloster Bentlage gebildet. Am 13 Juni
1983 hat man angefangen, das schones Gebaiide zu renovieren. Die Leute, die mitheLfen,
verteilen an die vielen Besucher sogar ein Werbeblatt. Der Text wurde aus Breuing : Unterwegs
im Kreis Steinfurt entnommen. Breuing erzahlt die Geschichte von Bentlage ganz
kurz, die Baugeschichte des Klosters und der Kirche sehr ausfuhrlich; anschliessend folgt
eine Iiste von noch aufbewahrten Kunstgegenstanden, die aus Bentlage stammen. Bei den
Renovierungsarbeiten hat der Maurer Gerhard Kalter an der Tiirschwelle zur alten Remise
die Halfte einer Altarplatte entdeckt. Zweifellos stammt diese Altarplatte aus der in 1484
geweihten und in 1828 abgerissenen Gertrudenkirche der Bentlager Kreuzherren. Ihre Mas
se und ihre Beschaffenheit lassen ziemlich sicher darauf schliessen, dass sie friiher zur Mensa
des Hauptaltares gehorte. Dafiir sprechen insbesondere die in den Stein gehauenen ,,Weihekreuze".
Der aufgefundene Plattenrest ist zwei Meter breit und 1.37 Meter tief. Es kan
angenommen werden, dass die Altarplatte 4 Meter Breite und 1.37 Meter Tiefe hatte (s.
Munsterland Volkszeitung - Rheiner Volksblatt, Nr. 245, 1983, 21 Okt. 1983).
P. v. d. Bosch
Der westfalische Kirchenhistoriker Dr. Alois Schroer brachte im Jahre 1983 den zweiten
Band seiner Reformationsgeschichte heraus: Die Reformation in Westfalen. Die evangelische
Bewegung in den geistlichen Landesherrschaften und den Bischofsstadten Westfalens
bis zum Augsburger Religionsfrieden (1555), Miinster, 778 S.. Enthalt der erste Band die
Reformationsgeschichte der weltlichen Territorien (s. Clairlieu, 1981, S. 108), so beschreibt
der Verfasser jetzt die der geistlichen Territorien. u.a. im ersten Teil der Hochstifte Minden,
Paderborn, Munster, Osnabriick, des Herzogstums Westfalen, der Furstabteien Corvey,
Werden und Essen, und im zweiten Teil der Bischofsstadte. Das Kreuzherrenkloster Glind-

KRONIEK 129
feld lag im Herzogtum Westfalen und das Kloster Bentlage im Hochstift Munster. Die beide
Kloster blieben ihrem Glauben treu und konnten fortbestehen, weil sie unter vollig anderen
Bedingungen in die Reformationszeit hineingingen und durchweg die Gunst ihrer
geistlichen Obrigkeit genossen.
Ober die beide Kloster findet man sehr wenig im Buch von Prof. Dr. Schroer. Auf Seite
190 wird erzahlt, dass Wilhelm von Ketteler, der im Jahre 1553 zum Bischof von Munster
erwahlt wurde, und sich weigerte, sich weihen zu lassen, weil er noch nicht den mit der Bischofsweihe
verbundenen Obodienzeid gegenuber dem Papst — seit Papst Gregor DC.
(1227-1241) gemeinrechtlich von alien Bischofen verlangt - ablegen wollte, sich Mitte Marz
1557 im Kreuzherrenkloster Bentlage aufhielt. Auf Seite 681, Anm. 86 : Das Kloster Bent
lage trug 100 Goldgulden fur die Kosten der Belagerung der Stadt Munster in den Jahren
1534-35 bei.
P. v. d. Bosch
BEYENBURG. Bei Gelegenheit des sechshundertjahrigen Jubilaums der Schutzenbruderschaft
St. Annae et Katharinae in Beyenburg wurden von dieser Bruderschaft ein Heft herausgegeben.
Der Prases, pater G. Vos o.s.c, der Oberburgermeister und der Oberstadtdirektor
der Stadt Wuppertal schrieben ein Grusswort. Danach folgt ein historischer Beitrag
von Michael Knierim: Burger, Monche, Burg und Bruder. 600 Jahre Schutzenbruderschaft
St. Annae et Catharinae zum Steinhaus in Beyenburg (S. 5-10).
Der Verfasser nennt nicht nur in dem Titel seines Aufsatzes die Kreuzherren Monche,
sondern er tut das auch andauernd in seinem Aufsatz. Er weiss nicht, dass die Kreuzbriider
oder Kreuzherren Regularkanoniker waren und sind. Ausserdem, wer heutzutage von einem
Kreuzherrenkloster eine Geschichte verfassen will, soil sich nicht auf die Dissertation und
Aufsatze von Dr. R. R. Haass beschranken. Deshalb ist sein Aufsatz ein Fehlversuch.
Der Verfasser berichtet hauptsachlich uber einige Perioden der Geschichte von Beyen
burg : die Griindung, die Burg Beyenburg und die Reformationszeit. Ober die Griindung
des Klosters verbreitet er sich ausfuhrlich, besonders uber den Hof Steinhaus, wo die Kreuz
herren sich im Anfang niedergelassen haben. Der Hof Steinhaus soil ein Herrenhof mit einer
Eigenkirche und einer Reihe von Abhangigen Hofgiitern gewesen sein. Der Verfasser
muss sich wieder auf allerlei Vermutungen beschranken. Hatte er unseren Aufsatz : Die
Entstebung des Klosterdorfes Beyenburg (in C/air/ieu, 1978, S. 150-155) studiert, dann
hatte er mehrere Probleme losen konnen. Ober die Burg Beyenburg kann er uns nur Nebensachliches
schreiben. Es ware besser gewesen, wenn er uns erklart hatte, was das Amt
Beyenburg bedeutete und was fur Aufgaben der Amtmann hatte. Aus der Reformationszeit
nennt er drei Kreuzherren, die ,,neuen Gebrauch und Kirchendienst angefangen hatten".
Ambrosius Piittman und Gerwin von Schwerte, die beide Pastor von Beyenburg (d.h. von
der Kirche bei Steinhaus) waren, und Gottschalk Miihlinghaus, der erst in Beyenburg die
Jugend unterrichtete, spater nach Lemgo (ibersiedelte, wo er sich bald darauf verheiratete,
Graflich Iippischer Rechenmeister und Notar wurde und ein Rechenbuch herausgab : Arithmetica
oder Recbenbucb auf die Linien und Ziffern. Der Verfasser gibt keine Quellen an.
P. v. d. Bosch
DUESSELDORF. Der ,,Freundenkreis Diisseldorfer Buch" gab am 1. Dezember 1983
die dritte erweiterte und veranderte Auflage des ersten Bandes des Buches von Theo Liicker
heraus: Steine sprechen. Historischer Wegweiser durch die Diisseldorfer Altstadt, 192 S.
Der Autor versuchte, Begebenheiten aus der Vergangenheit festzuhalten und die Geschich
te von verschwundenen oder renovierten Statten und Gebauden zu erzahlen. Er flocht in
seine Geschichten eine Anzahl Anekdoten ein, wodurch sein Buch besser lesbar wurde. Die
Seiten 50 und 51 berichten uber die Kreuzherrenkirche in Dusseldorf. Das Buch von R.

130 KRONIEK
Haass nannte er die bis heute massgebende Arbeit iiber den Orden der Kreuzherren. In die-
sem Buch kann er nicht gelesen haben, dass die Kreuzherren aus Belgien nach Dusseldorf
gerufen wurden. Ueber die Kirche hat er nichts Neues aufgezeichnet. Nach der Aufhebung
des Klosters machte man daraus erst ein Tabaklager, danach einen Pferdestall, spater ein
preussisches Montierungsdepot. Jetzt ist die Kirche ein Museum. Das Kloster verschwand im
Jahre 1888 restlos vom Erdboden.
P. v. d. Bosch
HOEI. In Journal des Anciens Sainte-Croix Hannut, Hannut, nr. 32, 16 biz. verscheen
onder het motto ,,Retour aux sources" de homilie die prior Joseph Boly op 12-11-1982, bij
het 25 jarig bestaan van de belgische provincie van de kruisheren, te Hoei in de collegiale
kerk hield : En avant! Pour un 25me anniversaire, p. 5-7. Hierna volgt aan de hand van A.
DURAND en M. GOYENS een lijst van de voornaamste data uit de kruisherengeschiedenis
van 1211-1982, Les Grandes Heures de I'Ordre des Croisiers op p. 8-9, en van M. GOYENS,
Les Grandes Heures de Sainte-Croix Hannut; tenslotte een kort overzicht van de orde in de
hedendaagse wereld p. 10 en 15. Het geheel is geillustreerd met 15 fotos en tekeningen.
Een blijvende herinnering aan een mooie viering van de belgische provincie te Hoei.
A. Ramaekers
HOHENBUSCH. Im Jahre 1980 gab die Stadt Erkelenz ein wunderschones Bilderbuch
heraus: Erkelenz (Rheinland-Verlag, 105 S.). Der Text wurde von Friedel Krings verfasst
und die Photos wurden von Klaus Barisch aufgenommen. Wie Doveren war auch Erkelenz
eine romische Siedlung. Reinhald II. von Geldern verlieh im Jahre 1326 Erkelenz Stadtrech-
te. Die Stadt Erkelenz lag tatsachlich im Schnittpunkt der Fernhandelstrassen Koln-
Antwerpen und Aachen-Duisburg-Dusseldorf. Auf Seite 69 ist ein Photo einer spatgoti-
schen Madonna, die nun in der Kirche von Golkrath, westlich von Erkelenz, aufbewahrt
wird, widergegeben. Die Madonna ist ein 83 cm grosse Eichenholz-plastik der Zeit kurz
nach 1500 und steht dem ,,Meister von Elsloo" an der Maas nahe. Dieser Bildhauer war
von 1515-1535 tatig und zahlt zur beruhmten niederrheinischen Bildschnitzerschule (s.
Prof. Dr. J. TMMERS, De Kunst van het Maasland, II, S, 164 u.f.). Das Kunstwerk durfte
aus dem Kreuzherrenkloster Hohenbusch stammen. In derselben Kirche wird noch eine Ka-
sel aus Hohenbusch aufbewahrt. Die Kasel ist aus roten Sammt mit Granatapfelmuster an-
gefertigt. Auf dem Kreuz sind Abbildungen der hh. Helena, Gereon, Maria, Johannes des
Taufers und Maria Magdalena gestickt; auf dem Vorderstab Abbildungen des hi. Quiriacus
und des hi. Andreas. Unten am Kreuz war friiher noch das Wappen des Kreuzherren-
klosters Hohenbusch zu sehen (s. E. Meves, Das Wappen des alten Kreuzherrenklosters
Hohenbusch, in Heimatkalender des Erkelenzer Lande, 1952, S. 49-50.).
P. v. d. Bosch
HOHENBUSCH. Die Zeitung Erkelenz, Stadt und Land vom 14. Juli 1983 enthalt die
Nachricht, dass die Stadt Erkelenz das ehemalige Kreuzherrenkloster Hohenbusch mitsamt
dem dazugehorigen Gutshof und den Landereien im Gesamtumfang von 270 Morgen gekauft
hat. Uber die Verwendung des Klosters bestanden noch keine konkreten Vorstellun-
gen. Es stand fest, dass die Unterhaltung und Pflege des Klostergebaudes zu Lasten der
Stadt gingen. Dadurch scheint das Gebaude fur die Zukunft gesichert. Was die Stadt mit
dem neu erworbenen Kulturbesitz machen soil, weiss man nicht. Die Stadt hat schon ange-
fangen, die Gebaude von aussen zu renovieren und hat einen Teil des Stadtarchivs in dem
Gebaude untergebracht.
P. v. d. Bosch

KRONIEK 131
HOHENBUSCH. ,Jedenfalls ist es unsere Pflicht, das Andenken an die ehrwiirdigen hoch-
gelehrten und wohltatigen Patres nicht untergehen zu lassen, sondern es auch innerhalb unserer
Pfarrgeschichte der Nachwelt weitergeben." So iesen wir auf Seite 159 des Buches:
1100 Jahre Doveren St. Dionysius. 880 Jahre der ersten urkundlichen Erw'dhnung unserer
Pfarre, Doveren, 1978, 173 S. Der Verfasser dieser Geschichte der Pfarre Doveren ist Heinrich
Schroiff, seit dem Jahre 1964 Pfarrer in Doveren. Aus zwei Griinden hielt er es fur richtig, in
der Pfarrgeschichte von Doveren auch die Geschichte des ehemaligen Kreuzherrenklosters
Hohenbusch zu erzahlen. ,,Denn die Geschichte von Hohenbusch, angefangen von der Kapelle
auf dem alten Konigshof aus der Zeit Karls des Grossen bis zur Blute und der Vernichtung
des vornehmsten Kreuzherrenklosters der Rheinlande, bildet ein goldenes Ruhmesblatt
in der Vergangenheit Doverens''. Der Schreiber der Pfarrgeschichte hat es um so lieber ge-
tan, weil seine erste historisch kritische Untersuchung die Niederlassung der Kreuzherren in
Aachen war (Die Kreuzherren in Aachen, eine historische Untersuchung, Aachen, 1939).
Leider handeln nur sieben Seiten dieses Buches von Kloster Hohenbusch. Und das Buch
enthalt wohl eine lesbare Geschichte der Pfarrei, eine kritisch-historische Untersuchung ist
es nicht. Leider fehlen dafur die so notigen Anmerkungen, in welchen man auf die
Fundstatten der Urkunden und Akten hinweist. Bestimmt kann er seine Behauptungen begriinden.
Aber man weiss gar nicht, welche Urkunden und Akten er studiert hat und, wo
sie sind. Man kann also seine Behauptungen nicht uberpriifen, man kann auch nicht auf
seine Arbeit weiterbauen. Auch ist seine Geschichte nicht chronologisch. Er gerat vom Hundertsten
ins Tausendste und kommt manchmal vom Thema ab.
Der Verfasser schreibt: das Dorf Doveren ist sehr alt. Die Kelten wohnten schon da. In
der romischen Zeit war Doveren ein Rastplatz fur romische Soldaten und Handler. Hier ka-
men mehrere Heerwege zusammen : ein Weg von Venlo via Briiggen, Arsbeck, Golkrath
nach Doveren, ein Weg von Birgelen via Ratheim, Millich nach Doveren und ein Weg von
Jiilich via Tetz, Korrenrig nach Doveren. Das Dorf war also ein Knotenpunkt von Wegen.
Doveren ist, so schneidet der Verfasser auf, viel alter und ausgedehnter als die naheliegende
Stadt Erkelenz. Doveren war lange vor Erkelenz ein Pfarrort mit einer Mutterkirche, die aus
der Zeit der ersten Christianisierung stammte. In Hinsicht auf das Kreuzherrenkloster Ho
henbusch tut es dem Pfarrer sehr leid, dass man heutzutage immer schreibt, dass Hohen
busch in der Nahe der Stadt Erkelenz liegt. Hohenbusch, so behauptet der Pfarrer ist weder
mit der Stadt noch mit der Pfarre Erkelenz in Verbindung gewesen. Das Kloster gehorte zu
Doveren. Es gab damals mehr Verbindungen mit dem Dorf Doveren.
Wir werden diese noch erwahnen. Die Urkunden und Akten im Staatsarchiv in Diisseldorf
lehren uns, dass Hohenbusch genau so viele oder sogar mehrere Verbindungen hatte
mit anderen Dorfern, z.B. Lovenich, Baal, Granterath, Klein Gladbach, Matzerath, Was-
senberg und Houverath. Als im Jahre 1580 ein furchtbarer Brand die Stadt Erkelenz ver-
zehrte, erklarten die Kreuzherren von Hohenbusch sich sofort bereit, die erste Not zu lindern.
Bestimmt gab es vorher und nachher Verbindungen.
Pfarrer Schroiff teilt uns nicht mit, ob Doveren auch im Mittelalter ein Knotenpunkt von
Strassen war. Die Stadt Erkelenz war durch ihren Handel tatsachlich ein Knotenpunkt.
Es ist sicher, dass das Kreuzherrenkloster in einem Gebiet gegriindet wurde, in welchem
Strassen zusammenkamen. Man kann heutzutage noch wahrnehmen, dass viele Strassen
nach Hohenbusch fuhren. Pfarrer Schroiff schreibt, dass die Leute in den Dorfern um Ho
henbusch herum noch immer reden von ,,den guten Herren von Hohenbusch". Viele Leu
te, nicht nur Arme und Pilger, sondern auch Adlige, Burger und Bauern sind die Strassen
nach Hohenbusch eingeschlagen und hofften auf Hilfe. Die Kreuzherren von Hohenbusch
waren immer dazu bereit, wenn es ihnen moglich war. Als im Jahre 1302 die Eheleute Goswin
und Bertha Hugenraedt die Initiative ergriffen, in Doveren ein Kreuzherrenkloster zu
griinden, hatten sie irgendwo — vielleicht in der Stadt Iimburg, dem Mittelpunkt des Her-
zogtums Limburg, wozu Doveren gehorte — die Kreuzherren kennengelernt und waren da-
von (iberzeugt, dass die Kreuzherren zwischen Doveren und Erkelenz, wo viele Wege zu-

132 KRONIEK
sammenkamen, ihre Arbeit segensvoll leisten konnten, namlich Gebet und Hilfe fur die be-
durftigen Menschen. Das Aachener Marienstift war geneigt, diese Initiative zu unterstiitzen,
gab seinen Hof und seine Giiter dem neuen Kreuzherrenkloster in Erbpacht und schenkte
ihm die alte Kapelle zu Hohenbusch.
Hierzu passt sehr gut die Behauptung des Pfarrers Schroiff, dass die Kreuzherren von Ho
henbusch besonders dem kleinen Mann geholfen haben. Kleine Leute konnten immer von
den Kreuzherren von Hohenbusch ein Grundstiick von zwei bis sechs Morgen pachten. Sie
waren also imstande, fur sich selbst eigene Lebensmittel zu erzeugen und sich auf die Land-
wirtschaft zu veriegen. Auf Seite 155 schreibt der Pfarrer : ,,So ist Tatsache und Moglichkeit
geworden, dass die Ortschaften Houverath, Matzerath, Hetzerath und Granterath sich aus
wenigen Familien zu Dorfern entwickelten. Die anderen Giiter in unserere Gegend waren
trotz ihres betrachtlichen Umfanges stets nur an einen einzigen Herrn iiberlassen oder ver-
pachtet, der allein den Gewinn einzog, wahrend die Anwohner Knechte oder Landarbeiter
waren und bleiben mussten. Fiir diese gab es kein Hoherstreben auf sozialem Gebiet. Dieser
Unterschied macht es uns verstandlich, dass die Herren von Hohenbusch in der ganzen
Gegend aussergewonlich beliebt und geehrt waren''. Die gleiche Entwicklung nehmen wir
in der Umgebung des ehemaligen Klosters Falkenhagen wahr.
Aber wann die Kreuzherren angefangen hatten, das zu tun, mochten wir noch gern iiberpriifen.
Die Kreuzherren von Hohenbusch uberschuttet der Pfarrer von Doveren mit Lob wegen
ihres religiosen Einflusses: ,,Der religiose Einfluss der Kreuzherren war in unserer Pfarre
und der weiteren Umgebung jedenfalls sehr gross. Die Klosterzucht zu Hohenbusch bewahrte
sich besonders zur Zeit der Reformation. Als die Zahl der Weltpriester klein war,
und die Sitten locker zu werden drohten, zog die katholische Bevolkerung der hiesigen Ge
gend scharenweise nach Hohenbusch, wo damals 30 Monche (?) waren, die auch als Glaubenverteidiger
die Gegend durchwanderten, um alle zu schutzen und zu belehren, die un-
wissend und schwankend waren''.
Beachtenswert ist es, wenn der Pfarrer iiber die Prozessionen in Doveren erzahlt: ,, Am
Feste Kreuzauffindung wird die erste hi. Messe (in Doveren) um funf Uhr gefeiert, die
zweite als Lesemesse um sieben Uhr. Anschliessend wird in Prozession nach Hohenbusch gezogen.
Dort wird zuerst gepredigt. Nach dem Hochamt gehen die Teilnehmer ohne Prozessionsordnung
nach Hause". ,,Dienstag in der Bittwoche ist die hi. Messe um ein halb acht
Uhr und Prozession nach Hohenbusch". (S. 91). ,,Die Gottestracht wird am Dreifaltigkeitssontag
gefeiert''. Nach dem Hochamt in der Pfarrkirche um sieben Uhr zieht die Pro
zession erst zum Weyerhof, dann bis Kuhlerhof und dann nach Hohenbusch. An die Pforte
des Klosters erwarten der Prior und die anderen Patres die Prozession." ,,Der Prior tragt
das Hochwiirdigste zur Klosterkirche. Hier beginnt sofort das Hochamt. Nach demselben
nimmt wieder der Prior die Monstranz und tragt sie bis zum steinernen Kreuz, wo er sie an
einen von den beiden Paters iibergibt, die von Hohenbusch mit uns ziehen. Dieser Pater
tragt das Hochwurdigste bis zum Steinkreuz im Granterather Feld. Hier wird der Segen er-
teilt. Jetzt nimmt der zweite Pater das Hochwurdigste und tragt es bis Hetzerath" (S. 92)
,, Am Feste des hi. Laurentius beginnt die erste Messe um funf Uhr, um sechs Uhr ist die
zweite Messe ohne Predigt und Gesang. Danach wird in Prozession zum Kloster Hohen
busch gezogen. Dort wird Hochamt und Predigt gehalten ; worauf der Pfarrer mit der Pro
zession zur Pfarrkirche zuriickkehrt" (S. 92).
Dass nicht nur aus Doveren eine Prozession nach Hohenbusch zog, lesen wir in einer
Chronik von Lovenich, sudlich von Erkelenz. Am 22 Dezember 1756 zog eine Prozession
aus diesem Dorf nach Hohenbusch. Die Beteiligung was gross. Es war eine Prozession zu
Ehren einer Partikel vom Kreuz Jesu in Hohenbusch. Man konnte einen volkommenen
Ablass gewinnen. In der Klosterkirche wurde eine Predigt gehalten und danach zogen die
Menschen durch das Karree des Klosters. Auch am 3. Mai 1757 zog eine Prozession aus Lo
venich nach Hohenbusch zu Ehren der Kreuzpartikel (Erkelenzer Geschichts- und Alter-

KRONIEK 133
tumsverein, Heft 5 : Chronik von Lovenich, 1750-1776, Aufzeichnungen von Gottfried von
Berg, herausgegeben von Justizrat Dr. Wilhelm Weisweiler, Erkelenz 1923, S. 85, 89). In
Erkelenz feierte man besonders am 3. Mai das Fest der Kreuzauffindung {Chronik von 16-
venich, S. 45).
Zwischen Doveren und Hohenbusch gab es mehrere Verbindungen. Das Kloster Hohenbusch
war fur den Unterhalt eines Teiles der Kirche in Doveren verantwortlich. Viermal erwahnt
Pfarrer Schroiff dies (S. 12, 42, 154, 157). Wir wissen trotzdem nicht, wofur das
Kloster verantwortlich war. Jedenfalls fur die Seitenschiffe der Kirche. Auf Seite 12 schreibt
der Pfarrer: ,, auch waren die Kreuzherren von Hohenbusch verantwortlich fur den Turm ",
aber auf S. 154 : ,,fur die Zugange zur Kirche" und auf S. 157 : ,,fur einen Teil des Zu-
ganges zur Kirchpforte ".
Der Kreuzherr Russelius stammte nicht aus dem Kreuzherrenkloster in Koln; er war
Mitglied des Kloster in Huy und wurde spater Prior des Klosters in Suxy (Belgien). Der
Kreuzherr Aegidius de Vrese war in das Kloster in Koln eingetreten und nicht in Hohen
busch. Das Kloster Hohenbusch war kein adliges Kloster und wir haben noch nirgendwo ge-
lesen, dass es Mitglied des Reichrates war.
Wenn der Verfasser dieses doch lesenswerten Buches iiber die Geschichte der Pfarrei Do
veren das Buch von R. R. Haass : Die Kreuzherren in den Rheinlanden studiert hatte, hatte
er bemerkt, dass zwei Familien, die in Doveren wohnhaft waren, bei der Griindung von
mehreren Kreuzherrenklostern mitgewirkt haben, namlich die Familie Hompesch bei der
Griindung der Kloster Wickrath und Ehrenstein, und die Familie von Spiering bei der
Griindung des Klosters Wegberg.
P. v. d. Bosch
KEULEN. De Keulse karthuizer Johan Reckschenckel, die 5 april 1611 te Keulen op 87
jarige leeftijd stierf, stond bekend om zijn strenge levenswijze en zijn voortdurende studie
van de kerkvaders. Als prior liet hij teksten uit hun werken op panelen of op de muren
schilderen. Ook liet hij een verzameling van de privileges van de Keulse karthuize sa-
menstellen, verfraaide de kerk, vernieuwde de klok van het klooster en schafte voor 't eerst
ijzeren kachels aan. Naast enkele geestelijke geschriften liet hij ook een handschriftje na dat
onlangs door Chr. De BACKER werd uitgegeven: Receptenboek van de Keulse Karthuizer
Joannes Trevirensis (einde I6e eeuw), als nr. 9 van de reeks Scripta. Mediaeval and Renais
sance Texts and Studies (UFSAL), Brussel, 1983. Johannes verzamelde uit allerlei bronnen
recepten, 77 stuks, waarvan er 20 uit meerdere mannen- en vrouwenkloosters afkomstig
zijn. Naast een ,,geestelijk recept" en een beschrijving van de eigenschappen van de lau-
rier, zijn 61 recepten van medische en 14 van technische aard. Naast enkele regels over het
Keulse Kruisherenkiooster bij de behandeling van de bronnen (p. 15), staat p. 89 een re
cept dat Johannes van de kruisheren kreeg. De inhoud wijst op het gebruik ervan in het
scriptorium, dat ook toen nog gebruikt werd (zie Bibliotheca manuscripta Fratrum Ordinis
S. Crucis, I, St.-Agatha, 1951, p. 164 w). We laten de latijnse tekst, met vrije vertaling
door dr. A. Zwart, hier volgen, al zal het in deze tijd van papierovervloed wel niet meer
worden gebruikt.
(76) Religiosi fratres Cruciferi Colonienses informationem subscriptam nobis communi-
carunt anno 1574 cum essem sacrista. Ad faciendum cretam qua fricantur loca rasa perga-
meni vel papiri, ut incaute non fluat. Radatur cum cultello de creta vera in vas aliquod
multum vel parum. Deinde accipiatur lac ovinum val caprinum, si alterum eorum possit habere,
si non ampiatur lac vaccium verum et miscatur cum albugine ovi quod sit purificatum
per spongiam, et sint duae partes de lacte, et una de albugine.postea commisceatur totum
simul, sed materia maneat adeo spissa quod vix poterit fundi in sacellos ad hoc preparatos
materia predicto modo preparata fundatur ad sacellos per cornum quemadmodum farcimina
farciuntur, et suspendantur ad aerum ut indurescat, sed non ad solem.

134 KRONIEK
De kruisbroeders van Keulen hebben ons in 1574 — ik was toen sacrista — de volgende
informatie gegeven om een soort krijt te maken, waarmee men afgekrabte kale plaatsen op
perkament of papier kan inwrijven en glad maken zonder gevaar voor vlekken.
Met een mesje schraapt men krijtstof — veel of weinig — van een goed stuk krijt in een
kom. Men mengt vervolgens schapen- en geitemelk, als die voorhanden is —, anders ge-
bruikt men zuivere koemelk, met het wit van eieren, die men eerst met een spons gereinigd
heeft. De verhouding is twee derde melk en een derde eiwit. Men roert dan alle ingredien-
ten goed dooreen, maar het moet wel een echt dikke brij zijn, die men maar niet zo ge-
woon in de gereedgemaakte zakjes kan gieten. Om de zakjes te vullen kan men gebruik
maken van een hoorn of trechter, zoals men bij het worst-maken ook het fijngemaakte vlees
bijeen perst. Tenslotte hangt men de zakjes buiten te drogen om de substantie hard te laten
worden. Stel ze echter niet bloot aan de zon.
A. Ramaekers
KEULEN. In het Historisch Archief van de stad Keulen bevindt zich in een handschrift
der Kruisheren een traktaat: Tractatus de modo perveniendi ad veram et perfectam dei et
proximi dilectionem (GB4 257, 135 r-228 v). Dr. J. Vennebusch kon de auteur van dit tractaat
niet aanwijzen (VENNEBUSCH, Die Theologischen Handschriften des Stadtarchivs Koln,
II, p. 262-263.) Kent Emery Jr. schrijft, dat het tractaat werd toegeschreven aan Dionysius
de Kartuizer, maar dat de Kartuizer Heinricus Arnoldi de Alvedia waarschijnlijk de auteur
is (Kent EMERY Jr. : Lovers of the World and Lovers of God and neighbor: Spiritual Com
monplaces and the Problem of authorship in the fifteenth Century in Historia et spirituali-
tas Cartusiensis. Acta, Belgie 1982, p. 177-219).
P. v. d. Bosch
In Kolner Domblatt. Jahrbuch des Zentral-Dombau-Vereins, 1983, Koln, 304 S. gab
Gottfried Amberg den Aufsatz heraus: Der Gottesdienst des Kolner Domstiftes im 16.
Jahrhundert (S. 197-230). Der Verfasser erwahnt u.a. die viele Prozessionen, die in der
Stadt Koln gehalten wurden. Die Pfarrkirchen und der Ordensklerus beteiligten sich auf ih-
re Weise an diesen feierlichen Umgangen. An bestimmten Punkten des Weges stellten sie
sich mit ihren Heiligtiimern auf und bauten einen Altar. Die Kreuzherren erwarteten die
Prozessionen am Perlenpfuhl, einer Strasse, die friiher und noch heute zwischen der Her-
zogstrasse und Hohestrasse zu finden ist und in der Nahe des damaligen Kreuzherren-
klosters lag.
P. v. d. Bosch
KOLEN-KERNIEL. Onder de titel Toeristische raadgevingen in Dietsche Warande en
Belfort, CXXVIII, 1983, p. 314-315 schrijft Marnix Gijsen een stukje over het klooster Ko-
len en het daar bewaarde kostbare reliekschrijn van de H. Odilia. Natuurlijk geeft hij geen
onbekende gegevens over schrijn en klooster, maar hij weet heel geestig zijn bezoek daar,
samen met zijn reeds gehuwd nichtje die door een nonnetje ,,zo sluw als het bijbelse ser
pent" de heerlijkheden van het kloosterleven krijgt voorgespiegeld, te beschrijven. De
zuster hoort dat het nichtje gehuwd is, en verzucht dat de meisjes zo jong trouwen. Maar de
aantrekkingskracht van het eenzaam gelegen klooster met de kostbare schat, ,,het oudste
schilderij dat ons land bezit" en dat ,,een meesterstuk is dat stellig dateert van voor
1292", komt in dit stukje duidelijk uit en zal menigeen die op een mooie dag van echte
schoonheid wil genieten, naar Kolen leiden. Er wordt wel gezegd dat het schrijn afkomstig
is van een kloostergemeenschap van Hoei, maar de kruisheren worden niet vermeld.
A. Ramaekers

KRONIEK 135
LUIK. JOHANNES Natali - JOHANNES NOE. Na al hetgeen Dr. A. Ramaekers in de vorige
twee jaargangen hierover geschreven heeft (Clairlieu, 40, 1982, 45-50 ; 41, 1983, 173-177),
zij het mij vergund, er nog eens op terug te komen. De vraag is : hebben we hier met een
of twee personen te doen ?
Waar ontmoeten we Johannes Natali en Johannes Noe in de handschriften ? In LUIK,
UNlVERSITEITS-BlBUOTHEEK, 258 B, fol. lr - 182r: fol. 110v : ,,Explicit manipulus curato-
mm per me Johannem natali colonie studentem Anno A nativitate domini mmo
ccccmoxliiij ° in festo sancti gereonis inceptus et in profesto beate cecilie finitus Deo g-*cias
Deo gracias''.
fol. 182r: ,,Explicit... per manusJohannis natalis xiij februarii anno 1447 ". (J.-P. DEPAIRE,
La Bibliotheque des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur, II, Liege 1970, 210-211).
In LUIK, GROOT-SEMINARIE, 6H17, fol. 153r-192r: fol. 188V: ,,Explicit libellus per pulcra
exempla inflammans ad devotam horarum persolucionem finitus anno domini m° cccc 1
quinto infra octavam sancti martini Deo gracias''.
fol. 192r: ,,Explicit exposicio oracionis dominice per manus fratris Johannis noe. orate pro
eo". (DEPAIRE, o.c, II, 238bis-239).
In L.U.B., 1 C, de glossen bij fol. 3r-128v : fol. 128V: ,,Glosam predicti libri complevit
frater Johannes noe in profesto sancti martini anno domini millesimo ccccmo 1 vj Orate pro
eo intuitu caritatis". (DEPAIRE, o.c. , II, 170).
In L.G.S., 6 N 1 : fol. 25V : ,,Explicit liber sancti bernardi Abbatis de gracia et libero arbitrio
per manus fratris Johannis natali anno domini mmo cccclviij0 mensis octobris die penultima
Deo Gracias. orate pro eo 1 pr n. ex caritate".
fol. 49V : ,,Explicit sermo cuiusdam venerabilis doctoris sacre theologie de differenciis peccatorum
quem misit Reverendissimo in Christo patri ac domino nostro Archi-episcopo Coloniensi
Scriptus per fratrem Johannem noe conventualem leodiensem ordinis Sancte Crucis
Orate pro eo. anno domini 1463 ".
fol 174V: ,,Explicit tractatus contra sectam vaudensium per reverendum magistrum Johan
nem Tinctoris sacre theologie professorem eximium, Canonicum Tornacensem compilatus
Scriptus vero per fratrem Johannem noee tornaci tune commorantem anno scilicet domini
Millesimo cccc°lxmo mensis septembris die decimanona orate legentes pro eo quia multum
indiget".
fol. 235V: ,,Explicit sermo synodalis per manum fratris Johannis noe. orate pro eo ex carita
te". (DEPAIRE, o.c, II, 251).
In L.U.B., 219 C : fol. 190r: ,,Expliciunt sermones bead bernardi doctoris melliflui completi
in profesto eiusdem anno domini millesimo quadringentesimo seagesimo tercio per
manus fratris Johannis noe" (DEPAIRE, o.c, II, 203).
In L.U.B., 33 C, fol. lr-112r: fol. 29V: ,,Explicit ... finita in vigilia Penthecostes anno
lxvj".
fol. 88V: ,,Explicit ... per manus fratris Noe..." (DEPAIRE, o.c, II, p. 171-172).
In L.G.S., 6 M 8, fol. 2r3\ l4r-24r: fol. 24r: ,,Explicit tractatus quidam de vij donis
sancti spiritus editus a venerabili magistro Johanni tinctoris sacre pagine professore quon
dam canonico ecclesie beate marie virginis tornacensis Scriptus per manus fratris Johannis
noe in conventu tornacensi fratrum sancte crucis anno domini 1470 ipso die sancti apollinaris
Orate pro eo". (DEPAIRE, o.c, II; 245-246; A. VAN ASSELDONK, in Clair-Lieu, 14,
1956, 83-84).
Tenslotte in het colophon van Brussel, Kon. Bib., Sectie L P, A 2243-53, hs C, fol.
18r"v : ,,Explicit tractatus contra sectam vaudensium per reverendum magistrum Johannem
tinctoris sacre theologie professorem eximium Canonicum tornacensem compilatus Scriptus
vero per fratrem Johannem noee tornaci tune commorantem anno scilicet domini millesimo
cccc° lxmo mensis septembris die decimanona". (Manuscrits dates conserves en Belgique,
III, Bruxelles-Gand, 1978, 96-97 ; Planche 691).
A. VAN DE PASCH maakte in de Bibliotheca Manuscripta Fratrem Ordinis Sanctae Crucis,
I [Sint Agatha 1951] een onderscheid tussen Johannes Natali en Johannes Noe : p. 25 (sub :

136 KRONIEK
Amanuenses van Luik): ;,fr Johannes Natali Coloniae studens 1444: [L.U.B.] 335
(258)...; fr Johannes Noe 1456: [L.U.B.] 421 (1); 1463: [L.U.B.] 171 (219)"; p. 114:
„ Van Luik schreven ... Johannes Noe in 1463 [L.G.S.] 6N1; fr. Johannes Natali in 1458
[L.G.S.J6N1".
In U. BERLIERE, Monasticon beige, II, Maredsous-Liege, 1928-1955, p. 416 schreef hij:
,Jean Natali, e"crit en 1444, alors qu'il etait etudiant a Cologne et en 1458 ; ... Jean Noe,
en 1456 et en 1463 ...". Maar vermoedelijk is bij A. van de Pasch nooit de vraag opgekomen,
of met die twee namen een en dezelfde persoon kon worden aangeduid. A. VAN As-
SELDONK drukte in C/air-Lieu, 14, 1956, 83 de drie colophons van L.G.S., 6N1 af waarin
de naam van Johannes Noe voorkomt. Omdat hij het eerste colophon met de naam van Jo
hannes Natali wegliet, veronderstelde hij wel, dat dit een andere persoon is.
J.-P. DEPAIRE daarentegen nam zonder meer aan, dat we met een persoon te doen hebben
: ,,11 signe sous le nom de Noe* ou Natali" (DEPAIRE, o.c, I, 95-80).
Ook in Manuscrits dates conserves en Belgique, III, 97 spreekt men over ,Jean Noe, alias
Natalis, croisier de liege". A. RAMAEKERS achtte zich niet bevoegd, om deze kwestie uit te
maken, maar sloot zich aan bij J.-P. Depaire, die zoveel tijd en studie heeft besteed aan de
handschriften van de Kruisheren. We hopen hier aan te tonen, dat deze keuze de juiste
was.
L.G.S., 6N1 is heel belangrijk voor ons doel, omdat hier in eenzelfde hand een afschrift
van Johannes Natali naast werk van Johannes Noe voorkomt. Als we hier de hybrida currens
(brevitura) van Johannes Natali vergelijken met die van Johannes Noe (Vgl. L.G.S., 6N1,
fol. 25V met fol. 174V), dan blijkt er geen wezenlijk verschil te bestaan. Dit geeft de
doorslag voor de condusie : Johannes Natali = Johannes Noe. L.G.S., 6N1 lijkt een verzamelhandschrift
te zijn, waarin een aantal afschriften van eenzelfde scriptor zijn bijeen geplaatst.
In dit verzamelhandschrift zijn wel kleine afwijkingen in het schrift te bespeuren,
maar dat kan o.a. samenhangen met het schrijfmateriaal dat door de scriptor op verschillende
tijden werd gebruikt.
Ook de glossen in L.U.B., 1C, fol. 3r-128v lijken van dezelfde hand te zijn (Zie L.U.B.,
1C, fol. 125V).
De hand van Johannes Natali in L.U.B., 258B wijkt enigszins af; let b.v. op de vorm van
de d en van de p ; maar toch is de overeenkomst ook zo groot, dat de verschillen geen onoverkomelijk
bezwaar vormen tegen de identificatie met Johannes Noe van L.G.S., 6N1
(.Zie L.U.B., 258B, fol. 110v); de overeenkomst is het grootste in de sermo synodalis van
Johannes Tinctoris in L.G.S., 6N1, waar de d en de p weer eenzelfde vorm vertonen (Zie
L.G.S., 6N1, fol. 235V).
Een aparte moeilijkheid biedt Brussel, Kon. Bib., sectie LP, A 2243-53, hs C. Dit hand
schrift bevat hetzelfde tractaat van Johannes Tinctoris (Contra sectam Vaudensium) als
L.G.S., 6N1, fol. 160r-174v en is volgens het colophon op dezelfde datum (19 September
1460) door frater Johannes noee in Doornik voltooid (Deze schrijfwijze van de familienaam
komt alleen voor in het colophon van het Brusselse handschrift en in dat van L.G.S., 6N1,
fol. 174V; vergelijk in het colophon van L.G.S., 6N1, fol. 174V ook de eerste e van noee
met de e van het voorafgaande Johem). Het schrift van het Brusselse handschrift wijkt nogal
af; vooral is er een groot verschil tussen de wijze van afkorten en samentrekken in de beide
handschriften. Ook is de tekstweergave in het Brusselse handschrift niet helemaal zuiver
(vgl. het Brussels hs, fol. 18r met L.G.S., 6N1, fol. 174V). In Manuscrits dates conserves en
Belgique, III, p. 97 beweert men terecht: ,,L'ecriture de celui-ci est nettement distincte de
celle de Jean Noe, alias Natali, croisier de Liege".
Het is al een beetje eigenaardig, dat Johannes Noe, kruisheer van Luik, op dezelfde dag
in Doornik tweemaal hetzelfde werk beeindigde. Maar het is nog veel vreemder, dat een an
dere kruisheer met de naam Johannes Noe ditzelfde handschrift op dezelfde dag in Doornik
maakte. Waar ligt de oplossing van dit raadsel ? Ik denk, dat het Brusselse handschrift een
niet veel later door een anonymus vervaardigde copie is van L.G.S., 6N1, fol. l60r-174v,

KRONIEK 137
met colophon en al. Zo heeft men een verklaring voor het verschil in schrift en voor de
tekstafwijkingen en misschien ook voor het weglaten van het slot van het colophon van
L.G.S., 6N1, fol. 174V : „ Orate legentes pro eo quia multum indiget".
Al deze gegevens worden bevestigd door het leven van Johannes Natali. Bij de samenstelling
van zijn curriculum vitae zijn we, buiten de colophon van de handschriften, vooral aan-
gewezen op : E. REUSENS, Matricule de I'Universite de Louvain, I, Bruxelles, 1903 : p. 143 :
[1440] 17 : Johannes Natalis, Leod. dioc. p. 150 : [1443] 32 : Johannes Natalis, Leod. dioc.
Noot op p. 150: Determinavit 14 novembris 1442: .Johannes Natalis de Leodio". H.
KEUSSEN, Die Matrikel der Universitat Koln, I, Bonn 19282 : p. 108 (sub : Professoren der
Artisten-Fakultat (Bursa Laurentiana)): 1446-1448 Joh Natali de Leodio al. de Momalia. —
1444 imm; 1446 m.art. — 1442 b. in Lowen. — 1448 b. decret. 222, 41. p. 478 : 222 [28
juni-9 oct. 1444], 41: Joh. Natali, cl. Leod. d. ; iur; s. Noot op p. 478 : j^i^ [p. 6* :
Ebenso glaubte ich nicht die ofter vorkommende Hand ... vernachlassigen zu diirfen; sie
weist regemafiig auf bemerkenswerte Personen hin und gibt einen direkten Fingerzeig fur
ihr Ansehen.] — 1420 procur. curie Leod: Urkunden des Kolner Stadtarchivs n. 9590;
1440 in Lowen, det. 1442 l4/ll : REUSENS, Matr., I, 143, 17.150, 32. — de Leodio, 1446
20/4 inc. sub. m. Joh. Achilmer de Scocia; al. de Momalia, 8/10 rec. — 1447 *9/5 Examinator.
— m. art., 1448 b. deer. : HASK, Abt. Universitat 126, 12b..
Hieruit kunnen we opmaken, dat Johannes Natali tegen het einde van de 14C eeuw gebo-
ren werd in Momalle (Prov. Luik). In 1420 was hij als procurator verbonden aan de curie
van Luik. Pas twintig jaar later liet hij zich inschrijven aan de universiteit van Leuven, waar
hij in 1442 in de artes-faculteit het baccalaureaat behaalde. Het jaar daarop liet hij zich op-
nieuw inschrijven aan de Leuvense universiteit. Maar in 1444 werd hij ingeschreven aan de
universiteit van Keulen, in de rechtenstudie. Daar verbleef hij tot minstens 1448. In 1446
werd hij magister artium en gaf daarna tot 1448 les aan de artes-faculteit in de Bursa Lau
rentiana. Zodoende verwierf hij in Keulen een zekere bekendheid. In 1448 was hij ook bac-
calareus in decretis.
Op de Keulse universiteit is hij zeker veel in aanraking gekomen met professor Johannes
Tinctoris, waarvan hij toen, en ook later nog, verschillende tractaten copieerde.
Hij kende de kruisheren natuurlijk al van Luik; in Keulen zal hij hen opnieuw ontmoet
hebben. Dit leidde ertoe, dat hij uiteindelijk bij hen intrad in het klooster van Luik. Wij
treffen hem daar voor het eerst aan in november 1455 met de naam Johannes Noe (L.G.S.,
6H17, fol. 188V, 192r). Onder deze naam verrichte hij voortaan zijn geduldig schrijfwerk;
voor zover we weten ondertekende hij zijn werk nog slechts eenmaal, in 1458, met de naam
Johannes Natali (L.G.S., Nl, fol. 25V).
Al had hij zich op latere leeftijd teruggetrokken in een klooster, toch bleef hij een werk-
zaam leven leiden. Behalve met het verrichten van de liturgische diensten en copieerarbeid
in het scriptorium, zal hij zich wel verdienstelijk gemaakt hebben met de opleiding van de
jonge fraters en met de behartiging van de juridische zaken van het klooster.
Of hij voor deze belangen in 1460 en 1470 in het klooster van Doornik verbleef, weten
we niet; maar in elk geval heeft hij toen de gelegenheid waargenomen, om nog enkele
werkjes van de vereerde oudprofessor van Keulen en Doornikse kanunnik Johannes Tinctoris
af te schrijven.
Frater Johannes Natalis stierf in 1471/72 ,,conventus Leodiensis presbiter" (Detmold,
Landesarchiv, hs 6, fol. 25V. A. VAN DE PASCH, Definities der Generale Kapittels van de Or-
de van het H. Kruis 1410-1786, Brussel 1969, p. 140 las ten onrechte : Johannes Vasalis. Op
de dodenlijsten van de 15e eeuw komt verder geen Johannes Noe voor). Requiescat in pace !
Th. Van Den Elsen
LUIK. In Clairlieu, 1980, p. 96-98 hebben we geschreven, dat uit de handschriften van
Kruisheren uit de middeleeuwen blijkt, dat die Kruisheren in deze tijd zich interesseerden

138 KRONIEK
voor het H. Land. In het klooster te Luik copieerde men b.v. Bernardus von Breidenbach :
,,Itenerarium in terram sanctam". Dit boek wordt toegelicht in een artikel van de hand
van Prof. Dr. A. P. ORBAN, Bernardus von Breidenbach : Peregrinatio in terram sanctam, in
Ons Geestelijk Erf, 1983, Dl. 57 afl. 2 p. 180-190.
P. v. d. Bosch
LUIK. Van Johan Corstjens verscheen een Verhandeling tot het verkrijgen van de graad
van Licentiaat in de Geschiedenis met als titel: De Franciscanessen van het Klooster O.-L-
Vrouw-Ter Rivieren te Bree (1464-1797), Leuven 1984, 256 p. Zonder ons te wagen aan een
beoordeling van deze uitgebreide studie willen we er de raakpunten uit te voorschijn halen
in verband met de Kruisheren.
Nadat het Franciscanessenklooster van Bree reeds 1495 onder het bestuur van de
Minderbroeders-Observanten van Weert was geplaatst, werd op 11 januari 1510, in opdracht
van prinsbisschop Erard van der Marck, de visitatie verricht door een kruisheer van
Maaseik (R.A.H., Klooster van O.-L-Vr.-Ter-Rivieren te Bree, Memorieboek, fol. 37v.).
Dit gebeurde in navolging van het moederhuis St.-Catharinadal van Hasselt, waar het
bestuur van het klooster werd toevertrouwd tot 1455 aan de prior van de Kruisheren te Luik
(M. HERESWTTHA, De Franciscanessen (1493) en de Sepulchrinessen (1496) in het klooster
derBons Enfants te Luik, Franciscana, 1966, dl. XXI, p. 37-38).
De visitatie van het klooster te Bree door de Kruisheren van Maaseik werd reeds eerder
door Z.E.H. Polydoor Daniels (Peregrinus in : De Onafhankelijke, 29 maart 1885, nr. 25,
XXXVIe jg.) en door Prof. Dr. Luc Indestege {Memorieboek van het Klooster van Onze-
Lieve-Vrouw-Ter-Riviere te Bree, Antwerpen 1943, p. 87) aangehaald. En toch spreekt het
Memorieboek van dat klooster enkel maar over een visitatie door kruisheren verricht a0 1510
zonder aan te geven vanuit welk klooster dit gebeurde.
Corstjens vervolgt dan en zegt dat de zusters na 1521 de Prinsbisschop vroegen onder de
rechtsmacht te mogen komen van de Minderbroeders. Deze poging mislukte want de prior
van de Kruisheren van Luik werd hun als visitator opgedrongen. Naar redenen kan enkel
gegist worden, zegt Corstjens, en hij suggereert dat generaal van Glabbeeck van de Kruishe
ren, een goede vriend van de Prinsbisschop, hierin de hand zou kunnen gehad hebben. De
ze bracht in 1522, in gezelschap van de prioren Van Luik en Dinant, een bezoek aan het
Agnetendal te Peer en zou van de gelegenheid kunnen gebruik gemaakt hebben om bij de
ontevreden zusters te Bree eveneens op bezoek te gaan. Vast staat in elk geval dat het
klooster van Bree eerst in 1542 onder de jurisdictie van de Observanten van Weert werd te-
ruggebracht (p. 80-82).
Iigt het toch niet eerder voor de hand de Kruisheren van Luik in dit alles als visitatoren
te laten optreden in het klooster te Bree in plaats van die van Maaseik ?
Bij de gewone biechtvaders (p. 91) vinden we kruisheer Gerardus a Novilia. Deze was af-
komstig van het klooster van Luik en fungeerde te Bree van 1622 tot 1637. Hij zou twee-
dracht gezaaid hebben onder de zusters. Aan de zusters van de tegenpartij verleende hij
geen absolutie bij de biecht en hij weigerde hen de communie uit te reiken. Volgens het vi-
sitatieverslag van 1631 beschikte hij ook samen met de procuratrix over bijna alle geldmid-
delen van het klooster. Zijn verspilzucht zette bij de zusters kwaad bloed. In het kader van
de kloosterhervorming werden door de vicaris-generaal van Luik op 13 mei 1637 dan ook
strenge maatregelen getroffen : noch de moeder, noch de zusters mochten voortaan alleen
spreken met de pater. De deur van het slaapvertrek van de pater, die toegang tot het
klooster verschafte, moest zelfs ogenblikkelijk worden dichtgemetseld, op straffe van excom-
municatie. Kort daarop, in juli 1637, overleed de omstreden biechtvader.
Deze Gerardus a Novilia is waarschijnlijk dezelfde als L. Heere geeft in de priorenlijst van
Kolen (Monasticon beige, VI, Liege, 1976, p. 258), alhoewel zijn prioraat eerst eindigt in
Kerniel in 1624.

KRONIEK 139
Tot slot nog dit: in de Zusterlijst die Corstjens op p. 221 geeft, staat onder nr. 36 een
zuster Ytme Goutwerts uit Zonhoven, geprofest te Bree in 1480 en er overleden in juni
1513. Bij de Kruisheren van Maaseik overleed in 1511 Hermannus Goetworts (Bree), die er
de zesde Prior was van 1507 tot 1511, in hetzelfde jaar als zijn moeder. Misschien bestaat er
enig verband tussen deze drie.
K. Cools
MAASEIK. Getuigenissen over Ko Steinmetz kruisheer (1919-1983), Maaseik, 1983, 32
biz., geillustreerd, samengesteld door W. Sangers o.s.c. Een sympathiek boekje over een
sympathieke kruisheer, die doorheen een leven van vele en lange beproevingen, altijd de
vrome en serene religieus en de moedige en bemoedigende werker bleef tot de dag van zijn
plotselinge dood. Een kort ,,In memoriam", de uitvaarthomilie van prior Kreuwels, het
gedachtenisprentje, enkele gedichten en herinneringen en tenslotte een bespreking van zijn
drie artikels over de H. Odilia, patrones van de kruisheren. Het was een mooie gedachte om
zo een dierbare mens en confrater te doen voortleven bij de velen die hem als broer, mede-
broeder, leraar of medewerker gekend hebben.
A. Ramaekers
MAASEIK. Enkele gegevens over de kruisheren van Maaseik staan in Fr. MEIJERS, Loosgichten
en Stokkemse burgemeesters uit de lie en 18e eeuw, in Limburg, LXII, 1983, p.
179-183. Bij geldleningen werd een schuldbekentenis of loosgicht geschreven door de ge-
meente Stokkem voor haar geldschieters, gewoonlijk in tamelijk gelijke vorm opgesteld.
Terwijl in 1684 nog de normale rente van 5 % werd uitbetaald, was dit in 1742 nog maar 3
%. Meijers stelde uit deze loosgichten twee lijsten samen, een van de geldschieters van
1661-1794 en een van de Stokkemse burgemeesters van 1643-1794. Bij de geldschieters komen
de ,,Erw. Paters Cruijsbroeders van Maeseyck" voor, die in 1692 300 en in 1694 nog
eens 800 gulden leenden. In 1713 werden de ,,Eerw. Paters Crijsbroeders tot Maseyck"
weer om geld gevraagd en leenden 1300 gulden. Voor de ,,Oude Stadt en Vrijheid Stockeim"
bevat dit artikel meerdere interessante gegevens.
A. Ramaekers
MAASEIK. De Culturele, Geschied- en Oudheidkundige Kring te Maaseik, een volksuni-
versiteit tussen Maas en Ri/n, twee delen, I, 154 en II, 80 biz., Maaseik, 1982, in de reeks
Cultuurdragers van het Maasland, nr. 5 verscheen bij het 35 jarig bestaan van deze kring,
gesticht door een groep Maaseikenaars met kruisheer W. Sangers aan het hoofd ; hij bleef er
al die jaren de voorzitter van. Naast een artikeltje van J. A. KNOORS over pater Sangers,
Kijk op een zwerver langs 's Heren wegen, I, p. 22-27 vindt men er meermalen kruisheren
in vernoemd, en daarbij een gedicht van D. Snijders op de Kring; verder A. Wieers, L.
Heere, M. Colson e.a. Op p. 41 wordt een kluizenaar vermeld, Henricus Willems te Wurfeld
in 1692, die in 1748 bij de kruisheren van Maaseik overleed. Op p. 47 trof ons de mededeling
over de massa excerpten van kruisheer S. Drost uit notarisakten ,,geschonken door
pater Sangers aan het Rijksarchief te Hasselt". De bundels bevatten meerdere studies die
met de kruisherengeschiedenis geen verband houden. In 1983 verscheen van de hand van
W. SANGERS nog Onze Kring vierde feest 1947-1982, als deel XDC van Kruimels langs de
Maas, Maaseik, 1983, 76 biz. en 26 biz. illustraties, waarbij twee pentekeningen van pater
Sangers (p. 1 en 70d) en meerdere fotos en een grondplan van het kruisherenklooster voor
1797 (p. 24f, 34a, 34b, 34c, 34d); daarbij enkele fotos van en met de ,, jubilerende voor
zitter ''.
A. Ramaekers

140 KRONIEK
MAASTRICHT. Het museum Meermanno-Westreenianum in 's-Gravenhage organiseerde
van 6 oktober 1983 tot en met 14 januari 1984 een tentoonstelling ,, Iiturgische Handschriften
uit de koninklijke Bibliotheek" (te 's-Gravenhage). Onder de tentoongestelde handschriften
bevonden zich er twee uit vroegere Kruisherenkloosters, namelijk een Bijbel uit
het klooster Venlo. De bijbel bestaat uit vier delen. Het tweede deel werd in 1426 geschreven
door Johannes van Utrecht, frater van de orde der Heremieten. ,, Waarschijnlijk gebeurde
dit in opdracht van de Kruisheren van Venlo, in wier bezit de bijbel zich later bevond"
(Catalogus, p. 16, nr. 15). De bijbel werd in 1977 en 1981 door de koninklijke bibliotheek
aangekocht. Het tweede handschrift was het Martyrologium van Usuardus, afkomstig van
het Kruisherenklooster te Maastricht (cat. p. 29, nr. 53) (z. H. VAN HASSELT, Geschiedenis
van het klooster der Kruisheren te Maastricht, p. 62-125 ; L. HEERE, De Tabula, in Clairlieu,
1954, p. 90-94).
P. v. d. Bosch
MARIENFREDE. Het werk van Dr. H. RoiTHAUWE, Sieben unter einem Dach% Hamminkeln,
1983, 560 biz., rijk ge'illustreerd, bevat de geschiedenis van zeven dorpen, sinds
1975 tot een gemeente versmolten ; oude en nieuwe geschiedenis, daar de auteur er terecht
van uitgaat: ,,Ein Baum fallt wenn man ihm die Wurzeln nimmt", ,,aber fur das neue
sollen wir eigentlich recht leben ". Hij schrijft vulgarizerende maar wetenschappelijk gefundeerde
geschiedenis, die voor het kruisherenklooster Marienfrede vanwege belangrijke achtergrondgeschiedenis
interessant is. Hamminkeln (p. 17-130) ging einde I6e eeuw over
naar het protestantisme, zodat er maar zeven katholieken, ,,alien meiden en knechten",
overbleven. De kruisheren van Marienfrede hadden sinds 1578 de zielzorg in Loikum; ze
richtten een smeekschrift tot de keurvorst in Berlijn (9-7-1661) om de privileges van het
Maria-altaar te Hamminkeln over te dragen op de kerk van Loikum. Om goodwill te kweken
stuurden ze de Brandenburgse keurvorst een vierdelige handgeschreven bijbel (door de
fraterheer van Bocholt, Herman Roelvinck, zegt de auteur ; hij was echter een kmisheer van
Marienfrede, afkomstig van Bocholt; zie Bibl. Manuscripta, II, p. 42). De vorst weigerde
en de kruisheren waren hun bijbel kwijt. In 1753, dus meer dan een eeuw later, na een
lang proces tussen Lutheranen en gereformeerden, werd de stichting aan de gereformeerden
toegekend, terwijl de pastoor van Loikum en de proost van Xanten jaarlijks tien rijksdaalders
elk kregen (81). Op p. 84 (en 163) vermeldt S. de plundering van Marienfrede door
de Spanjaarden in 1598, zodat de kruisheren naar Bocholt in ballingschap gingen (zie ver-
der). De oorlog, ,,das grosse Elend der kleinen Leuten", bleef duren. Vaak werden de uitgeplunderde
boeren door leningen te Marienfrede geholpen. De bemerking hierbij door de
auteur: ,,keine Hilfe urn Gotteslohn sondern Geld gegen Gegenleistung", wordt door vele
voorbeelden uit het dagboek van prior Spick tegengesproken. De ,, Marienklage " van Ham
minkeln kon voor de calvinistische beeldenstorm naar Loikum worden overgebracht. Sinds
de tweede wereldoorlog werd het beeld ,,uitgeleend" aan zijn oorspronkelijke eigenaar, de
katholieke kerk van Hamminkeln.
Bij Dingden (p. 131-210) is er vaker sprake van klooster Marienfrede en ontmoet men bekende
namen van vroegere kruisherengoederen. Ook wordt de visitatie vermeld van 1623
toen vanwege drinkgelagen de prior werd afgezet. S. schetst de achtergronden waartegen de
verdere geschiedenis van Marienfrede zich, ook na de dertigjarige oorlog afspeelde. De zevenjarige
oorlog (1756-1763) maakte zowel Dingden tot slachtoffer als Marienfrede, dat in 1759
en 1762 respectievelijk 140 en 452 daalders moest opbrengen, waarmee de verkoop van de
kloosterboerderij Stricking in 1763 verband houdt (166). Een eigenlijke school kwam in
Dingden pas iets voor of in 1667 ; tienden van het goed Schnelling dienden als gedeeltelijk
salaris van de leerkracht (186). Op p. 204 staat een mooie foto van de ,, Kuningsmuhle " die
in 1607 door prior Spick van de familie van Mevert (niet van Marienthal) werd gekocht. Bij
Ringenberg (p. 211-298) en Brunen boeit de geschiedenis van Marienthal maar worden de

KRONDEK 141
kruisheren niet vernoemd (p. 299-401). Bij Loikum (411-450) wordt het verhaal verteld
van subprior Gerardus Hintertingh van Marienfrede (,, plaatsvervangend abt" is wat veel
voor deze kruisheer) die in 1656 op palmzondag alle gelovigen in de kerk liet samenkomen
om hun geloofskennis te testen ; om alien te verplichten aanwezig te zijn, liet hij een akte
opmaken die ze moesten ondertekenen. Zo werd het een soort volkstelling waaniit interes-
sante gegevens voor die kruisherenparochie kunnen worden afgeleid (425-426). 'n Enkele
vermelding over grondaankoop, Antoniusverering, zielzorg en kunstschatten krijgt Marien
frede nog op p. 428, 430, 431, 433, 447. Meer systematisch wordt op p. 433-440 uiteenge-
zet: de stichting van Marienfrede door de augustijnen, overname en goederenuitbreiding
door de kruisheren, plundering en ballingschap, scriptorium en boekbinderij, vervalperiode
van 1609 tot 1623 ; nieuwe bloei, ook economisch, wetenschappelijk en cultured; onder-
gang door de Franse revolutie.
In droge zomers, vertelt S. nog, kan men door de stroken droog gras de plaats van de
fiindamenten van Marienfrede zien. Gezien de droge zomer van 1983 vroeg P. van den
Bosch naar de mogelijkheid om luchtfotos te maken ; bevoegde instanties beloofden hun
medewerking, maar de resultaten zagen we tot nu toe niet.
Bij Wertherbruch (p. 451-506) wordt Marienfrede nog vermeld vanwege zijn daar gele-
gen goederen en bewaarde kunstschatten, waarschijnlijk het orgel dat in 1806 van Marien
frede naar W. kwam, een barok hoogaltaar dat in 1631 naar de kerk van Loikum werd over-
gebracht, evenals in 1806 een kruisigingsgroep. Bij Mehrhoog wordt het klooster niet ge-
noemd(p. 507-546).
De auteur van dit mooie boek wist zich echt in te leven in de voorbije tijden en er boei-
end over te vertellen. Marienfrede (geen abdij maar een klooster van reguliere kanunniken)
krijgt hier zijn verdiende plaats. Voor verificatie van de gegevens zal men echter naar de ar-
chivalia en schaars bestaande literatuur moeten.
Tenslotte kunnen we hier het verschijnen meedelen van het eerste gedeelte van Dr. A.
ZwART, Johannes Spick. Manuale actorum, in Unser Bocholt, 1984, p. 3-40. Het hierin uit-
gegeven kostbare handschrift van prior Spick, in de tweede wereldoorlog verloren gegaan
maar in fotocopies te Bocholt bewaard, bestrijkt de jaren 1598-1609 en telt 258 biz. In dit
eerste gedeelte vindt men een voorwoord van ondergetekende, een korte historische inleiding
over de orde door P. van den Bosch en een boeiende inleiding van A. Zwart over het
handschrift, de auteur, en de historische achtergronden (in 't duits p. 8-20 en nederlands
p. 21-30). Dan volgt de tekst in drie kolommen : het origineel, de duitse vertaling van J.
van Wegberg en de nederlandse van A. Zwart (p. 31-40), het geheel rijk geillustreerd o.a.
met tekeningen van Edgard Claes. In de volgende afleveringen van 1984-1986 wordt deze
tekstuitgave voortgezet, waarna het geheel in boekvorm zal te krijgen zijn. Op groot for-
maat gedrukt, op glanzend papier, en tot in de puntjes verzorgd, belooft dit werk een weelde
voor het oog en interessante lectuur te worden. De redactie zal er in 1986 of 1987 zeker
op terugkomen.
A. RAMAEKERS
ORGELS BIJ DE KRUISHEREN VAN SINT-AGATHA, UDEN EN DIEST. Het klooster
Sint-Agatha, gesticht in 1378, had in 1579 reeds een klein orgel van orgelmaker Floris Hoc-
que uit Grave. In 1834 hersteld door de gebroeders Franssen uit Horst, werd het in 1846
vernieuwd door J. Vollebregt uit den Bosch. Het was een ,, achtvoetsorgel met 9 stemmen,
een handklavier, aangehangen pedaal en 2 blaasbalgen ". Er is dus geen 16 voet bij ; wel 2
twee- en 2 viervoeten en 1 mixtuur van drie stemmen. In 1871 werd dit orgel naar de kruis-
herenkerk van Uden overgebracht. Sint-Agatha kreeg een nieuw orgel van de firma Van
Nistelrooy uit Oss met een manuale van 10 registers : een zestienvoet, 4 achtvoeten, 2 vier
voeten, 1 tweevoet, 1 mixtuur van 3 stemmen en 1 quint 3 ; verder een positief van 6 acht
voeten, 2 viervoeten en 1 tweevoet; vrij pedaal met 2 zestienvoeten, 3 achtvoeten en 1

142 KRONIEK
prestant 4 ; verder drie koppelingen. Door de brand van de kerk in 1944 werd het totaal
vernield. Tragische bijzonderheid was, dat restauratie- en vernieuwingsplannen klaar lagen.
(Ondanks mecrdere pogingen, o.a. onder prior P. Selten, is er geen nieuw orgel meer geko-
men).
Van het latere Birgitinessenklooster waar de kruisheren van 1665-1700 te Uden woonden,
is niet bekend of ze een orgel hadden. De nonnen kochten er een in 1757, dat in 1794 door
de Fransen werd vernield, evenals het klooster ; ,,de kinderen speelden op straat met de ge-
roofde orgelpijpen ". De kruisheren hadden een orgel van Conrad Ruprecht uit het midden
van de XVIIe eeuw, evenals dat van Sint-Agatha ,,met 9 stemmen, een handclavier, aange-
hangen pedaal, 2 blaasbalgen, 'n viervoet in het front". Dit orgel werd in 1871 vervangen
door dat van Sint-Agatha, maar uitgebreid met een positief van vier registers en een koppeling.
In 1905 werd het verkocht aan orgelmaker A.M.T. Van Ingen, die het in de gerefor-
meerde kerk van Driebergen plaatste, waar het in 1918 hersteld werd en in 1949 overge-
bracht naar de hervormde kerk in Sleen (Drente), waar het nu nog, maar in 1967 vergroot,
in gebruik is. In Uden kwam in 1907 een orgel van de gebrs. Franssen of van Seifert uit Ke-
velaar. In 1934 omgebouwd door de gebrs. Verschueren uit Heythuizen, plaatsten dezen er
in 1950 een nieuw drieklaviersorgel, electro-pneumatisch, terwijl het pijpwerk van het oude
orgel in Boxtel-Lennisheuvel werd gebruikt.
Door de relaties van orgelbouwer van Nistelrooy met de kruisheren, kwam deze in 1845
in aanmerking voor de restauratie van het orgel in de kruisherenkerk te Diest.
Dit is de grote lijn die men uitgebreider, met afbeeldingen, de juiste samenstelling en
veel interessante bijzonderheden terugvindt in 1 ° : F. JESPERS-AD VAN SLEUWEN, Tot roem
van zijn makers, een studie over J.J. Voilebregt en Zoon, meester-orgelmakers te 's-
Hertogenbosch, Den Bosch, 1978, p. 63-67 over Sint-Agatha en Uden ; 2° : F. JESPERS, Re-
pertorium van orgels en orgelmakers in Noord-Brabant tot omstreeks 1900, Den Bosch,
1983, p. 5-6 voor Sint-Agatha en p. 302-304 voor Uden ; 3° : W. VAN KuiLENBURG, Het
werk van de orgelmakersfamilie van Eijsdonck, Van Nistelrooy, Kuyte, Den Bosch, 1983, p.
26 en 27-32 voor Sint-Agatha, p. 27 en 129-132 voor Uden en terloops p. 26 en 129 een
vermelding van Diest. We danken archivaris H. Douma van Cuijk die ons op deze werken
attent maakte.
Aan het Diesterse orgel werd in 1810, 25 juli, gewerkt door Arnold Graindorge van Luik
voor 5 florijnen ; hij werkte de volgende dag voor 1200 florijnen aan het orgel van het
Diesterse begijnhof (brief van Dom Jos. Kreps aan A. Ramaekers 15-3-1949). De kerk,
gesloten en verkocht aan 'n Delander onder de Franse revolutie, kon, omdat deze niet kon
betalen, worden gekocht door advocaat Th. Di Martinelli, die de kerk weer openstelde (W.
SANGERS-G. VAN Der Linden, De Kruisheren te Diest 1845-1945, Diest, 1945, p. 192).
Vandaar dat de kerk minstens tot na juli 1810 open bleef, gezien deze werkzaamheden aan
het orgel. Bij het stemmen in 1845 verongelukte Henr. Franciscus Van Nistelrooy, 26 jaar,
doordat hij van een ladder viel en na het ontvangen van het H. Oliesel, overleed (ibidem,
p. 43). Het onderhoud van het orgel werd in latere jaren toevertrouwd aan de gebrs. Joris
van Aarschot, daarna aan de gebrs. Verschueren van Heythuisen (later Tongeren). In 1949
werd het vernieuwd en aangevuld met Dom Kreps als adviseur, door de firma Loncke uit
Eesen (W.-Vl.) die sindsdien ook voor het onderhoud zorgde.
A. Ramaekers

,,CLAIRLIEU"
Tijdschri) ' aan de geschtcdevis van de Kruixheren.
Verscbijnt tweemaal per p.iar op ongeveer vijftrg bladzijden per nutnmer;
— oju>el in cenmaai op ongeveer 100 bladzijden ;
- ofuiel ah dubbele jaargang op minstem Iweehonderd bladzijden.
Arl ike Is en medtuielingi'.n aan de redaktie, gelieve men ten zenden aan •
Dr. A. Rgmaekm, o-s.c., Qsthafinadd i, B-3590 Achei (Belgie).
ADRESSEN VAN i
rlE:
r Nederland:
\. RAM V' Cctthartn.:-
uhiedkundige Kring ,, CUfrlmu "
ushtrenkiooster, B-5590 Achel.
000-0122679-71 Claidieu, Ache,!.
;:c.malmn 10, 38l8JiGAmersfaori (Ned.).
giro 816.444 t,»-v.
A d'Nm: \ mersfoort.
Dr. P. VAN \ f, Kretith'et ueJ3:, SJQOBonn'3
K. COOLS, Pelserstt 80 Mmseik
Th. VAN Di- -■' 26, 5435 XD St. -Agatha