COLLECT Nederland November 2023
19.10.2023 • Views
Share Embed Flag

COLLECT Nederland November 2023

ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
COLLECT

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

START NOW

collect<br />

€ 6,95 / NOVEMBER <strong>2023</strong> / N° 8<br />

Performancekunst<br />

Protocol voor verzamelaars<br />

PAN<br />

Amsterdam<br />

Mix tussen oud en nieuw<br />

<strong>Nederland</strong>se<br />

sierkunst<br />

Veiling Collectie Van Pauwvliet

Overweegt u verkoop<br />

van uw kunst, antiek,<br />

porselein, zilver, juwelen,<br />

horloges of vintage?<br />

Inbreng voor de najaarsveilingen<br />

is vanaf heden mogelijk!<br />

Voor een vrijblijvende taxatie, ook op basis van foto’s,<br />

verzoeken wij u contact met ons op te nemen.<br />

Voor meer informatie of het maken van een afspraak:<br />

info@veilinghuisaag.com / 020 - 30 12 950<br />

A AG<br />

AUCTIONEERS<br />

Lekstraat 63<br />

1079 EM Amsterdam<br />

020 - 30 12 950<br />

info@veilinghuisaag.com<br />

WWW.VEILINGHUISAAG.COM<br />

George Hendrik Breitner (1857-1923) - Afbraak in de Sint Agnietenstraat voor de uitbreiding van het stadhuis, 1904 (detail)

Old Masters, Nineteenth<br />

Century & Early Modern Art<br />

Zaalveiling | 14 november <strong>2023</strong><br />

Online veiling | 15 & 16 november <strong>2023</strong><br />

Indonesian Art Auction<br />

Zaalveiling | 16 november <strong>2023</strong><br />

Kijkdagen<br />

9 t/m 13 november <strong>2023</strong> | 10:00 - 17:00 uur<br />

Nobelstraat 5<br />

2513 BC Den Haag<br />

070 - 365 88 57<br />

info@venduehuis.com<br />

www.venduehuis.com<br />

Volg ons op social media:

Foto’s: Hoorn, O.L.V.-basiliek, Maastricht F 2008-IV-63; Ansfriduscodex, Museum Catharijneconvent, Utrecht ABM h3<br />

T/M<br />

17.03<br />

2024

Isaack van Ostade (1621-1649) Winter in Holland. Olieverf op doek, 101,5 x 148 cm. Veiling op 18 nov.<br />

Schatting € 380.000-420.000<br />

225 JAAR<br />

VEILINGEN IN KEULEN<br />

16 nov. 400 jaar omgekeerde glasschilderkunst; 150 jaar modern glas: een Duitse privécollectie<br />

16 nov. Juwelen en exclusieve Horloges 17 nov. Decoratieve Kunst 18 nov. Oude Meesters<br />

1/2 dec. Modern and Contemporary Art Evening Sale /Day Sale 1 dec. Fotografie<br />

26 nov.–8 dec. Contemporary online 9 dec. Aziatische Kunst 25 nov.–15 dec. Aziatische Kunst online<br />

Preview in Brussel: 26–28 okt.<br />

Keulen, Neumarkt 3 T +49-221-92 57 290 info@lempertz.com www.lempertz.com<br />

Brussel , Grote Hertstraat 6 T +32-2-514 05 86 brussel@lempertz.com

SINDS 1707<br />

MODERNE EN<br />

HEDENDAAGSE KUNST<br />

JUWELEN, HORLOGES<br />

Prestige-veilingen<br />

Palais Dorotheum Wenen<br />

28 november – 1 december<br />

Dorotheum Brussel<br />

Honorine d‘Ursel, +32-2-514 00 34<br />

honorine.dursel@dorotheum.be<br />

www.dorotheum.com<br />

Jean-Michel Folon, Het pad,<br />

brons, € 120.000 – 180.000<br />

veiling 29 november <strong>2023</strong><br />

Palais Dorotheum Wenen +43 1 515 60-570<br />

Hamburg | Düsseldorf | München | Rome | Milaan | Londen | Parijs | Brussel | Praag | Genève

Inhoud<br />

Performancekunst<br />

zoekt markt<br />

NOVEMBER <strong>2023</strong><br />

www.collectkaj.nl<br />

In de loop der tijd:<br />

de hoofdsteun<br />

40<br />

56<br />

Veilingtrend:<br />

online only<br />

82<br />

VOLG ONS OP INSTAGRAM<br />

@ARTMAGAZINE<strong>COLLECT</strong><br />

COLOFON<br />

hoofdredacteur<br />

els bracke<br />

redactie<br />

christophe dosogne<br />

trice hofkens<br />

lay-out<br />

renaldo candreva<br />

freek lukas<br />

eindredactie<br />

annemiek van grondel<br />

redactiesecretariaat<br />

tel. +32 (0)9 216 20 20<br />

collect@ips.be<br />

www.collectaaa.be<br />

verantwoordelijke uitgever<br />

Patrick Snoeck<br />

Begijnhoflaan 464G/Gent<br />

met regelmatige<br />

medewerking van<br />

gilles bechet<br />

bob bronshoff<br />

gwennaëlle gribaumont<br />

mariska doesburg<br />

ben herremans<br />

anne hustache<br />

robert-jan van ravensteijn<br />

belinda visser<br />

anton vos<br />

christine vuegen<br />

koos de wilt<br />

website<br />

www.collectkaj.nl<br />

adverteren in <strong>COLLECT</strong><br />

joris van glabbeek<br />

tel. +32 (0)9 216 20 24<br />

collect.net@ips.be<br />

oplage<br />

20.000 exemplaren<br />

abonnementen<br />

negen nummers:<br />

nederland: € 44,50<br />

belgië: € 44,50<br />

europa: € 65,00<br />

opgave en vragen over<br />

abonnementen<br />

Abonnementenland<br />

Postbus 20<br />

1910 AA Uitgeest<br />

Tel. 0251-257924<br />

klantenservice@aboland.nl<br />

€ 0,10 per minuut<br />

www.bladenbox.nl voor<br />

abonneren of www.aboland.nl<br />

voor adreswijzigingen en<br />

opzeggingen<br />

cover<br />

Neil Wilkin, Table Fountain, 1995,<br />

afgebeeld in catalogus Neil Wilkin<br />

Solo, hoogte: 91 cm. Te zien en te koop<br />

bij Collectie Kunstconsult Zaandam op<br />

PAN Amsterdam. Foto: Erik Rijper.<br />

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/<br />

of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie,<br />

of op welke andere wijze ook zonder toestemming van<br />

de uitgever. meningen, feiten, weergegeven in ondertekende<br />

artikelen of bijdragen aan dit blad vallen onder<br />

de verantwoordelijkheid van de betreffende auteur.<br />

redactie en uitgever zijn hiervoor niet aansprakelijk.<br />

<strong>COLLECT</strong> is niet verantwoordelijk voor de inhoud van<br />

de geplaatste advertenties. Enkel de adverteerder kan<br />

hiervoor aansprakelijk worden gesteld.

Bonhams<br />

veilt collectie<br />

Van Pauwvliet<br />

Edito<br />

52<br />

Kunst in het<br />

Derde Rijk<br />

88<br />

We hebben er weer ons werk van gemaakt,<br />

van het novembernummer. Traditiegetrouw<br />

is het de editie die elk van jullie wil<br />

aanzetten om naar PAN Amsterdam te<br />

gaan. Hoewel <strong>COLLECT</strong> steeds de focus<br />

op objecten en verzamelgebieden legt,<br />

kozen we er deze keer voor om mensen<br />

voor het voetlicht te plaatsen. Een mix<br />

tussen oud en nieuw: dat is wat je als<br />

verzamelaar op PAN Amsterdam vindt.<br />

Dus hielden we een dubbelgesprek tussen<br />

een jonge handelaar in oude meesters en<br />

een wat oudere galerie-eigenaar met een<br />

visie op hedendaagse kunst. Tyr Baudouin<br />

en Julius Vermeulen doen allebei voor het<br />

eerst mee aan PAN Amsterdam. In de aanloop<br />

naar de beurs nodigde <strong>COLLECT</strong> ze<br />

uit om met elkaar in gesprek te gaan over<br />

hun vak. Daarnaast gaven we het woord<br />

aan jubilerende kunsthandels en galeries<br />

die al 25, 30, 50 of 70 jaar bestaan en ook<br />

al heel wat jaren meedraaien op PAN Amsterdam.<br />

Hoe verschillend ook, over deze<br />

dingen zijn de kunsthandelaren het met<br />

elkaar eens: kwaliteit wint. Dat je al heel<br />

jong een neus voor kwaliteit én ondernemen<br />

kan hebben, bewijst Mulan Go, die<br />

zich als vijfentwintigjarige een weg baant<br />

door de kunstwereld. Haar galerie laat in<br />

Walls & Cabinets, het nieuwkomerspaviljoen<br />

van de PAN, werk van veelbelovende<br />

hedendaagse kunstenaars zien.<br />

Heeft u geen tijd om naar Amsterdam te<br />

trekken, verdiept u zich dan in de andere<br />

artikelen die we voor u hebben geschreven.<br />

Zo laat Wim Weiland, directeur<br />

van Rijksmuseum van Oudheden, u zijn<br />

Leiden zien en geeft hij u tegelijk inzicht<br />

in het aankoopbeleid van een museum<br />

van oudheden. Ook laten we u binnenkijken<br />

bij Liet Heringa en Maarten van<br />

Kalsbeek. Al bijna dertig jaar werken ze<br />

samen, als kunstenaarsduo Heringa/<br />

Van Kalsbeek. Nu onder andere voor<br />

Kunstmuseum Den Haag en modehuis<br />

Hermès. U leest het: we maakten werk<br />

van het werk van veel mensen.<br />

Els Bracke<br />

els.bracke@ips.be<br />

RUBRIEKEN & COLUMNS<br />

10 Up to date<br />

14 Kopstukken<br />

32 De wandeling met Wim Weijland<br />

36 Binnenkijken bij Heringa/Van Kalsbeek<br />

63 Boeken<br />

64 Hollands Glorie: muizenflesjes<br />

66 In de kantlijn van de kunstmarkt:<br />

bedenkingen bij een kunstaankoop<br />

70 Musea<br />

78 Galeries<br />

PAN AMSTERDAM<br />

16 Dubbelgesprek Tyr Baudoin en Julius<br />

Vermeulen: mix tussen oud en nieuw<br />

21 Trending op PAN: oude meesters<br />

22 Kroonjaren: jubilerende PAN-deelnemers<br />

28 Aanstormend galerietalent: Mulan Go<br />

DOSSIERS<br />

40 Performance zoekt markt<br />

48 Martin Wong<br />

50 Marilyn Minter<br />

52 Kunst in het Derde Rijk<br />

56 In de loop der tijd: de hoofdsteun<br />

60 Willem van Zoetendael<br />

82 Veilingtrend: online only<br />

88 Bonhams veilt collectie Van Pauwvliet<br />

92 Te koop drie Cézannes<br />

VEILINGEN<br />

96 Veilingen wereldwijd<br />

102 Veilingen <strong>Nederland</strong><br />

AGENDA<br />

74 Museumagenda<br />

80 Galerieagenda<br />

112 Veilingagenda<br />

115 Beursagenda<br />

116 Adressen & websites<br />

117 Zoekertjes<br />

Op de hoogte blijven<br />

van alle nieuwtjes?<br />

Meldt u nu aan voor onze maandelijkse<br />

nieuwsbrief door uw e-mailadres<br />

te mailen naar collect@ips.be.

UP TO DATE<br />

Dankzij de hulp van<br />

Het Fries Museum in Leeuwarden heeft<br />

het eerste werk met een Hindelooper<br />

scène van Christoffel Bisschop kunnen<br />

aankopen dankzij de steun van de Alma-<br />

Tadema kring. Zondag te Hindeloopen<br />

toont de typische klederdracht en<br />

opvallende interieurs van het Friese<br />

plaatsje Hindeloopen, het onderwerp<br />

waarmee Bisschop doorbreekt. Nog te zien<br />

tot 07-01 in de expositie Christoffel & Kate<br />

Bisschop: verlangen naar vroeger. www.<br />

friesmuseum.nl S Het RKD, <strong>Nederland</strong>s<br />

Instituut voor Kunstgeschiedenis, heeft<br />

uw hulp nodig. Zij werken momenteel<br />

aan de digitalisatie en ontwikkeling van<br />

een database ‘Marks on Art’, waarbij<br />

allerlei keurmerken en merktekens op<br />

kunstwerken verzameld worden. Bij<br />

deze een oproep aan restauratoren,<br />

conservatoren, kunstverzamelaars en<br />

kunsthistorici om afbeeldingen in te<br />

sturen van 16e- en 17e-eeuwse schilderijen<br />

met merktekens van paneelmakers,<br />

koperslagers of gildemerken uit <strong>Nederland</strong><br />

en Vlaanderen. Dit kan naar projectleider<br />

dr. Angela Jager via marksonart@rkd.nl.<br />

www.rkd.nl S Veilingmeester Machiel<br />

Dijkstra van veilinghuis Ald Fryslân heeft<br />

in oktober na meer dan veertig jaar de<br />

hamer doorgegeven aan de 25-jarige<br />

Haije Dijkstra, al negen jaar betrokken<br />

bij Ald Fryslân, die daarmee de jongste<br />

veilingmeester van <strong>Nederland</strong> is. Machiel<br />

Dijkstra blijft actief bij het veilinghuis als<br />

taxateur en adviseur. Tegelijk met deze<br />

wissel verhuist Ald Fryslân naar een nieuwe<br />

locatie in Wommels. www.aldfryslan.nl<br />

-><br />

Christoffel Bisschop (1828-1904), Zondag te Hindeloopen, 1860, olieverf op paneel, 76 x 58 cm.<br />

Collectie Fries Museum, aankoop met steun van de Alma-Tadema kring. © Hindman Auctions.<br />

Veilinghuis De Jager belicht<br />

atelier Winkelman & Van der Bijl<br />

Op de najaarsveiling van 21 november bij veilinghuis De Jager wordt een bijzonder stuk toegepaste<br />

kunst aangeboden: een dekselpot in koper op een voet in smeedwerk, ontworpen en gemaakt door H.J.<br />

Winkelman (1872-1948). Hendrik Jan Winkelman, zoon van koffiehuishouder Johannes Winkelman, begon<br />

zijn carrière in dienst van de Koninklijke Fabriek F.W. Braat en ontwikkelde zich vervolgens als autodidact<br />

tot ontwerptekenaar van metaalwerk, glas in lood en meubilair. In 1911 richtte hij Winkelman & Van der Bijl<br />

op, een atelier in Amsterdam voor siersmeedkunst dat uitgroeide tot een bedrijf met 29 personeelsleden.<br />

Dit atelier vervaardigde een groot scala aan producten, van deuren, lampen, hekwerken, klokken en<br />

gevelletters tot complete winkelpuien, en werkte nauw samen met architecten van de Amsterdamse<br />

School. Voor het Scheepvaartmuseum realiseerde het bedrijf hekwerk en siersmeedwerk van trappen<br />

en lampen naar ontwerpen van Johan van der Meij, Michel de Klerk en Piet Kramer. Het atelier werkte<br />

ook vaak samen met architect Adriaan Moen, onder andere bij de uitvoering van de Bethlehemkerk in<br />

Amsterdam-Noord. Het is uitzonderlijk dat een stuk uit het oeuvre van Winkelman op de markt komt,<br />

want veel van zijn werk bevindt zich in particuliere of museale collecties. In het stadsarchief van Amsterdam<br />

bevinden zich vele voorbeelden van de diverse uitingen van het atelier. www.veilinghuisdejager.nl<br />

-><br />

H.J. Winkelman (1872-1948),<br />

dekselpot in koper op voet in<br />

smeedijzer. Richtprijs: € 900-1.800.<br />

© Veilinghuis De Jager.<br />

10

UP TO DATE<br />

Uitpakken met kunst<br />

Twee jaar na het ‘uitpakken’ van Christo<br />

en Jeanne Claude’s monumentale Arc de<br />

Triomphe, Wrapped, 1961-2021, heeft de<br />

burgemeester van Parijs Anne Hidalgo<br />

aangekondigd dat het materiaal van dit<br />

kunstwerk hergebruikt zal worden voor de<br />

Olympische en Paralympische Spelen in 2024.<br />

Milieuorganisatie Parley for the Oceans, die<br />

ook samengewerkt heeft met modehuis Dior<br />

en sportmerk Adidas, zal het recyclen van de<br />

25.000 m2 zilverblauwe polypropyleenstof<br />

en 3.000 m rood polypropyleentouw leiden.<br />

De gerecycleerde materialen zullen gebruikt<br />

worden voor schaduwstructuren, tenten en<br />

barnums. S In Parijs opende Hauser & Wirth<br />

nu ook een dépendance aan de rechteroever<br />

van de Seine. Hiermee is een langverwachte<br />

droom uitgekomen. De nieuwe galerie,<br />

met een oppervlakte van 800 m2 over drie<br />

etages, opent met een solo-expositie van de<br />

Amerikaanse kunstenaar Henry Taylor. Nog<br />

tot 19-02. www.hauserwirth.com S In Brussel<br />

is het Magritte Museum heropend na een<br />

korte renovatieperiode van zes maanden.<br />

Het museum, dat valt onder de Koninklijke<br />

Musea voor Schone Kunsten van België,<br />

opende voor het eerst de deuren in 2009.<br />

Met meer dan 200 werken van de Belgische<br />

surrealist geldt het als de internationale<br />

referentiecollectie. www.musee-magrittemuseum.be<br />

-><br />

Henry Taylor, I got brothers ALL OVA the world but they forget we’re related, <strong>2023</strong>, acrylverf<br />

op doek. © de kunstenaar. Foto: Keith Lubow. Te zien bij Hauser & Wirth.<br />

Van Ham veilt<br />

laatste Jan<br />

Brueghel de<br />

Jonge<br />

Het Duitse veilinghuis Van Ham pakt uit<br />

met een bijzonder lot: een fantastisch, paradijselijk<br />

landschap van de hand van Jan<br />

Brueghel de Jonge (1601-1678). Dit imposant<br />

grote schilderij, met dieren die de ark<br />

van Noach betreden, wordt beschouwd als<br />

zijn laatste meesterwerk en als een variatie<br />

van een prototype met hetzelfde motief<br />

dat werd geschilderd door zijn vader Jan<br />

Brueghel de Oude. Het werk wordt geschat<br />

tussen € 150.000-300.000 en geveild<br />

tijdens de Classic Week-sales van 15 t/m<br />

17-11. Andere topstukken in het aanbod van<br />

deze veiling zijn van onder anderen Cornelis<br />

de Heem, Giovanni Battista Pittoni en<br />

Johann Jakob Frey. S www.van-ham.com<br />

-><br />

Jan Brueghel de Jonge, De intocht in de Ark van Noach, ca. 1613, olieverf op doek. Van Ham, Keulen, 15 t/m 17-11. © Van Ham. Richtprijs: € 150.000-300.000.<br />

11

UP TO DATE<br />

Iconisch Antica<br />

Antica Namur <strong>2023</strong> wordt ‘iconisch’. De 46e editie van deze Belgische<br />

herfstbeurs richt immers de schijnwerpers op werken die een stempel<br />

hebben gedrukt op de beweging waartoe ze behoren.<br />

De diversiteit<br />

van de disciplines<br />

en visies zorgt voor<br />

een eclectische<br />

selectie<br />

Het is amper te geloven dat sommige<br />

kunstenaars of werken een cruciale rol<br />

hebben gespeeld in de geschiedenis van<br />

hun beweging, maar daarbuiten grotendeels<br />

onbekend zijn. Aan de hand van de<br />

rode draad ‘Iconic’ wil Antica de diversiteit<br />

van de kunstdisciplines belichten en er alle<br />

geheimen van onthullen. De exposanten<br />

dragen elk hun steentje bij en nemen een<br />

‘iconisch’ werk op in hun selectie. De diversiteit<br />

van de disciplines en visies zorgt voor<br />

een eclectische en gevarieerde selectie,<br />

naar het evenbeeld van de beurs.<br />

Een digitale route leidt de bezoekers desgewenst<br />

naar die stukken op de betreffende<br />

stands, dankzij QR-codes en een plan met<br />

pijltjes. Twintig galeries, die voor het eerst of<br />

opnieuw deelnemen, voegen zich dit jaar<br />

bij de exposanten die er vaste klant zijn. Zo<br />

is er Antiques Emporium, gespecialiseerd<br />

in glaswerk in art-nouveau- en art-decostijl.<br />

De Fondation Albert Vandervelden laat ons<br />

dan weer kennismaken met pareltjes van<br />

de grootste edelsmeden, meubelmakers,<br />

beeldhouwers en schilders die hun stempel<br />

hebben gedrukt op de geschiedenis van het<br />

Prinsbisdom Luik, van de Middeleeuwen<br />

tot nu. Galerie Ary Jan uit Parijs presenteert<br />

oriëntalistische en 19e-eeuwse schilders<br />

en galerie Francis Janssens van der Maelen<br />

pakt uit met Europees edelsmeedwerk,<br />

samen met kunstobjecten en zilverwerk in<br />

art-decostijl. Bij Thomas Deprez Fine Arts<br />

krijgen we moderne Belgische schilders en<br />

meubelen in art-nouveaustijl te zien. Sinds<br />

het begin vormen oude en moderne kunst<br />

de pijlers van deze beurs, die het gros van<br />

zijn bezoekers (meer dan twintigduizend<br />

in 2022) lokt via de exposanten en galeriehouders.<br />

Er is ook een hedendaags aanbod,<br />

gaande van meubelen en schilderijen tot<br />

keramiek en foto’s. (cd)<br />

BEZOEKEN<br />

-><br />

Daum-Nancy, Saules soleil couchant, een art-nouveauvaas geblazen in de mal met zuurgeëtste<br />

decoratie, hoogte: 29 cm, ca. 1900. Te koop bij Galerie Tandem.<br />

Antica Namur<br />

11 t/m 19-11<br />

www.antica.be<br />

12

UP TO DATE<br />

Schatgraven van Amsterdam tot Luxemburg<br />

-><br />

Niels Egidius, La signature, 2020, olieverf op<br />

doek, 140 x 200 cm. © de kunstenaar. Te zien<br />

op Affordable Art Fair.<br />

-><br />

Petra Basnakova. © de kunstenaar. Te zien bij Dewi Lewis Publishing op Paris Photo.<br />

<strong>November</strong> start met de Affordable Art<br />

Fair in Amsterdam van 01 t/m 05-11. Deze<br />

17e editie wordt opnieuw gehouden in de<br />

Kromhouthal, waar meer dan 70 <strong>Nederland</strong>se<br />

en buitenlandse galeries betaalbare<br />

hedendaagse kunst zullen presenteren.<br />

Speciale projecten, in samenwerking met<br />

AVROTROS en Upway, brengen jonge en<br />

beloftevolle kunstenaars in beeld en promoten<br />

culturele diversiteit. www.affordableartfair.com<br />

S Van 09 t/m 12-11 vindt de<br />

26e editie van de internationale fotografiebeurs<br />

Paris Photo voor de laatste keer in Le<br />

Grand Palais Ephémère plaats. Volgend<br />

jaar keert de beurs terug naar het historische<br />

Grand Palais. 191 galeries en uitgevers<br />

uit 26 landen presenteren er een selectie<br />

vintage, moderne en hedendaagse werken.<br />

Daarnaast zijn er verschillende exposities<br />

van zowel gerenommeerde fotografen als<br />

jong beloftevol talent. Curiosa presenteert<br />

17 fotografen, geselecteerd door Anna Planas,<br />

die voor de eerste keer deelnemen en<br />

diverse fotografiepraktijken weergeven, van<br />

documentaire tot performance. Ook wordt<br />

er een nieuwe digitale afdeling gelanceerd.<br />

www.parisphoto.com S De 9e editie<br />

van Luxembourg Art Week beoogt een<br />

strategische heroriëntatie onder leiding van<br />

de nieuwe directeur Caroline von Reden.<br />

Luxemburg Art Week is snel uitgegroeid<br />

tot een beurs met een uniek multiculturele,<br />

kosmopolitische en meertalige omgeving.<br />

Voor deze editie zijn 79 galeries uit twaalf<br />

landen uitgenodigd en onderverdeeld in<br />

drie afdelingen. Er worden zowel gerenommeerde<br />

hedendaagse en moderne kunstenaars<br />

gepresenteerd als 19 beloftevolle<br />

galeries, ‘artist-run spaces’ of collectieven.<br />

Hiervoor werkt Luxembourg Art Week voor<br />

de eerste keer samen met Cnap, Centre<br />

national des arts plastiques. Op de afdeling<br />

‘Focus Wien’ kun je de Weense kunstscene<br />

ontdekken onder leiding van Monika<br />

Georgieva. Er is daarnaast een kunstenparcours<br />

georganiseerd in de stad, waarbij ook<br />

zes sculpturen van Atelier Van Lieshout te<br />

bezichtigen zijn. Dit alles van 10 t/m 12-11.<br />

www.luxembourgartweek.lu S Liefhebbers<br />

en verzamelaars van vintage en retro-objecten,<br />

kunnen opnieuw naar de Verzamel<br />

Jaarbeurs in Utrecht op 11 en 12-11. www.<br />

verzameljaarbeurs.nl S Van 16 t/m 19 november<br />

vindt de 56e editie van Art Cologne<br />

plaats. Het hoge niveau van deze beurs<br />

blijft gegarandeerd door de terugkerende<br />

aanwezigheid van nationale en internationale<br />

topgaleries, aangevuld met jonge innovatieve<br />

galeries van over heel de wereld.<br />

Dit jaar ook een groot aantal deelnemers uit<br />

Oostenrijk. De afdeling Art + Object legt de<br />

focus op 20e- en 21e-eeuws design. www.<br />

artcologne.com S Het cultuurcentrum van<br />

Mechelen ontvangt dit jaar de 31e editie<br />

van de Internationale Antiquarenbeurs<br />

van België, een paradijs voor liefhebbers<br />

en verzamelaars van oude, antiquarische en<br />

bibliofiele boeken, eerste edities, prenten<br />

en gravures, atlassen en veel meer. Je kunt<br />

hier schatgraven bij deelnemers uit België,<br />

<strong>Nederland</strong>, Duitsland, Frankrijk en Groot<br />

Britannië. Van 08 t/m 10-12. www.antiquarenbeurs-mechelen.com<br />

-><br />

Hendrik Zimmer, Corbusier Bay. © de kunstenaar.<br />

Te zien bij Galerie Heike Strelow op<br />

Luxembourg Art Week.<br />

13

Kopstukken<br />

Fernando Botero<br />

Erwin Olaf<br />

Op 20 september jongstleden overleed<br />

de <strong>Nederland</strong>se fotograaf Erwin<br />

Olaf in Groningen op 64-jarige leeftijd.<br />

Zijn carrière begon als fotojournalist<br />

in de jaren 80, waar hij<br />

de homobevrijdingsbeweging documenteerde.<br />

Later evolueerde hij tot<br />

een van de pioniers in <strong>Nederland</strong><br />

op het gebied van geënsceneerde<br />

fotografie, waarbij hij theatrale<br />

kostuums en decors gebruikte om<br />

non-conformistische onderwerpen<br />

vast te leggen, vaak provocerend en<br />

genderstereotypen doorbrekend.<br />

Olaf creëerde beelden die iconisch<br />

werden en benadrukte het belang<br />

van individuele expressie. Taco Dibbits,<br />

directeur van het Rijksmuseum,<br />

beschreef zijn werk als een krachtig<br />

middel om mensen te laten zijn wie<br />

ze zijn. Hoewel hij bekend stond om<br />

zijn controversiële en provocatieve<br />

beelden, evolueerde zijn werk in de<br />

loop van veertig jaar naar high-end<br />

studio- en modefotografie. Hij werd<br />

zelfs gekozen om de <strong>Nederland</strong>se<br />

koninklijke familie meerdere keren<br />

te portretteren. Olaf was een nationale<br />

schat in <strong>Nederland</strong> en een Hollandse<br />

meester in de wereld van de<br />

fotografie. Zijn invloeden varieerden<br />

van Robert Mapplethorpe tot Lucien<br />

Freud, en zijn werk bleef evolueren<br />

en verrassen. Met ongeëvenaarde<br />

precisie en aandacht voor detail<br />

heeft Olaf de kunstwereld verrijkt<br />

en de grenzen van fotografie verlegd.<br />

Zijn nalatenschap zal voortleven<br />

in zijn meesterlijke beelden en<br />

degenen die hij heeft geïnspireerd.<br />

© Frank Ruiter.<br />

Op 15 september jongstleden verloor<br />

de kunstwereld een icoon met<br />

het overlijden van de Colombiaanse<br />

kunstenaar Fernando Botero op<br />

91-jarige leeftijd in Monaco. Botero’s<br />

unieke stijl, gekenmerkt door weelderige<br />

afbeeldingen van generaals,<br />

bisschoppen, prostituees en huisvrouwen,<br />

bracht hem wereldwijde<br />

erkenning en maakte hem tot een<br />

van de meest herkenbare kunstenaars<br />

ter wereld. Later in zijn carrière<br />

nam hij duistere onderwerpen<br />

onder de loep, zoals drugsgeweld<br />

in Colombia en de mishandeling<br />

van gevangenen in de Abu Ghraibgevangenis<br />

in Irak. Botero’s werk zal<br />

voortleven als een krachtige getuigenis<br />

van zijn creatieve genie en maatschappelijke<br />

betrokkenheid.<br />

© USA Today.<br />

Iljan van Hardevelt<br />

Het bestuur van de Carnegie Stichting,<br />

verantwoordelijk voor het<br />

beheer van het beroemde Vredespaleis<br />

in Den Haag, heeft Iljan van<br />

Hardevelt aangesteld als de nieuwe<br />

algemeen directeur. Deze benoeming<br />

komt er in het licht van aankomende<br />

renovatieprojecten die<br />

de stichting de komende jaren zal<br />

uitvoeren, met als doel het Vredespaleis<br />

te moderniseren en klaar te<br />

stomen voor de toekomst.<br />

Anna Boghiguian<br />

Anna Boghiguian (°1946) heeft de<br />

30e Wolfgang Hahn Prijs van het<br />

Gesellschaft für Moderne Kunst in<br />

Museum Ludwig ontvangen. De prijs<br />

is bedoeld om hedendaagse kunstenaars<br />

te eren die al naam hebben<br />

gemaakt maar die in Duitsland nog<br />

niet zo bekend zijn als ze verdienen<br />

te zijn. Boghiguian is een kunstenaar<br />

die bekendstaat om haar nomadische<br />

levensstijl, waarbij ze van<br />

tentoonstelling naar biënnale reist<br />

om haar kunstwerken te presenteren.<br />

Wat haar werk zo opmerkelijk<br />

maakt, is haar gebruik van eenvoudige<br />

materialen die ze vaak ter plaatse<br />

vindt. Ze creëert poëtische en politiek<br />

geladen kunstwerken in verschillende<br />

media.<br />

© R.V.<br />

© Angela Lamprecht.<br />

14

Bénédicte<br />

van Campen<br />

Bonhams verwelkomt Bénédicte<br />

van Campen als de nieuwe expert<br />

voor Impressionistische en Moderne<br />

Schilderijen in Parijs. Met een uitgebreide<br />

carrière in de kunstwereld,<br />

waaronder ervaring bij Christie’s,<br />

een Londense galerie en Sotheby’s,<br />

brengt Van Campen een schat<br />

aan kennis en expertise mee naar<br />

Bonhams. Ze zal nauw samenwerken<br />

met teams in Londen en New<br />

York en organiseert tweemaal per<br />

jaar veilingen in Parijs, gehouden<br />

bij Bonhams Cornette de Saint Cyr.<br />

Haar benoeming versterkt de positie<br />

van Bonhams als een vooraanstaand<br />

internationaal veilinghuis<br />

voor kunstliefhebbers over de hele<br />

wereld.<br />

@ R.V.<br />

Guy Wildenstein<br />

Franse aanklagers eisen een aanzienlijke<br />

boete van € 250 miljoen<br />

van Guy Wildenstein, een lid van<br />

de beroemde kunstdynastie, wegens<br />

vermeende langdurige belastingfraude<br />

en geldwitwaspraktijken.<br />

Als hij schuldig wordt bevonden,<br />

kan hem ook een schuld van € 500<br />

miljoen of meer aan achterstallige<br />

belastingen boven het hoofd hangen.<br />

De Wildensteins hebben gedurende<br />

vijf generaties een indrukwekkende<br />

kunstcollectie opgebouwd,<br />

met werken van meesters als Bonnard,<br />

Monet en Gauguin. Het familiebedrijf<br />

begon ooit met de handel<br />

in 18e-eeuwse Franse schilderijen<br />

en probeerde later de hedendaagse<br />

kunstmarkt te betreden, maar faalde<br />

in 2010. Nu lijkt de invloed van de<br />

galerie te tanen, aangezien de interesse<br />

in historische kunst afneemt.<br />

© Getty Images.<br />

Bernard Arnault<br />

Albert Keddeman<br />

Sinds juni is Albert Keddeman<br />

(°1965) door de leden tot voorzitter<br />

van de Federatie TMV verkozen.<br />

Keddeman is sinds 2009 eigenaar<br />

van Derksen Veilingbedrijf in Arnhem,<br />

waar hij als Gecertificeerd<br />

RegisterTaxateur en Veilingmeester<br />

vijf kunst-, antiek-, design- en<br />

inboedelveilingen per jaar organiseert.<br />

Federatie TMV is de beroepsorganisatie<br />

voor gecertificeerde<br />

RegisterTaxateurs, RegisterMakelaars<br />

en RegisterVeilinghouders en<br />

bestaat sinds 1951. Federatie TMV<br />

heeft ruim 240 leden die een examen<br />

hebben gedaan voor hun vakgebied.<br />

© Huis Velp.<br />

Renée Jongejan<br />

Renée Jongejan is sinds 1 oktober<br />

aangetreden als zakelijk directeur<br />

bij Kunsthal Rotterdam. Samen met<br />

algemeen directeur Marianne Splint<br />

zal zij de directie en het bestuur van<br />

de Kunsthal vormen. Haar belang-<br />

rijkste verantwoordelijkheid ligt in<br />

het optimaliseren van de bedrijfsvoering<br />

en het verder uitbouwen van<br />

het cultureel ondernemerschap van<br />

de Kunsthal, waarin zij al jarenlang<br />

binnen haar sector een voorbeeldfunctie<br />

vervult.<br />

© Kunsthal Rotterdam.<br />

LVMH-topman en kunstverzamelaar<br />

Bernard Arnault wordt onderzocht<br />

in verband met een complexe<br />

vastgoeddeal in Courchevel, gekoppeld<br />

aan de Russische oligarch Nikolaj<br />

Sarkisov. Het onderzoek, geleid<br />

door Tracfin, de Franse financiële<br />

waakhond, concentreert zich<br />

op Sarkisovs aankoop van miljoenen<br />

euro’s aan chalets in Courchevel<br />

in 2018, via diverse bedrijven in<br />

Frankrijk, Luxemburg en Cyprus.<br />

Arnault wordt ervan beschuldigd<br />

geld aan Sarkisov te hebben geleend<br />

en later eigenaar te zijn geworden<br />

van het vastgoed, terwijl Sarkisov<br />

aanzienlijke winsten maakte.<br />

De eigendomswisseling zou dienen<br />

om geldstromen en de uiteindelijke<br />

begunstigde te verbergen.<br />

Arnault, de op een na rijkste persoon<br />

ter wereld volgens Bloomberg,<br />

heeft een geschat vermogen van<br />

$ 164 miljard, na Elon Musk.<br />

© Vogue.<br />

15

Oud en nieuw<br />

in de mix<br />

16

PAN Amsterdam<br />

Twintig nieuwe deelnemers,<br />

onder meer uit Brussel, Londen<br />

en Parijs. Een opmars van oudemeesterspecialisten.<br />

Een solostand<br />

voor een 89-jarige internationale<br />

topkunstenaar. Aanstormend jong<br />

galerietalent. PAN Amsterdam,<br />

van 19 t/m 26 november in RAI<br />

Amsterdam, belooft dit jaar veel<br />

interessants. Kom alvast in de<br />

stemming met dit PAN-dossier,<br />

waarin we drie nieuwkomers op<br />

de beurs aan u voorstellen. En zes<br />

oude rotten, still going strong.<br />

BEZOEKEN<br />

PAN Amsterdam<br />

19-11 t/m 26-11<br />

www.pan.nl<br />

17

‘Eigenlijk zijn we<br />

altijd op zoek’<br />

De jonge handelaar in oude<br />

meesters en de wat oudere<br />

galerie-eigenaar met een visie op<br />

hedendaagse kunst. Tyr Baudouin<br />

en Julius Vermeulen doen allebei<br />

voor het eerst mee aan PAN<br />

Amsterdam. In de aanloop naar<br />

de beurs nodigde <strong>COLLECT</strong> ze<br />

uit om met elkaar in gesprek te<br />

gaan over hun vak.<br />

TEKST: BELINDA VISSER<br />

FOTO’S: BOB BRONSHOFF<br />

Tyr Baudouin<br />

Galerie Lowet de Wotrenge<br />

De Antwerpse kunsthandelaar Tyr Baudouin is gespecialiseerd<br />

in oude meesters. Zijn fascinatie voor<br />

kunst werd aangewakkerd door de verhalen van zijn<br />

opa Frans Baudouin, een van de Monuments Men<br />

die na de Tweede Wereldoorlog naziroofkunst terughaalden.<br />

Na een stage bij Christie’s in Amsterdam<br />

ging Baudouin in de kunstmakelaardij van zijn familie<br />

aan de slag. Twaalf jaar geleden vormde hij het<br />

bedrijf om naar Galerie Lowet de Wotrenge, waar de<br />

focus voor een belangrijk deel ligt op meesterwerken<br />

van Vlaamse kunstenaars. In 2019 kreeg hij de kans<br />

zich te presenteren met een TEFAF Showcase.<br />

De sfeer is museaal in de daglichtgalerie<br />

van Julius Vermeulen, een<br />

nieuw gebouwde ruimte, deels<br />

overlopend in zijn herenhuis in<br />

Amsterdam Oud-Zuid. Tyr Baudouin is<br />

met de trein vanuit Antwerpen gekomen,<br />

een 18e-eeuws paneeltje in zijn tas als<br />

voorbeeld van wat hij doet. Als hij het uitpakt,<br />

buigt Vermeulen zich belangstellend<br />

over de fijn geschilderde voorstelling van<br />

een zwaan, een duif en een kaketoe in een<br />

Italiaans landschap. “Dit werk spotte ik onlangs<br />

bij een bevriende handelaar”, vertelt<br />

Baudouin. “Ik kocht het meteen. Een leuk<br />

formaat, met originele lijst en bovendien<br />

gesigneerd. Een prachtige aanvulling op<br />

mijn selectie werken voor de PAN. Het is<br />

van de bekende Hollandse schilder Aert<br />

Schouman, die vooral bekend is van zijn<br />

kleurrijke aquarellen en grote wanddecoraties.<br />

Kleine paneeltjes van zijn hand<br />

zijn nauwelijks bekend. Ik ga het paneeltje<br />

combineren met enkele aquarellen van<br />

hem. In dialoog met die werken op papier<br />

zal het nog veel beter tot zijn recht komen.”<br />

Ze lopen naar een ruimte met wat kleine<br />

werken van Sheila Hicks, een textielkunstenaar<br />

van wie kunstwerken in belangrijke<br />

musea over de hele wereld hangen. Behoorlijk<br />

spectaculair: Vermeulens PAN-stand<br />

wordt een solo van Hicks. “Ik vind haar een<br />

van de grootste kunstenaars op het gebied<br />

18

PAN Amsterdam<br />

van textiel”, zegt hij. “Zij probeert echt om<br />

verbindingen te leggen tussen beeldende<br />

kunst, architectuur en vormgeving. Dat<br />

is in haar werk helemaal verenigd en dat<br />

komt tot een symbiose die zó sprankelend<br />

en weergaloos is. Dat zie je aan haar monumentale<br />

wandinstallaties en dat zie je ook<br />

aan haar kleine werken met een enorme<br />

intimiteit. Ik wil een aantal <strong>Nederland</strong>se<br />

verzamelaars in staat stellen om een Sheila<br />

Hicks te kopen. Want zij is 89 en ik hoop<br />

dat ze nog heel lang doorgaat, maar ze<br />

heeft niet het eeuwige leven.”<br />

VLUCHTIG VERSUS ZORGVULDIG<br />

In hun gesprek van een uur – Julius bedachtzaam<br />

pratend, Baudouin in bloemrijk<br />

Vlaams – zijn ze opvallend eensgezind.<br />

Onder meer over de vluchtigheid van onze<br />

tijd. Vermeulen wil met zijn galerie een<br />

plaats bieden voor contact, contemplatie<br />

en concentratie. “Dat vind ik mooie uitgangspunten<br />

voor als mensen naar kunst<br />

willen kijken. Ook als ze het willen kopen<br />

moeten ze wel de tijd hebben om zich te<br />

kunnen concentreren en beraden.” Baudouin<br />

zou wensen dat dat meer gebeurde,<br />

rustig kijken. “Ik merk dat ook in de oude<br />

kunst alles snap, snap, snap is.” Hij knipt<br />

met de vingers. “Sneller, sneller, sneller. De<br />

aandacht vasthouden wordt moeilijker en<br />

moeilijker. Kopers van oude meesters ko-<br />

Vermeulen wil<br />

met zijn galerie<br />

een plaats bieden<br />

voor contact,<br />

contemplatie en<br />

concentratie.<br />

pen vaak het verhaal achter het schilderij.<br />

Dan moeten ze wel de rust hebben om even<br />

naast je te staan en te luisteren.”<br />

Dit jaar organiseerde Baudouin een solo<br />

van 17e-eeuwse meester Cornelis Schut,<br />

een tijdgenoot van Rubens. Hij verzamelde<br />

jarenlang werk van de kunstenaar en<br />

werkte een half jaar aaneengesloten aan<br />

het onderzoek en de presentatie. Het was<br />

een tentoonstelling van museaal kaliber<br />

en de belangstelling voor de werken was<br />

groot. Vermeulen: “Wat ik bij jou zie, en<br />

dat heb ik zelf ook, is dat je trots bent<br />

als je een kunstenaar kunt laten zien die<br />

eigenlijk een tentoonstelling in een museum<br />

verdient. Ik vind dat een belangrijke<br />

functie van ons galeriehouders. In deze tijd<br />

waarin musea het moeilijker en moeilijker<br />

krijgen, kunnen wij een belangrijke spilfunctie<br />

vervullen.” Baudouin: “Absoluut.<br />

Julius Vermeulen<br />

Galerie EENWERK<br />

Julius Vermeulen was bijna dertig<br />

jaar adviseur kunst en grafische<br />

vormgeving bij PostNL, voordat<br />

hij in 2017 in Amsterdam galerie<br />

EENWERK opende. Bij het postbedrijf<br />

was hij verantwoordelijk voor de<br />

postzegelontwerpen, maar ook voor<br />

het ontwerp van brievenbussen,<br />

bedrijfskleding en gebouwen. De<br />

gedachte achter galerie EENWERK<br />

was een hedendaagse kunstruimte<br />

voor alle disciplines, waar één werk<br />

tegelijk werd getoond. Inmiddels<br />

mogen dat ook meerdere werken<br />

van één kunstenaar zijn, die dan wel<br />

royaal de ruimte krijgen.<br />

Dat is natuurlijk bij jou wat makkelijker<br />

met nog levende kunstenaars, die kunnen<br />

wat maken. Wat ik nu heb gedaan, doe ik<br />

misschien in mijn leven drie keer.”<br />

ONVERMOEIBAAR MOEITE DOEN<br />

Dat Cornelis Schut ook graveur was,<br />

maakte een toegankelijk aanbod mogelijk.<br />

“Bij mij komen veel jonge mensen in de galerie”,<br />

zegt Baudouin. “Die staan naar oude<br />

meesters te kijken, wat op zich al heel leuk<br />

is. Veel van de meer serieuze klanten zeggen<br />

dan: dat zie je nergens, een vernissage<br />

met tweehonderd mensen waarvan er 150<br />

onder de veertig zijn. Van Schut heb ik een<br />

aantal heel mooie stukken grafiek verworven<br />

die voor een groot deel naar jonge mensen,<br />

twintigers, dertigers, zijn gegaan. Dat<br />

die nu allemaal thuis zo’n klein 17e-eeuws<br />

werkje hebben vind ik helemaal geweldig.”<br />

19

‘Ik vind Sheila Hicks<br />

een van de grootste<br />

kunstenaars op het<br />

gebied van textiel’<br />

JULIUS VERMEULEN<br />

Over Sheila Hicks<br />

Sheila Hicks (°1934, Nebraska,) staat<br />

bekend om haar baanbrekende werk<br />

in de textielkunst. Zelf ziet zij zich als<br />

een maker van structuren. Als meester<br />

in kleur, vorm en textuur laat zij de<br />

grenzen tussen kunst, architectuur en<br />

design vervagen. Hicks studeerde van<br />

1954 tot 1959 schilderkunst aan Yale University,<br />

waar zij les kreeg van voormalig<br />

Bauhaus-kunstenaar en kleurentheoreticus<br />

Josef Albers. Al tijdens haar<br />

opleiding verlegde zij haar focus naar<br />

werken met textiel. In 1960 kocht het<br />

MoMA in New York een wandinstallatie<br />

van haar aan. In 1972 volgde het Stedelijk<br />

Museum Amsterdam. Andere musea<br />

met werk van Hicks in de collectie<br />

zijn onder meer Metropolitan Museum<br />

of Art (New York), Victoria & Albert Museum<br />

(Londen) en Centre Pompidou<br />

(Parijs). Sinds 1964 woont de kunstenaar<br />

in Parijs. Julius Vermeulen kent Sheila<br />

Hicks via zijn partner Irma Boom, die<br />

in 2006 het boek Sheila Hicks. Weaving<br />

as a Metaphor maakte. Voor de solo op<br />

PAN Amsterdam heeft Hicks nieuwe<br />

wandinstallaties gemaakt.<br />

ning is niet voorspelbaar en ook niet altijd in<br />

balans. Vermeulen pakt er een publicatie bij<br />

die op tafel ligt, van een tentoonstelling die<br />

Sheila Hicks vorig jaar in galerie EENWERK<br />

had. ‘Make an effort every day’ is de titel –<br />

een uitspraak van de kunstenaar. “Ik denk<br />

dat dat voor ons beiden ook geldt dat je<br />

alleen maar succes kunt hebben als je elke<br />

dag werkt, je moet er altijd mee bezig zijn”,<br />

benadrukt hij. “Ik probeer een niche op te<br />

zoeken, iets wat de musea niet doen. Die zijn<br />

naar mijn idee erg behoudend en voorzichtig<br />

met jonge kunstenaars en zeker onbekende<br />

kunstenaars. Die probeer ik wel te tonen.”<br />

Eigenlijk zijn ze altijd op zoek, constateren<br />

ze. Baudouin speurt continu naar pareltjes<br />

op ‘de secundaire markt’: “Ik ben echt overgeleverd<br />

aan hetgeen de markt bovenhaalt<br />

en dan moet je het nog kunnen kopen.”<br />

Vermeulen is vooral in het atelier. “En ik<br />

word uitgenodigd voor introductieavonden<br />

door het Mondriaanfonds of culturele<br />

vertegenwoordigers uit andere landen”,<br />

zegt hij. Baudouin: “Een secundaire galerie<br />

als de mijne is een beetje een trechter, ik zie<br />

veel van wat er op de markt langskomt en<br />

maak daar mijn eigen keuze uit. En uit al die<br />

miljoenen hedendaagse kunstenaars maak<br />

jij ook een heel precieze selectie vanuit je<br />

eigen visie.” Vermeulen knikt. “Precies. Ik<br />

kijk in eerste instantie of ik het werk aantrekkelijk<br />

vind: heeft het potentie, wil ik dat<br />

laten zien, is daar een nieuw publiek voor?<br />

En als dat zo is, dan moet het gek lopen wil<br />

je het niet verkopen. Het publiek voelt ook<br />

wel: wat jij laat zien, daar zit ook een deel<br />

van jouw energie in, de energie die jij in een<br />

tentoonstelling stopt.”<br />

SURFEN<br />

“Ik probeer altijd ook wel werk aan te<br />

bieden voor mensen die een wat kleiner<br />

budget hebben”, vertelt Vermeulen. “Bij<br />

K. Schippers had ik een hele serie edities<br />

gemaakt waarvan de goedkoopste 150 euro<br />

was en de duurste 1100 euro. Dat is voor<br />

beginners natuurlijk heel erg interessant.<br />

Maar ja, bij een kunstenaar als Sheila Hicks<br />

zijn de werken zo duur geworden: daar<br />

begint het met 30-40.000 euro en dat loopt<br />

al vrij snel op naar 500-600.000. Dan kom je<br />

terecht bij de grotere particuliere verzamelaars.<br />

Maar ik probeer wel degelijk die<br />

balans in de gaten te houden, dat is heel belangrijk,<br />

dat iedereen hier iets kan kopen.”<br />

“Psychologisch vind ik kunsthandelaar zijn<br />

nog niet zo eenvoudig”, merkt Baudouin op.<br />

De verhouding tussen inspanning en belowww.eenwerk.nl<br />

www.galerieldw.viewingrooms.com<br />

20

PAN Amsterdam<br />

Trending op PAN: oude meesters<br />

Oude meesters zijn een groeiend<br />

segment op PAN Amsterdam. Dit jaar<br />

telt de beurs tien handelaren met dit<br />

specialisme, vertelt directeur Mark<br />

Grol. Hij cureert deelnemers voor<br />

de beurs, maar ziet binnen dit veld<br />

dat handelaren elkaar stimuleren<br />

om naar Amsterdam te komen. Hij<br />

noemt voormalig TEFAF-deelnemer<br />

Larry Steigrad een ambassadeur. Zijn<br />

galerie Lawrence Steigrad Fine Arts<br />

is gespecialiseerd in oude meesters<br />

en Britse schilderijen, tekeningen en<br />

beeldhouwwerken uit voornamelijk<br />

de 16e tot 19e eeuw. Grol: “Larry<br />

ervaart een ongelooflijk goede<br />

sfeer rond de beurs en verkoopt<br />

erg goed op de PAN de afgelopen<br />

jaren. Hij heeft een enorm netwerk<br />

van verzamelaars uit Europa die hij<br />

naar de beurs krijgt en vertelt vol<br />

enthousiasme over <strong>Nederland</strong> en de<br />

oude meesters.”<br />

De doelgroep voor het verzamelen van<br />

oude meesterschilderijen, tekeningen en<br />

beelden verbreedt en verjongt zich, ziet<br />

Grol. “Ik denk dat deze kunstwerken een<br />

historische en culturele connectie bieden,<br />

wat jongere generaties aanspreekt. Ze willen<br />

de verhalen achter de schilderijen ontdekken<br />

en een tastbaar stuk geschiedenis<br />

bezitten. Ook denk ik dat jongere verzamelaars<br />

het vakmanschap en de technische<br />

vaardigheden kunnen waarderen die vereist<br />

zijn voor oude meesterschilderijen. In een<br />

tijd van digitale kunst en massaproductie<br />

vertegenwoordigen deze kunstwerken een<br />

ambachtelijke traditie die bewondering<br />

oproept. Kunstbeurzen, veilinghuizen en<br />

kunstplatforms hebben het toegankelijker<br />

gemaakt voor jongere generaties om oude<br />

meesters te ontdekken en te kopen. De<br />

heropleving van het verzamelen van oude<br />

meesters onder jongere verzamelaars zie ik<br />

als een samensmelting van erfgoedwaardering,<br />

vakmanschap, duurzaamheid, investeringspotentieel<br />

en digitale toegang.”<br />

Binnen het segment van de oude<br />

meesters is een jongere generatie<br />

aan het opstaan, signaleert Grol.<br />

Tyr Baudouin van Galerie Lowet de<br />

Wotrenge in Antwerpen is hiervan een voorbeeld.<br />

Net als Gillis Tak Labrijn, die samenwerkt<br />

met de Brit Aaron Simpson-Bean in<br />

hun bedrijf Renialme BV. Hun uitgangspunt<br />

is dat connaisseurschap de basis vormt voor<br />

kunsthandel. De galerie onderhoudt een<br />

uitgebreid onderzoeksarchief en adviseert<br />

internationale musea, instellingen en verzamelaars<br />

op het gebied van maritieme kunst.<br />

Andere nieuwkomers zijn Den Otter Fine<br />

Art, die prenten en tekeningen van oude<br />

meesters combineert met moderne en<br />

hedendaagse werken op papier, en Erik<br />

Bijzet Sculpture and Works of Art (Europese<br />

beeldhouwkunst en toegepaste<br />

kunst van de Middeleeuwen tot Rodin).<br />

Floris van Wanroij Fine Art is na jaren van<br />

afwezigheid een terugkerende deelnemer,<br />

met <strong>Nederland</strong>se en Vlaamse oude meesterschilderijen,<br />

vroege Europese beeldhouwkunst<br />

en kunstwerken uit de Haute<br />

Époque. Ook Bijl-Van Urk, Kunsthandel P.<br />

de Boer, Douwes Fine Art en The Weiss Gallery<br />

uit London zijn weer van de partij.<br />

Michiel van Mierevelt (Delft 1566 – 1641), Portret van Jacob Huygensz. van der Dussen (ca. 1553-1622) met de<br />

penning op de Slag bij Nieuwpoort, geannoteerd ‘Aetatis 63’ and ‘Ao 1616.’ l.b., olieverf op paneel, 113 x 84,5 cm.<br />

Aangeboden door Floris van Wanroij Fine Art. Prijs: € 50.000. Foto: Eric van Laarhoven Photography.<br />

21

Kroonjaren<br />

Deze kunsthandels en galeries<br />

bestaan 25, 30, 50 of 70 jaar en<br />

draaien ook al heel wat jaren mee op<br />

PAN Amsterdam. Hoe verschillend<br />

ook, over deze dingen zijn de<br />

kunsthandelaren het met elkaar<br />

eens: kwaliteit wint. En: je blijven<br />

ontwikkelen en met je tijd meegaan<br />

is een must. Zes portretten van<br />

oude rotten in het vak die voorlopig<br />

nog even door willen gaan,<br />

afgebeeld met een kunstwerk dat ze<br />

meenemen naar de PAN.<br />

TEKST: BELINDA VISSER<br />

FOTO’S: BOB BRONSHOFF<br />

50<br />

Kunstgalerij<br />

Albricht<br />

Bob Albricht bij een werk van Carel Willink (Amsterdam, 1900-1983): Miereneters in een landschap, olieverf<br />

op doek, 70 x 90 cm, gesigneerd r.b. ‘Willink’: 1958. Herkomst: Collectie Sylvia Willink, Amsterdam tot<br />

2008. Prijs: € 135.000.<br />

Bob Albricht en zijn kunsthandel zijn allebei<br />

precies een halve eeuw oud. Zijn vader Peter,<br />

grondlegger van het bedrijf, was PAN-deelnemer<br />

van het eerste uur. Na een paar jaar<br />

kunstgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit<br />

Groningen staakte Bob zijn studie om in de<br />

zaak van zijn ouders te gaan werken: “Ik ben<br />

veel meer een man van de praktijk.” Van zijn<br />

vader leerde hij het vak en na diens overlijden<br />

in 2009 kwam hij zelf aan het roer. In het<br />

monumentale voormalige gemeentehuis<br />

van Oosterbeek toont Kunstgalerij Albricht<br />

19e- en vroeg 20e-eeuwse schilderijen in een<br />

museale sfeer. Vaste kunstbeurzen zijn PAN<br />

Amsterdam en TEFAF Maastricht. Hoe is<br />

het bedrijf in een halve eeuw geëvolueerd?<br />

“Eigenlijk doen we al vijftig jaar hetzelfde”,<br />

stelt Albricht. “Natuurlijk hebben we stappen<br />

vooruit gezet. Ik ben ook iets moderner gaan<br />

handelen. De Hollandse romantiek uit het<br />

begin van de 19e eeuw doen we niet meer en<br />

ik ben opgeschoven naar klassiek modernisten<br />

zoals Jan Sluijters, Leo Gestel en Kees<br />

van Dongen. Van mijn huidige klantenkring<br />

heeft een groot deel mijn vader niet gekend,<br />

er zijn veel jongere verzamelaars bij. Wat ik<br />

echt heb zien veranderen zijn de interieurs<br />

van mijn klanten. Er wordt nu van alles<br />

verzameld, als het maar mooi is. Vaak veel<br />

minder stukken, maar kwalitatief goed en in<br />

een mix met bijvoorbeeld ook fotografie.”<br />

Het olieverfschilderij waarmee hij poseert is<br />

qua jaartal een uitschieter in de collectie. Het<br />

werd in 1958 geschilderd door Carel Willink.<br />

Albricht: “Een van de grootste <strong>Nederland</strong>se<br />

kunstenaars van na de oorlog. Zijn werk<br />

komt niet zo vaak op de markt. Ik heb het<br />

gekocht van een particulier, die het een jaar<br />

of twintig geleden bij Willinks weduwe Sylvia<br />

kocht.” Het werk heeft een directe link naar<br />

'We gaan een beetje<br />

kabaal maken'<br />

BOB ALBRICHT (50)<br />

het hoofdthema van PAN dit jaar, Natura Artis<br />

Magistra. “Willink schilderde in de jaren<br />

50 een tijdje dieren in bizarre landschappen<br />

waar ze niet thuishoorden”, vertelt de kunsthandelaar.<br />

“Dit landschap, een ‘valley’ in<br />

Arizona, haalde hij uit het tijdschrift National<br />

Geographic. De Zuid-Amerikaanse miereneters,<br />

die daar helemaal niet voorkomen, zag<br />

hij in Artis.” En de rest van zijn PAN-stand?<br />

“We gaan een beetje kabaal maken. Op het<br />

gebied van schilderkunst dan.”<br />

www.albricht.com<br />

22

PAN Amsterdam<br />

25<br />

Janknegt Gallery<br />

‘Atelierbezoeken<br />

houden mij gaande’<br />

JUSTINE DE KLERK-JANKNEGT<br />

(58)<br />

De oprichter van de galerie waarvan zij<br />

aandeelhouder was zei niet te geloven in<br />

werkende moeders. Zo vormde de zwangerschap<br />

van Justine de Klerk-Janknegt 25<br />

jaar geleden de opmaat naar een eigen galerie.<br />

Een klant moedigde haar aan: “Begin<br />

voor jezelf. Ik steun je.” Met Janknegt Gallery<br />

streek ze neer in hartje Laren en wist<br />

ze zich meteen verzekerd van een plek op<br />

PAN Amsterdam.<br />

“Ik begon met klassiekers als Sluijters,<br />

Gestel en Van Dongen, en daarnaast een<br />

heel klein beetje hedendaags”, zegt De<br />

Klerk-Janknegt. “Gaandeweg begon dat<br />

te verschuiven en nu doe ik alleen nog<br />

hedendaagse kunst. Het leukste aan mijn<br />

werk vind ik de atelierbezoeken bij kunstenaars,<br />

dat is wat mij gaande houdt. Ik heb<br />

een heel trouwe klantenkring. Mensen die<br />

begonnen met een Jan Sluijters bleven ook<br />

kopen toen ik mijn koers verlegde.”<br />

Naar PAN kijkt ze elk jaar uit. “Ook de kunstenaars<br />

verheugen zich erop.” Vorig jaar<br />

waren de fragiele muurobjecten van Gerda<br />

Maas een groot succes, samengesteld uit<br />

ijzerdraadjes en plantenzaden. Ook het werk<br />

van de Japanse kunstenaar Hidenori Mitsue<br />

trok de aandacht. “Een heel groot landschap<br />

Justine de Klerk-Janknegt bij een werk van Roos Holleman (Tilburg, 1989): Oil Frill Dove, pastel op papier,<br />

220 x 130 cm. Prijs: € 7.000.<br />

met schaatsertjes erin, die als kloddertjes<br />

verf in reliëf op het doek liggen.” Dit jaar<br />

brengt ze van beiden weer werk mee.<br />

Voor de foto koos ze een pastel van Roos<br />

Holleman. De Klerk-Janknegt: “Zij blaast<br />

vogels heel groot op, zodat je als mens<br />

een heel ander perspectief ervaart. Haar<br />

werken baseert ze op ‘study skins’, huiden<br />

van vogels die voor de wetenschap worden<br />

bewaard. Roos heeft toegang tot deze huiden<br />

en leerde hoe je die wetenschappelijk<br />

vastlegt. Dit is een sierduif, die komen niet<br />

voor in de natuur maar worden gefokt,<br />

met krullen en kragen.”<br />

Op PAN laat ze drie werken op het grootste<br />

formaat zien. “Die zijn erg in trek.” Dat<br />

het idee van de Wunderkammer populair<br />

is, bevordert ook de belangstelling voor dit<br />

werk, merkt ze. De natuur fascineert. Al<br />

zijn er ook mensen die schrikken wanneer<br />

ze ontdekken dat de pastels zijn gebaseerd<br />

op ‘skins’. “Een vogel met de ogen open<br />

verkoopt makkelijker dan een met de ogen<br />

dicht. Roos vindt dat interessant, zij vraagt<br />

zich af: Waarom reageren mensen zo erg<br />

op de dood?”<br />

www.janknegtgallery.com<br />

23

Wiljan Versteeg bij een object van Neil Wilkin (Portsmouth, 1959): Table Fountain, geblazen glas, 1995. hooggte: 75 cm, diam. 60 cm. Prijs: € 8.000.<br />

30<br />

Kunstconsult<br />

‘Wat een reis!’<br />

WILJAN VERSTEEG (60)<br />

Medio oktober opende Wiljan Versteeg<br />

zijn nieuwe galerie in een monumentaal<br />

fabriekspand aan de rivier de Zaan, in het<br />

laatst overgebleven gebouw van de Hille<br />

Beschuitfabrieken. Hij heeft een zwak voor<br />

industriële locaties. Eerder was Kunstcon-<br />

sult gevestigd in een fort van de Stelling van<br />

Amsterdam en een voormalige taxigarage.<br />

Het begon in 1993 met een antiekwinkel<br />

uit liefhebberij. De focus lag op art nouveau<br />

en art deco, van een steeds hoger<br />

niveau. Sinds 2010 staat Kunstconsult<br />

op PAN Amsterdam en in 2016 volgde<br />

een showcase op TEFAF Maastricht. De<br />

collectie werd verbreed met naoorlogs<br />

design en de laatste jaren ook objecten van<br />

hedendaagse kunstenaars. Zijn aanbod<br />

omschrijft hij als ‘rarities’ met een hoge<br />

decoratieve waarde. “Objecten voor het<br />

interieur die kunsthistorisch goed gedocumenteerd<br />

zijn.”<br />

Het Artis-thema is ook in zijn stand goed<br />

vertegenwoordigd. Een sculptuur van een<br />

grazend paard van Adrianus Remiëns,<br />

Rozenburg-eierschaalporselein met florale<br />

decors, en meerdere met engelengeduld<br />

vervaardigde botanische plastieken van<br />

de hedendaagse Japanse keramist Kaori<br />

Kurihara. Ook presenteert hij een serie<br />

marmeren sculpturen van beeldhouwer<br />

Leonie Molenaar.<br />

Een letterlijk en figuurlijk grote blikvanger is<br />

de glazen tafelfontein waarmee hij op de foto<br />

ging en die op PAN in werking te zien zal zijn.<br />

“Dit is een meesterstuk in het oeuvre van de<br />

internationaal bekende glaskunstenaar Neil<br />

Wilkin”, vertelt Versteeg. “De schaal op voet<br />

is gedecoreerd met 180 losse onderdelen:<br />

glazen stengels die in de fonteinschaal staan,<br />

krullen die aan de rand hangen en kiezelvormen<br />

die in het klaterende water liggen.”<br />

Terugblikkend op de afgelopen dertig jaar<br />

zegt hij: “Wat een reis! Ik kende deze wereld<br />

helemaal niet, ik ben gewoon begonnen.<br />

Gaandeweg kwam ik erachter wat de<br />

uitdagingen zijn, hoe trends zich ontwikkelen<br />

en wat voor onverwachte wendingen<br />

zich kunnen voordoen. Destijds had ik<br />

geen idee wie er de volgende dag mijn winkel<br />

zou binnenstappen, nu ken ik de grote<br />

verzamelaars en de musea en doe ik daar<br />

zaken mee. Wat ik ook mooi vind is hoe de<br />

stagiairs die met ons meeliepen heel goed<br />

terechtgekomen zijn.”<br />

www.kunstconsult.com<br />

24

PAN Amsterdam<br />

30<br />

Jan van Hoof<br />

Galerie<br />

Muilwijk mee, glaskunst van Bernard Heesen<br />

en digitale animaties van Eelco Brand.<br />

Het beeld waarbij ze poseren is gemaakt<br />

door Joost van den Toorn. Van Hoof: “Wij<br />

vinden hem een fantastische kunstenaar<br />

en dit werk is prototypisch voor wat hij<br />

doet. Het is experimenteel aardewerk, dat<br />

hij expres laag heeft gestookt. Dan knalt<br />

het óf uit elkaar óf je krijgt iets nieuws. Familieopstelling<br />

heet het. Joost komt uit een<br />

toneel- en theaterfamilie en een familieopstelling<br />

is een psychologisch rollenspel.<br />

Het is een beeld van vervreemding, humor<br />

met een zwart randje.”<br />

Het beste moet nog komen, is de overtuiging<br />

van het echtpaar. Daarom hebben ze<br />

hun Bossche galerie een half jaar geleden<br />

verbouwd. “Zo zijn we weer klaar voor de<br />

komende tien jaar. Ja, kom maar op. Bij<br />

werken blijf je jong.”<br />

www.janvanhoofgalerie.nl<br />

‘Het beste moet<br />

nog komen’<br />

JAN EN WIL VAN HOOF<br />

(KWIEKE ZEVENTIGERS)<br />

“De eerste zes, zeven jaar van de galerie<br />

bestond uit doen wat we vonden dat we<br />

moesten doen. Daarna ging het lopen”, vertelt<br />

Jan van Hoof. Zijn overtuiging: “Je moet<br />

passie, geloof en vertrouwen hebben in de<br />

mensen met wie je werkt.”<br />

Vanuit zijn technische achtergrond had<br />

Van Hoof een baan als internationaal<br />

consultant. Zijn vrouw Wil was beeldend<br />

kunstenaar. Samen verzamelden ze hedendaagse<br />

kunst en bezochten regelmatig<br />

galeries. “Op een gegeven moment zeiden<br />

wij tegen elkaar: Dit gaan wij ook doen. We<br />

hadden geen idee wat het zou gaan brengen”,<br />

vertelt hij. “Wat we wel allebei zeker<br />

wisten, was dat je in de eerste twee jaar<br />

een vaste stal van kunstenaars om je heen<br />

moet verzamelen om zo je bedrijf te laten<br />

groeien. In het begin komt er niemand<br />

naar je exposities. Desondanks hebben we<br />

geen seconde getwijfeld.”<br />

Met een aantal kunstenaars werken ze al<br />

vanaf de start, dertig jaar geleden. Net zo<br />

belangrijk vinden ze het om regelmatig<br />

ruimte te geven aan jonge kunstenaars.<br />

Uit het werk moet bezieling spreken, daar<br />

selecteren ze op. “Je moet zien dat er talent<br />

in zit, maar ook drive en energie. Er moet<br />

een soort pijn in het werk zitten.”<br />

Sinds een jaar of zeven, acht doen ze mee<br />

aan PAN Amsterdam. Deze keer brengen<br />

ze onder meer tekeningen van Janpeter<br />

Jan en Wil van Hoof bij een plastiek van Joost van den Toorn (Amsterdam, 1954): Familieopstelling,<br />

aardewerk. Prijs: € 2.900.<br />

25

‘Het hele jaar<br />

verzamelen we<br />

marktfris antiek’<br />

TOM ANGEVAREN (44)<br />

Tom Angevaren bij een set van zes rococo stoelen, uitgevoerd in noten- en wortelnotenhout, Amsterdam,<br />

midden 18e eeuw. Prijs: € 35.000.<br />

50<br />

Angevaren<br />

Antiquairs<br />

Voor Tom Angevaren was het nooit een<br />

discussie wat hij zou worden. Als vijftienjarige<br />

ging hij vol overtuiging bij zijn<br />

ouders in de zaak. Nu is hij een van de<br />

bekendste algemeen antiquairs van <strong>Nederland</strong>,<br />

dankzij het tv-programma Tussen<br />

Kunst & Kitsch.<br />

Angevaren Antiquairs werd vijftig jaar geleden<br />

opgericht door Toms moeder Sijlvia.<br />

Zelf was ze ook kind van een antiquair. Ze<br />

runde het bedrijf samen met echtgenoot<br />

Wil, gediplomeerd meubelmaker. Nog allebei<br />

staan ze vrijwel dagelijks in hun winkel<br />

op de Haagse Denneweg. “We doen het<br />

echt met z’n drieën”, zegt enig kind Tom.<br />

“En nu ben ik de drijvende kracht.”<br />

Sinds 2002 is PAN een jaarlijks ankerpunt<br />

voor de familie Angevaren. Het hele jaar<br />

kopen ze antiek in om op de beurs ‘marktfris’<br />

te presenteren. Ze brengen laat 17e- en<br />

18e-eeuws Delfts aardewerk mee, een collectie<br />

Chinees porselein en een stel zilveren<br />

art-decokandelaars van Frans Zwollo<br />

uit 1920. Hollandse 18e-eeuwse meubelen<br />

zijn een specialiteit van Angevaren Antiquairs.<br />

“Alleen in het topsegment is daar<br />

markt voor.” Anders dan de argeloze voorbijganger<br />

in Den Haag ‘slaan ze op PAN<br />

niet steil achterover van een set stoelen die<br />

35.000 euro kost. De meeste mensen weten<br />

wat ze zien’.<br />

Angevaren doelt op de rococostoelen uit<br />

het midden van de 18e eeuw, waarmee hij<br />

voor de deur van zijn zaak gefotografeerd<br />

werd. Met zijn van tv bekende enthousiasme<br />

en Haagse tongval vertelt hij erover:<br />

“Deze Hollandse hogerugstoelen zijn heel<br />

bijzonder fraai gestoken. Ze zijn vergelijkbaar<br />

met exemplaren die in het stadhuis<br />

van Keulen staan. Op een overzichtstentoonstelling<br />

over <strong>Nederland</strong>se rococo in<br />

het Rijksmuseum werden vrijwel identieke<br />

stoelen toegeschreven als gemaakt<br />

in Amsterdam; die zijn in het boek bij de<br />

tentoonstelling afgebeeld. Deze set, van<br />

noten- en wortelnotenhout, hebben we<br />

gekocht in Engeland. De geschiedenis<br />

van de meubels is niet bekend, maar het<br />

is bijzonder dat het er zes zijn. Wij hebben<br />

een eigen restauratieatelier waar we<br />

alle meubels zelf restaureren, maar deze<br />

stoelen hoefden we alleen maar in de was<br />

te zetten. Ze zijn in fantastische staat. Je<br />

kunt ze ook echt gebruiken, het zit niet<br />

verkeerd.”<br />

www.angevarenantiquairs.nl<br />

26

PAN Amsterdam<br />

70<br />

Kunsthandel<br />

A.H. Bies<br />

Met zijn jongere broer Hans en zus Marie-<br />

José groeide Mari Bies op in de kunsthandel<br />

die hun ouders in 1953 oprichtten. De interesse<br />

van beide broers voor het bedrijf zette<br />

hun vader aan het denken: bij anderen had<br />

hij gezien hoe dat mis kon gaan. “Mijn vader<br />

restaureerde schilderijen en dreef handel”,<br />

vertelt Bies. “Op een gegeven moment zei hij:<br />

‘Misschien is het toch handig dat jullie gaan<br />

kiezen, de een het restauratieatelier, de ander<br />

de kunsthandel.’ Ik denk dat hij de uitkomst<br />

al wist: na het ontbijt liep ik naar het kantoor<br />

om iets voor te bereiden en mijn broer ging<br />

in het atelier met zijn handen werken.”<br />

Wie op PAN Amsterdam of TEFAF de stand<br />

van Bies inloopt, komt beide broers tegen.<br />

“We hebben eigen bedrijven, maar werken<br />

veel samen, hij kan ook heel goed vertellen<br />

over de schilderijen in de stand”, zegt<br />

Bies. “Ik denk dat mijn vader het goed heeft<br />

gezien. Je hebt toch elk je eigen karaktertrekken<br />

en ik weet niet zeker of het samen<br />

in één bedrijf ook zo goed was gegaan. Ik<br />

overleg veel met mijn broer, en als ik een belangrijke<br />

collectie kan kopen vraag ik hem<br />

mee. Vinden we dezelfde schilderijen mooi?<br />

Wat is een goede prijs? Wij hebben een vaktechnische<br />

blik: is het werk echt, in goede<br />

staat en belangrijk genoeg in het oeuvre?<br />

Mijn vrouw Marian kan goed voorspellen of<br />

een schilderij verzamelaars zal aanspreken.”<br />

De kunsthandel is gespecialiseerd in de 19e<br />

en begin 20e eeuw. Aan het schilderij van<br />

Haagse-Schoolschilder Hendrik Willem<br />

‘Mijn ouders<br />

begonnen met niks’<br />

MARI BIES (68)<br />

Mesdag, waarbij Mari met Marian poseert,<br />

kleeft een mooi verhaal. “Mijn vader verkocht<br />

het vijftig jaar geleden aan een particuliere<br />

koper en nu is het weer terug. Het<br />

behoort tot de categorie schilderijen waarvan<br />

je trots bent dat je het in de collectie<br />

hebt. Het is van hoge kwaliteit en vergelijkbaar<br />

met een Mesdag die in het Rijksmuseum<br />

hangt: het heeft dezelfde sfeer.”<br />

Bies vertelt dat zijn ouders zeventig jaar geleden<br />

‘met niks’ begonnen. “Als mijn vader<br />

iets verdiend had met restaureren, werd er<br />

een schilderij gekocht. Zo hard als ik in de<br />

hoogtijdagen halverwege de jaren 90 heb<br />

gewerkt zou ik niet meer kunnen. Maar ik<br />

ga nog even door, ik heb er plezier in.”<br />

www.kunsthandelbies.nl<br />

Marian en Mari Bies bij een schilderij van Hendrik Willem Mesdag (Groningen 1831- Den Haag 1915): Le Matin / Calme plat, olieverf op doek 88 x 69,5 cm. Gesigneerd<br />

l.o. ‘H W Mesdag’. Richtprijs: € 100.000-150.000.<br />

27

Aanstormend<br />

galerietalent<br />

Mulan Go<br />

Energiek en doortastend baant<br />

Mulan Go zich een weg door de<br />

kunstwereld. Als dertienjarige<br />

wilde ze veilingmeester worden.<br />

Op haar negentiende opende<br />

ze haar eigen galerie. Nu is ze<br />

25 en laat ze in Walls & Cabinets,<br />

het nieuwkomerspaviljoen van<br />

de PAN, werk van veelbelovende<br />

hedendaagse kunstenaars zien.<br />

TEKST: BELINDA VISSER<br />

FOTO’S: BOB BRONSHOFF<br />

Mulan Go met werk van Jonat Deelstra: Yacht Overseer, <strong>2023</strong>, 30 x 35 cm, (links); Marbled Dog, <strong>2023</strong>, 30 x 26<br />

cm (rechts), beide olieverf op doek. © de kunstenaar.<br />

Mulan Go heet ze, en haar galerie<br />

noemde ze GoMulan. Die<br />

actieve klank past bij de gedrevenheid<br />

die ze aan de dag<br />

legt. Tijdens haar studie Cultureel Erfgoed<br />

aan de Reinwardt Academie liep Go (°1998)<br />

stage bij Nouvelles Images (1950-2018), de<br />

oudste galerie van eigentijdse kunst in <strong>Nederland</strong>.<br />

Na zeven leerzame maanden hoorde<br />

ze dat Nouvelles Images zou stoppen,<br />

juist op het moment dat zij kwam vertellen<br />

dat ze haar eigen galerie ging openen.<br />

In een grote hoge ruimte in de Amsterdamse<br />

Pijp organiseerde ze drie maanden<br />

lang pop-upexposities. “Dat ging zo goed<br />

dat ik hier kon blijven. Ik was negentien en<br />

had een vaste galerieruimte, nu moest ik<br />

op zoek naar kunstenaars”, blikt ze terug.<br />

Ze focuste op het aantrekken van jong<br />

talent. “Inmiddels heb ik een hele stal jonge<br />

kunstenaars en ben ik ook gerenommeerde<br />

namen om mij heen aan het verzamelen.”<br />

Naast de galerie en haar studie liep ze stage<br />

bij Christie’s en nam ze zitting in de Youth<br />

Advisory Board van de Hermitage Amsterdam.<br />

Daar zat een plan achter: “Ik vond dat<br />

28

PAN Amsterdam<br />

Ulrike Rehm, Totentanz (nr 2), 2017, geglazuurd keramiek. © de kunstenaar.<br />

Op de PAN toont<br />

GoMulan kunst van<br />

Ulrike Rehm, Dion<br />

Rosina en Jonat<br />

Deelstra.<br />

ik nog niet genoeg ervaring had. Ik wilde<br />

bij een galerie, een museum en een veiling<br />

iets gedaan hebben om de markt beter te<br />

begrijpen; zij bestaan in samenhang met<br />

elkaar. Dus huurde ik iemand in om in de<br />

galerie te zitten terwijl ik op stage was.”<br />

NIEUWKOMERSPAVILJOEN<br />

Deelname aan PAN Amsterdam paste in<br />

haar reeks doelen. Go: “De kunstwerken<br />

die ik laat zien zijn bijzonder gemaakt, er<br />

komt veel arbeid aan te pas. Ze hebben<br />

iets klassieks en er zit altijd wel figuratie in.<br />

Dat sluit goed aan bij het karakter van de<br />

PAN, vond ik.” Hindernis: voor het nieuwkomerspaviljoen<br />

Walls & Cabinets kun je<br />

je niet aanmelden, je moet ervoor worden<br />

gevraagd. Dus stuurde ze een uitnodiging<br />

naar PAN-directeur Mark Grol: hij was van<br />

harte welkom in haar stand op Art Rotterdam.<br />

Van het een kwam het ander.<br />

Naar de PAN brengt ze kunst mee van Ulrike<br />

Rehm, Dion Rosina en Jonat Deelstra,<br />

een keuze die is ingegeven door een rode<br />

draad die de galeriehouder ziet: alle drie leggen<br />

zij een sterke kunsthistorische referentie<br />

in hun werk. Inmiddels vergevorderd met<br />

een masteropleiding kunstgeschiedenis, kan<br />

ze prachtig vertellen over die verbanden.<br />

Enthousiast is ze over een vanitasbosje met<br />

verwelkte bloemen, het lijkt een houten<br />

sculptuur maar is een installatie van keramiek.<br />

Kunstenaar Ulrike Rehm, geboren in<br />

1976 in de DDR en opgeleid aan de Rietveld<br />

Academie en het Sandberg Instituut, zet je<br />

vaak op het verkeerde been, laat Go zien.<br />

De twee ontmoetten elkaar tijdens haar<br />

stageperiode bij Nouvelles Images, bij de<br />

opbouw van een expositie. “Ik vond haar zo<br />

goed en veelzijdig. En door de sluiting was<br />

zij niet meer vertegenwoordigd, terwijl ik<br />

mijn eigen galerie begon.” Rehm werkt met<br />

materialen die op zichzelf niet waardevol<br />

zijn, maar ze geeft je de illusie van wel:<br />

zeepsculpturen die op marmer lijken, glas<br />

in lood gemaakt van suiker. Go: “Op de PAN<br />

laat ik marqueterie van hooi zien. Ze snijdt<br />

het hooi open, strijkt het plat en bekleedt<br />

er sokkels mee in de vorm van 19e-eeuwse<br />

fonteinen. Het doet denken aan inlegwerk<br />

van kostbare houtsoorten. Hierop plaatst ze<br />

houten beelden van atleten.”<br />

AFBEELDINGEN SAMPLEN<br />

Ook Dion Rosina (°1991) refereert aan<br />

andere tijden. In zijn geschilderde collages<br />

gebruikt hij afbeeldingen uit verschillende<br />

tijdperken, die verwijzen naar muziek of<br />

schilderkunst. Go vergelijkt zijn werkwijze<br />

met het samplen van muziek: “Je neemt een<br />

bestaande beat of melodie en maakt er iets<br />

nieuws van. Dion doet dat met afbeeldingen<br />

van zijn muzikale iconen uit de jazz en<br />

hiphop, maar ook van oude meesters, zoals<br />

renaissanceschilder Albrecht Dürer. Met<br />

heel veel tijd en aandacht creëert hij zo een<br />

nieuwe vorm.” In 2021 studeerde hij af aan<br />

de Breitner Academie als docent schilderkunst.<br />

Go kwam hem door toeval tegen en<br />

is blij dat ze hem aan de galerie heeft kunnen<br />

binden. “Hij heeft geen klassieke kunstopleiding<br />

gevolgd en is al heel succesvol.”<br />

Over de kunst van Jonat Deelstra (°1991)<br />

verschijnt tijdens de PAN een publicatie met<br />

teksten van Edwin Becker, hoofdconservator<br />

van het Van Gogh Museum. In zijn inleiding<br />

en essay plaatst hij het werk in een kunsthistorische<br />

context uit de late 19e eeuw.<br />

Go trad op als koppelaar. “Edwin wilde het<br />

meteen doen”, vertelt ze. Waarom wordt<br />

duidelijk als je leest hoe hij als een blok viel<br />

voor een sculptuur: “Het was een enorm impulsieve<br />

aankoop: puur op intuïtie, terwijl ik<br />

meestal juist heel rationeel wik en weeg, Jonat<br />

is daarnaast ook een van de spaarzame<br />

eigentijdse kunstenaars in mijn verzameling.<br />

Maar toen hij de sculptuur (en later ook een<br />

schilderij uit de serie ‘Mysterious Vices’) zelf<br />

bij mij thuis kwam afleveren waren we beiden<br />

verrast over het feit dat de kunstwerken<br />

zich naadloos voegden bij de kunst van rond<br />

1900, zowel in kleurgebruik en intensiteit<br />

van het figuratieve thema als gelaagdheid.”<br />

EEN GROTE VERLEIDER<br />

Becker legt relaties tussen het werk van<br />

Deelstra en kunstenaars als Ernst Ludwig<br />

Kirchner, Félix Vallotton en William Degouve<br />

de Nuncques. Bij de recente serie schilderijen<br />

Thank Dog we shot our way through the<br />

food chain doet het pastelachtige palet hem<br />

denken aan Jan Mankes en Charley Toorop.<br />

Waar de serie over gaat is dat de mens geen<br />

angst meer hoeft te hebben voor roofdieren<br />

of op voedsel hoeft te jagen, maar dat het gevaar<br />

schuilt in de eigen soort. Becker noemt<br />

de kunstenaar een grote verleider: “Hij uit<br />

weliswaar terecht kritiek op vele misstanden<br />

in onze maatschappij, maar zonder<br />

belerend te worden. Het is moeilijk je niét<br />

aangetrokken te voelen tot zijn opvatting<br />

over esthetiek en zijn belevingswereld.”<br />

Mulan Go is trots op deze erkenning voor<br />

een kunstenaar uit haar stal: “Ik kan wel iets<br />

cureren omdat ik het interessant vind, maar<br />

het is fijn als dat wordt onderschreven.”<br />

SURFEN<br />

www.gomulangallery.com<br />

29

FRIDES LAMÉRIS GLASS AND ANTIQUES<br />

www.frideslameris.nl<br />

19-26 november <strong>2023</strong><br />

Stand 1<br />

Een set van twee vriendschapsglazen elk met een radgravure van twee ineengeslagen handen met manchetten.<br />

De nagels en de randen van de manchetten zijn gepolijst. <strong>Nederland</strong>s of Engels glas met <strong>Nederland</strong>se gravure.<br />

Derde kwart achttiende eeuw. Hoogte 18 cm.

INTER-ANTIQUARIAAT<br />

Mefferdt & De Jonge<br />

kunstconsult.com<br />

Stand 47<br />

PAN Amsterdam stand 53<br />

antieke kaarten, prenten en tekeningen<br />

T: 06-53737422 interantiquariaat@chello.nl<br />

www.inter-antiquariaat.nl<br />

Adv_Collect_<strong>November</strong>_<strong>2023</strong>-Oepts.qxp_Ligthart 10-10-<strong>2023</strong> 09:53 Pagina 1<br />

Foto Erik Rijper<br />

P. Bremers / N. Wilkin,<br />

vaas met Graal techniek.<br />

Antes Art 1900<br />

Antes Art 1900<br />

Antes Art 1900<br />

Art nouveau/Art nouveau/Art deco/design deco/design<br />

Art nouveau/Art deco/design<br />

Rachel Reijers Rachel Reijers<br />

Rachel Reijers<br />

PAN<br />

Amsterdam<br />

(RAI)<br />

19 t/m 26 november<br />

(stand 85)<br />

Wim Oepts (1904-1988), Huis in Zuid-Frankrijk (1983), olieverf op doek, 54 x 65 cm<br />

Jan Toorop (1858-1928)<br />

Spiegel ‘Sirenen’<br />

1893–1898<br />

PAN Amsterdam | 19-26 november | Stand 68<br />

Armando, Nola Hatterman, J.C.J. van der Heyden,<br />

Vilmos Huszar, Raoul Hynckes, Isaac Israels, Menso<br />

Kamerlingh Onnes, Lou Loeber, Kees Maks, Matthijs Maris,<br />

Wim Schuhmacher, Erich Wichman, Carel Willink e.a.<br />

T 06 53325158<br />

arnoldligthart.com<br />

+31(0)6 41 810 253<br />

www.antes-artdeco.nl<br />

info@antes-artdeco.nl

De wandeling.<br />

TEKST & FOTO’S: KOOS DE WILT<br />

met Wim Weijland<br />

Leiden is in 1575 de stad met de<br />

eerste universiteit van <strong>Nederland</strong>.<br />

Veel in het historische centrum<br />

ademt academische geschiedenis,<br />

waarvan het museum van<br />

kunsthistoricus Wim Weijland een<br />

onderdeel is. Een wandeling door<br />

zijn Rijksmuseum van Oudheden<br />

naar de middeleeuwse Burcht van<br />

Leiden.<br />

De dia’s behoren bij de collectie van 444 cameeën<br />

die in 2022 in het bezit is van het Rijksmuseum<br />

van Oudheden, ‘de grootste aankoop van het<br />

museum ooit’.<br />

In zijn werkkamer liggen honderden<br />

diaraampjes verspreid over de grote vergadertafel.<br />

“Ik ben het hulpje van de bibliothecaris”,<br />

zegt Wim Weijland (°1966),<br />

directeur-bestuurder van het Rijksmuseum<br />

van Oudheden in Leiden. De dia’s behoren<br />

bij de collectie van 444 cameeën die in 2022<br />

voor zes miljoen dollar werd aangeschaft,<br />

de grootste aankoop ooit voor het museum.<br />

“Het gaat om siervoorwerpen met een reliëf<br />

van keizerportretten, goden en dieren tot<br />

symbolen, spreuken en teksten”, vertelt<br />

Weijland. “Het komt uit de verzameling<br />

van Derek Content, een Amerikaan van <strong>Nederland</strong>se<br />

komaf, en bevat naast de meest<br />

prachtige cameeën een enorm archief van<br />

honderden dozen vol met papieren, boeken,<br />

rekeningen, Kodak-doosjes en foto’s,<br />

familiekiekjes en foto’s van de verzameling.<br />

Ik help als herkomstonderzoeker een beetje<br />

bij de ordening.”<br />

De kunsthistoricus staat op en steekt<br />

vanaf zijn kantoor aan de Papengracht, de<br />

straat achter het museum, over naar de<br />

personeelsingang van het Rijksmuseum<br />

van Oudheden. Hij loopt vanuit opslagruimtes<br />

de expositieruimte binnen waar<br />

de cameeën uit de Content-collectie op<br />

hun allermooist worden tentoongesteld.<br />

Weijland: “Met wat we al hadden aan cameeën<br />

zijn we met deze nieuwe collectie<br />

van Content in één klap wereldtop op dat<br />

gebied, net zoals we dat al zijn op het gebied<br />

van Egyptische kunst.”<br />

VOORZICHTIG AANKOOPBELEID<br />

Door het museum wandelend vertelt<br />

Weijland dat hij privéverzamelaar is van<br />

abstracte etnografische voorwerpen uit Oceanië<br />

en Afrika. “Ik kan als museumdirecteur<br />

geen archeologische voorwerpen kopen en<br />

ben terughoudend bij etnografica”, zegt hij.<br />

“Bij mijn eigen verzameling let ik ook goed<br />

op de herkomst bij oudere voorwerpen, want<br />

objecten die de afgelopen jaar vijftig jaar zijn<br />

gemaakt voor ceremonies zijn vrij om te kopen.<br />

Als museum kopen we niet veel en we<br />

hebben onze ideeën over aankopen ook wat<br />

aangepast. We hebben al acht jaar geen stukken<br />

meer uit Egypte aangeschaft en al twaalf<br />

jaar lang niets uit het Midden-Oosten.”<br />

Collega’s van de museumdirecteur zijn druk bezig<br />

met opstellen van een grote tentoonstelling over<br />

<strong>Nederland</strong> rond het jaar 1000.<br />

Op de laatste TEFAF kon het museum een<br />

mooie Romeinse buste kopen voor 650<br />

duizend euro, een hiaat opvullend in de collectie,<br />

maar vrij resoluut is besloten dat niet<br />

te doen. Weijland: “Voor dat geld zouden<br />

we namelijk enorm veel boeken kunnen<br />

kopen of belangrijke archieven, waarbij de<br />

wetenschappelijke functie van het museum<br />

meer geschraagd wordt. En dat past bij de<br />

academische historie van het museum. Zo<br />

zijn al onze conservatoren gepromoveerd,<br />

misschien zijn we wel het enige museum<br />

van <strong>Nederland</strong> die dat kan zeggen. Wat we<br />

nog wel kopen is <strong>Nederland</strong>se archeologie en<br />

stukken die te maken hebben met de doorwerking<br />

van de Oudheid in latere eeuwen en<br />

cultuur, bijvoorbeeld die in latere eeuwen het<br />

oude Rome verbeelden. Stel je eens voor dat<br />

we 120 jaar geleden dertig schilderijen van de<br />

19e-eeuwse schilder Lourens Alma Tadema<br />

hadden gekocht. Dan waren we een compleet<br />

ander museum geweest. Maar we slibben<br />

dicht, zoals de rijksbouwmeester enkele<br />

jaren geleden zei. We zijn aan het onderzoeken<br />

of we ruimte erbij kunnen krijgen in een<br />

van de belendende panden. Zo zouden we<br />

onze collectie de ruimte kunnen geven die<br />

het verdient. Onze Egyptische kunst zou dan<br />

wat ruimtelijker kunnen worden opgesteld<br />

en onze geweldige collectie glas en sieraden<br />

zou op zaal kunnen komen.”<br />

32

DE WANDELING<br />

‘Wij willen onderbelichte<br />

geschiedenis tonen’<br />

33

DE WANDELING<br />

Wim Weijland stapt zijn museum uit en loopt het Rapenburg op richting de Burcht van Leiden.<br />

‘In Leiden komen toeristen die willen<br />

zien dat dit een stad is met een bijzonder<br />

academisch verleden’<br />

WEINIG ROOFKUNST<br />

Op de grote, voormalige binnenplaats van<br />

het museum wandelt de museumdirecteur<br />

langs de enorme, tweeduizend jaar oude<br />

tempel van Taffeh. Weijland: “Het oudste<br />

gebouw in <strong>Nederland</strong>, een tempel uit het<br />

zuiden van Egypte die in de jaren 60 aan alle<br />

<strong>Nederland</strong>ers is geschonken toen tijdens de<br />

bouw van de Aswandam door ons museum<br />

reddingsopgravingen zijn gedaan in het<br />

gebied.” Hoort zoiets eigenlijk wel hier?<br />

“Met claims om kunst terug te geven aan<br />

de landen van oorsprong heeft het museum<br />

nauwelijks te maken”, zegt hij. “In de<br />

afgelopen 23 jaar hebben we twee serieuze<br />

claims gehad, waarvan er een heeft geleid<br />

tot teruggave. In onze collectie bevinden<br />

zich nauwelijks voorwerpen uit voormalige<br />

<strong>Nederland</strong>se koloniën en we hebben bijna<br />

geen beelden die met rituelen en voorouderverering<br />

te maken hebben, anders dan<br />

bij volkenkundige collecties. Wij krijgen wel<br />

regelmatig voorwerpen aangeboden waar-<br />

van niet duidelijk is wat de afkomst is. Die<br />

aanvaarden we niet, maar dragen we als een<br />

intermediair over aan de autoriteiten van<br />

het betreffende herkomstland. Kortgeleden<br />

hebben we een mooi stuk teruggeven aan<br />

de Turkse ambassadeur. Jammer, maar politiek<br />

begrijpelijk dat er vervolgens in Turkse<br />

kranten komt te staan dat een <strong>Nederland</strong>s<br />

nationaal museum een stuk teruggeeft, zo<br />

zit dat natuurlijk niet. We spelen dat juist<br />

heel zorgvuldig, juist vanwege de emotie.<br />

Ooit bood ik een stukje ornament van de<br />

Akropolis aan een Griekse ambassadeur<br />

aan. Dat was geen eigendom van het RMO,<br />

maar van een particulier die dat ooit als<br />

student had meegenomen en er later spijt<br />

van had gekregen. De ambassadeur was<br />

zichtbaar ontroerd. Ook hier werd het in<br />

de pers een verhaal over een nationaal museum<br />

dat een stuk Akropolis teruggeeft, als<br />

een soort eerste stap van de teruggave van<br />

de Elgin Marbles door het British Museum<br />

aan Griekenland.”<br />

Op de eerste verdieping wordt de laatste<br />

hand gelegd aan de tentoonstelling over<br />

het jaar 1000 in onze contreien. “Het is een<br />

vergeten periode die het verdiend om in<br />

de schoolboeken opgenomen te worden”,<br />

vindt Weijland. “In de tentoonstelling zijn<br />

stukken uit veel verschillende collecties van<br />

particulieren en musea te zien. Iedereen<br />

werkt graag mee, want zo’n tentoonstelling<br />

is nog nooit gemaakt. Wie weet nog dat<br />

rond het jaar 1000 voor het eerst iets ontstond<br />

dat we nu herkennen als <strong>Nederland</strong>,<br />

met dorpjes, kerktorens en eerste vormen<br />

van irrigatie? Ons gebied werd in die tijd<br />

geregeerd door de Duitse keizer Otto II, die<br />

een Byzantijnse prinses trouwde, waarna<br />

het keizerlijk echtpaar in Nijmegen resideerde.<br />

Wie weet dat nog? Wij kiezen ervoor<br />

tentoonstellingen te maken die niet de<br />

geschiedenis herkauwen, maar juist grote<br />

onderwerpen behandelen die onderbelicht<br />

zijn gebleven. Dus liever een tentoonstelling<br />

over de Romeinse keizer Domitianus<br />

dan over Julius Caesar. En eerder over Byblos<br />

dan Pompeï.”<br />

MOTTEKASTEEL<br />

Weijland loopt zijn museum uit het Rapenburg<br />

op en vertelt over de geschiedenis van<br />

het museum, een verleden dat verbonden is<br />

34

DE WANDELING<br />

‘Met claims om<br />

kunst terug te geven<br />

aan de landen van<br />

oorsprong heeft het<br />

museum nauwelijks<br />

te maken’<br />

met het wetenschappelijke karakter van de<br />

stad. “In 1818 werd Casper Reuvens hier in<br />

Leiden de eerste hoogleraar archeologie, er<br />

wordt zelfs beweerd dat hij de eerste van de<br />

wereld was. Tegelijkertijd werd hij benoemd<br />

als directeur van het archeologisch kabinet<br />

van de Universiteit van Leiden, de voorloper<br />

van dit museum. Het was in het begin<br />

nog een verzameling van 150 klassieke<br />

stukken, een 18e-eeuwse collectie die ooit is<br />

geschonken door de boeken- en schilderijenverzamelaar<br />

en collectionneur van klassieke<br />

oudheden Gerardus van Papenbroeck.<br />

Met wat Egyptische stukken van de universiteit<br />

erbij was dat het begin van de collectie.<br />

Maar het was vooral Koning Willem<br />

I, de eerste koning van het koninkrijk der<br />

<strong>Nederland</strong>en, die voor de nieuwe natiestaat<br />

veel geld ter beschikking stelde om ook een<br />

soort British Museum te maken.<br />

Een voorbeeld was een aankoop in 1828<br />

van een collectie van vijfduizend archeologische<br />

Egyptische stukken. Onze Etruskencollectie<br />

is ook in die tijd gevormd:<br />

deze begon met de overname van de volledige<br />

inhoud van een Italiaans museum van<br />

verarmde adel. Tussen 1828 en circa 1980<br />

hebben we veel opgravingen uitgevoerd in<br />

<strong>Nederland</strong>, waarvan spullen tot het jaar<br />

1500 die van onder de grond komen bij ons<br />

in de collectie zijn beland. Dat is eveneens<br />

de basis van de nieuwe tentoonstelling<br />

over <strong>Nederland</strong> in het jaar 1000.”<br />

Op de Breestraat, een zijstraat van het<br />

Rapenburg, wandelt Weijland langs een<br />

17e-eeuws gebouw met gele vensters waar<br />

tot 1922 het RMO was gevestigd, een plek<br />

waar nu studenten wonen. Even verderop<br />

wijst hij naar het voormalige woonhuis van<br />

de eerste hoogleraar archeologie Caspar<br />

Reuvens. Om iets te laten zien wat te maken<br />

heeft met de tentoonstelling wandelt<br />

Weijland naar de Burcht van Leiden, het<br />

enige gebouw in de stad dat ouder is dan<br />

Leiden zelf. Hier werd al in de 9e en 10e<br />

eeuw de eerste aanzet gedaan voor de<br />

‘Leitheriburch’. De burcht staat op een<br />

kunstmatige heuvel en is een van de best<br />

bewaarde voorbeelden van een zogenaamd<br />

mottekasteel, een hoogmiddeleeuwse<br />

versterking op een motte, een afgeplatte<br />

aangelegde aarden heuvel. Sinds de 14e<br />

De burcht van Leiden biedt uitzicht over de<br />

historische stad.<br />

eeuw heeft het zijn militaire functie verloren<br />

en vanaf de 17e eeuw is het onderdeel van<br />

een stadspark. Weijland bestijgt de steile<br />

trap en loopt rondom de burcht die uitkijkt<br />

over de stad. In het oog springend zijn de<br />

gotische Hooglandse kerk en de Marekerk,<br />

een koepelgebouw dat de eerste protestante<br />

kerk was van <strong>Nederland</strong>.<br />

Tot slot wandelt Weijland door smalle en<br />

glooiende straatjes en groene hofjes terug<br />

richting Rapenburg, waar hij een biertje<br />

bestelt bij de kroeg tegenover het Academiegebouw.<br />

Dit pand is bekend geworden<br />

als de plek waar de Soldaat van Oranje ooit<br />

woonde. Veel corporale studenten en een<br />

speciaal soort toeristen kom je ertegen.<br />

Weijland: “Je ziet veel buitenlanders hier,<br />

zowel buitenlandse studenten als expats die<br />

in Leiden en rond Den Haag wonen. Anders<br />

dan in Amsterdam struikel je niet over de<br />

massatoeristen. Hier komen mensen naartoe<br />

die willen zien dat dit een stad is met<br />

een bijzonder academisch verleden, een geschiedenis<br />

waar ook het Rijksmuseum van<br />

Oudheden een voorbeeld van is. Proost!”<br />

BEZOEKEN<br />

Wim Weijland wandelt de Burcht van Leiden rond, een gebouw dat er al stond voor de stad werd gevestigd.<br />

Het jaar 1000<br />

t/m 17-03<br />

Rijksmuseum voor Oudheden<br />

www.rmo.nl<br />

35

Binnenkijken.<br />

bij Heringa/Van Kalsbeek<br />

TEKST & FOTO’S: KOOS DE WILT<br />

‘Als je altijd maakt wat je weet,<br />

dan zie je nooit iets nieuws’,<br />

zegt Liet Heringa. Dat gebeurt<br />

bijvoorbeeld door open te staan<br />

voor ideeën van haar partner<br />

Maarten van Kalsbeek. Al bijna<br />

dertig jaar werken ze samen,<br />

als kunstenaarsduo Heringa/<br />

Van Kalsbeek. Nu onder andere<br />

voor Kunstmuseum Den Haag en<br />

modehuis Hermès.<br />

In hun ateliers op het kunst- en bedrijventerrein<br />

Nieuw en Meer in Amsterdam,<br />

omringd door meer dan honderd andere<br />

kunstenaars, zijn Liet Heringa (°1966, ’s-<br />

Hertogenbosch) en Maarten van Kalsbeek<br />

(°1962, Oegstgeest) bezig met hun nieuwe<br />

boek Area of Impact en met de bijpassende<br />

tentoonstelling Springvloed in het Kunstmuseum<br />

Den Haag. Het kunstenaarsduo<br />

maakt ondertussen ook werk voor de etalage<br />

van de glazen winkel van Hermès op de<br />

Amsterdamse PC Hooftstraat. “Dat is in het<br />

verlengde van wat we hebben gemaakt voor<br />

het Textielmuseum in Tilburg”, zegt Van<br />

Kalsbeek, wijzend naar een verentooi boven<br />

het bureau en de computer in het atelier.<br />

“Het zijn theatrale tooien die refereren<br />

aan Chinese opera, Braziliaans carnaval,<br />

Azteekse verentooien, paradijsvogels en het<br />

feest van de natuur. Het is voor de etalage,<br />

maar het huis Hermès ziet het ook als een<br />

cadeau voor de stad.”<br />

Achter hen staat een metalen sculptuur naar<br />

een tekening van Mondriaan van een boom<br />

aan het Gein. Naar aanleiding van deze tekening<br />

hebben ze al meer beelden gemaakt.<br />

“We hadden al heel lang een afbeelding van<br />

die tekening van die kale boom en uiteindelijk<br />

zijn we die driedimensionaal gaan uitwerken,<br />

in verschillende soorten en vormen<br />

metaal”, vertelt Van Kalsbeek. “We wilden<br />

weten hoe dat zich driedimensionaal vertaalde.<br />

Het is op onze eigen manier in elkaar<br />

gelast van divers materiaal dat we vinden in<br />

kringloopwinkels en bij het grofvuil.” Heringa<br />

vult aan: “De Mondriaan-tekening raakte<br />

ons, het is onwaarschijnlijk simpel, maar zo<br />

mooi. Je ziet hoe hij echt heeft gekeken naar<br />

hoe de natuur werkt. Van daaruit hebben wij<br />

ons eigen werk gemaakt.” Van Kalsbeek: “Het<br />

laswerk is misschien wel te vergelijken met<br />

de schijnbaar knullige en haperende lijn in<br />

een tekening van Armando, een lijn die tegelijkertijd<br />

trefzeker is en een handschrift laat<br />

Mondriaans tekening van een boom diende als inspiratie<br />

voor het lassen van deze metalen sculptuur.<br />

zien. Zoals de boom ook alleen maar door<br />

Mondriaan kan zijn getekend.”<br />

Verschillende culturen en de natuur zijn<br />

belangrijke inspiratiebronnen van het<br />

kunstenaarsduo. Heringa: “Wij kijken naar<br />

alle wereldculturen en proberen steeds alles<br />

met alles te verbinden, zoals dat ook in<br />

de natuur gebeurt. De natuur onderzoekt<br />

voortdurend manieren hoe het op een<br />

nieuwe manier verbindingen kan maken.<br />

We hebben een fascinatie voor hoe planten<br />

groeien in de natuur, hoe dingen voortdurend<br />

transformeren, hoe een bos is na een<br />

storm en hoe wij mensen ons verhouden<br />

ten opzichte van die natuur. Wij voelen<br />

ons daarbij nooit de baas over de natuur<br />

maar kijken er vooral naar en oogsten, zoals<br />

mensen in Azië vaak naar de natuur kijken<br />

waar je in de vormen en glazuren steeds de<br />

levende natuur kunt ontdekken.” Van Kalsbeek<br />

verduidelijkt: “Het is niet in rijtjes wat<br />

zaadjes planten en daarna oogsten, maar<br />

de natuur meer haar eigen gang laten gaan,<br />

daarnaar kijken, ervan leren en uiteindelijk<br />

oogsten. We bewegen daarin mee met ons<br />

eigen werk. Het zijn steeds ‘controlled accidents’,<br />

we regisseren het toeval.”<br />

YIN EN YANG<br />

Vooral sinds de 19e eeuw bestaat het beeld<br />

van de kunstenaar als eenzame man in een<br />

atelier, op zoek naar zijn eigen unieke expressie.<br />

Zo niet bij Heringa/Van Kalsbeek.<br />

“We hebben nooit bedacht om samen<br />

te werken, dat is zo ontstaan in de jaren<br />

36

BINNENKIJKEN<br />

‘We regisseren het toeval’<br />

37

BINNENKIJKEN<br />

‘In de collecties zitten van musea is fantastisch, maar bij particulieren komen onze beelden soms naast een stapel<br />

kranten te staan, dat is superecht.’<br />

‘We doen alles samen, behalve koken’<br />

Van alle kanten verrast het werk van Heringa/<br />

Van Kalsbeek.<br />

‘Bij ons is het een<br />

voortdurend gesprek<br />

over wat ons opvalt.<br />

En we halen daarvoor<br />

overal inspiratie<br />

vandaan’<br />

MAARTEN VAN KALSBEEK<br />

tachtig. Ik was op de Rietveld Academie op<br />

Maarten afgekomen omdat ik vond dat hij<br />

mooie beelden maakte”, vertelt Heringa.<br />

“Ik was vooral aan het schilderen, maar<br />

deed ook andere dingen. Later, op de wat<br />

je tegenwoordig de ‘vrije afdeling’ noemt,<br />

hebben we elkaar echt ontmoet, en ook<br />

daar zaten we niet vast aan een kunstdiscipline,<br />

alles kon. Sindsdien is eigenlijk<br />

nooit meer duidelijk wie wat nou doet. Het<br />

is als de natuur onder de grond, daar zie<br />

je ook niet hoe iets ontstaat. We bewegen<br />

voortdurend met elkaar mee en laten ons<br />

ook graag verrassen door wat het materiaal<br />

doet. Dat heb je vooral bij keramiek,<br />

waar je nooit precies weet hoe de kleuren<br />

en de vormen uit de oven komen.’ Van<br />

Kalsbeek vult aan: “Toen ik op de Rietveld<br />

zat en Liet als uitwisselingsstudent op een<br />

kunstacademie in Londen, ontstond onze<br />

eerste samenwerking. Ik maakte een beeld<br />

en daarvan een dia, die stuurde ik op naar<br />

Londen en Liet maakte van het beeld dat<br />

ik haar stuurde een verbeterde versie. Dat<br />

deden we allemaal per post. We verrasten<br />

elkaar voortdurend en zo durfden we ook<br />

steeds verder te gaan.”<br />

“Nieuwe ideeën stapelen steeds op”, knikt<br />

Heringa. “Anderen zouden makkelijk de<br />

kluts kwijtraken, maar bij ons gebeurt dat<br />

nooit.” Van Kalsbeek: “We laten ons steeds<br />

verrassen door wat de ander voor associaties<br />

heeft, we bevragen dat en werken van<br />

daaruit weer verder. In ons werk hebben<br />

we de regel dat als je iets van de ander ziet<br />

waar je van schrikt, dat je dan niet zegt dat<br />

dat eraf moet.” Heringa daar weer op: “We<br />

nemen dat als een nieuwe realiteit, ook als<br />

keramiek anders uit de oven komt dan we<br />

hadden verwacht. Als je altijd maakt wat je<br />

weet, dan zie je nooit iets nieuws.”<br />

“We doen alles samen, behalve koken. Dat<br />

moet relatief snel gebeuren”, lacht Van<br />

Kalsbeek. “Bij ons werk nemen we de tijd<br />

die nodig is om ergens te komen, en het<br />

kan soms jaren duren voor een van ons<br />

twee er klaar voor is. We hebben de tijd.<br />

Het moet kunnen doorontwikkelen en<br />

hoeft pas veel later eventueel te landen.<br />

Het is bij ons alsof je samen in een andere<br />

stad bent of door de oerwouden van<br />

Papoea-Nieuw-Guinea loopt: je ziet dan<br />

38

BINNENKIJKEN<br />

‘Wie wat doet is eigenlijk niet duidelijk.<br />

Het is als de natuur onder de grond,<br />

daar zie je ook niet hoe iets ontstaat’<br />

LIET HERINGA<br />

allebei iets heel anders. Wij bespreken dat<br />

dan niet aan het eind van de dag, maar bij<br />

ons is het een voortdurend gesprek over<br />

wat ons opvalt. En we halen daarvoor<br />

overal inspiratie vandaan. We hebben nog<br />

les gehad van Carel Visser, maar leren ook<br />

van het werk van Charlotte van Pallandt.<br />

We zijn schatplichtig aan allebei.”<br />

Aan de wand hangt een werk dat associaties<br />

oproept met de wilde schilderstreken<br />

van Karel Appel. Heringa vertelt dat ze de<br />

versheid van zijn werk uit de jaren vijftig en<br />

soms ook later geweldig vinden en op zoek<br />

gaan naar die rauwheid in hun eigen werk.<br />

Van Kalsbeek knikt: “We hebben hem eind<br />

jaren negentig eens ontmoet, toen we net<br />

begonnen, en het was zo leuk dat hij ook<br />

echt enthousiast was over wat wij maakten.”<br />

Hetzelfde werk, dat ook te zien zal zijn bij het<br />

Kunstmuseum, doet eveneens denken aan<br />

woeste schilderijen van de abstract expressionisten.<br />

Van Kalsbeek: “De gespannen draden<br />

zijn als grove verfstreken zoals Willem<br />

de Kooning die maakte, met een gecontroleerde<br />

uitgelatenheid die wij ook zoeken.”<br />

we drie generaties van sculpturen. Heel<br />

leuk als verzamelaars die dan allemaal in<br />

hun collectie hebben.”<br />

De tentoonstelling Springvloed is samengesteld<br />

met Benno Tempel, de laatste<br />

tentoonstelling onder zijn directeurschap<br />

voordat hij vertrekt naar het Kröller-Müller<br />

Museum. Vaak maakt een curator een<br />

keuze en doet ermee wat hij of zij goedacht,<br />

hier niet, volgens Van Kalsbeek: “Het leuke<br />

met Benno is dat hij gewoon aanhaakt bij<br />

hoe wij werken. De een heeft een idee en de<br />

ander reageert daarop en van het een komt<br />

het andere. En bij wat eruit komt weet je<br />

niet eens meer waar het is begonnen.”<br />

“Het Kunstmuseum heeft een brede en diepe<br />

collectie, en dat past goed bij ons werk”,<br />

vindt Heringa. “We bewegen ook in verschillende<br />

tijden en door verschillende culturen.<br />

En zo kijkt Benno ook, die maakt ook<br />

verrassende associaties met Japanse kunst,<br />

Van Gogh en hedendaagse kunst.” In de<br />

tentoonstelling brengt het kunstenaarsduo<br />

drie series Guardians samen, waarvoor een<br />

Japans beeld van een koning-bewaarder uit<br />

de 13de eeuw het uitgangspunt vormde.<br />

Van Kalsbeek: “Het mooie van die kunst is<br />

dat toen ook alles met alles verbonden was,<br />

zowel de Indiase als Japanse en Chinese<br />

cultuur: alles vloeit in elkaar over. Dat is<br />

precies wat wij interessant vinden, en iets<br />

waarop je in je eigen werk weer kunt doorborduren.”<br />

BEZOEKEN<br />

Springvloed<br />

t/m 18-02<br />

Kunstmuseum<br />

Den Haag<br />

www.kunstmuseum.nl<br />

LEZEN<br />

Heringa/Van Kalsbeek – Area of Impact, met<br />

teksten van Benno Tempel, Edo Dijksterhuis<br />

en Kiene Brillenburg Wurth. Grafisch design:<br />

Rutger Fuchs. ISBN/EAN 9789081197601.<br />

Prijs: € 24,90.<br />

VERRASSENDE ASSOCIATIES<br />

Hun werk bevindt zich in zowel particuliere<br />

als museale collecties, van het Stedelijk en<br />

het Kröller-Müller tot aan het Kunstmuseum.<br />

Dat is natuurlijk fantastisch, maar het<br />

is ook geweldig bij particulieren thuis werk<br />

te hebben, gewoon in de huiskamer”, zegt<br />

Van Kalsbeek. “Die mensen leven ermee en<br />

onze beelden staan dan soms naast een stapel<br />

kranten, dat is superecht. Het krijgt daar<br />

een nieuwe realiteit. Veel verzamelaars kennen<br />

we ook en veel mensen hebben werk<br />

van ons uit verschillende perioden.”<br />

“Ons werk is cyclisch”, merkt Heringa op.<br />

“We werken heel projectmatig: dan zijn<br />

we een half jaar alleen maar bezig met bepaalde<br />

sculpturen of keramiek en daarna<br />

weer een half jaar met iets heel anders. We<br />

hebben hier gewerkt, maar ook in Japan,<br />

Korea en Amerika, steeds op plekken waar<br />

mensen zitten die wij goed vinden. En tien<br />

jaar later komen we soms weer terug bij de<br />

beelden die we eerder maakten om die aan<br />

te vullen met nieuwe ideeën. Soms hebben<br />

‘In ons werk hebben we de regel dat als je iets van de ander ziet waar je van schrikt, dat je dan niet zegt<br />

dat dat eraf moet.’<br />

39

Performance<br />

zoekt markt<br />

40

Marina Abramović, The Current, 2017, video, 1u35'. © de kunstenaar. Met toestemming van Marina Abramović Archives.<br />

41

De Royal Academy of Art in Londen<br />

houdt momenteel een grote<br />

overzichtstentoonstelling over<br />

Marina Abramović, internationaal<br />

befaamd om haar performances.<br />

Maar bij de meeste verzamelaars ligt<br />

performancekunst nog altijd moeilijk:<br />

op de markt krijgt die kunst slechts<br />

moeizaam voet aan de grond. Toch<br />

kun je performancekunst wel degelijk<br />

verzamelen. En de twijfels neem je<br />

gewoon weg met een eenvoudig<br />

protocol.<br />

TEKST: GILLES BECHET<br />

Performance is een fundamenteel<br />

ongelijksoortige, ongrijpbare kunst,<br />

op het raakvlak van podium- en<br />

plastische kunsten. Het is ook<br />

een uitgesproken vluchtige kunst, gebonden<br />

aan een bepaald moment, en ze kan<br />

velerlei, soms radicale vormen aannemen.<br />

Een performance kan ontstaan uit een<br />

idee, objecten, materialen, woorden, een<br />

partituur of het lichaam van de performer<br />

zelf. Tegenwoordig is het bijna een traditie<br />

dat een beurs of ander evenement van hedendaagse<br />

kunst wordt geopend met een<br />

of meer performances. Aan de kunstacademies<br />

hebben jongeren grote belangstelling<br />

voor performance, ook al maakt die<br />

Hoe moet je iets<br />

verkopen dat geen<br />

tastbare drager heeft,<br />

gebonden is aan een<br />

bepaald tijdstip en<br />

berust op de interactie<br />

tussen kunstenaar en<br />

toeschouwers?<br />

geen deel uit van het studieprogramma.<br />

Performances zijn alomtegenwoordig in<br />

de hedendaagse kunst, maar op de markt<br />

ligt die kunst niet zo goed, juist wegens de<br />

vluchtige aard ervan. “Het is een bijzonder<br />

krappe markt, die vooral kan rekenen<br />

op de belangstelling van instellingen en<br />

een handvol privéverzamelaars”, aldus de<br />

Frans-Belgische galeriehouder Michel Rein.<br />

Er dienen zich dan ook verschillende problemen<br />

aan. Hoe moet je iets verkopen dat<br />

geen tastbare drager heeft, dat gebonden<br />

is aan een bepaald tijdstip, een ‘levende<br />

kunst’ die berust op de interactie tussen<br />

een kunstenaar en toeschouwers? Het antwoord<br />

ligt in een protocol, een script dat<br />

zowel de accessoires en het verloop van de<br />

performance beschrijft als de rechten en<br />

plichten van de koper.<br />

Dora Garcia, Two Planets Have been Colliding for Thousand of Years, M HKA, <strong>2023</strong>. © de kunstenaar.<br />

Foto: Nathan Ishar.<br />

HOE TE VERZAMELEN?<br />

In 2018 en 2019 vonden in het Vanderborghtgebouw<br />

in Brussel, tijdens het<br />

Gallery Weekend, de eerste twee edities<br />

van de volledig aan de performancekunst<br />

gewijde beurs A Performance Affair plaats.<br />

Will Kerr en Liv Vaisberg, de bedenkers en<br />

curators van de beurs, wilden er een trefpunt<br />

voor verzamelaars, kunstenaars, curators,<br />

galeries en instellingen van maken,<br />

een plaats voor ontdekkingen en dialoog,<br />

waar men meteen ook een andere kijk op<br />

de performancekunst krijgt. “Verzamelaars<br />

krijgen vaak performances te zien op<br />

beurzen en andere culturele evenementen.<br />

Velen zien dat als een schouwspel of een<br />

verstrooiing, niet als een kunstwerk dat je<br />

kunt verzamelen en serieus moet nemen”,<br />

zegt Liv Vaisberg. “Nieuwe verzamelaars<br />

begrijpen niet altijd goed de aard van een<br />

42

Marina Abramović, The House with the Ocean View, 2002, twaalfdaagse performance, Sean Kelly Gallery, New York. © de kunstenaar. Met toestemming van Marina<br />

Abramović Archives. Foto: Attilio Maranzano.<br />

performance, hoe je zoiets kunt verzamelen,<br />

maar ook hoe je dat moet bewaren<br />

en eventueel restaureren”, vult Will Kerr<br />

aan. “We merken ook dat kunstenaars en<br />

galeries niet altijd nadenken over de duurzaamheid<br />

van een performance, hoe je die<br />

moet doorgeven en in welke omstandigheden<br />

je die kunt activeren.”<br />

Verzamelaars die performances kopen,<br />

zijn nogal avontuurlijk ingesteld, want ze<br />

weten dat ze geen werk kopen dat je aan<br />

de muur kunt hangen. Sommigen verheugen<br />

zich erover dat ze het gekochte werk<br />

heel af en toe eens kunnen reactiveren, terwijl<br />

anderen gewoon blij zijn dat ze het bezitten.<br />

Afhankelijk van de kunstenaar kan<br />

men de intellectuele eigendomsrechten<br />

kopen om het werk te activeren, hetzij verbaal,<br />

hetzij fysiek, en soms ook de morele<br />

plicht het te presenteren aan het publiek.<br />

Omgekeerd gebeurt het ook dat de verzamelaar<br />

niet mag praten over het werk dat<br />

is gekocht en mag het ook niet laten zien.<br />

In het protocol van sommige van haar<br />

Verzamelaars die performances kopen,<br />

zijn nogal avontuurlijk ingesteld, want ze<br />

weten dat ze geen werk kopen dat je aan<br />

de muur kunt hangen.<br />

performances heeft de Franse Marie Cool<br />

(°1961) bepaald dat, zolang ze leeft, het<br />

werk niet mag worden geactiveerd door<br />

iemand anders. Bij Tino Seghal (°1976) is<br />

dat zelfs nog radicaler. De werken van deze<br />

Duits-Britse kunstenaar zijn uitermate<br />

vluchtig en laten enkel sporen na in het<br />

geheugen van de toeschouwer. De verkoop<br />

ervan verloopt uitsluitend via mondelinge<br />

overlevering van info aan de koper, voor<br />

een notaris en getuigen. Dit mondelinge<br />

contract bepaalt dat het werk enkel mag<br />

worden heropgevoerd door personen die<br />

speciaal daarvoor werden opgeleid door<br />

de kunstenaar zelf. Het bepaalt ook dat<br />

die personen daarvoor een minimumvergoeding<br />

moeten krijgen, dat het werk<br />

minstens zes weken lang opgevoerd moet<br />

worden en niet mag worden gefotografeerd<br />

of gefilmd. Beslist de koper het concept<br />

door te verkopen, dan moet ook dat<br />

gebeuren via een mondeling contract.<br />

PUBLIEK WORDT TAFELGENOOT<br />

Galeriehouder Michel Rein werkt samen<br />

met twee kunstenaars die performances<br />

opvoeren en verkopen. De Spaanse<br />

multidisciplinaire kunstenaar Dora Garcia<br />

(°1965) creëert werken op het raakvlak<br />

van plastische kunsten, podiumkunsten,<br />

43

Carole Louis, Portail. © de kunstenaar. Met toestemming van Trouble Festival. Foto: Colin Delfosse.<br />

‘Zouden de futuristen<br />

even interessant zijn<br />

geweest, als ze geen<br />

performances zouden<br />

hebben opgevoerd?’<br />

ANTOINE PICKELS<br />

Marina Abramović, Nude with Skeleton, 2005, performance-video, 15'46''. © de kunstenaar. Met toestemming<br />

van Marina Abramović Archives.<br />

psychoanalyse en literatuur, waarbij de<br />

performance een centrale plaats inneemt.<br />

Zij onderscheidt zich van veel andere<br />

performers door performances uit te besteden<br />

aan anderen en door performances<br />

die niet gericht zijn op een directe interactie<br />

met het publiek maar eerder inspelen<br />

op de waarneming van de ruimte en de<br />

tijdsbeleving. Net door de afstand die Garcia<br />

bewaart tot haar werken kunnen die<br />

worden herhaald en verkocht. “Verzame-<br />

laars worden bekoord door wat een werk<br />

vertelt en voor de geest roept, ongeacht<br />

het medium”, aldus Rein.<br />

Ariane Loze (°1988) was aanvankelijk<br />

actief als videokunstenaar. Toen ze op<br />

een dag zat te praten met verzamelaar<br />

Frédéric de Goldschmidt, kwamen ze op<br />

het idee een van haar video’s, Le Banquet<br />

(2016), om te zetten in een performance,<br />

beschikbaar gesteld voor verzamelaars.<br />

Een en ander nam de vorm aan van een<br />

protocol of script, met daarin dialogen<br />

tussen twaalf tafelgenoten die deelnemen<br />

aan een banket. De kunstenaar heeft het<br />

werk daarna verspreid op twaalf exemplaren,<br />

in een Franse, Engelse en <strong>Nederland</strong>se<br />

versie. Het Centre Pompidou, dat<br />

een ervan kocht, bezit ook de video en de<br />

tafel van de performance.<br />

44

‘Velen zien<br />

performance als een<br />

schouwspel of een<br />

verstrooiing, niet<br />

als kunstwerk dat je<br />

kunt verzamelen en<br />

serieus moet nemen’<br />

LIV VAISBERG<br />

De multidisciplinaire kunstenaar Cy Mirol<br />

(°1989) creëert werken gebruikmakend<br />

van de collectieve energie van een performance.<br />

Het schrift en het boek staan<br />

centraal in het project genaamd ‘bookperformance’.<br />

Het schrijfwerk, dat ze in haar<br />

eentje doet, wordt voorgesteld aan een<br />

publiek in de vorm van een installatie en<br />

een performance, waarbij de tekst wordt<br />

omgezet in actie. Tijdens de performance<br />

creëert ze, samen met het publiek, tekeningen.<br />

Een deel van de opbrengst van de<br />

verkoop gaat naar het planten van bomen.<br />

Het boek keert zo in zekere zin terug naar<br />

zijn materiële oorsprong. Ze creëert ook<br />

andere vormen van performance, waarbij<br />

ze de taal van muziek omzet in schilderijen.<br />

Sommige van die schilderijen worden<br />

ook tentoongesteld.<br />

AFGELEIDE PRODUCTEN<br />

Het promoten van een performance is<br />

voor een kunstenaar niet altijd eenvoudig.<br />

Naargelang een kunstenaar actief is in de<br />

visuele dan wel de podiumkunsten, heeft<br />

hij een andere kijk op het werk. “Een heikel<br />

punt is de oorspronkelijke productie van<br />

een werk en de bezoldiging van de performers.<br />

In de wereld van de podiumkunsten<br />

wordt men betaald per prestatie, terwijl<br />

men in de wereld van de visuele kunsten<br />

eventueel productiemiddelen voor het<br />

werk in materiële vorm geeft, ook al leidt<br />

dit niet tot een plastisch resultaat”, vertelt<br />

Antoine Pickels, de directeur van Festival<br />

Trouble, die geschiedenis en actualiteit<br />

van de podiumkunsten en performancekunst<br />

doceert aan La Cambre. Een ander<br />

probleem is het unieke karakter van een<br />

werk. In <strong>Nederland</strong> bestaat het kunstenaarshonorarium,<br />

een toelage van het<br />

Mondriaan Fonds, bedoeld als steun voor<br />

jonge kunstenaars die nieuw werk presenteren<br />

in het buitenland. “Men dacht toen<br />

aan sculpturen en installaties in een museum,<br />

helaas niet aan performances, die je<br />

meermalen kunt opvoeren”, zegt Vaisberg.<br />

De ‘zuivere performance’ krijgt moeilijk<br />

voet aan de grond op de veilingmarkt.<br />

Daar heb je ‘afgeleide producten’ voor<br />

Performance door Kelvin Atmadibrata. Sepersepuluh, A Performance Affair. Foto: Jeroen Verrecht.<br />

45

Pussy Riot, uit de performance Putin Will Teach You How To Love The Motherland, Olympische Winterspelen, Sotsji, 2014. © de kunstenaars.<br />

Tatiana Bohm, Je de société. © de kunstenaar. Met toestemming van Trouble Festival. Foto: Colin Delfosse.<br />

46

‘Sporen worden zelf<br />

ook werken als de<br />

kunstenaar dat wil.<br />

Die beslissing wordt<br />

vaak samen met de<br />

handelaar genomen’<br />

MICHEL REIN<br />

nodig, al dreigt dan de immateriële band<br />

tussen de kunstenaar en de toeschouwer<br />

verloren te gaan. Een performance wordt<br />

hoofdzakelijk verkocht via sporen ervan,<br />

zoals foto’s, video’s en soms ook accessoires.<br />

Die zie je onder meer bij Marina<br />

Abramović (°1946), die met haar performances<br />

faam heeft verworven in de wereld<br />

van de hedendaagse kunst. Ze is ook<br />

de eerste vrouwelijke kunstenaar aan wie<br />

een grote tentoonstelling wordt gewijd in<br />

de hoofdgalerie van de Royal Academy of<br />

Art, in Londen. In veilingzalen kan men<br />

bieden op foto’s, video’s en accessoires van<br />

haar performances. Zo gingen in maart<br />

2022 bij Sotheby’s, in Londen, 72 objecten<br />

van een van haar beroemdste performances,<br />

Rythm 0 (1974), van de hand<br />

voor £ 52.930. Dat is wel fors minder dan<br />

de – nogal optimistische – richtprijs van<br />

£ 150.000-200.000.<br />

De Servische blijft natuurlijk een geval<br />

apart in de wereld van de performancekunst.<br />

De vraag is en blijft: moet je sporen<br />

van een performance zien als documenten,<br />

die een verspreiding van het werk<br />

mogelijk maken, of als werken op zich?<br />

Pussy Riot, uit de performance Careful, Fragile, 2020. © de kunstenaars.<br />

“Sporen worden zelf ook werken als de<br />

kunstenaar dat wil. Die beslissing wordt<br />

vaak samen met de handelaar genomen”,<br />

meldt Rein. De waarde, niet de prijs, van<br />

sommige performances hangt ook af van<br />

de ruchtbaarheid die men eraan geeft.<br />

Denk aan Saut dans le vide (1960) van Yves<br />

Klein en Tirs (1961) van Niki de Saint Phalle:<br />

die zijn blijven bestaan via sporen, in<br />

de vorm van foto’s en schilderijen. Pickels:<br />

“Zouden de futuristen even interessant<br />

zijn geweest, als ze geen performances<br />

zouden hebben opgevoerd? Zou Francis<br />

Picabia even interessant zijn geweest,<br />

mocht hij niet hebben uitgepakt met<br />

Relâche (1924)? Een deel van hun legende<br />

hebben sommige kunstenaars nu juist te<br />

danken aan een performance.”<br />

BEZOEKEN<br />

Marina Abramović<br />

t/m 01-01<br />

Royal Academy of Art, Londen<br />

www.royalacademy.org.uk<br />

Cy Mirol. Book performance, Dag van de<br />

Wetenschap.<br />

26-11 om 12.30 uur<br />

Bibliotheek De Krook, Gent<br />

https://gent.bibliotheek.be/<br />

Pussy Riot<br />

t/m 14-01-2024<br />

Louisiana Museum of Modern Art<br />

Humlebaek<br />

www.louisiana.dk<br />

47

Martin Wong<br />

Herontdekte held<br />

van de tegencultuur<br />

Martin Wong schilderde tijdsbeelden van zijn omgeving, zowel in<br />

San Francisco als in New York. Dit kind van immigranten was openlijk<br />

gay. In 1999 overleed hij op 53-jarige leeftijd aan de gevolgen van<br />

aids. Malicious Mischief is de eerste omvangrijke solotentoonstelling<br />

buiten de VS. De laatste etappe van de reizende Europese expositie<br />

is het Stedelijk Museum in Amsterdam.<br />

TEKST: CHRISTINE VUEGEN<br />

Martin Wong, My Secret World 1978-1981, 1984. Met toestemming van de Martin Wong Foundation en P.P.O.W, New York. © Martin Wong Foundation.<br />

48

Voor het eerst wordt in Europa<br />

uitgebreid ingezoomd op het<br />

oeuvre van de Amerikaans-Chinese<br />

kunstenaar Martin Wong<br />

(1946-1999). De reizende tentoonstelling is<br />

een initiatief van KW Institute for Contemporary<br />

Art in Berlijn, in samenwerking met<br />

Museo Centro de Arte Dos de Mayo in Madrid,<br />

Camden Art Centre in Londen en het<br />

Stedelijk Museum in Amsterdam en heeft<br />

als curatoren de <strong>Nederland</strong>er Krist Gruijthuijsen<br />

en de Spanjaard Agustín Pérez<br />

Rubio. De tentoonstellingstitel Malicious<br />

Mischief is geleend van een losjes geschilderd<br />

portret: een stoere gevangenisbewaker<br />

in uniform, wiens hand in zijn broek<br />

verdwijnt. Homo-erotische fantasieën<br />

verschijnen in schilderijen van gevangenissen,<br />

brandweerlieden en politiemannen.<br />

Soms subtiel en soms meer expliciet.<br />

Queerthematiek en inclusie van minderheden:<br />

het oeuvre lijkt uitstekend aan te<br />

sluiten bij de eigentijdse openheid van<br />

de kunstwereld die de dominantie van de<br />

witte mannelijke heterokunstenaar doorbreekt.<br />

Eerst en vooral wordt Martin Wong<br />

naar voren geschoven als een belangrijke<br />

stem in de Amerikaanse tegencultuur. In<br />

de VS exposeerde hij al twintig jaar voor<br />

zijn dood in galeries als P.P.O.W. in New<br />

York. De erkenning steeg. In 1998 was er<br />

een retrospectief in het New Museum in<br />

New York. Heel wat later, in 2013, bracht<br />

de kunstenaar Danh Vō een eerbetoon aan<br />

Martin Wong door diens archief van schetsen,<br />

schilderijen en objecten te presenteren<br />

in het Guggenheim Museum in New<br />

York. In 2015 volgde het eerste postuum<br />

retrospectief in het Bronx Museum in die<br />

stad. Sindsdien blijft de erkenning stijgen.<br />

TEGELIJK OUTSIDER EN INSIDER<br />

Martin Wong groeide op in San Francisco,<br />

waar in de jaren zestig de tegencultuur van<br />

de opkomende hippiebeweging floreerde.<br />

Hij volgde een opleiding keramiek en<br />

grafiek aan de Humboldt State University<br />

in Californië. Daarna pendelde hij heen en<br />

weer tussen San Francisco en Eureka, de<br />

hoofdstad van Humboldt County. In die<br />

tijd ging hij geregeld aan de slag als ‘Human<br />

Instamatic’, waarbij mensen zich op<br />

straat door hem konden laten portretteren.<br />

Voor vijf dollar kregen ze een handgetekend<br />

portret en voor twintig dollar extra<br />

een geschilderd portret. Hij maakte ook<br />

posters en decors voor de gay theatergroepen<br />

The Cockettes en Angels of Light. Zijn<br />

kunst was eigenlijk altijd gericht op de gemeenschap.<br />

Hij begon in die periode meer<br />

en meer te schilderen. In 1978 besloot hij<br />

te verhuizen naar New York.<br />

Een sleutelwerk is het schilderij My Secret<br />

World 1978-1981 uit 1984. Wong woonde<br />

bij zijn aankomst in New York bijna drie<br />

jaar in een kamer van het toenmalige<br />

Meyer’s Hotel, waar hij nachtportier was in<br />

ruil voor gratis verblijf. De kamer was zijn<br />

atelier, zijn geheime wereld. De kunstenaar<br />

laat ons binnenkijken door twee ramen in<br />

de grauwe rode baksteengevel. Die rode<br />

bakstenen van de gebouwen in New York<br />

worden een terugkerend motief. Diverse<br />

Een kamer in<br />

het Meyer’s Hotel,<br />

onderwerp van<br />

My Secret World<br />

1978-1981,<br />

is zijn atelier, een<br />

geheime wereld.<br />

boekenruggen op het schilderij verraden<br />

zijn interesses, van vliegende schotels tot<br />

Bruce Lee. Aan de muren hangen schilderijen<br />

van hem, waaronder een ander sleutelwerk,<br />

een versie van zijn schilderij met<br />

de handen uit 1980. In gebarentaal laten ze<br />

de titel lezen: Psychiatrists Testify: Demon<br />

Dogs Drive Man to Murder, een krantenkop<br />

over de seriemoordenaar Son of Sam.<br />

Later schilderde Wong meermaals handen<br />

die spreken in de gebarentaal voor doven,<br />

een taalkundige minderheidsgroep. Hij begon<br />

ermee toen een dove hem in de metro<br />

een kaartje gaf met het gebarentaalalfabet.<br />

‘Schilderijen voor slechthorenden’, zo<br />

noemde hij die werken. In de baksteenbalk<br />

boven het rechterraam verkondigt de<br />

ingegrifte tekst: ‘It was in this room that<br />

the world’s first paintings for the hearing<br />

impeared came into being.’<br />

GEVARIEERD OEUVRE<br />

Andere werken in de kamer afgebeeld op<br />

My Secret World 1978-1981 getuigen van<br />

zijn belangstelling voor het lot, divinatie<br />

en toeval. Een zwarte poolbiljartbal<br />

met het cijfer 8 heeft als achtergrond een<br />

baksteenmuur. Het is een schilderij uit<br />

1978 getiteld Tell My Troubles to the Eight<br />

Ball (Eureka). Een latere versie uit 1981<br />

met dezelfde titel is zowel picturaal als<br />

inhoudelijk meer dynamisch en gelaagd.<br />

Uit de in brand gevlogen bal laaien oranje<br />

vlammen op. De achtergrond is een zwarte<br />

kosmos met sterrenbeelden, wat wijst op<br />

zijn interesse in astrologie. Het tafereel is<br />

omzoomd met een geschilderde fries van<br />

schedelachtige hoofden, die doen denken<br />

aan Munch.<br />

Wong verwerkte veel invloeden, van<br />

kunstgeschiedenis tot allerhande taalsystemen,<br />

codes en symbolen. De belangrijkste<br />

inspiratiebron was wat hij om zich<br />

heen zag. Onder andere in de aftakelende<br />

wijk Lower East Side, waar vrienden en<br />

kennissen van hem werden opgepakt door<br />

de politie of stierven aan aids en drugs.<br />

Via zijn vriend, de dichter, toneelschrijver<br />

en acteur Miguel Piñero (1942-1988), was<br />

hij opgenomen in de Puerto Ricaanse gemeenschap.<br />

Wong interesseerde zich ook<br />

voor graffitikunst en schonk zijn grote verzameling<br />

daarvan aan het Museum of the<br />

City of New York. Na de aidsdiagnose in<br />

1994 verhuisde hij naar zijn familie in San<br />

Francisco, waar hij tot op het laatst bleef<br />

schilderen. Hij liet een gevarieerd oeuvre<br />

na: een dikwijls grimmig tijdsbeeld, doorspekt<br />

met sociale kritiek, donkere humor<br />

en psychedelische motieven en kleuren.<br />

BEZOEKEN<br />

Martin Wong – Malicious Mischief<br />

03-11 t/m 01-04<br />

Stedelijk Museum<br />

Amsterdam<br />

www.stedelijk.nl<br />

LEZEN<br />

Martin Wong: Malicious Mischief,<br />

samengesteld door Krist Gruijthuijsen<br />

en Agustín Pérez Rubio, Verlag der<br />

Buchhandlung Walther und Franz<br />

König, 2022, Engels, 352 pagina’s, ISBN<br />

9783753303406. Prijs: € 45.<br />

49

Marilyn Minter<br />

Subversief snoepgoed<br />

Het werk van de Amerikaanse<br />

kunstenaar Marilyn Minter houdt<br />

het midden tussen hyperrealisme<br />

en abstractie. Ze verkent de<br />

raakvlakken van feminisme en<br />

verlangen, in een uitgesproken<br />

moderne stijl, nooit bang om te<br />

provoceren. Green Pink Caviar is<br />

daarvan een treffende illustratie.<br />

TEKST: GWENNAËLLE GRIBAUMONT<br />

Haar carrière begon toen ze aan de<br />

universiteit van Florida studeerde.<br />

Ingaand tegen de conventies<br />

creëerde ze een reeks foto’s over<br />

het allesbehalve stichtelijke dagelijks leven<br />

van haar moeder (Coral Ridge Towers). Toen<br />

reeds trok Marilyn Minter (°1948) met haar<br />

werk de aandacht van Diane Arbus. Nadat<br />

ze een diploma had behaald aan de kunstafdeling<br />

van de universiteit in Syracuse,<br />

verhuisde de jonge vrouw in 1976 naar New<br />

York, waar ze ging samenwerken met de<br />

Duitse expressionistische schilder Christof<br />

Kohlhofer. Het commerciële succes bleef<br />

evenwel uit en tien jaar later ging het koppel<br />

uit elkaar. Aan het einde van de jaren 80<br />

vroeg Marilyn Minter zich af: “Zouden schilderijen<br />

van naakte vrouwen een andere<br />

betekenis hebben, mochten ze zijn geschilderd<br />

door vrouwen?” Ze ging nog verder:<br />

“Waarom mijden vrouwelijke kunstenaars<br />

pornografie?” Wellicht is het simpele antwoord<br />

dat dit soort beelden gemaakt wordt<br />

door mannen, voor magazines die zich<br />

richten tot een publiek van mannen.<br />

Eigenzinnig als ze was, maakte Minter<br />

niettemin de reeks Porn Grid, bestaande<br />

uit vier panelen met daarop gedetailleerde<br />

fellatiotaferelen. Van actie kwam reactie: de<br />

fotograaf haalde zich meteen de woede van<br />

de feministen op de hals. Die beschuldigden<br />

haar ervan de porno-industrie een duwtje<br />

in de rug te geven. Minter begreep de kritiek<br />

niet. Ze wilde enkel het creatieve spectrum<br />

van vrouwen verruimen en tegelijk ook bewijzen<br />

dat seksueel provocerende beelden<br />

een nefast effect hebben op de carrière van<br />

jonge vrouwelijke kunstenaars. “Ben je een<br />

jonge kunstenaar en werk je met seksueel<br />

getinte beelden, dan worden de mensen gek.<br />

Maar ben je oud, dan vinden ze dat geweldig”,<br />

vertelde ze in een artikel verschenen in<br />

Artforum, in april 2015. In de jaren 90 werkte<br />

ze haar stijl verder uit. Haar nog steeds<br />

pornografisch getinte beelden kregen iets<br />

glamoureus. Recentelijker maakte ze foto’s<br />

van figuren uit de popcultuur, achter glas,<br />

met waterdruppels en zuurstokkleuren.<br />

Lady Gaga, Miley Cyrus en Pamela Anderson<br />

behoren tot haar beroemdste modellen.<br />

“Ik ben geen militante kunstenaar. Ik ben<br />

gewoon een schilder, een kunstenaar die<br />

toevallig ook een militant is. Het zijn twee<br />

parallelle activiteiten in mijn leven”, vertelde<br />

ze in 2020 in een video gemaakt ter gelegenheid<br />

van haar tentoonstelling in Montpellier.<br />

KUSSEN EN LIKKEN<br />

In 2009 maakte Marilyn Minter Green Pink<br />

Caviar, een subversieve video waarin een<br />

reeks vrouwenmonden te zien is, met tongen<br />

bedekt door glinsterende snoepjes. Op<br />

bijzonder suggestieve wijze kussen en likken<br />

die lippen en tongen het glazen oppervlak.<br />

De kunstenaar was op het idee gekomen<br />

om te schilderen met de tong. Haar modellen<br />

kregen felgekleurde snoepjes te eten.<br />

De kleurstoffen vermengden zich met het<br />

speeksel, waardoor een stroperige, gekleurde<br />

substantie ontstond die de tong opnam,<br />

zoals een penseel dat zou doen, en vervolgens<br />

overbracht op het glazen oppervlak.<br />

In het oeuvre van Marilyn Minter zijn<br />

verschillende constanten te zien: erotiek,<br />

voyeurisme en ongemak. De tongen likken<br />

De kunstenaar was<br />

op het idee gekomen<br />

om te schilderen<br />

met de tong.<br />

het glas alsof ze proberen erdoorheen te<br />

dringen, tot in de ruimte waar de kijker zich<br />

bevindt. Dit procedé – een beeld vereeuwigd<br />

via glas – tref je vaak aan in Minters oeuvre.<br />

De kunstenaar vroeg de modellen wel hun<br />

adem in te houden, om te vermijden dat ze<br />

het glas zouden bewasemen. Er is ook een<br />

intellectuele dimensie aan die beelden: de<br />

ademhaling, als metafoor voor het leven.<br />

Minter zaait voortdurend verwarring<br />

tussen schone kunsten en commerciële<br />

kunst. Ze haalt haar inspiratie uit de massamedia,<br />

zoals de televisie en reclame. De<br />

verzadigde kleuren en de ‘glossy’, waterige<br />

textuur doen meteen denken aan de modewereld<br />

en de cosmetica-industrie. De<br />

Amerikaanse speelt graag met contradicties.<br />

Schoonheid wordt gepaard aan het<br />

groteske, duidelijkheid verandert in iets<br />

abstracts, snoeplust verandert in afkeer.<br />

Een hallucinatorische video, waarin wordt<br />

gespeeld met de fragmentatie van het<br />

lichaam en de seksualisering ervan, werd<br />

onder meer vertoond op een groot scherm<br />

op Times Square (New York) en Sunset<br />

Boulevard (Los Angeles). Fragmenten ervan<br />

werden ook gebruikt als achtergrond<br />

bij de opening van de tournee Sticky &<br />

Sweet van Madonna (2009). Het jaar erna<br />

werd de video een heel jaar lang afgespeeld<br />

in de ingang van het MoMA.<br />

SURFEN<br />

www.marilynminter.net<br />

50

Marilyn Minter, Green Pink Caviar, 2009, hd-video, 7’45’’. © de kunstenaar. Met toestemming van Salon 94, New York.<br />

51

Kunst in het<br />

Derde Rijk<br />

Fremdkörper in de geschiedenis<br />

Met de tentoonstelling Kunst in<br />

het derde rijk – Verleiding en<br />

afleiding buigt Museum Arnhem<br />

zich over een blinde vlek in de<br />

kunstgeschiedenis. Steunden deze<br />

kunstenaars het naziregime? En wat<br />

is hun werk waard? We vroegen het<br />

de samenstellers van de expositie.<br />

TEKST: BEN HERREMANS<br />

Udo Wendel, Die Kunstzeitschrift, 1939-40, 110 x 85 cm. Collection Deutsches Historisches Museum, Berlijn.<br />

Foto: A. Psille.<br />

Al stak er ook protest op, vier jaar<br />

geleden kende de tentoonstelling<br />

Design van het Derde Rijk<br />

in Design Museum Den Bosch<br />

veel bijval. Almar Seinen cureerde toen de<br />

expositie. Hij is nu co-curator van Kunst<br />

in het derde rijk – Verleiding en afleiding<br />

in Museum Arnhem (in de titel is ‘derde<br />

rijk’ door de samenstellers bewust niet in<br />

kapitalen geschreven, red.). Aan de hand<br />

van zo’n negentig werken schetst de tentoonstelling<br />

een beeld van de kunst die in<br />

Duitsland tijdens het naziregime (1933-<br />

1945) werd gemaakt en getoond.<br />

“Museum Arnhem is gespecialiseerd in de<br />

verschillende vormen van het realisme in<br />

de eerste helft van de 20e eeuw”, zegt Jelle<br />

Bouwhuis, conservator moderne kunst bij<br />

Museum Arnhem. “Kunst in het derde rijk<br />

verkent deze realistische kunst in een politieke<br />

context. Het is een periode in de kunstgeschiedenis<br />

die lange tijd is genegeerd en<br />

waarvan weinig mensen iets afweten. Wij<br />

willen informeren over deze blinde vlek.”<br />

Maar het naziregime wordt toch vooral<br />

met entartete kunst geassocieerd.<br />

52

Adolf Ziegler, Die Vier Elemente, vóór 1937 , triptiek, 171 x 282 cm. Bayerische Staatsgemäldesammlungen, Pinakothek der Moderne, München.<br />

Bouwhuis: “Het belasteren van modernistische<br />

kunst, dat wil zeggen alle eigentijdse<br />

kunst die internationaal was, expressionistisch,<br />

kubistisch, abstract of maatschappijkritisch,<br />

was een onderdeel van de<br />

nazipropaganda.”<br />

“De nationaalsocialisten wezen deze kunst<br />

af als een product van een cultuur in verval,<br />

gemaakt door mensen van een minderwaardig<br />

ras of dragers van een decadente<br />

cultuur, zoals het Amerikaanse kapitalisme”,<br />

vult Seinen aan. “Alleen een Duitse cultuur<br />

die vrij was van volksvreemde smetten<br />

kon een gezonde en edele kunst voortbrengen.<br />

Entartete kunst werd het voorwerp<br />

van lastertentoonstellingen.”<br />

Bouwhuis: “Het regime polariseerde<br />

kunststromingen. Op 18 juli 1937 opende<br />

Hitler het Haus der Deutschen Kunst in<br />

München met de eerste Große Deutsche<br />

Kunstausstellung. Wat verderop, in het<br />

galeriegebouw aan de Hofgarten, werd de<br />

beruchte lastertentoonstelling Entartete<br />

Kunst gehouden, waar ongeveer zeshonderd<br />

werken met spottende commentaren<br />

aan de schandpaal werden genageld. De<br />

nationaalsocialisten toonden de begunstigde<br />

en de gehekelde kunst gelijktijdig op<br />

loopafstand van elkaar.”<br />

‘Alleen een Duitse cultuur die vrij was<br />

van volksvreemde smetten kon een<br />

gezonde en edele kunst voortbrengen’<br />

ALMAR SEINEN<br />

Waarom was dat tegenprogramma nodig?<br />

Seinen: “Propagandaminister Joseph<br />

Goebbels had de tentoonstelling bevolen<br />

als opzettelijk contrast met de Große Deutsche<br />

Kunstausstellung.”<br />

KUNST ALS POLITIEK INSTRUMENT<br />

De revolutie op het gebied van de beeldende<br />

kunst hield in feite slechts een terugkeer<br />

naar academische tradities in. Bouwhuis:<br />

“Om het traditionele te kunnen benadrukken<br />

als bewijs van een nieuwe Duitse cultuurproductie,<br />

was het nodig een andere,<br />

progressieve kunststroming te veroordelen.”<br />

Wat stelde de toegelaten kunst voor?<br />

Seinen: “Alleen klassieke kunststijlen en realisme<br />

waren nog toegestaan: conservatief<br />

academisme, zoals dat sinds de 19e eeuw<br />

werd onderwezen. De meerderheid van de<br />

kunstenaars die deelnamen aan de eerste<br />

Große Deutsche Kunstausstellung was rond<br />

1870-80 geboren.”<br />

Bouwhuis: “Ook thematisch moest de<br />

kunst dienstbaar zijn aan de nazi-ideologie.<br />

Folkloristische boeren- en burgertaferelen,<br />

perfecte arische mensen, gespierde<br />

arbeiders, wulpse naakte vrouwen, het<br />

geïdealiseerde Duitse landschap met<br />

bergtoppen en grazige weiden, mythologische<br />

scènes, goed gelijkende portretten,<br />

afbeeldingen van dieren en bloemenstillevens.<br />

De kunst in het Derde Rijk is in<br />

veel opzichten nostalgisch, romantisch,<br />

anekdotisch.”<br />

De propaganda ligt er niet vingerdik op.<br />

Op welke manier ondersteunde zo’n<br />

klassieke kunst de nationaalsocialistische<br />

ideologie?<br />

Bouwhuis: “Wie zo’n landschap buiten de<br />

context ziet waarin wij het presenteren,<br />

53

Claus Bergen, Im Kampfgebiet des Atlantik, 1941, 183 x 324 cm. Collection Deutsches Historisches Museum, Berlin. Foto: A. Psille.<br />

‘De kunst in het<br />

Derde Rijk is in veel<br />

opzichten nostalgisch,<br />

romantisch,<br />

anekdotisch’<br />

JELLE BOUWHUIS<br />

merkt misschien niet hoe het de ideologie<br />

kon ondersteunen. Die historische context<br />

leggen we op de tentoonstelling duidelijk<br />

uit. De jaarlijkse Große Deutsche Kunstausstellung<br />

toonde op 6000 vierkante meter het<br />

wereldbeeld van het nationaalsocialistische<br />

regime: het begrip ‘Heimat’, de rol van het<br />

gezin, arbeiders, landschappen, boeren en<br />

soldaten. Subtiel propageerden de tentoonstellingen<br />

een geromantiseerde voorstelling<br />

van het alledaagse leven van werk en gezin<br />

en de heroïsering van een atletisch lichaam.<br />

Een ogenschijnlijk perfecte wereld.”<br />

Seinen: “Andere kunstwerken behandelden<br />

onmiskenbaar macht en oorlog. We tonen<br />

daar voorbeelden van, zoals enkele monumentale<br />

werken die de industriële vooruitgang<br />

illustreerden, een stadsgezicht met<br />

straten vol hakenkruisbanieren en taferelen<br />

met soldaten op het slagveld. Een schilderij<br />

van Adolf Reich beeldt een oorlogsinvalide af<br />

als verheerlijking van het offer dat hij bracht.”<br />

Afleiding en verleiding, zegt de titel van<br />

de tentoonstelling.<br />

Bouwhuis: “De tentoonstelling belicht hoe<br />

het regime kunst als politiek instrument gebruikte.<br />

Ze wil inzichtelijk maken hoe kunst in<br />

het Derde Rijk kon uitgroeien tot een machtig<br />

middel om het brede publiek te verleiden tot<br />

het nationaalsocialisme en het af te leiden van<br />

de misdadige praktijken van het regime.”<br />

Seinen: “Het doeltreffend inzetten van<br />

kunst als propaganda uitte zich op velerlei<br />

wijzen. De Große Deutsche Kunstausstellung<br />

was een nationaal evenement: van<br />

1937 tot en met 1944 werd de expositie<br />

elke zomer massaal bezocht. In 1942, in<br />

volle oorlog, telde men 850.000 bezoekers.<br />

Delen van de tentoonstelling reisden na<br />

München door naar andere locaties.”<br />

LUCRATIEVE HANDEL IN OORLOGSTIJD<br />

“Drukwerk zoals tentoonstellingscatalogi,<br />

kunsttijdschriften en ansichtkaarten zorgden<br />

voor een constante popularisering van<br />

de tentoongestelde werken”, vertelt Bouwhuis.<br />

“Ze stonden in het visuele geheugen<br />

van een hele generatie.”<br />

Wie zijn de kunstenaars die zich dit lieten<br />

aanleunen? Wat dreef hen?<br />

Seinen: “In Duitsland waren naar schatting<br />

14.000 beeldende kunstenaars ingeschreven<br />

in de ‘Reichskunstkammer’. Er waren overtuigde<br />

nationaalsocialisten bij, maar overwegend<br />

ging het om ‘meelopers’ die zich<br />

aanpasten. Ze gedroegen zich diplomatiek,<br />

want hun relatie met het regime was fragiel<br />

en ze konden zich geen misstap veroorloven.<br />

Voor een grote groep veranderde er<br />

weinig: dat ging om kunstenaars die sowieso<br />

al werkten in een traditionele stijl en<br />

nu konden profiteren van staatssteun.”<br />

54

‘Na de oorlog was<br />

alle kunst uit de<br />

nazitijd ineens fout’<br />

JELLE BOUWHUIS<br />

“De Große Deutsche Kunstausstellung gaf de<br />

aandacht voor beeldende kunst een enorme<br />

impuls en was maatgevend voor de carrières<br />

van veel kunstenaars”, zegt Bouwhuis.<br />

“Hun werken werden tegen hoge prijzen<br />

aangekocht door particulieren en bovenal<br />

door de partijtop. Daarnaast werden ze op<br />

grote schaal gereproduceerd, gecatalogiseerd<br />

en besproken in kunsttijdschriften.<br />

Het was een heus kunstbedrijf. Honderden<br />

kunstenaars verwierven grote bekendheid<br />

en kenden commercieel succes. Ongeveer<br />

2500 namen minstens één keer deel aan de<br />

Große Deutsche Kunstausstellung. Het is interessant<br />

om te zien wat ze deden voor 1933<br />

en na 1945. Daarover is weinig bekend.”<br />

Wat is er na de oorlog van hen en hun<br />

kunst geworden?<br />

Seinen: “Sommigen werden met de nek<br />

aangekeken, afhankelijk van hoe excessief<br />

ze het regime hadden gesteund.”<br />

Bouwhuis: “Na de oorlog vond een inversie<br />

plaats: alle kunst uit de nazitijd was ineens<br />

fout. Vanwege de associatie met nationaalsocialistische<br />

cultuurpolitiek werden<br />

kunstenaars uit die periode grotendeels genegeerd,<br />

zeker door de kunstmusea. Ze komen<br />

marginaal of helemaal niet voor in de<br />

geschiedenisboeken over moderne kunst.”<br />

MARKTWAARDE<br />

Of de kwaliteit van hun werk een plaats in<br />

de kunstgeschiedenis verdient, is misschien<br />

de grootste vraag, vindt Bouwhuis. “In ieder<br />

geval is er op de tentoonstelling werk te<br />

zien van kunstenaars die in de vergetelheid<br />

raakten omdat hun stijl met het naziregime<br />

ten onder ging. Over het algemeen maakten<br />

zij geen specifieke nazikunst. Het gros<br />

werkte voordien al in de realistische stijl.”<br />

Waar werden de werken voor deze<br />

tentoonstelling gehaald?<br />

Bouwhuis: “De kern van de selectie van<br />

kunstenaars is bepaald door werken die op<br />

de diverse edities van de Große Deutsche<br />

Kunstausstellung te zien waren. De meeste<br />

werden aangekocht door de staat, doorgaans<br />

in naam van Hitler. Ze worden nu<br />

beheerd door het Deutsches Historisches<br />

Museum in Berlijn, dat voor deze ten-<br />

Tentoonstellingsaffiche Entartete Kunst in 1937<br />

in München.<br />

toonstelling de meeste werken in bruikleen<br />

geeft. Andere bruikleengevers zijn de<br />

Pinakothek der Moderne in München en<br />

enkele particulieren.”<br />

Wat is de marktwaarde van deze kunst?<br />

Seinen: “Allerlei veilinghuizen bieden deze<br />

kunst aan, Hermann Historica bijvoorbeeld.<br />

Het is soms gissen naar de bedoelingen<br />

van de koper. Niet iedereen koopt deze<br />

werken voor hun kunsthistorische waarde.<br />

Deze kunst trekt foute mensen aan, is in<br />

trek in uiterst rechtse kringen, waar ze<br />

het leuk vinden om een nazigerelateerd<br />

object in huis te hebben. Ook mensen<br />

met belangstelling voor parafernalia uit<br />

de Tweede Wereldoorlog komen erop af.<br />

Een realistische taxatie van deze werken is<br />

niet mogelijk. Er zijn geen referenties. Deze<br />

kunst is een fremdkörper in de kunstgeschiedenis,<br />

ze is niet officieel bijgeschreven.<br />

Sommige dingen gaan voor te veel<br />

geld weg omdat iemand dat, om welke<br />

redenen ook, heel graag wil. Andere dingen<br />

zijn spotgoedkoop, als je het afzet tegen de<br />

kwalitatieve waarde van het werk. Maar er<br />

is zeker een markt voor deze werken.”<br />

BEZOEKEN<br />

Adolf Reich, Das größere Opfer, 1943, 230 x 260 cm. Collection Deutsches Historisches Museum, Berlijn. Foto: A. Psille.<br />

Kunst in het derde rijk – Verleiding<br />

en afleiding<br />

12-11 t/m 24-03<br />

Museum Arnhem<br />

www.museumarnhem.nl<br />

55

De hoofdsteun<br />

Meer dan alleen comfortabel<br />

De hoofdsteun of neksteun is al<br />

heel lang populair in Egyptische,<br />

Afrikaanse en Aziatische culturen.<br />

Dit tegelijk praktische en<br />

symbolische accessoire werd en<br />

wordt nog steeds met de grootste<br />

zorg gemaakt van uiteenlopende<br />

materialen, zoals deze selectie van<br />

tien fraaie exemplaren laat zien.<br />

TEKST: ANNE HUSTACHE<br />

In het graf van Toetanchamon werden<br />

acht exemplaren van verschillende typen<br />

hoofdsteunen aangetroffen, zo belangrijk<br />

was dit accessoire, dat in niets<br />

is te vergelijken met het moderne hoofdkussen.<br />

Dat is omdat in het oude Egypte<br />

en in Afrika de hoofdsteun in de eerste<br />

plaats diende om het hoofd te verheffen<br />

boven de grond, om het soms complexe<br />

kapsel van de liggende persoon te beschermen.<br />

In Egypte had dit voorwerp ook een<br />

rituele functie: het feit dat het hoofd verheven<br />

was, symboliseerde de zonsopgang,<br />

die zelf dan weer symbool stond voor de<br />

wedergeboorte van de overledene. In het<br />

graf zorgde de hoofdsteun ervoor dat het<br />

hoofd netjes aan de rest van het gemummificeerde<br />

lichaam bleef zitten – een<br />

onmisbare voorwaarde om te overleven in<br />

het hiernamaals.<br />

In China werden hoofdsteunen vaak op<br />

maat gemaakt, perfect afgestemd op de<br />

nek van de eigenaar. Het accessoire zou<br />

ook hebben gediend om gebreken van<br />

de wervelkolom te corrigeren. Sommige<br />

hoofdsteunen waren kleine sculpturale<br />

meesterwerken, objecten van prestige<br />

en macht. Die diverse functies verklaren<br />

waarom vaklui zo zorgvuldig te werk gingen<br />

bij het vervaardigen van deze accessoires.<br />

Dit ‘harde hoofdkussen’ blijkt ook in<br />

Europa te hebben bestaan, maar maakte<br />

in de Nieuwe Tijd plaats voor het zachte<br />

hoofdkussen. Toch kwam het tot een<br />

comeback, als designobject en in nieuwe<br />

vormen, zoals de hoofdsteun in een auto.<br />

Voor de eeuwigheid<br />

ca. 2030-1802 v.Chr.<br />

De ongeveer 20 centimeter hoge Egyptische<br />

hoofdsteunen bestonden uit drie delen:<br />

een basis met daarop een kleine pijler<br />

ter ondersteuning van een langwerpige<br />

vorm, verwijd in het midden om plaats te<br />

bieden aan de basis van het hoofd. Voor<br />

meer comfort was dit deel doorgaans<br />

bekleed met linnen. Dit exemplaar hier is<br />

nogal bijzonder, want samengesteld uit zes<br />

lange, dunne houten stengels, ter ondersteuning<br />

van het gebogen gedeelte. Het<br />

object werd gevonden in een graf daterend<br />

van het einde van de 11e of het begin van<br />

de 12e dynastie, gelegen in El-Assasif, een<br />

grafcomplex bij Luxor (het oude Thebe).<br />

Hoofdsteun, Egypte, Thebe, Middenrijk, hout, 22,2<br />

cm hoog. New York, The Metropolitan Museum of<br />

Art, inv. 31.3.12.<br />

56

Geluksbode<br />

ca. 960-1279<br />

Deze hoofdsteun in de vorm van een baar is vervaardigd<br />

van een materiaal genaamd ‘yingqing’ (schaduwblauw) of<br />

‘ch’ing-pai’ (blauwachtig wit), een porseleinsoort die werd<br />

gemaakt in de tweede helft van de 10e eeuw. De bijzonder<br />

fijne porseleinaarde werd bekleed met een prachtig satijnachtig<br />

email, van een kleur ergens tussen wit en blauw.<br />

Deze porseleinsoort en dit type van object waren zeer<br />

populair in de tijd van de Song-dynastie (960-1279) en de<br />

Yuan-dynastie (1280-1368). Deze hoofdsteun is uitzonderlijk<br />

door zijn ongewone grootte. Aan weerszijden is een<br />

kinderfiguur te zien, als een geluksbode.<br />

Hoofdsteun van ‘yingqing’, China, Song-dynastie (ca. 960-1279), porselein,<br />

41,7 cm breed. Met toestemming van Galerie Gisèle Groës.<br />

De ekster zingt!<br />

tussen 1115 en 1234<br />

Deze achthoekige hoofdsteun, van lichtbeige steengoed, is vervaardigd<br />

van vrij ruwe porseleinaarde met goed zichtbare bruine partikels.<br />

Door de ruwe aard van het materiaal, typerend voor alledaagse<br />

objecten, moest men er een roomkleurige engobe op doen, om de<br />

gebreken te verbergen. Die engobe diende tegelijk ook als fond voor<br />

de geschilderde versiering van bruine slibklei, onder een transparant<br />

glazuur. Achthoekige hoofdsteunen waren bijzonder populair. Er<br />

bestonden twee typen van. Van het eerste liep het bovenste gedeelte<br />

schuin af naar voren en steekt het lichtjes uit aan de zijkanten, in tegenstelling<br />

tot het tweede type. Dit exemplaar vertoont alle kenmerken<br />

van het eerste type. Het is versierd met een vogel, met name de<br />

ekster, die in China symbool staat voor geluk en succes.<br />

Hoofdsteun, China, lichtkleurig steengoed, roomkleurige en bruine<br />

engobe; op de achterkant zijn drie karakters gegraveerd met een zegel<br />

‘Zhang kia tsao’ (door de familie Zhang). Parijs, Musée Cernuschi, inv.<br />

M.C. 9241.<br />

Viervoeter<br />

ca. 1450<br />

Hoofdsteun van de Nguni, Zuid-Afrika, hout, 11,4 x 27 x 13,3 x 27 cm. New York, The Metropolitan<br />

Museum of Art, inv. 2018.356.<br />

Hoofdsteunen zijn gemeengoed in alle Afrikaanse beschavingen,<br />

vooral in Zuid-Afrika. Ze dienen vooral ter<br />

ondersteuning van complexe kapsels die getuigen van<br />

de maatschappelijke rang en de leeftijd van de drager.<br />

Dit exemplaar heeft een speciale vorm, met vier bijzonder<br />

stevige poten (die doen denken aan een sterke en<br />

zwaarlijvige viervoeter). Het ontwerp is typerend voor<br />

de volkeren wonend ten zuiden van de Zambezi-rivier.<br />

Wellicht is hier een koe afgebeeld. De koe is immers van<br />

levensbelang voor de Nguni-samenleving. De poten zijn<br />

sterk gestileerd en er zijn parallelle lijnen in gesneden.<br />

Het lichtkleurige patina vormt een contrast met de donkerdere<br />

kleur van de holle gedeelten. De vlakke bovenkant<br />

is van een lichte kleur.<br />

57

In het teken van de feniks<br />

Tussen 1683 en 1710<br />

Deze hoofdsteun heeft een kleurrijke versiering.<br />

Het porselein werd verschillende keren zorgvuldig<br />

gebakken om te komen tot een geel, groen en auberginekleurig<br />

glazuur. Dit type van gekleurd porselein<br />

werd geproduceerd in de ovens van Jingdezhen,<br />

nadat die waren gereorganiseerd in de regeerperiode<br />

van keizer Kangxi (1662-1722). Een cartouche op een<br />

damasten fond bevat twee feniksen, aan weerszijden<br />

van een bloem. De Chinezen beschouwden deze mythische<br />

vogel, net als de draak, als een symbool van<br />

een gelukkige relatie tussen man en vrouw.<br />

Hoofdsteun, China, ovens van Jingdezhen, tijd van keizer Kangxi, porselein, email, 36,5 cm<br />

breed. Londen, The Victoria and Albert Museum, inv. C.1103-1910.<br />

Iriserende weerschijn<br />

19e eeuw<br />

Korea heeft een heel aparte traditie ontwikkeld wat betreft de vervaardiging<br />

van kussens. De Koreaanse vaklui richtten hun aandacht vooral op<br />

de zijkanten van het object. Het lichaam is bekleed met witte stof, maar<br />

de uiteinden zijn versierd met fraai borduurwerk van schitterende kleuren.<br />

Dit type, gemaakt tijdens de volledige duur van de Choson-dynastie<br />

(1392-1910), is evenwel van een ander materiaal. Aan weerszijden van het<br />

rolvormige kussen, waarop de nek rust, is een rond houten blad bevestigd,<br />

met ingelegd paarlemoer. Dierenmotieven waren bijzonder populair. Hier<br />

staan ze symbool voor vruchtbaarheid, want veel van die kussens maakten<br />

deel uit van de uitzet van de bruid.<br />

Uiteinde van kussen, Korea, Choson-dynastie,<br />

hout met ingelegd paarlemoer, 21 x 2 cm. © R.V.<br />

Imponerend<br />

Eind 19e / begin 20e eeuw<br />

Hoofdsteun van de Mbala, Democratische Republiek Congo, hout, 17 cm breed. Lempertz,<br />

Brussel, 10-05-<strong>2023</strong>. © Lempertz. € 42.800.<br />

De twee figuren met de ruggen tegen elkaar vormen<br />

de voet van deze hoofdsteun. Er gaat een onmiskenbare<br />

kracht van hen uit, te danken aan de heel<br />

bijzondere uitwerking van hun gestalte. Waar de<br />

hoofden vrij gedetailleerd zijn, zijn de twee uit elkaar<br />

staande voeten afgeplat aan de ronde basis, die dient<br />

als steun voor het object. Het lichaam is gehurkt, de<br />

knieën zijn naar voren gericht, net als de torso. Het<br />

meest indrukwekkende is evenwel de vorm van de<br />

armen. Die zien eruit als twee horizontale en verticale<br />

staken, dienend ter ondersteuning van de brede<br />

bekroning van het stuk, van een licht gebogen vorm,<br />

zoals de traditie dat wil. Er zijn twaalf gelijkaardige<br />

exemplaren van bekend, verspreid over diverse musea<br />

in onder meer de Verenigde Staten, Groot-Brittannië<br />

en Duitsland. België heeft er drie: een in het<br />

AfricaMuseum in Tervuren en twee in de Koninklijke<br />

Musea voor Kunst en Geschiedenis.<br />

58

Lekker koel<br />

Begin 20e eeuw<br />

Voor de vervaardiging van hoofdsteunen werden in Azië verschillende<br />

materialen gebruikt, onder meer porselein, steengoed, lak, bamboe en<br />

zwart hoorn, zoals hier. Dit rechthoekige exemplaar valt op door zijn<br />

breed opengewerkte plantaardige versiering. Opengewerkte hoofdsteunen,<br />

van keramiek of een ander materiaal, blijken vaak gebruikt te<br />

zijn geweest in de warme maanden, omdat ze voor een zekere verfrissing<br />

zorgden.<br />

Neksteun, Kinh-cultuur, Zuidoost-Azië, gesneden zwart hoorn, 19 x 27 x 13 cm. Parijs,<br />

Musée du Quai Branly-Jacques Chirac, inv. 71.1965.97.2.<br />

Subtiele verhouding<br />

vóór 2008<br />

Dit exemplaar is een treffend voorbeeld van hoe de zijkanten van de hoofdsteun<br />

anders zijn versierd dan het midden van de voet. Aan weerszijden bevinden zich<br />

naar buiten gerichte antropomorfe figuren, gehurkt, zoals vaak, met een fascinerend<br />

gezicht, waarvan de rechte neus de vorm van een pijl heeft. Twee ronde parels<br />

vormen hun ogen en zorgen voor een doordringende blik. Het opengewerkte centrale<br />

gedeelte is versierd met plantaardige motieven. Draai je het object om het van<br />

de zijkant te bekijken, dan kun je niet vermoeden wat er in het middelste gedeelte<br />

te zien is. Dat komt door de subtiele verhouding die de houtsnijder heeft gecreëerd<br />

tussen de verschillende onderdelen: het hoge hoofddeksel van de figuren vormt de<br />

basis van het gebogen gedeelte van het bovenstuk.<br />

Hoofdsteun, Waropen-cultuur, Nieuw-Guinea, hout, glazen parels, 13,8 x 19,3 cm. Londen, The British<br />

Museum, inv. 2008,2024.2.<br />

Soberheid troef<br />

2010<br />

Zijn in het Westen traditionele hoofdsteunen amper te vinden, in Azië en<br />

Afrika bestaat die aloude traditie nog steeds. Toch is de hoofdsteun er nu ook<br />

in nieuwe vormen. Denk maar aan de hoofdsteun in een auto. Hedendaagse<br />

designers hebben dus voor een comeback gezorgd. De hoofdsteun Montino<br />

werd speciaal ontworpen voor een reeks canapés gefabriceerd door Habitat,<br />

maar zou ongetwijfeld ook passen bij andere canapés, door het gemak<br />

waarmee je hem kan opzetten en door zijn sobere vorm. Die vorm verwijst<br />

trouwens naar het fameuze kussen dat de beroemde architect Ludwig Mies<br />

van der Rohe in 1937 ontwierp voor zijn ruststoel Barcelona. Dat kussen was<br />

een lange, ronde peluw. Hier is de vorm ovaal, voor nog meer comfort. De<br />

Montino is duidelijk minimalistisch opgevat.<br />

Habitat, hoofdsteun Montino, anilineleer van vaars, 76 cm breed. © Habitat.<br />

59

Willem van Zoetendaal<br />

over de emancipatie<br />

van fotografie<br />

Willem van Zoetendaal maakt<br />

tentoonstellingen en fotoboeken<br />

en heeft ook lange tijd in foto’s<br />

gehandeld. Meer dan tien keer<br />

stond hij op Paris Photo met werk<br />

van <strong>Nederland</strong>se fotografen als Koos<br />

Breukel, Hellen van Meene, Carla van<br />

Puttelaar, Paul Kooiker, Arno Nollen,<br />

Mark van der Brink en Frido Troost.<br />

‘Allemaal uit hartstocht, niet als<br />

zakenman. Ik wilde de foto’s aan de<br />

muur krijgen, of in fotoboeken.’<br />

TEKST & FOTO’S KOOS DE WILT<br />

Willem van Zoetendaal (°1950)<br />

heeft de fotografie in de laatste<br />

decennia als kunstvorm<br />

zich verder zien ontwikkelen.<br />

De grafisch ontwerper maakte veel<br />

tentoonstellingen, bijvoorbeeld in het<br />

Gemeentemuseum Den Haag, Museum<br />

Boijmans van Beuningen en FOAM en ook<br />

in Frankrijk, Japan en Korea. “De jaren 90<br />

waren een belangrijke nieuwe fase in de<br />

emancipatie van de fotografie”, zegt hij.<br />

“Het mocht naast de schilderkunst hangen<br />

en er werden vanaf dat moment ook serieuze<br />

prijzen voor betaald.”<br />

Fotografie is niet altijd als een kunstvorm<br />

gezien, zo weet Van Zoetendaal: ‘In de tijd<br />

‘Fotografie is<br />

communicatie’<br />

van Breitner, zo rond de vorige eeuwwisseling,<br />

was het not done om een foto na te<br />

schilderen. Men vond dat verwerpelijk. Maar<br />

dat is natuurlijk heel kortzichtig. Als je ziet<br />

wat Breitner deed met de foto’s was dat echte<br />

kunst, zeker hoe hij met bewegende mensen<br />

en met natte straten omging, ook al ging<br />

hij er later dan ook schilderijen van maken.<br />

Breitner prikte zijn foto’s met punaises op<br />

zijn muur; hij zag het zelf niet als kunst, maar<br />

ik wel. Ook als je de foto’s van de naakten van<br />

60

Breitner ziet, kun je die zo naast die van Gerard<br />

Fieret zetten: dezelfde kwaliteit.”<br />

In de jaren 90 was Van Zoetendaal artdirector<br />

bij NRC Handelsblad. Dat was<br />

de tijd dat een mooie vormgeving van<br />

kranten nog bevochten moest worden. Hij<br />

haalde fotografen van de Gerrit Rietveld<br />

Academie en streed ervoor dat foto’s niet<br />

werden afgesneden als de tekst weer eens<br />

meer ruimte moest worden gegeven. Hij<br />

corrigeerde zijn collega-journalisten als ze<br />

het hadden over ‘opmaak’: Van Zoetendaal<br />

noemde het ‘vormgeving’.<br />

Ondertussen ontwierp hij postzegels, de<br />

vijftigguldenmunt en fotoboeken, zoals de<br />

befaamde boekjes op de nachtkastjes van<br />

Hotel New York. “Het was in die tijd dat ik<br />

werd gevraagd of ik de afdeling fotografie<br />

over wilde nemen van de Rietveld”, vertelt<br />

hij. “Op de academie was er een revolutie<br />

onder studenten fotografie uitgebroken.<br />

Er moest wat gebeuren. Het idee was in<br />

die tijd nog: je bedenkt een sprookje en dat<br />

ga je fotograferen. Je maakte een setting<br />

in een interieur en daar maakte je dan een<br />

foto van. Inez van Lamsweerde, Annaleen<br />

Louwes en Rineke Dijkstra kwamen voort<br />

uit die school. Andere vormen van fotografie<br />

werden niet geënthousiasmeerd. Ik<br />

haalde de gordijnen weg uit de lokalen en<br />

liet het daglicht binnenkomen voor andere<br />

fotografie. Ik heb toen ook allemaal fotografen<br />

gevraagd om bij de staf te komen,<br />

Koos Breukel, Paul Kooiker en Rineke<br />

Dijkstra bijvoorbeeld. Dat was in het begin<br />

van Rineke’s carrière, nog voor ze beroemd<br />

werd met de meisjes op het strand. Het<br />

eerste wat ik deed was een publicatie<br />

Een 19e-eeuwse icoon is fijner, meer gestileerd en gedetailleerd, en met hardere lijnen dan een 17e-eeuwse<br />

icoon, maar die laatste heeft soms de zeggingskracht van een hedendaags schilderij.<br />

‘Kunstenaars als Jan Dibbets en Pieter<br />

Laurens Mol lieten je op een andere<br />

manier naar een foto kijken. Ze gaven er<br />

een nieuwe betekenis aan’<br />

maken met het werk van de studenten.<br />

Laten zien wat er met je werk gebeurt als<br />

het in drukwerk verschijnt. Dat was nog<br />

nooit gedaan. En dat vonden ze natuurlijk<br />

geweldig.”<br />

KUNSTBOEKEN: WERELDWIJDE MARKT<br />

Op de Rietveld waren toen veel vrouwelijke<br />

fotografiestudenten, zo viel Van Zoetendaal<br />

op. “Hellen van Meene, Ruth van<br />

Beek, Céline van Balen en later Charlotte<br />

Dumas en Anuschka Blommers studeerden<br />

er allemaal aan de fotografieafdeling”,<br />

zegt hij. “Inmiddels is deze school van<br />

portretfotografen beroemd, maar ik weet<br />

nog wel dat men in Duitsland moeite had<br />

met de gesluierde meisjes van Céline van<br />

Balen, men vond die portretten maar confronterend.<br />

Ik associeerde die portretten<br />

zelf eerder met de Vlaamse schoolschilders<br />

van de 15e eeuw, zoals dat beroemde<br />

meisjesportretje van Petrus Christus. Ik<br />

zag die werken in een lange traditie. Daarom<br />

heb ik een keer bij de Frits Lugt-collectie<br />

in Parijs een tentoonstelling gemaakt<br />

van <strong>Nederland</strong>se portretfotografen in oude<br />

lijsten uit die tijd. Die is ook in Frans Hals<br />

Museum geweest. Vaak wordt vergeten dat<br />

een tentoonstelling maken veel meer is<br />

dan de werken mooi ophangen. Daar moet<br />

over nagedacht worden en samenhang en<br />

ritme worden gecreëerd.”<br />

Foto’s context geven doet Van Zoetendaal<br />

ook met zijn fotoboeken. De grafisch ontwerper<br />

maakte veel fotoboeken, onder anderen<br />

met Koos Breukel, Ruth van Beek, Charlotte<br />

Dumas, Rineke Dijkstra, Otto Snoek, Harold<br />

Strak en Céline van Balen. Ook gaf hij Johan<br />

van der Keukens legendarische Wij zijn 17<br />

in 2015 opnieuw uit, zestig jaar na de eerste<br />

verschijning. Zijn ontwerp van het boek<br />

Amsterdam Stuff, met spullen die zijn gevonden<br />

tijdens de aanleg van de Amsterdamse<br />

metrolijnen, kreeg een paar jaar geleden<br />

nationaal en internationaal prijzen voor het<br />

mooiste ontwerp. Van Zoetendaal: ‘Fotoboeken<br />

kwamen ook in de jaren 90 op, zoals<br />

die van Martin Parr. Ik begon daarmee naast<br />

de galerie. Ik wilde het werk naar de wereld<br />

brengen, fotografie is immers communicatie.<br />

Nog steeds zijn boeken een belangrijke<br />

markt en zijn er ook goeie uitgevers en drukkers<br />

in <strong>Nederland</strong>. Alleen zijn er nauwelijks<br />

boekenwinkels meer waar je ze kan kopen in<br />

61

In de werkruimte van Van Zoetendaal heersen de fotoboeken die hij de afgelopen decennia maakte.<br />

‘Nadeel van<br />

emancipatie van<br />

de fotografie is dat<br />

er veel rommel op<br />

de markt komt in<br />

de veronderstelling<br />

dat de verzamelaars<br />

daar wel in zullen<br />

trappen’<br />

<strong>Nederland</strong>. Het is een internationale markt<br />

geworden. De New York Art Book Fair is een<br />

zinderende drukke markt en internationaal<br />

zijn er meer ‘art book fairs’ dan ooit, met<br />

de beste kunstenaars en de gekste boeken.<br />

Meer dan ooit zijn kunstboeken gewild. Ik<br />

heb net weer een boekje gemaakt, ditmaal<br />

met Mark van den Brink.”<br />

FOTOGRAFIE ALS KUNSTVORM<br />

Wat moet een goede foto doen volgens<br />

Van Zoetendaal? “Kijk je bijvoorbeeld naar<br />

het werk van Arno Nollen en Gerard Fieret,<br />

dan zie je dat het niet de camera is, maar<br />

dat het de man of vrouw is die een goeie<br />

foto maakt. Hun foto’s zijn ongepolijst,<br />

waardoor je direct contact legt met de<br />

kunstenaar erachter, alsof je door het gat<br />

van de lens wordt getrokken.”<br />

En waar gaat volgens hem hedendaagse<br />

fotografie over? “Als je nu naar Paris Photo<br />

gaat, zie je dat het allemaal veel massaler<br />

en commerciëler is geworden”, zegt Van<br />

Zoetendaal. “Nadeel van deze emancipatie<br />

is dat er veel rommel op de markt komt, in<br />

de veronderstelling dat de verzamelaars<br />

daar wel in zullen trappen. Wat ik zelf<br />

interessant vind is de belangstelling die er<br />

nu is voor de Zero-kunst en de conceptuele<br />

kunst uit de jaren 70 en 80. Kunstenaars als<br />

Jan Dibbets en Pieter Laurens Mol lieten<br />

je op een andere manier naar een foto<br />

kijken, gaven er een nieuwe betekenis aan.<br />

Bijvoorbeeld een getekend vierkant in een<br />

foto waardoor het perspectief van de foto<br />

verandert. Ze creëerden verwarring in de<br />

fotografie, zoals de surrealisten dat eerder<br />

hebben gedaan. Nu doet een kunstenaar<br />

als Paul Cupido dat, door fotografie die ook<br />

een relatie zoekt met kunst die eerder is<br />

gemaakt. Waar ik zelf heel in geïnteresseerd<br />

ben, zijn archieven van foto’s die het nooit<br />

hebben gehaald. Zo herken je de ontwikkeling<br />

en soms vind je pareltjes. En daar maak<br />

ik dan boeken van, bijvoorbeeld met werk<br />

van Charlotte Dumas.”<br />

Wat zijn de technische revoluties van nu?<br />

“Grappig vind ik dat Paul Kooiker foto’s<br />

maakt met zijn iPhone, ook bij grote modeproducties.<br />

Dan meldt hij zich bij een<br />

modemerk niet met een team van visagisten<br />

en assistenten, maar alleen met zijn<br />

mobieltje en één assistent. En maakt dan<br />

de meeste fantastische foto’s! Een iPhone<br />

heeft een geweldige camera, maar het gaat<br />

natuurlijk om wat de fotograaf ermee doet.<br />

Het gaat altijd om wie er met de camera<br />

aan de slag gaat. Het leuke is dat er nu veel<br />

kunstenaars bezig zijn met die oude technieken,<br />

met bijvoorbeeld cyanotypie of fotogrammen.<br />

In de jaren 10 van de vorige eeuw<br />

introduceerden de gebroeders Lumière de<br />

zogenaamde autochroomfotografie, een<br />

vroege fase van kleurenfotografie. Korrelig,<br />

maar de mooiste fotografie die er ooit is<br />

geweest, tenminste als de goede kunstenaar<br />

ermee werkt. Er worden per dag zo’n twee<br />

miljard foto’s gemaakt, daartussen moet je<br />

als kunstenaar een plek vinden.”<br />

En waar vind je die goeie fotografie? Van<br />

Zoetendaal kent wel wat plekken waar je die<br />

kunt kopen. “Voor veel moet je naar het buitenland,<br />

maar bij Annet Gelink heb je werk<br />

van Bertien van Manen, Ed van der Elsken<br />

en Awoiska van der Molen. Diana Stigter<br />

heeft Elspeth Diederix en Galerie Ravenstein<br />

brengt bijvoorbeeld Ruth van Beek en<br />

Mariken Wessels. Daarnaast zijn er galeries<br />

als Bildhalle en Wouter van Leeuwen. Met<br />

Wouter heb ik aan het eind van het jaar een<br />

tentoonstelling gemaakt met werk van Harold<br />

Strak, Johan van der Keuken, Mark van<br />

der Brink en Thomas Manneke. Ik stap zo<br />

op de trein naar Rotterdam om een nieuw<br />

boek te maken met het werk van de Helena<br />

van der Kraan, met haar weduwnaar. Ik hou<br />

er pas mee op als de stekker er wordt uitgetrokken.<br />

Ik heb dit vak altijd met hartstocht<br />

gedaan en die heb ik nog steeds.”<br />

62

Boeken<br />

Beeldbepalende<br />

galerie<br />

De geschiedenis en invloed van<br />

de Amsterdamse galerie Art &<br />

Project (1968-1998) wordt met<br />

dit fantastische boek in kaart<br />

gebracht. Art & Project, opgericht<br />

door Geert van Beijeren (1933-<br />

2005) en Adriaan van Ravesteijn<br />

(1938-2015), was niet alleen in <strong>Nederland</strong><br />

maar ook ver daarbuiten<br />

een van de brandpunten van de<br />

ontwikkeling van hedendaagse<br />

kunst. Zij bracht een baanbrekend<br />

programma met werk<br />

van nationale en internationale<br />

kunstenaars, onder wie Marinus<br />

Boezem, Gilbert & George,<br />

Lawrence Weiner, Jan Dibbets,<br />

Ger van Elk en Barry Flanagan.<br />

Bijzonder voor de galerie waren<br />

de bulletins die werden uitgegeven.<br />

Aanvankelijk als tentoonstellingsaankondiging,<br />

maar al snel<br />

gebruikten kunstenaars dit als<br />

experimenteel medium voor het<br />

verspreiden van hun ideeën en<br />

zelfs als zelfstandig kunstwerk,<br />

waardoor het een verzamelobject<br />

werd.De tentoonstellingen, de<br />

bulletins en het sociale netwerk<br />

rond de galerie met de invloed<br />

in de internationale kunstwereld<br />

worden vanuit verschillende<br />

invalshoeken benaderd. Dit rijk<br />

geïllustreerde boek, uitmuntend<br />

vormgegeven, biedt een onmisbaar<br />

overzicht van de moderne<br />

kunst in <strong>Nederland</strong>.<br />

Art & Project. Een geschiedenis,<br />

door Jip Hinten, Catrien Schreuder<br />

en anderen. nai010, <strong>2023</strong>, 512 p.,<br />

ruim 600 afb., gebonden, ISBN<br />

9789462087156. Prijs: € 69,00.<br />

Yayoi Kusama,<br />

de <strong>Nederland</strong>se<br />

jaren<br />

De Japanse kunstenares Yayoi<br />

Kusama (°1929) geniet wereldwijde<br />

bekendheid met haar polkadots,<br />

pompoenkunstwerken en<br />

’infinity rooms’. De basis voor haar<br />

baanbrekende artistieke oeuvre<br />

werd gelegd toen zij tussen 1965<br />

en 1970 in <strong>Nederland</strong> woonde en<br />

werkte. Het waren de wilde jaren<br />

zestig en met haar falluskunstwerken<br />

en happenings veroorzaakte<br />

zij een sensatie. De hippiecultuur,<br />

de seksuele revolutie en het<br />

politieke rumoer hadden grote<br />

invloed op haar werk. Andersom<br />

gaven haar tumultueuze happenings<br />

waarin ze naakte mensen<br />

met polkadots beschilderde<br />

(onder wie Jan Schoonhoven) een<br />

belangrijke impuls aan de <strong>Nederland</strong>se<br />

kunstwereld. Op haar<br />

vrijgevochten ideeën reageerden<br />

de progressieve <strong>Nederland</strong>ers<br />

geamuseerd, terwijl de puriteinse<br />

meerderheid gechoqueerd was.<br />

Deze catalogus bij de tentoonstelling<br />

in Schiedam legt de<br />

geschiedenis van Kusama in<br />

<strong>Nederland</strong> vast aan de hand van<br />

talloze niet eerder gepubliceerde<br />

foto’s, verschillende essays,<br />

krantenberichten en persoonlijke<br />

herinneringen. Een heerlijk boek.<br />

Een kleine zestig jaar later maakt<br />

luxe modehuis Louis Vuitton<br />

furore met ontwerpen van de<br />

eens verguisde Kusama. Het kan<br />

verkeren …<br />

Yayoi Kusama: De <strong>Nederland</strong>se jaren,<br />

1965-1970, door Catrien Schreuder,<br />

Tijs Visser en anderen. nai010, <strong>2023</strong>,<br />

184 p., rijk geïllustreerd (150 in kleur),<br />

paperback, ISBN 9789462088054.<br />

Prijs: € 29,95.<br />

De artistieke<br />

aantrekkingskracht<br />

van de<br />

Méditerrannée<br />

Het intense licht, de scherpe contouren<br />

en felle kleuren van het<br />

Middellandse Zeegebied oefenen<br />

grote aantrekkingskracht uit op<br />

kunstenaars uit het Noorden. Met<br />

moderne schilderswijzen, feller<br />

kleurgebruik en een uitgesproken<br />

vormentaal worden nieuwe wegen<br />

ingeslagen. La Grande Bleue,<br />

catalogus bij de tentoonstelling<br />

in Singer Laren, toont schilderijen<br />

van <strong>Nederland</strong>se kunstenaars<br />

die hebben gewerkt aan de Côte<br />

d’Azur en de Italiaanse Bloemenrivièra<br />

en op de eilanden Capri,<br />

Mallorca, Corsica en Sicilië. Hoewel<br />

deze kunstenaars hun blik<br />

ook landinwaarts richten, blijft<br />

de betoverende azuurblauwe<br />

waterspiegel van de Middellandse<br />

Zee altijd vlakbij. Diverse<br />

werken van Franse, Belgische en<br />

Spaanse tijdgenoten verhelderen<br />

de internationale context waarbinnen<br />

zij opereerden.Het boek<br />

toont werk van onder anderen<br />

Gustave Courbet, Johan Barthold<br />

Jongkind, Pierre-Auguste Renoir,<br />

Théo Van Rysselberghe, Otto van<br />

Rees, Leo Gestel, Else Berg, Jan<br />

Sluijters, Kees van Dongen, Isaac<br />

Israëls, Hendrik Jan Wolter, Matthieu<br />

Wiegman, Charley Toorop,<br />

Wim Oepts, Geer van Velde, Piet<br />

Moget en Yves Klein.<br />

La Grande Bleue. Schilders van<br />

de Méditerranée, door Anne van<br />

Lienden en Fred Leeman.<br />

Waanders <strong>2023</strong>, 128 p., 80 afb.,<br />

paperback, ISBN 9789462624962.<br />

Prijs: € 24,95<br />

Nieuw<br />

perspectief op<br />

Picasso<br />

Het jaar <strong>2023</strong> markeert de 50ste<br />

sterfdag van een van de beroemdste<br />

kunstenaars uit de 20ste<br />

eeuw. Daar wordt internationaal<br />

bij stilgestaan door middel van tal<br />

van exposities. Hij was een van de<br />

kunstenaars die richting van de<br />

moderne kunst veranderden. Maar<br />

misschien wel uniek is zijn gave<br />

om zichzelf steeds opnieuw uit te<br />

vinden, door steeds een nieuw<br />

idioom te ontwikkelen.Picasso’s<br />

werk wordt vaak geduid aan de<br />

hand van zijn leven en zijn liefdes,<br />

kortom zijn biografie. De auteur<br />

van dit boeiende boek, Pepe<br />

Karmel, vindt zulke interpretaties<br />

misleidend. Niet zijn leven is<br />

leidend voor de ontwikkeling van<br />

zijn werk. Hij ziet Picasso in de<br />

eerste plaats als kunstenaar. De<br />

ontwikkeling van zijn werk volgt<br />

een eigen logica en ritme, los van<br />

van de algemene biografie. Hij<br />

stelt dat Picasso’s leven een reflectie<br />

was van zijn kunst in plaats<br />

van andersom. Met dit uitgangspunt<br />

schetst hij een nieuw en fris<br />

perspectief op de ontwikkeling van<br />

Picasso’s oeuvre gedurende zeven<br />

decennia.<br />

Kijken naar Picasso, door Pepe<br />

Karmel. WBOOKS, <strong>2023</strong>, 200 p., ISBN<br />

9789462585706. Prijs: € 44,95<br />

Bestellen?<br />

Deze boeken kunt u eenvoudig<br />

bestellen bij Scriptum Art Books, via<br />

telefoonnummer 06 54 28 25 38 of via<br />

art@scriptumart.nl. Vermeld de code<br />

<strong>COLLECT</strong> 11/23 en uw bestelling wordt<br />

zonder portokosten binnen <strong>Nederland</strong><br />

toegezonden.<br />

63

Hollands Glorie<br />

Willem V: leven in een glazen kooi<br />

TEKST & FOTO’S: ANTON VOS<br />

Over het leven van Willem V<br />

van Oranje-Nassau (1748-1806),<br />

de laatste erfstadhouder van<br />

de Republiek der Verenigde<br />

<strong>Nederland</strong>en, weten we betrekkelijk<br />

veel, omdat hij een dagboek<br />

bijhield. Zijn aanhangers, de<br />

orangisten, eerden hem op het<br />

artistieke vlak onder meer met fraai<br />

versierde glazen en zogenaamde<br />

‘muizenflesjes’.<br />

Vanaf de laat 17e tot ver in de 19e<br />

eeuw werden er in Zuid-Duitsland<br />

en Bohemen sodaglazen<br />

flesjes gemaakt die met ‘koud<br />

email’ werden beschilderd. Men noemt<br />

dat ’muizenflesjes’. Het materiaal sodaglas<br />

moest worden gebruikt omdat de Engelsen<br />

het patent hadden op loodglas, dat<br />

veel makkelijker te bewerken was. Want<br />

graveren op een muizenflesje is een stuk<br />

lastiger dan op een loodglazen bokaal.<br />

Vandaar dat het graveerwerk op sodaglas<br />

vaak wat primitief aandoet. Behalve teksten<br />

zijn op de flesjes ook data gegraveerd.<br />

Een zeer zeldzaam<br />

type muizenflesje werd<br />

in opdracht gemaakt<br />

gedurende de strijd<br />

tussen de patriotten<br />

en de orangisten.<br />

De afbeeldingen erop bestaan vaak uit<br />

mannetjes en vrouwtjes of bloemen, en regelmatig<br />

ook amoureuze teksten. Dit soort<br />

flesjes werd dan ook vaak bij een huwelijk<br />

cadeau gedaan. Een enkele maal komt men<br />

muizenflesjes tegen die in opdracht werden<br />

gemaakt. Zoals het hiernaast getoonde<br />

muizenflesje ter ere van stadhouder Willem<br />

V, dat speciaal werd vervaardigd ten<br />

tijde van de strijd tussen zijn aanhangers<br />

de orangisten en de patriotten. En nog wat<br />

uitzonderlijker zijn in hetzelfde gebied en<br />

volgens dezelfde methode gemaakte glazen<br />

met een orangistische tekst.<br />

Een muizenflesje met tinnen dop en de tekst: ‘VIVAT ORANIEN’, hoogte: 18 cm en een glaasje met: ‘vivat<br />

prins van orangien’, hoogte: 7,5 cm.<br />

Een afbeelding van Willem V op de andere kant<br />

van de fles. Hij is te herkennen aan de oranje<br />

pluim op zijn hoed.<br />

64

De voorkant van het glas met een gekroonde leeuw.<br />

Aan de ‘pontil’ is duidelijk te zien dat het glas van sodaglas is gemaakt.<br />

Over het leven van de hierop afgebeelde<br />

Willem V is zojuist een aardig boek verschenen,<br />

geschreven door Olaf van Nimwegen.<br />

Willem V werd geboren op 8 maart 1748.<br />

Hij had nog een oudere zuster, Caroline,<br />

die een belangrijke rol naast hem vervulde.<br />

Deze stadhouder had geen eenvoudig<br />

leven. Toen hij drie jaar oud was overleed<br />

zijn vader, Willem IV, en zeven jaar later<br />

zijn moeder. Hij werd dus in principe op<br />

zijn tiende de laatste erfstadhouder van de<br />

<strong>Nederland</strong>en. Voor hem was een voogd geregeld,<br />

Lodewijk Ernst, hertog van Brunswijk-Wolfenbüttel,<br />

een bazige ijzervreter die<br />

de kleine Willem krachtig onder de duim<br />

hield, daarbij gesteund door een zogeheten<br />

Akte van Consulentschap, wat in feite een<br />

regeringsvolmacht betekende.<br />

EEN STADHOUDER GEREGEERD<br />

Wij weten vrij veel over het leven van Willem<br />

V dankzij de dagboeken en andere<br />

geschriften van zijn directe entourage en<br />

mensen die voor hem werkten en door<br />

zijn eigen brieven. Zo werd hij in zijn jeugd<br />

vooral geregeerd door zijn vele leermeesters.<br />

Er werd veel aandacht besteed aan zijn vrij<br />

zwakke gezondheid. Als zijn lijfarts werd<br />

de in die tijd beroemde Leidse hoogleraar<br />

Gaubius aangesteld. Op 8 maart 1766 werd<br />

Willem achttien en volgde zijn installatie tot<br />

erfstadhouder. In Den Haag werd een groot<br />

feest georganiseerd. ‘Laat ons juichen Batavieren’<br />

luidde een van de liedteksten.<br />

In diezelfde tijd begon de zoektocht naar<br />

Willem V had geen eenvoudig leven: hij<br />

werd wees op zijn tiende en reeds acht jaar<br />

later geïnstalleerd als stadhouder.<br />

een geschikte echtgenote voor Willem.<br />

Eerst kwam een juffrouw Van der Does in<br />

beeld, maar dat ging niet door, want de<br />

Pruisische koning Frederik de Grote had<br />

nog een favoriete nicht in de aanbieding:<br />

Wilhelmina van Pruisen.<br />

Zij was geboren in 1751, dus ze was drie<br />

jaar jonger dan Willem. Het huwelijk werd<br />

voltrokken in Berlijn op 4 oktober 1767, en<br />

het feest werd nog eens dunnetjes overgedaan<br />

in Amsterdam en Den Haag, waarbij<br />

Frederik de Grote het bruidspaar met een<br />

bliksembezoek vereerde. Al snel werden<br />

er kinderen geboren: eerst een prinsje dat<br />

een dag na de geboorte overleed, in 1770<br />

prinses Louise, een jaar later een zoon die<br />

stierf en daarna twee gezonde prinsen,<br />

Willem (1772) en Frederik (1774).<br />

Intussen was er een probleem aan het<br />

ontstaan door de ‘patriotten’. Deze burgerpressiegroep<br />

pleitte sterk voor aansluiting<br />

bij het Frankrijk van Lodewijk XVI. En tegenover<br />

hen stonden de ‘orangisten’, trouwe<br />

volgelingen van Willem. Op het hoogtepunt<br />

van de strijd dreigden de patriotten de stadhouder<br />

en zijn vrouw weg te jagen, hetgeen<br />

aanleiding was voor de beroemde aanhouding<br />

van Wilhelmina door de patriotten in<br />

Goejanverwellesluis op 28 juni 1787. Zij riep<br />

haar broer Willem Frederik van Pruisen te<br />

hulp, die de patriotten versloeg. Willem verloor<br />

uiteindelijk de strijd, zoals bekend.<br />

In het voorjaar van 1793 begonnen de<br />

Fransen met de verovering van de Republiek<br />

der <strong>Nederland</strong>en. Op 18 januari 1795<br />

vluchtte Willem V met zijn gezin naar<br />

Engeland. Hij leefde daar in ballingschap<br />

totdat hij op 9 april 1806 overleed, in zijn<br />

kasteel in Brunswijk.<br />

Wat blijft zijn de talloze orangistische parafernalia,<br />

waaronder het hierbij getoonde<br />

flesje en glas.<br />

LEZEN<br />

Willem V. De laatste stadhouder van <strong>Nederland</strong><br />

(1748-1806) door Olaf van Nimwegen,<br />

Prometheus, 1923, 552 pag., ISBN<br />

9789044648218. Prijs: € 45.<br />

65

IN DE KANTLIJN VAN DE KUNSTMARKT<br />

Kunst kopen?<br />

Doe dat nooit overhaast.<br />

Veel verzamelaars die de online<br />

catalogus van een veiling inkijken,<br />

naar een kunstbeurs gaan, bij een<br />

opening in een galerie aanwezig<br />

zijn of het atelier van een kunstenaar<br />

bezoeken, besluiten vaak in een opwelling<br />

zich het kunstwerk dat hun boeit, aan te<br />

schaffen. Dat is natuurlijk heel sympathiek,<br />

maar voor u hiertoe wat onbesuisd<br />

overgaat, raad ik u toch aan om voor uw<br />

aankoopbeslissing even een aantal dingen<br />

te overwegen.<br />

Natuurlijk is het zo dat het onderhavige<br />

kunstwerk uw aandacht heeft getrokken<br />

omdat het overeenkomt met uw artistieke<br />

voorkeuren. Het zal dan ook zeker een<br />

verrijking gaan uitmaken van uw dagelijkse<br />

leefomgeving. In verband hiermee is het<br />

echter belangrijk om vooraf te bedenken<br />

waar het komt te hangen of – indien het<br />

een beeld is – komt te staan. Voor mensen<br />

met een modern interieur met totaal lege<br />

witte muurvlakken zal dat weinig problemen<br />

opleveren. Vertonen uw huiselijke<br />

omstandigheden een wat conventioneler<br />

beeld, met grote meubels of reeds met<br />

schilderijen overladen wanden, dan zal dat<br />

aanpassingen vergen. Muren zijn niet van<br />

elastiek en u wilt uw aankoop toch niet al<br />

meteen naar de zolder verwijzen.<br />

Omdat onze overheid altijd luid laat weten<br />

dat zij graag ziet dat u de wanden van uw<br />

leefomgeving met kunstwerken verrijkt,<br />

heeft zij daarvoor specifieke maatregelen<br />

bedacht. Zo mag u, bij aanschaf boven een<br />

bepaalde ondergrens, het bedrag van de<br />

aankoop als aftrekpost opvoeren. Maar let<br />

op! Dat mag alleen als het kunstwerk bij u<br />

thuis of bij uw bedrijf als decoratie aan de<br />

muur komt te hangen. U mag het vanwege<br />

de prijs niet in een kluis opbergen. Wilt u,<br />

omdat u het met een beleggingsoogmerk<br />

heeft aangekocht, na een poosje verkopen<br />

omdat het meer waard is geworden, dan<br />

komt de belasting wél om de hoek kijken.<br />

Daar valt alleen aan te ontkomen als u het<br />

totale bedrag van de originele aankoop,<br />

plus de gemaakte winst, weer in een nieuw<br />

kunstwerk aan uw muur investeert.<br />

NOTITIES VAN<br />

ROBERT-JAN VAN RAVENSTEIJN<br />

Hoewel onze belastingdienst dus altijd wil<br />

meeprofiteren als uw kunstbezit een financieel<br />

rendement blijkt te hebben opgeleverd,<br />

bestaan er toch mogelijkheden om<br />

voor belastingvermindering in aanmerking<br />

te komen. Zelfs als er uitsluitend van een<br />

beleggingsaspect sprake is. Het is dan ook<br />

aan te bevelen om voor de aankoop van<br />

een waardevol kunstwerk contact op te<br />

nemen met een fiscaal expert. Een criterium<br />

dat de belastingdienst namelijk onder<br />

meer kan stellen, is dat het kunstwerk van<br />

artistiek of kunsthistorisch belang moet<br />

zijn. Het is zaak daar altijd rekening mee te<br />

houden. En natuurlijk ook met het feit dat<br />

elke belastingmaatregel niet eeuwig van<br />

toepassing is.<br />

In de praktijk blijkt dat veel kunstkopers,<br />

naast artistieke voorkeuren, vooral het<br />

investeringsbelang hoog aanslaan, zeker<br />

als er van kostbare werken sprake is. Zij<br />

bezitten echter lang niet altijd de vereiste<br />

expertise om dat laatste op een juiste<br />

manier te kunnen beoordelen. Men kan<br />

hiervoor een expert raadplegen, maar er<br />

zijn ook tal van andere mogelijkheden die<br />

aspirant-collectioneurs en kunstinvesteerders<br />

zelf kunnen verrichten.<br />

Op de eerste plaats is het verstandig<br />

om lid te worden van een internationale<br />

databank. Men kan dan via het internet<br />

vele miljoenen veilinguitslagen raadplegen.<br />

Dan is in een oogwenk te zien hoe het<br />

prijsniveau van een bepaalde kunstenaar<br />

zich in de loop van vele jaren ontwikkelde.<br />

Die prijsgeschiedenis is natuurlijk nooit<br />

een échte garantie voor de toekomst, maar<br />

het geeft wel enige zekerheid omtrent<br />

een potentiële waardestijging. Houd er<br />

overigens wel altijd rekening mee dat, als u<br />

in een financiële situatie komt te verkeren<br />

waarin u behoefte heeft aan liquide middelen,<br />

het lucratief afstoten van kunst vaak<br />

niet in een vloek en een zucht geregeld<br />

is. Verkoop via een kunsthandelaar of een<br />

veiling neemt altijd enige tijd in beslag en<br />

er zijn ook kosten aan verbonden. Vooral<br />

in Engeland hebben, sedert dat land de<br />

EU verlaten heeft, deze laatste een extra<br />

verhoging ondergaan.<br />

Het klinkt niet vriendelijk, maar als u een<br />

vreemde eend op de kunstmarkt bent,<br />

informeer dan altijd naar de reputatie van<br />

de verkoper. Een gerenommeerde handelaar<br />

of veiling beschikt over een bepaalde<br />

deskundigheid en zal u professionele<br />

adviezen geven. Hij zal u inlichten over<br />

de authenticiteit van het kunstwerk en u<br />

vertellen hoe de conditie ervan is. Maak er<br />

een gewoonte van om bij een veilinghuis<br />

naar een conditierapport te vragen van het<br />

belangrijke kunstwerk dat u interesseert.<br />

Men zal u dat kosteloos toezenden. Vaak<br />

staat in de catalogus de pedigree van het<br />

kunstwerk. Mocht die afwezig zijn, informeer<br />

dan naar de herkomst en of er een<br />

certificaat van echtheid aanwezig is.<br />

En tot slot, vergeet naast alle kosten die<br />

van de verzekering niet. Die kan voorwaarden<br />

stellen aan de beveiliging, de<br />

conservering en de klimatologische omstandigheden<br />

van de ruimte waarin het<br />

kunstwerk komt te staan of te hangen. En<br />

dat kan, behalve de premie, soms nogal<br />

een fors bijkomend bedrag veroorzaken.<br />

Er is dus altijd, voor u tot de aankoop<br />

van een kunstwerk overgaat, het nodige<br />

voorwerk te doen en een berekening te<br />

maken van de werkelijke kosten. En bedenk<br />

daarbij dat een kunstwerk gedurende<br />

de investeringsduur ook wel eens minder<br />

waard kan worden.<br />

Maar als u dat werk erop heeft zitten, zult<br />

u zien dat het niet voor niets is geweest. En<br />

daarna zult u van de kunst van uw keuze,<br />

eenmaal bij u thuis en deel uitmakend van<br />

uw leefomgeving, niet alleen genieten,<br />

maar er zal u ook een geheel nieuw perspectief<br />

op het leven geboden worden.<br />

Want dat is nu eenmaal eigen aan een<br />

werkelijk kunstwerk.<br />

66

TBA<br />

CHRISTOPHE GEVERS<br />

1958<br />

Quattro Benelux - Altenaken, 11 - 3320 Hoegaarden<br />

T. +32 16 765400 - vossen@quattro-bnlf.com - www.be-classics.com

Bill Viola, Fire Woman, 2005, photo © Bill Viola Studio<br />

LA BOVERIE - LUIK<br />

21.10 <strong>2023</strong> - 28.04 2024<br />

EXPO-BILLVIOLA.BE

Museum tips<br />

Kunst aan de kust<br />

t/m 31-03<br />

Katwijks Museum<br />

Katwijk<br />

www.katwijksmuseum.nl<br />

De omgekeerde<br />

wereld van Adriaen<br />

van de Venne<br />

t/m 21-04<br />

Zeeuws Museum<br />

Middelburg<br />

www.zeeuwsmuseum.nl<br />

Katwijk heeft vanwege zijn bijzondere vloedlijn altijd een speciale aantrekkingskracht<br />

gehad voor kunstenaars. Hier, waar de zee en het strand elkaar ontmoeten,<br />

wordt de natuurlijke schoonheid in al haar glorie vastgelegd op doek. De tentoonstelling<br />

Ku(n)stleven langs de Vloedlijn onthult de diepgewortelde fascinatie van<br />

kunstenaars voor deze kust. Van historische schilderijen van keizer Caligula tot<br />

hedendaagse meesterwerken van kunstenaars zoals Wendland, Vorstman en Ernst<br />

Voss: de expositie biedt een boeiende reis door de tijd en laat zien hoe de vloedlijn<br />

als onderwerp door de eeuwen heen is geëvolueerd. Het kleurrijke palet van de<br />

kunstenaars weerspiegelt de levendige diversiteit van het leven aan de kust, met<br />

zwoegende schelpenvissers, spelende kinderen en de betovering van een bijna<br />

leeg strand. Niet alleen schilderijen, maar ook de materialen die op het strand werden<br />

en nog steeds worden gebruikt, worden tentoongesteld, wat een dieper begrip<br />

geeft van de verbinding tussen kunst en de natuurlijke omgeving.<br />

F.P.E. de Nocker (1884-1955), Strandgezicht met kinderen.<br />

Zegt u de naam Adriaen van de Venne weinig?<br />

Daar kan u zelf verandering in brengen na een<br />

bezoek aan de grote overzichtstentoonstelling<br />

De omgekeerde wereld van Adriaen van de<br />

Venne in het Zeeuws Museum. De 17e-eeuwse<br />

kunstenaar, ook wel bekend als Adriaen Pietersz<br />

van de Venne, werd geboren rond 1589 in<br />

Delft en overleed na 1662 in Den Haag. Hij staat<br />

vooral bekend om zijn humoristische genrestukken,<br />

stillevens en politieke satire. Hij was ook lid<br />

van Pictura, een genootschap van kunstenaars<br />

en schrijvers dat actief was in de 17e eeuw. Zijn<br />

veelzijdige artistieke benadering omvatte schilderijen,<br />

tekeningen, etsen en gedichten. Hij is<br />

vooral bekend om zijn satirische werk, waarin hij<br />

maatschappelijke en politieke thema’s op humoristische<br />

wijze belichtte. Directe aanleiding voor<br />

deze tentoonstelling is het 400-jarig jubileum<br />

van het verschijnen van de dichtbundel Zeeusche<br />

Nachtegael, een samenwerkingsproject van<br />

verschillende Zeeuwse dichters, waaronder Jacob<br />

Cats en Johan de Brune.<br />

Adriaen van de Venne, Kinderen spelend op het<br />

abdijplein in Middelburg, gravure. Collectie Zeeuws<br />

Archief.<br />

In de loop der seizoenen<br />

12-11 t/m 17-03<br />

MACS<br />

Hornu<br />

www.mac-s.be<br />

Lionel Estève, Les saisons.<br />

© de kunstenaar.<br />

Toen Lionel Estève (°1967) werd uitgenodigd om werk tentoon te stellen in het MACS, maakte hij eerst<br />

een verkenningsronde door het gebouw, waarvan de twee grote zalen met elkaar zijn verbonden door<br />

een lange gang die visueel geopend is naar de buitenwereld. Zonneschijn, regen, duisternis, de opeenvolging<br />

van de seizoenen: je kunt het er allemaal mooi volgen. De kunstenaar heeft ervaring met het<br />

intuïtief inspelen op de structuur van een gebouw, de lichtinval en de sfeer. Hier heeft hij zich toegespitst<br />

op een reeks tegengestelden: droog en vochtig, warm en koud, helder en donker. Estève heeft her<br />

en der materialen bijeengesprokkeld en er onder meer een installatie mee gecreëerd, speciaal voor dit<br />

museum. Die bestaat uit duizenden dunne, licht geïriseerde kabels, vastgezet aan de muur, in de vorm<br />

van een druppel of traan. (ah)<br />

70

De Middeleeuwen<br />

van Gustave Moreau<br />

15-11 t/m 12-02<br />

Musée Gustave Moreau<br />

Parijs<br />

www.musee-moreau.fr<br />

Tekeningen<br />

van Bruegel<br />

tot Rubens<br />

17-11 t/m 18-02<br />

Museum<br />

Plantin-Moretus<br />

Antwerpen<br />

www.museumplantin<br />

moretus.be<br />

Deze tentoonstelling<br />

presenteert meer dan<br />

85 werken van Gustave<br />

Moreau (1826-1898) die<br />

getuigen van zijn fascinatie<br />

voor de Middeleeuwen. Al<br />

te vaak heeft men gedacht<br />

dat de Franse kunstenaar<br />

enkel geïnteresseerd was in<br />

mythologische en bijbelse<br />

taferelen. In de tijd van<br />

Moreau vatte men weer<br />

belangstelling op voor het<br />

middeleeuwse verleden. De<br />

kunstenaar was zelf uitermate<br />

geboeid door de restauratie<br />

van de kathedraal<br />

Notre-Dame, onder leiding<br />

van Eugène Viollet-le-Duc,<br />

en de roman die Victor<br />

Hugo erover schreef. Leergierig<br />

als hij was, putte hij<br />

uit allerlei bronnen, vooral<br />

in musea, bibliotheken en<br />

in zijn eigen documentatie,<br />

maar ook op zijn reis naar Italië (1857-1859) en tijdens zijn verblijf in België en<br />

<strong>Nederland</strong> (1888). Grote doeken heeft hij nooit geschilderd over middeleeuwse<br />

geschiedenis of legenden, maar zijn oeuvre was wel bijzonder origineel, doordat<br />

hij tal van werken verrijkte met romaanse of gotische motieven. (ah)<br />

Gustave Moreau, Ange voyageur, grafiet, waterverf, gouache op korrelig velijnpapier.<br />

Parijs, Musée Gustave Moreau, inv. 441.<br />

De meeste kunstenaars waren ook volleerde<br />

tekenaars. Ze tekenden om hun modellen te<br />

bestuderen, maakten schetsen van composities,<br />

oefenden op details en maakten ook gravures.<br />

Maar wellicht tekenden ze soms gewoon voor<br />

hun plezier. Virginie D’Haene, de curator van de<br />

tentoonstelling Van crabbelinge tot carton, selecteerde<br />

een fraai ensemble meesterwerken uit<br />

de collecties van het Museum Plantin-Moretus,<br />

aangevuld met tekeningen uit Vlaamse privécollecties.<br />

“De bezoeker wordt uitgenodigd verder<br />

te kijken dan het uitgebeelde onderwerp en zich<br />

af te vragen waar die tekeningen voor dienden<br />

en waarom de kunstenaar bepaalde materialen,<br />

technieken en formaten koos”, verduidelijkt ze.<br />

Het geheel vormt een verbluffend én representatief<br />

overzicht van de Vlaamse tekenkunst in de<br />

16e en 17e eeuw, met werk van onder meer Pieter<br />

Bruegel de Oudere, Jacob Jordaens en Rubens<br />

(met een schetsboekje van toen hij twaalf was!),<br />

maar ook van minder bekende kunstenaars. (ah)<br />

Hendrik Van Balen, Diana en Actaeon. © Museum Plantin-<br />

Moretus.<br />

De allereerste moderne roman<br />

22-11 t/m 25-03<br />

Musée Guimet<br />

Parijs<br />

www.guimet.fr<br />

Kamerscherm met zes vleugels, illustratie voor Genji Monogatari,<br />

Momoyama-tijdperk, eind 16e-begin 17e eeuw, privécollectie.<br />

Foto: Marc Boyadjian.<br />

De Heian-periode (794-1185) staat bekend om haar uiterst geraffineerde<br />

hofkunst en bruisende kunstscene. Voor vrouwen was dit ook een periode<br />

van grote vrijheid en dat leidde tot het ontstaan van een vrouwelijke literatuur,<br />

uniek in de Japanse geschiedenis. De beroemdste tekst, Genji Monogatari,<br />

geschreven aan het begin van de 11e eeuw door de vrouwelijke dichter<br />

Murasaki Shikibu, wordt thans beschouwd als het meest representatieve<br />

werk van de klassieke Japanse literatuur en de eerste moderne roman ter<br />

wereld. Een tentoonstelling in Musée Guimet laat zien waarom dat zo is, met<br />

uitgelezen objecten die verwijzen naar deze roman, zoals lakwerk, prenten,<br />

stoffen, kimono’s, sculpturen, schilderijen en kostbare objecten, afkomstig<br />

uit het het museum en verschillende Franse en Japanse collecties. Koningin<br />

Marie-Antoinette verzamelde dozen van lak met daarop taferelen uit de Genji.<br />

Deze roman, een mijlpaal in de Japanse cultuur, heeft tal van kunstenaars<br />

en ambachtslui geïnspireerd, tot in onze tijd. De invloed ervan is zelfs te zien<br />

in nieuwe kunstvormen, zoals de manga. (ah)<br />

71

Museum tips<br />

Kwetsbare en<br />

sublieme natuur<br />

25-11 t/m 07-04<br />

Kunstmuseum<br />

Wolfsburg<br />

www.kunstmuseum.de<br />

Kleurenbad<br />

04-11 t/m 03-03<br />

Museum Frieder Burda<br />

Baden-Baden<br />

www.museumfrieder-burda.de<br />

Paolo Pellegrin (°1964) is een van de bekendste en meest bekroonde documentairefotografen<br />

van onze tijd, omdat hij in zijn aan de realiteit ontleende<br />

beelden steevast een ziel en esthetische emotie wil leggen. “Ja, natuurlijk<br />

gaat het om landschappen en natuur, maar ik wil die transformeren. (…) Ik<br />

zoek het sublieme”, zei hij over het ensemble te zien op de tentoonstelling<br />

Fragile Wonders. Na een expeditie naar Antarctica in 2017 wilde Pellegrin een<br />

fotoreeks over het Antropoceen maken. Een jaar lang richtte hij zijn lens op<br />

de natuur, van IJsland tot Groenland, van Sicilië tot Zuid-Tirol en van Namibië<br />

tot Costa Rica. Dat leverde prachtige beelden op van onder meer een<br />

reusachtige ijsberg, gloeiend hete lava, dorre landschappen, een weelderige<br />

plantengroei, reusachtige vogelzwermen en onbekende dierensoorten. De<br />

fotograaf tovert beelden van een kwetsbare natuur om tot een visueel verbluffende<br />

reis door onbekende gebieden. (ah)<br />

Een bezoek aan de tentoonstelling van Nicolas<br />

Party (°1980) in Museum Frieder Burda staat<br />

garant voor een heel aparte beleving. De strakke<br />

geometrische vormen van de ruimten, met witte<br />

oppervlakken badend in het licht, zijn beschilderd<br />

met felle kleuren, typerend voor het palet van de<br />

Zwitserse kunstenaar. In alle ruimten van het museum<br />

heeft hij kleurrijke en illusionistische fresco’s<br />

geschilderd. Voor de bezoeker is dit dan ook een<br />

bijzonder sfeervolle ruimtelijke ervaring, één groot<br />

kleurenbad, nog kracht bijgezet door een selectie<br />

schilderijen die Party heeft gecreëerd op koper, te<br />

vergelijken met kleine, draagbare schilderijen en<br />

iconen, traditiegetrouw bestemd voor privégebruik<br />

door gelovigen. (ah)<br />

Nicolas Party, Swamp, 2022, zacht pastel op linnen, 150 x 200<br />

cm. © de kunstenaar. Met toestemming van Xavier Hufkens,<br />

Brussel. Foto: HV Studio.<br />

Paolo Pellegrin, Iceland. Reykjanes Peninsula. Fagradalsfjall Volcano, 2021. © de kunstenaar/<br />

Magnum Photos.<br />

Poëzie in design<br />

22-11 t/m 21-04<br />

MAK<br />

Wenen<br />

www.mak.at<br />

Felice Rix Ueno, WW-Stoff Gespinst, 1924. © MAK.<br />

De productie van de Wiener Werkstätte wordt al te vaak binnen de perken van de<br />

art-nouveauperiode gesitueerd. Het in 1903 door Josef Hoffmann en Koloman<br />

Moser opgerichte atelier bleef evenwel tot in 1932 opvallende stukken produceren.<br />

Het is in die tweede periode dat het werk van Felice Rix-Ueno (1893-1967) zijn volle<br />

ontwikkeling bereikte. Ze studeerde aan de Kunstgewerbeschule in Wenen, waar<br />

ze les kreeg van Hoffmann. In 1914 vroeg hij haar te komen werken in de Wiener<br />

Werkstätte. Tot aan het opdoeken ervan creëerde ze er honderden ontwerpen, van<br />

stoffen, behang en emailwerk tot speelgoed en accessoires voor huiselijk gebruik.<br />

Haar stijl is uitgesproken poëtisch en getuigt van een sterke onafhankelijkheid.<br />

Nadat ze was getrouwd met een Japanse medewerker van Hoffmann, verhuisde<br />

ze samen met hem naar Japan, waar ze haar eigen ontwerpinstituut oprichtte. Dat<br />

zou een niet te onderschatten invloed uitoefenen op de moderne grafische vormgeving<br />

in het land van de rijzende zon. (ah)<br />

72

Rakajoo<br />

tot 07-01-2024<br />

Paleis van Tokio<br />

Parijs<br />

www.palaisdetokyo.com<br />

Een icoon van<br />

haar generatie<br />

t/m 21-01<br />

Museum voor<br />

Schone<br />

Kunsten<br />

Montreal<br />

www.mbam.qc.ca<br />

Rakajoo (°1986) woont<br />

en werkt in Choisy-le-<br />

Roi. Zoals zijn bijnaam<br />

in de Afrikaanse taal<br />

Wolof suggereert, is<br />

zijn schilderkunst koppig.<br />

Zoals een streepje<br />

dat opduikt waar de<br />

grammatica het niet<br />

verwacht, combineert<br />

en verbindt het<br />

onsamenhangende<br />

dynamieken en put<br />

hij uit zijn intieme<br />

ervaring om een<br />

collectief verhaal te<br />

vertellen. Het streepje<br />

dat het schilderij van<br />

Rakajoo zou kunnen<br />

beschrijven, is het<br />

streepje dat verdwijnt<br />

als we het hebben<br />

over Afropéanité, een<br />

woord dat is ontstaan<br />

uit een samentrekking<br />

van Afrikaans en<br />

Europees. In navolging<br />

van de geschriften van<br />

auteurs Johnny Pitts<br />

en Leonora Miano, is Rakajoo’s schilderkunst geworteld in deze Afropese ziel,<br />

gekenmerkt door dualiteit en pluralisme: tegelijkertijd Afrikaans en Europees<br />

zijn, maar ook beide zijn, samen, zonder dissociatie. (cd)<br />

Rakajoo, 1982, 2015, olieverf op doek. © van de kunstenaar. Foto: Stéphane Bisseuil.<br />

In haar tijd werd ze beschouwd als een van de<br />

belangrijkste kunstenaars van haar generatie, maar<br />

tegenwoordig is ze lang niet meer zo bekend. Maar<br />

het heel aparte en visionaire oeuvre van Marisol,<br />

geboren als Maria Sol Escobar (1930-2016), is bijzonder<br />

boeiend. Deze overzichtstentoonstelling, die<br />

volgend jaar van Canada naar de VS en vervolgens<br />

naar Toledo reist, laat ons zien hoe boeiend het<br />

wel is. Marisol werd geboren in Parijs, als kind van<br />

Venezolaanse ouders. Ze volgde een opleiding aan<br />

de Académie Julian en aan de Académie des Beaux-<br />

Arts in Parijs en vanaf 1950 aan de Hans Hoffmann<br />

School in New York. In die tijd begon ze sculpturen<br />

te creëren. De expo Marisol. A Retrospective<br />

besteedt veel aandacht aan haar werk uit de jaren<br />

60, dat van grote originaliteit getuigde. Ze creëerde<br />

levensgrote houten beelden, beïnvloed door de<br />

precolumbiaanse kunst, die bekende personen<br />

voorstelden en aanleunden tegen de popart. Vanaf<br />

de jaren 70 gaf ze blijk van een sterk engagement,<br />

met thema’s als de broosheid van het milieu, sociale<br />

rechtvaardigheid, feminisme en oorlog. (ah)<br />

Marisol, Vrouwen en hond, 1963-1964. New York, The<br />

Whitney Museum of American Art. © Estate of Marisol/<br />

Artists Rights Society (ARS), New York. Digital image licensed<br />

by Scala/ Art Resource, NY.<br />

Byzantium<br />

en de Afrikaanse invloeden<br />

19-11 t/m 03-03<br />

The Metropolitan<br />

Museum of Art<br />

New York<br />

www.metmuseum.org<br />

Stuk van een mozaïek voorstellende<br />

Ktisis, 500-550. © The Metropolitan<br />

Museum of Art.<br />

De geschiedenis wordt voortdurend herschreven, dankzij onderzoek, nieuwe ontdekkingen, maar<br />

ook door een andere kijk op de betrekkingen tussen beschavingen. Zo dacht men lange tijd dat het<br />

machtige Byzantijnse rijk (330-1453) hoofdzakelijk een mix van westerse en oosterse invloeden vertoonde,<br />

waarbij onder meer de westerse religie versmolt met oosterse filosofieën. De tentoonstelling<br />

Africa & Byzantium laat zien dat sommige delen van Afrika eveneens een grote invloed hebben<br />

gehad op dat rijk. Aan de hand van een boeiend ensemble werken, zoals mozaïeken, keramiek,<br />

manuscripten, schilderijen en luxeobjecten, laten de curators zien hoe Byzantium, Noord-Afrika,<br />

Egypte, Ethiopië en Nubië elkaar wederzijds hebben beïnvloed. Het is tegelijk ook een kennismaking<br />

met de rijke cultuur van het middeleeuwse Afrika. (ah)<br />

73

Museum agenda<br />

C.F. Hill, Zonder titel (Etherkoninginnen)-Untitled (Ether Queens), 1883-1911, Malmö Konstmuseum.<br />

Te zien in Museum More in Gorssel.<br />

Stedelijk Museum<br />

△ Martin Wong. Malicious<br />

Mischief<br />

04-11 t/m 01-04<br />

△ Prix de Rome<br />

t/m 03-03<br />

△ Nan Goldin: this will not<br />

end well<br />

t/m 28-01<br />

Van Gogh Museum<br />

△ Van Gogh aan de Seine<br />

t/m 14-01<br />

Apeldoorn<br />

CODA Museum<br />

△ Cees Andriessen<br />

19-11 t/m februari<br />

△ Vytautas Kumza – Echo<br />

t/m 10-12<br />

△ Coda Paper Art <strong>2023</strong><br />

t/m 12-11<br />

△ Lucy Sarneel & Jelle Kampen<br />

t/m 14-01<br />

△ Brueghel. De familiereünie<br />

t/m 07-01<br />

Den Haag<br />

Fotomuseum<br />

Den Haag<br />

△ Vrouwen aan het front.<br />

Van Lee Miller tot Anja<br />

Niedringhaus<br />

t/m 26-11<br />

Kunstmuseum Den Haag<br />

△ Royals & Rebels: British<br />

Fashion<br />

t/m 07-01<br />

△ Heringa/Van Kalsbeek:<br />

springvloed<br />

t/m 18-02<br />

△ Hilma af Klint & Piet<br />

Mondriaan<br />

t/m 25-02<br />

Mauritshuis<br />

△ Who’s that Girl?<br />

t/m 07-01<br />

△ Roofkunst – 10 verhalen<br />

t/m 07-04<br />

Almen<br />

Museum STAAL<br />

△ Bomen over bomen<br />

t/m 24-03<br />

Amersfoort<br />

De Katoendrukkerij<br />

△ Irma Anne de Bruijne<br />

t/m 24-12<br />

Kunsthal KAdE<br />

△ Africa Supernova: De<br />

hedendaagse Afrikaanse<br />

schilderkunst collectie van<br />

Carla en Pieter Schulting<br />

t/m 07-01<br />

Amstelveen<br />

Cobra Museum voor<br />

Moderne Kunst<br />

△ Shinkichi Tajiri<br />

t/m 07-01<br />

Museum JAN<br />

△ Ted Noten & co. - over<br />

waarde<br />

t/m 04-02<br />

△ Jantien Jongsma -<br />

Levensboom<br />

t/m 04-02<br />

Amsterdam<br />

Amsterdam Museum<br />

△ Refresh Amsterdam #2<br />

t/m 25-02<br />

△ Collecting the City #3<br />

t/m 28-01<br />

FOAM<br />

△ Ara Güler<br />

t/m 08-11<br />

△ Carlijn Jacobs Sleeping<br />

Beauty<br />

t/m 17-12<br />

H’ART Museum<br />

△ Julius Caesar - Ik kwam<br />

t/m 20-05<br />

Huis Marseille<br />

△ Tarrah Krajnak<br />

t/m 25-02<br />

△ Eddo Hartmann: The<br />

sacrifice zone<br />

t/m 25-02<br />

Museum het Schip<br />

△ Michel de Klerk, inspirator<br />

van de Amsterdamse School<br />

17-11 t/m 01-09<br />

OBA Amsterdam<br />

△ Eva, Sara en Hanna.<br />

Vrouwen van de wereld<br />

t/m 31-12<br />

Rijksmuseum<br />

△ Collectie Boijmans van<br />

Beuningen<br />

t/m 14-01<br />

△ Mounir Raji fotografeert<br />

toerisme<br />

t/m 14-01<br />

Soe-Fa Bakboord MBA<br />

△ Famiri Familie: Surinaams-<br />

Amsterdamse verhalen<br />

vanaf 1611<br />

t/m 01-01<br />

Paleis Het Loo<br />

△ Kracht van de troon<br />

t/m 10-03<br />

Appingedam<br />

Museum Møhlmann<br />

△ 25e Onafhankelijke Realisten<br />

Tentoonstelling & 25 jaar<br />

Museum Møhlmann<br />

t/m 17-12<br />

Arnhem<br />

Museum Arnhem<br />

△ Kunst in het derde rijk<br />

11-11 t/m 24-03<br />

Drents Museum<br />

△ Tilo Baumgärtel – Das selbe<br />

Wasser<br />

t/m 03-03<br />

△ Op reis met Vincent: Van<br />

Gogh in Drenthe<br />

t/m 07-01<br />

Breda<br />

Grote Kerk<br />

△ Vrije Vogels door de lens van<br />

internationale topfotografen<br />

t/m 03-12<br />

Delft<br />

Museum Prinsenhof<br />

△ Lothar Wolleh ziet Jan<br />

Schoonhoven. Meesters in<br />

ritme en licht.<br />

t/m 07-01<br />

Den Bosch<br />

Noordbrabants<br />

Museum<br />

Museum<br />

Beelden aan Zee<br />

△ Narges Mohammadi<br />

11-11 t/m 28-01<br />

△ Tom Claassen<br />

11-11 t/m 31-03<br />

Deurne<br />

De Wieger<br />

△ Bloemenkracht<br />

t/m 19-11<br />

Dordrecht<br />

Dordrechts Museum<br />

△ KISS MY SOUL

Zuiderzee<br />

Museum<br />

△ 75 jaar Zuiderzeemuseum<br />

t/m 07-01<br />

Enschede<br />

Fotomanifestatie<br />

Enschede<br />

△ Human Landscapes<br />

t/m 19-11<br />

Rijksmusem Twenthe<br />

△ Onderweg naar Bentheim.<br />

Twente door de ogen van<br />

Ruisdael, Hobbema en<br />

Waterloo<br />

05-11 t/m 04-02<br />

△ Terra Libera. Van wie is het<br />

(platte)land?<br />

t/m 28-01<br />

Gorssel<br />

Museum More<br />

△ Tal R en Mamma<br />

Andersson: rondom Hill<br />

11-11 t/m 26-02<br />

Gouda<br />

Museum Gouda<br />

△ Koninklijke Kunst<br />

Wilhelmina en de Haagse<br />

School<br />

t/m 05-05<br />

△ De Mix <strong>Nederland</strong><br />

‘Bnadem’<br />

t/m 07-01<br />

Groningen<br />

Groninger Museum<br />

△ Can I Be Me van Joram Krol<br />

t/m 03-03<br />

△ Erwin Olaf<br />

t/m 10-03<br />

Groot-schermer<br />

Museum en Beeldentuin<br />

Nic Jonk<br />

△ Ans Wortel<br />

t/m 27-11<br />

Haarlem<br />

Frans Halsmuseum<br />

△ Blik op Haarlem: Ruisdael –<br />

Berckheyde – Van Goyen<br />

t/m 07-01<br />

Teylers Museum<br />

△ Wybrand Hendriks was hier<br />

t/m 14-01<br />

Heerenveen-<br />

Oranjewoud<br />

Museum Belvédère<br />

△ Relaties & Contrasten II<br />

t/m 31-01<br />

△ Zoltin Peeter - Betekend de<br />

Ruimte<br />

t/m 31-01<br />

△ De collectie van Hans en<br />

Cora de Vries<br />

t/m 31-01<br />

Heino<br />

Kasteel Het Nijenhuis<br />

△ Maria Roosen & guests<br />

11-11 t/m 14-04<br />

Hoorn<br />

Boterhal<br />

△ Uitzicht<br />

t/m 20-11<br />

Kampen<br />

Leiden<br />

Museum De Lakenhal<br />

△ De hardnekkigheid van de<br />

hoop<br />

t/m 07-01<br />

RMO<br />

△ Het jaar 1000. <strong>Nederland</strong> in<br />

de Ottoonse wereld, 900-1100<br />

t/m 17-03<br />

Maastricht<br />

Bonnefanten Museum<br />

△ Patricia Kaersenhout<br />

t/m 05-11<br />

△ A Room of One’s Own en<br />

Piet Killaars 100 jaar te zien:<br />

t/m 07-01<br />

△ Gipsencollectie<br />

Kunstacademie i.s.m.<br />

Maastricht Institute of Arts<br />

t/m 07-01<br />

Ikonenmuseum<br />

△ Beelden van het Licht |<br />

Topstukken uit de collectie van<br />

het Ikonenmuseum<br />

t/m 31-12<br />

△ Piet Killaars 100 jaar<br />

t/m 07-01-2024<br />

△ Tussen Kunst en Kopie<br />

t/m 25-02-2024<br />

△ Hanzeheiligen<br />

t/m 31-12<br />

Stedelijk Musuem<br />

Kampen<br />

△ Hanze Steenrijk. Een tijdreis<br />

met modellen van Lego<br />

t/m 28-01<br />

Katwijk<br />

Museum Vrijthof<br />

△ Humberto Tan | Morgen<br />

gaat het beter<br />

t/m 17-03<br />

Middelburg<br />

Zeeuws Museum<br />

△ HOTCHPOTCH<br />

t/m 24-09-2024<br />

Katwijks<br />

Museum<br />

△ Ku(n)stleven langs de<br />

Vloedlijn<br />

t/m 31-03<br />

Laren<br />

Singer Museum<br />

△ La Grande Bleue. Schilders<br />

van de Méditerranée<br />

t/m 07-01<br />

△ De omgekeerde wereld van<br />

Adriaen van de Venne<br />

t/m 28-04<br />

Nagele<br />

Museum Nagele<br />

△ Ondersteboven<br />

t/m 24-12<br />

Nijmegen<br />

△ Tonia. Model en activiste<br />

t/m maart<br />

Leeuwarden<br />

Fries Museum<br />

△ Christoffel & Kate Bisschop:<br />

Verlangen naar vroeger<br />

t/m 07-01<br />

Keramiekmuseum<br />

Princessehof<br />

△ Porseleinkoorts<br />

t/m 01-09<br />

Valkhofmuseum<br />

△ Into the Black Hole<br />

t/m 19-04<br />

Oss<br />

Museum Jan Cunen<br />

△ De vorst Van Oss &<br />

tijdgenoten. Elite in de ijzertijd<br />

t/m 04-02<br />

△ Camping Cunen. The animal<br />

farmacy. Coolsvandenbeuken<br />

t/m 04-02<br />

Maria Roosen, Roosen & Guests, <strong>2023</strong>, collage. Met toestemming van de kunstenaar en Galerie Fons<br />

Welters. Te zien in Kasteel het Nijenhuis in Heino.<br />

Natuurmuseum Fryslân<br />

△ Spreeuwendans: Erik<br />

Hijweege<br />

t/m 07-01<br />

Otterlo<br />

Kröller Müller<br />

Museum<br />

△ Sarah van Sonsbeeck. Moles<br />

of Modernism<br />

t/m 03-12<br />

75

Museum agenda<br />

Tent<br />

△ Dolf Henkes Prijs <strong>2023</strong><br />

t/m 07-01<br />

Schiedam<br />

Stedelijk Museum<br />

△ Carte Blanche (Fuck The<br />

Dictator)<br />

t/m 14-01<br />

△ Ekstasis. Een universum van<br />

licht en geluid.<br />

t/m 14-01<br />

△ Yayoi Kusama. De<br />

<strong>Nederland</strong>se jaren 1965-1970<br />

t/m 25-01<br />

Schoonhoven<br />

<strong>Nederland</strong>s Zilvermuseum<br />

△ Aan tafel met Helene<br />

Kröller-Müller<br />

t/m 02-06<br />

Zundert<br />

Van Gogh Huis<br />

△ Saskia Olde Wolbers<br />

t/m 26-12<br />

Zwolle<br />

Museum De Fundatie<br />

△ Kaleidoscope of (Hi)stories:<br />

kunst uit Oekraïne<br />

t/m 28-01<br />

△ Hanze Connecties<br />

t/m 28-01<br />

△ Kunst in de Vide<br />

t/m 28-01<br />

△ Oude & Nieuwe Liefdes<br />

t/m 28-01<br />

△ Tin Ten Toon<br />

t/m 16-02<br />

Tilburg<br />

De Pont<br />

△ Thomas Schütte:<br />

Westkunstmodelle 1:1<br />

t/m 28-01<br />

△ Stan Douglas: 2011 ≠1848<br />

t/m 28-01<br />

Textielmuseum<br />

△ Is it alive? Studio Drift<br />

t/m 07-04<br />

Steef Zoetmulder, Rotterdam, Nationale Energie Manifestatie (E55), 1955, Ontwikkelgelatinezilverdruk,<br />

49,6 x 39,6 cm Universitaire Bibliotheken Leiden. Te zien in de Kunsthal in Rotterdam.<br />

△ Met verf 4: Paul Drissen.<br />

Short Cuts<br />

t/m 14-01<br />

△ Roman Signer. Filme 1975-<br />

1989<br />

t/m 19-11<br />

△ Eerst komt de liefde voor<br />

de kunst. Art & Project in het<br />

Kröller-Müller Museum<br />

t/m 25-01<br />

Rhenen<br />

Stadsmuseum Rhenen<br />

△ Naar licht en landschap<br />

zo’n verlangen. Zandleven &<br />

tijdgenoten (1880 -1960)<br />

t/m 15-02<br />

Roermond<br />

Cuypershuis<br />

△ Onder de wol: Christien<br />

Meindertsma<br />

t/m 24-03<br />

Rotterdam<br />

Chabot Museum<br />

△ Werner Berg<br />

t/m 03-03<br />

Kunsthal<br />

△ Ai Weiwei. In Search of<br />

Humanity<br />

t/m 03-03<br />

△ Marilyn Sonneveld: when<br />

the sun comes up<br />

t/m 05-11<br />

△ Prinses Arabella<br />

t/m 02-07<br />

Kunstinstituut Melly<br />

△ 84 stappen<br />

t/m 05-11<br />

Museum Boijmans Van<br />

Beuningen<br />

△ Art Amid the Ruins<br />

t/m 14-01<br />

△ Kleurstof<br />

t/m 13-11<br />

Utrecht<br />

Catharijneconvent<br />

△ Fashion for God<br />

t/m 21-01<br />

Centraal Museum<br />

△ Manon Uphoff<br />

t/m 29-11<br />

Valkenburg aan<br />

de Geul<br />

Museum Valkenburg<br />

△ Tabula Rasa<br />

12-11 t/m 14-01<br />

Wassenaar<br />

Museum Voorlinden<br />

△ Anselm Kiefer<br />

t/m 25-02<br />

Stuur de gegevens voor december/januari door<br />

naar els.bracke@ips.be vóór 05/11.<br />

76

77

Galerie tips<br />

Gloedvolle kostuums<br />

en decors<br />

29-10 t/m 13-01<br />

Galerie Wilms<br />

Venlo<br />

www.galeriewilms.nl<br />

Lotti van der Gaag<br />

22-11 t/m 29-12<br />

Galerie<br />

Quintessens<br />

Utrecht<br />

www.galeriequintessens.nl<br />

Galerie Wilms toont dit najaar in een duo-tentoonstelling nieuw werk<br />

van Suzanne Jongmans en Patricia Paludanus. Voor Suzanne Jongmans<br />

is haar kunst een manier om tot meer begrip te komen over het leven<br />

en over haar rol daarin. Als kunstenaar, fotograaf, coupeur en kostuumontwerper<br />

laat ze zich inspireren door oude meesters uit de Renaissance<br />

en de vroegmoderne tijd. Jongmans weet onverwachte materialen in te<br />

zetten en combineert ze met veel verbeeldingskracht tot prachtige kostuums<br />

en decors. Haar foto's ondergaan een lang proces van minutieuze<br />

nabewerking. (md)<br />

Als jonge, Haagse kunstenaar leefde Lotti van der Gaag<br />

(1923-1999) vanaf 1950 in Parijs, maar maakte officieel geen<br />

deel uit van de daar opgerichte Cobra-beweging: zij mocht<br />

geen lid worden. Wel kreeg ze er een jaar lang les van Ossip<br />

Zadkine. Van hem leerde Van der Gaag om de vormen in<br />

sculpturen open te breken. Haar nieuwe, opengewerkte<br />

beelden, gemaakt van klei of gips, kregen uitstulpingen in<br />

alle richtingen en gaan een spel aan in de ruimte. Nu te zien<br />

bij Galerie Quintessens. (md)<br />

Lotti van der Gaag, Hond, 1952, brons, 37,5 cm. © Galerie Quintessens.<br />

Suzanne Jongmans, The whole of who we are, <strong>2023</strong>, inkjetprint op Hahnemühlepapier,<br />

100 x 118 cm. © de kunstenaar en Galerie Wilms.<br />

Een betere wereld<br />

04-11 t/m 24-12<br />

Fine Art Gallery McSorley<br />

's-Graveland<br />

www.gallerymcsorley.com<br />

De wereld heeft, nu meer dan ooit, balans en verbondenheid nodig, is de verklaring<br />

van galeriehouder Donald McSorly voor de titel van de nieuwe duo-expositie Balance,<br />

met verbindend werk van beeldhouwer Jaap Hartman en kunstschilder Will Kellerman.<br />

Kellerman gebruikt de Silkcolor-techniek. De capillaire werking van de zijdevezel<br />

licht haar kleurrijke werk op en laat het leven. In de tentoonstelling wordt de bezoeker<br />

meegenomen op een inspirerende reis door twee artistieke visies, in de vorm van<br />

schilderijen en sculpturen.<br />

Will Kellerman, Questions of life, 2022. © de kunstenaar.<br />

78

Baha Görkem Yalım<br />

10-11 t/m 07-01<br />

1646<br />

Den Haag<br />

www.1646.nl<br />

Adriano<br />

Amaral<br />

28-10 t/m 23-12<br />

Galerie Fons Welters<br />

Amsterdam<br />

www.fonswelters.nl<br />

In de solotentoonstelling<br />

Mulch Sleep onderzoekt<br />

Baha Görkem Yalım hoe je<br />

kunt schrijven zonder woorden.<br />

Taal bepaalt onze kijk<br />

op de wereld. Dominante<br />

verhalen behouden hun<br />

positie door een taal van<br />

onderdrukking en hiërarchie.<br />

Yalıms verkenning van<br />

wat taal kan zijn, daagt deze<br />

verhalen uit met twee middelen:<br />

autofictie en slaap.<br />

Zo vertelt Yalım door middel<br />

van performance en videokunst<br />

een zeer persoonlijk<br />

verhaal. De Turkse kunstenaar<br />

herdefinieert familie<br />

met behulp van meubels en<br />

rituele objecten, waarbij het<br />

materiële met het spirituele<br />

wordt verbonden in kunstruimte<br />

1646. (md)<br />

In de tentoonstelling Bare-Knuckle Fields<br />

van Adriano Amaral, te zien in Galerie Fons<br />

Welters, toont de kunstenaar nieuw werk<br />

in een ruimtelijke installatie. Amaral woont<br />

en werkt in Brazilië. Hij doet voortdurend<br />

onderzoek naar de aard van de dingen in<br />

de wereld: de materialiteit en substantie<br />

van wat om ons heen is, maar ook de<br />

waarde en transformerende kracht ervan.<br />

Zijn praktijk vertrekt vanuit een intuïtieve<br />

en meervoudige benadering in materialen<br />

en resulteert in complexe, immersieve installaties<br />

die gevoelig zijn voor de context<br />

waarin ze worden geplaatst. (md)<br />

Baha Görkem Yalım, Mulch Sleep, <strong>2023</strong>, archival print, 135 x 90 cm.<br />

© de kunstenaar.<br />

Adriano Amaral, Zonder titel, uit de serie ‘Pinturas<br />

Protéticas’, <strong>2023</strong>, prothetisch siliconenrubber,<br />

acryl, vilt, nylon, draad, pigmenten, inkt, drukwerk,<br />

grafiet, ijzerpoeder, schroeven en aluminium drager.<br />

© de kunstenaar en Galerie Fons Welters.<br />

Transformerende<br />

schoonheid<br />

t/m 19-11<br />

Rietveldpaviljoen<br />

Amersfoort<br />

www.033fotostad.com<br />

In een groepsexpositie van fotografie, beeldende kunst, film en video, refererend aan David<br />

Hockney, toont de Amerikaanse glaskunstenaar Marc Barreda een triptiek uit de serie ‘Distorting<br />

Beauty’. Het is een project dat de visuele perceptie uitdaagt. De geïdealiseerde fysieke<br />

schoonheid is volgens de kunstenaar het product van cultureel bepaalde kenmerken die<br />

voortdurend evolueren en transformeren. Barreda’s werk ontwikkelt zich door een wederkerige<br />

relatie tussen wetenschappelijke concepten en het drama van het bestaan, met de nadruk<br />

op aandacht en toewijding voor het fijne vakmanschap van de glasblazerskunst. (md)<br />

Marc Barreda, Triptiek #2 uit de serie ‘Distorting Beauty’, 2014, mixed media. © de kunstenaar.<br />

79

Galerie agenda<br />

Alphen<br />

aan den Rijn<br />

Galerie Helga Hofman<br />

△ Groepstentoonstelling met<br />

Anutosh, Sjoerd Buisman,<br />

Jasper Krabbé, Stefan Pietryga,<br />

Carin Scholten<br />

t/m 31-12<br />

Amersfoort<br />

Rietveldpaviljoe,<br />

△ Groepsexpositie<br />

t/m 19-11<br />

Amsterdam<br />

Galerie Fons Welters<br />

△ Bare-Knuckle Fields<br />

t/m 23-12<br />

Galerie Mokum<br />

△ Arnout van Albada<br />

t/m 04-11<br />

O.D. Gallery<br />

△ SHN<br />

t/m 05-11<br />

Breukelen<br />

Peter Leen<br />

△ Laurens Mostert:<br />

no Comfort Zone<br />

t/m 05-11<br />

Delft<br />

Galerie Terra Delft<br />

Gallery<br />

△ Daphne Corregan<br />

t/m 17-11<br />

Den Haag<br />

1646<br />

△ Mulch Sleep<br />

10-11 t/m 07-01<br />

Galerie Maurits<br />

van de Laar<br />

△ Our Spectral Gardens. Janice<br />

McNab en Frank Van den<br />

Broeck<br />

t/m 05-11<br />

Dordrecht<br />

Pictura<br />

△ Colorful Gestures<br />

t/m 26-11<br />

Ede<br />

Simonis & Buunk<br />

Kunsthandel<br />

△ t Is Koekkoek wat de klok<br />

slaat<br />

t/m 01-11<br />

Garrelsweer<br />

Galerie Ruigewaert<br />

△ Wonderlijke contrasten:<br />

veelal noordelijke kunstenaars<br />

met extra aandacht voor de<br />

Groninger kunstenaar Reinder<br />

Bleeker<br />

03-11 t/m 24-12<br />

Groningen<br />

Galerie Noord<br />

△ In Statu Nascendi<br />

10-11 t/m 07-01<br />

Kunsthandel<br />

Peter ter Braak<br />

△ Otto Krol - nieuwe<br />

stadsgezichten<br />

05-11 t/m 02-12<br />

Galerie & Kunstuitleen<br />

de Pook<br />

△ 90 jaar Wim van Oostrom<br />

07-12 t/m 28-01<br />

Leeuwarden<br />

Galerie de Roos van Tudor<br />

△ Het is altijd WAD. Margot<br />

de Jager, Françoise Stoop en<br />

Saskia Wagenvoort<br />

t/m 12-11<br />

Rotterdam<br />

Galerie Phoebus<br />

△ Gam Bodenhausen<br />

t/m 26-11<br />

Gallery Untitled<br />

△ Driessens & van den Baar<br />

t/m 07-01<br />

Utrecht<br />

Galerie Quintessens<br />

△ Say Cheese: Joop van 't<br />

Hoenderdaal & Lotti van der<br />

Gaag<br />

22-11 t/m 29-12<br />

Velp<br />

Galerie O-68<br />

△ Perfect Dissonant: Lon<br />

Godin en Marena Seeling<br />

t/m 12-11<br />

Venlo<br />

Galerie Wilms<br />

△ The Space Within: Suzanne<br />

Jongmans & Patricia Paludanus<br />

t/m 13-01<br />

Harlingen<br />

Galerie de Vis<br />

△ Johan Haanstra<br />

t/m 02-12<br />

Galerie De Vis<br />

△ Harrie Gerritz & Johan<br />

Haanstra<br />

t/m 03-12<br />

Hengelo<br />

Driessens & van den Baar, Afraid of the Light, <strong>2023</strong>, 53 x 55 x 45 cm, wolvilt. © de kunstenaars. Te zien<br />

bij GALLERY UNTITLED in Rotterdam.<br />

Stuur de gegevens voor december/januari<br />

door naar els.bracke@ips.be vóór 05/11.<br />

80

Haags<br />

Historisch<br />

Museum<br />

Frederick Linck<br />

Foto’s van Den Haag in de jaren ’70<br />

Pictures of The Hague in the 1970s<br />

7 oktober <strong>2023</strong> -<br />

28 januari 2024<br />

www.stichtingdok.nl<br />

‘Leer anders kijken naar de beeldhouwkunst’<br />

Wij nodigen u uit om in te schrijven voor onze bijzondere lezingen over de <strong>Nederland</strong>se beeldhouwkunst teruggaand tot<br />

anno 1100. Bijzonder geschikt voor Museumclubs of Probus-club, Rotary, Lions, Round Table of met uw hele familie of<br />

vriendenkring. Stichting doK wil de <strong>Nederland</strong>se beeldhouwkunst ‘boven water brengen en een veilige haven bieden’.<br />

In onze mooie ambiance nemen wij u mee op een een kunstzinnige reis door de tijd, met lezingen door kunsthistorici of<br />

kunstenaars. Verzorgd met hapjes en drankjes en rondleiding door de beeldentuin en ateliers. Geschikt tot 30 personen.<br />

Voor meer informatie: www.stichtingdok.nl. Mail of bel ons: art@stichtingdok.nl / 06-50521389<br />

Stichting doK Doornseweg 10, 3947ME Langbroek (U.) +31 (0) 343-561699 / +31 (0) 6-50521389 art@stichtingdok.nl

Veilingtrend:<br />

online only<br />

Daartoe gedwongen door de<br />

lockdowns hebben tal van<br />

veilinghuizen hun verkoop tijdens<br />

de coronapandemie volledig via<br />

internet georganiseerd. Die verliep<br />

niet alleen vlot, maar lokte ook<br />

nieuwe klanten. Toch is het nog niet<br />

allemaal digitaal wat de klok slaat.<br />

TEKST: GILLES BECHET<br />

Corneille, Compositie, 1949, olieverf op paneel, 39 x 30 cm. Christie's, Amsterdam, online veiling, 07 t/m 21-11.<br />

© Christie's Images Ltd. Richtprijs: € 30.000-50.000.<br />

Het contact met het publiek in<br />

een zaal, de spanning voorafgaand<br />

aan het toewijzen van een<br />

lot, de hamer van de veilingmeester<br />

die neergaat, het maakt allemaal<br />

deel uit van de charme van het vak. Toch<br />

zijn er dingen veranderd. De lockdowns,<br />

die in maart 2020 plots werden afgekondigd,<br />

hebben de veilinghuizen ertoe gebracht<br />

alles in te zetten op onlineveilingen.<br />

Helemaal nieuw was dat natuurlijk niet.<br />

Grote veilinghuizen als Christie’s en Sotheby’s<br />

hadden eerder al veilingen georganiseerd<br />

die volledig via internet verliepen,<br />

zonder veilingmeester en gespreid over<br />

een langere duur. “We zijn daarmee begonnen<br />

in 2011, maar dat was vrij zeldzaam”,<br />

zegt Pauline Haon, associate director<br />

van Christie’s België. “Een paar keer per<br />

jaar veilden we zo stukken van mindere<br />

waarde, zoals foto’s, prenten en edities.”<br />

Deborah Quackelbeen, general manager<br />

van Sotheby’s Belgium, vertelt dat in 2019<br />

82

Jannis Kounellis, Zonder titel, 1985-1995, ijzer, lood, canvas zakken en koper (gasfles), 213,4 x 375,9 x 12,7 cm. Christie's, Milaan, online veiling, van 23-11 tot 03-12.<br />

© Christie's Images Ltd. Richtprijs: € 200.000-300.000.<br />

EEN HEUS EVENEMENT<br />

De pandemie heeft de kaarten dus<br />

herschud. We hebben nu een gezond<br />

evenwicht tussen zaalveilingen en onlineveilingen.<br />

Quackelbeen: “De keuze<br />

voor een veiling in een zaal of via internet<br />

hangt af van verschillende factoren, zoals<br />

de timing, de categorie waartoe een werk<br />

behoort en de kalender. Om te komen tot<br />

een zo goed mogelijk resultaat moet je al<br />

die factoren zorgvuldig wikken en wegen.”<br />

Dit jaar hield Christie’s al 155 veilingen in<br />

een zaal en 132 online. Veilingen die men<br />

vóór de pandemie nog in een zaal zou<br />

hebben gehouden, organiseert men nu via<br />

internet, met even goede resultaten.<br />

Hoewel onlineveilingen hun voordelen<br />

afdoende hebben bewezen, zijn er nog<br />

altijd heel wat veilinghuizen die hun verkopingen<br />

in een zaal niet willen schrappen,<br />

omdat die hun heel eigen charme<br />

hebben. Ze zijn op zich soms een heus<br />

evenement, dat kan rekenen op de nodige<br />

media-aandacht. “We hebben onze onlinezo’n<br />

30% van de Sotheby’s-veilingen online<br />

verliep. “Die waren toegespitst op de luxesector,<br />

wijnen, juwelen, handtassen, en<br />

verder ook foto’s en prenten.”<br />

De technologische middelen waren reeds<br />

voorhanden. De lockdowns hebben er<br />

vooral toe geleid dat die nog beter werden<br />

afgesteld en dat de digitalisering in een<br />

stroomversnelling belandde. Zo hield<br />

Christie’s in juli 2020 de veiling One, gewijd<br />

aan de kunst van de 20e eeuw. Die verliep<br />

gelijktijdig in Hongkong, Parijs, Londen en<br />

New York. In elk van die steden werd een<br />

aantal werken gepresenteerd. Haon: “Alles<br />

werd gefilmd. Was een veilingmeester in<br />

Londen aan zet en kwam er een bod uit<br />

Hongkong, dan was dat in realtime te zien<br />

op een scherm.” De veiling leverde in totaal<br />

$ 420 miljoen op. Voor 94% van de lots<br />

bood zich een koper aan.<br />

Veilingen van schilderijen van oude en<br />

hedendaagse meesters, volledig online en<br />

zonder veilingmeester, zitten duidelijk in<br />

de lift, met steeds grotere opbrengsten. Zo<br />

veilde Christie’s op 30 juli 2020 tien werken,<br />

waaronder The Stars van Michaël Borremans,<br />

toegewezen voor £ 237.500, terwijl<br />

De aanbidding der koningen van Pieter<br />

Bruegel van de hand ging voor £ 551.250.<br />

Enkele maanden later ging een diamant,<br />

na 31 keer bieden, de deur uit voor $ 2 miljoen,<br />

meteen het hoogste bedrag ooit voor<br />

een online geveild juweel.<br />

‘Bieders op<br />

onlineveilingen<br />

houden ook van dat<br />

‘in-your-pocket’-<br />

gevoel: meteen<br />

kunnen bieden, waar<br />

ze zich ook bevinden,<br />

via hun smartphone’<br />

PAULINE HAON, CHRISTIE’S<br />

83

‘Sommige<br />

verkopers zagen<br />

de technologie eerst<br />

nog als een rem,<br />

maar inmiddels zien<br />

ze de voordelen in<br />

van een tool die alles<br />

vlotter laat verlopen’<br />

DEBORAH QUACKELBEEN,<br />

SOTHEBY’S<br />

ervaring benut om onze klanten nieuwe<br />

toepassingen aan te bieden, waardoor ze<br />

een betere kijk hebben op de stukken die<br />

onder de hamer zullen gaan, met ook extra<br />

info”, zegt Haon. “De zaalveilingen worden<br />

opgenomen door een speciaal team en<br />

verwerkt tot een film, die de mensen thuis<br />

kunnen volgen, in aangename omstandigheden,<br />

zoals ze dat tijdens de pandemie<br />

zouden hebben gedaan.” De grote avondveilingen<br />

van dure topwerken bij Christie’s<br />

zijn tegenwoordig live te volgen via internet,<br />

met een gemiddelde van zo’n 280.000<br />

belangstellenden. Haon: “Toen ik een<br />

veiling in New York bijwoonde, zag ik plots<br />

op het scherm Biding Belgium. Dat was<br />

een Belgische verzamelaar die de veiling<br />

volgde via zijn smartphone en bedacht dat<br />

het zo duur nog niet was en dus maar een<br />

bod deed.”<br />

GEEN ‘ONLINE ONLY’<br />

Bij Christie’s in Amsterdam verlopen alle<br />

veilingen tegenwoordig volledig online,<br />

maar ze worden wel nog steeds voorafgegaan<br />

door een tentoonstelling. “Die<br />

veilingen hebben we, net als die in Milaan,<br />

op touw gezet tijdens de pandemie en<br />

we hebben toen vastgesteld dat dit even<br />

goed ging als veilingen in een zaal”, vertelt<br />

Haon. “Dus hebben we besloten om dan<br />

maar alles via internet te laten verlopen.<br />

Door de plaats waar ze worden georganiseerd,<br />

zijn die veilingen toegespitst<br />

op specifieke werken. Zo is Amsterdam<br />

gespecialiseerd in onder meer schilderijen<br />

van kunstenaars van de Cobra-beweging.”<br />

AAG verkiest de voordelen van beide<br />

systemen te behouden. Na de pandemie<br />

is het Amsterdamse veilinghuis teruggekeerd<br />

naar fysieke veilingen, maar die zijn<br />

wel te volgen via internet. De klanten die<br />

ter plaatse komen, verkiezen de sfeer van<br />

het fysieke contact. Tegelijk kan het publiek,<br />

aldus AAG, nu al veel beter omgaan<br />

met internet, waardoor andere geïnteresseerden<br />

de veiling kunnen volgen vanuit<br />

pakweg Spanje of Italië. Het veilinghuis<br />

stelt ook vast dat de tentoonstellingsdagen<br />

‘flink wat volk blijven lokken’, zelfs internationale<br />

klanten, die dus niet opkijken<br />

tegen een verre verplaatsing. De fysieke<br />

veilingen zijn dus helemaal terug, maar<br />

toch is er veel veranderd. Zo is de papieren<br />

catalogus vervangen door een veel groter<br />

aanbod van beelden online. Zo kan AAG<br />

meteen ook meer middelen besteden aan<br />

de onlinepromotie, waardoor ze nieuwe<br />

klanten kunnen bereiken.<br />

De toegenomen onlineactiviteiten tijdens<br />

de pandemie hebben niet alleen gezorgd<br />

voor een geografische verschuiving, maar<br />

ook voor een verschuiving wat leeftijd<br />

betreft. “We mochten zo’n 40% nieuwe kopers<br />

verwelkomen, een jongere generatie<br />

die geïnteresseerd is in kunst en die we<br />

vóór de pandemie niet konden bereiken”,<br />

stelt Quackelbeen verheugd vast. Het is<br />

wellicht ook omdat geïnteresseerden via<br />

een onlineplatform minder beducht zijn<br />

om een eerste bod te doen dan op een<br />

fysieke veiling, vermoedt Haon: “Bieders<br />

op onlineveilingen houden ook van dat<br />

‘in-your-pocket’-gevoel: meteen kunnen<br />

bieden, waar ze zich ook bevinden, via hun<br />

smartphone.”<br />

Giuseppe Bernardino Bison, Venetië, zicht op de Molo met de Punta della Dogana en de basiliek van Santa Maria della Salute in de verte; Venetië, zicht op het Canal<br />

Grande met de Rialtobrug. Sotheby's, Londen, online verkoop, 20-09-<strong>2023</strong>. Sotheby's. Prijs (samen): £ 27.940 (€ 34.000).<br />

84

Andy Warhol, Sandro Botticelli (Geboorte van Venus, 1482), serie 'Details van schilderijen uit de Renaissance'. Sotheby's, Londen, online verkoop, 26-09-<strong>2023</strong>. Sotheby's.<br />

Prijs: £ 228.600 (€ 278.000).<br />

Er verschenen dus enthousiaste nieuwe<br />

kandidaat-kopers op de markt, maar bij<br />

de verkopers viel er toch enige aarzeling<br />

te bespeuren. Die waren niet altijd even<br />

overtuigd van het belang van een onlineveiling.<br />

In 2020 haalde Sotheby’s $ 577<br />

miljoen binnen met zijn onlineveilingen.<br />

In 2022 was dat $ 580 miljoen. Quackelbeen:<br />

“Sommige verkopers zagen de<br />

technologie eerst nog als een rem, maar<br />

inmiddels zien ze de voordelen in van<br />

een tool die alles vlotter laat verlopen. Nu<br />

vinden ze het normaal een lot met een<br />

waarde van een paar miljoen euro online<br />

te koop aan te bieden.” Ze verwacht dat<br />

de onlineveilingen en de zaalveilingen ongeveer<br />

op hetzelfde niveau zullen blijven:<br />

“Het publiek heeft altijd graag een fysiek<br />

AAG verkiest de voordelen van beide<br />

systemen te behouden. Na de pandemie<br />

is het Amsterdamse veilinghuis<br />

teruggekeerd naar fysieke veilingen,<br />

maar die zijn wel te volgen via internet.<br />

contact met de werken. Na twee jaar was<br />

het wel een beetje uitgekeken op die onlineactiviteiten<br />

en wilde het graag weer<br />

een fysieke beleving. De grote nieuwigheid<br />

is dat verzamelaars dankzij de digitale<br />

middelen van tegenwoordig nu beter<br />

op de hoogte en onafhankelijker zijn.”<br />

85

Zwiggelaar Auctions organizes bi-annual auctions<br />

at De Burcht, Henri Polaklaan 9, Amsterdam.<br />

Upcoming auction:<br />

Auction 30, 4-8 december <strong>2023</strong><br />

Specials:<br />

• Conceptual Arts, Artists’ Books, Fluxus and Zero.<br />

• Works by a.o. Andy Warhol, stanley brouwn,<br />

Piero Manzoni.<br />

• Three extremely rare letterpress/ manuscript<br />

V.O.C. letters of credit for Ceylon, 1795.<br />

• Old books, including a copy of Georgius Agricola,<br />

Vom Bergkwerck, 1557 in blind stamped vellum<br />

binding.<br />

• Hans Oosterbaan collection part II. Commercial<br />

Arts, Interbellum Social Arts and Black Interest<br />

• Two large comic and original comic art<br />

collections.<br />

• Fine arts incl. work by Escher, Dada and Matisse.<br />

Further questions, valuation or consignments:<br />

zwiggelaarauctions@gmail.com<br />

or (+31)647986138<br />

kavel 3190, veiling 27<br />

www.zwiggelaarauctions.nl

Fine Jewels<br />

Watches<br />

Decorative Art<br />

Fine Art<br />

Sale: 15–17 Nov. <strong>2023</strong><br />

Preview: 10 –13 Nov. <strong>2023</strong><br />

NATURAL PEARL NECKLACE<br />

Platinum, white and yellow gold<br />

1 natural saltwater pearl, 6 black opals,<br />

numerous diamonds and coloured stones<br />

Estimate: € 11,000 – 15,000<br />

Free Catalogues | Online Catalogues | Dates: www.van-ham.com<br />

Representative Netherlands /Belgium | Dr. Petra Versteegh-Kühner | Sterrenlaan 6 | B-3621 Rekem<br />

Tel. +32 89 7160 04 | Mobile +31 620 402187 | p.versteegh@van-ham.com

Bonhams<br />

veilt collectie<br />

Van Pauwvliet<br />

Op 21 november gaat bij Bonhams<br />

in Londen een uitzonderlijk<br />

ensemble meubelen, zilverwerk,<br />

porseleinwerk, uurwerken en<br />

een grote bibliotheek onder de<br />

hamer. Het gaat om de collectie<br />

van de Amsterdamse verzamelaar<br />

Cornelis Paulus van Pauwvliet, die<br />

ons meteen ook laat kennismaken<br />

met een minder bekend hoofdstuk<br />

uit de geschiedenis van de<br />

<strong>Nederland</strong>se sierkunst.<br />

TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNE<br />

Klok van Julien Le Roy, Parijs, kast door A. Dubois, midden 18e eeuw, geciseleerd en verguld bronzen ornament,<br />

218 x 55 x 31 cm. © Bonhams. Richtprijs: £ 70.000-100.000 (€ 81.000-115.000).<br />

De collectie van Cornelis Paulus<br />

van Pauwvliet omvat onder meer<br />

<strong>Nederland</strong>se en Franse kunstobjecten<br />

en schilderijen van uitgelezen<br />

kwaliteit. Ze werden in een halve<br />

eeuw bijeengebracht en zorgvuldig bewaard<br />

in zijn woning in Amsterdam, niet<br />

ver van het Rijksmuseum. De kunstwerken<br />

zijn een afspiegeling van de evolutie van<br />

de <strong>Nederland</strong>se stijl in de loop van de 18e<br />

eeuw, een periode die nog weinig bestudeerd<br />

is. Zo is er de invloed van de Franse<br />

stijl op de <strong>Nederland</strong>se interieurs, door de<br />

komst van Franse hugenoten in <strong>Nederland</strong><br />

in de jaren 1700, nadat Lodewijk XIV in<br />

1685 het edict van Nantes had herroepen<br />

en zo een einde maakte aan de religieuze<br />

tolerantie. Die invloed is duidelijk te zien<br />

in de collectie, met werk van erkende<br />

<strong>Nederland</strong>se vaklui, geïnspireerd door de<br />

Franse tradities.<br />

88

Théo Van Rysselberghe, Quai à Veere, 1906, olieverf op doek. © Bonhams. Richtprijs: 300.000-500.000 £ (€ 347.000-580.000).<br />

De drie topstukken worden toegeschreven<br />

aan Matthijs Horrix (1735-1809), die het<br />

grootste en beroemdste atelier van Den<br />

Haag had en trots verkondigde dat zijn<br />

productie ‘in de stijl van Parijs’ was, een<br />

stijl die Van Pauwvliet mateloos bewonderde.<br />

In de 18e eeuw was Horrix de beroemdste<br />

meubelmaker van Den Haag. Hij werd<br />

geboren in Duitsland, maar omstreeks<br />

1761 vestigde hij zich in de <strong>Nederland</strong>se<br />

stad. Daar werd hij in 1764 lid van het meubelmakersgilde.<br />

Zijn atelier bevond zich in<br />

de Spuistraat. Vanaf 1770 groeide zijn handel<br />

in omvang én veelzijdigheid. In 1771<br />

was Horrix niet alleen meubelmaker, maar<br />

ook maker van Spaanse stoelen en behanger.<br />

In feite kon hij vanaf dan alle meubels<br />

vervaardigen die voor de inrichting van<br />

een huis nodig waren. Dat werd bijzonder<br />

op prijs gesteld door zijn klanten, ook door<br />

het hof van de stadhouder en zijn entourage,<br />

die net als de rest van Europa dol waren<br />

De kunstwerken zijn een afspiegeling van<br />

de evolutie van de <strong>Nederland</strong>se stijl in<br />

de loop van de 18e eeuw, een periode die<br />

nog weinig bestudeerd is.<br />

op de Parijse mode. Het uithangbord van<br />

zijn zaak loog er trouwens niet om: ‘In de<br />

commode van Parijs’.<br />

Zijn bedrijf werd na zijn dood overgenomen<br />

door zijn neef Pieter Paulus Horrix<br />

(1767-1840). Op de veiling in Londen kan<br />

men onder meer bieden op twee <strong>Nederland</strong>se<br />

commodes uit de tijd van Lodewijk<br />

XVI, met een versiering van geciseleerd en<br />

verguld brons, en een bovenkant van grijs<br />

marmer, typerend voor de geraffineerde<br />

productie van Matthijs Horrix. Die zouden<br />

respectievelijk £ 25.000 tot 30.000 en<br />

£ 30.000 tot 50.000 (€ 36.000 tot 60.000)<br />

moeten opbrengen. Nog geraffineerder<br />

is een <strong>Nederland</strong>s Mazarin-bureau uit de<br />

tijd van Lodewijk XIV, zeer waarschijnlijk<br />

afkomstig uit het atelier van de Parijse<br />

meubelmaker Aubertin of Renaud Gaudron.<br />

Dit zou £ 40.000 tot 70.000 (€ 48.000<br />

tot 85.000) in het laatje moeten brengen.<br />

BUITENLANDSE INVLOEDEN<br />

Het <strong>Nederland</strong>se zilverwerk waarop men<br />

in Londen kan bieden, omvat onder meer<br />

vaatwerk en tabaksdozen van verschillen-<br />

89

Plaquette, Delft, ca. 1750-1760, aardewerk met gegoten<br />

rand, 43 x 36,5 cm. © Bonhams.<br />

Richtprijs: £ 6.000-8.000 (€ 7.000-9.300).<br />

De verzameling omvat<br />

stukken van erkende<br />

<strong>Nederland</strong>se vaklui,<br />

geïnspireerd door de<br />

Franse tradities.<br />

de tijdperken. Ook het zilverwerk verraadt<br />

de invloed van buitenlandse vaklui op de<br />

<strong>Nederland</strong>se productie. Zo zijn er stukken<br />

van de Zweed Johannes Schiotling, die zich<br />

omstreeks 1762 in Amsterdam vestigde en<br />

verschillende edelsmeden in dienst had,<br />

zowel in Zweden als in Duitsland. Een<br />

bierkan uit 1767, versierd met een bloemenslinger,<br />

bloemen en schelpen, heeft<br />

een richtprijs van £ 30.000 tot 50.000.<br />

Verder is er een zeldzame en indrukwekkende<br />

collectie uurwerken, olieverfschilderijen<br />

uit de 19e en 20e eeuw, met<br />

daarop landschappen en zeegezichten,<br />

en objecten van Delfts aardewerk. Zo<br />

kan men bieden op een uiterst zeldzaam<br />

tafelhorloge met muziekmechanisme<br />

van de Amsterdammer Rutgerus van<br />

Meurs (1736-ca. 1795), met een richtprijs<br />

van £ 30.00-50.000. Een regulateur van de<br />

Fransman Julien Le Roy (1686-1759), met<br />

een versiering van geciseleerd en verguld<br />

brons, en een kast vervaardigd omstreeks<br />

het midden van de 18e eeuw door Adrien<br />

Dubois, een Parijse meubelmaker die hierin<br />

gespecialiseerd was, zouden £ 80.000<br />

tot 120.000 (€ 97.000 tot 145.000) moeten<br />

opbrengen. Le Roy, de horlogemaker<br />

van koning Lodewijk XV, werd door zijn<br />

tijdgenoten beschouwd als de meest invloedrijke<br />

van zijn tijd. Hij werd opgeleid<br />

door zijn vader. Op dertienjarige leeftijd<br />

Kees van Dongen, Deauville, le champ de courses, ca. 1935, olieverf op doek. © Bonhams. Richtprijs: 300.000-500.000 £ (€ 347.000-580.000).<br />

90

Aubertin of Renaud Gaudron, bureau mazarin, Lodewijk XIV-periode, 17e eeuw, ebbenhout, vruchtenhout, sycamore, buxus en been ingelegd met marqueterie.<br />

© Bonhams. Richtprijs: £ 40.00-70.000 (€ 46.000-81.000).<br />

Geraffineerd: een<br />

<strong>Nederland</strong>s Mazarinbureau<br />

uit de tijd van<br />

Lodewijk XIV.<br />

maakte hij al zijn eerste pendule. Dat was<br />

in 1699, nadat ze waren verhuisd naar Parijs.<br />

In 1713 werd hij benoemd tot meester<br />

in het Parijse gilde van de horlogemakers.<br />

Later werd hij jurylid van dat gilde en van<br />

1735 tot 1737 was hij ook jurylid van de<br />

Société des Arts. Hij slaagde erin de Britse<br />

horlogemakers, tot dan toe superieur, te<br />

overtroeven. Na de slag bij Fontenoy (1745)<br />

zei Voltaire tegen een van zijn zonen: “De<br />

maarschalk van Saksen en uw vader hebben<br />

de Britten verslagen.”<br />

Als specialist van de repetitiehorloges perfectioneerde<br />

Le Roy de compensatieslinger<br />

van de pendule en vond de zogenaamde<br />

horizontale klok voor openbare gebouwen<br />

uit. Een andere uitvinding was een draagbare<br />

universele zonnewijzer met kompas<br />

en regelaar van de noordpijl. Hij werkte<br />

bovendien samen met de beste vaklui.<br />

Voor de kasten waren dat André-Charles<br />

Boulle, Robert Osmond, Balthazar Lieutaud<br />

en Antoine Foullet, voor de bronzen<br />

versiering Jacques Caffieri en Jean-Joseph<br />

de Saint-Germain en voor de wijzerplaten<br />

ging het om Antoine-Nicolas Martinière en<br />

Nicolas Jullien. Doordat hij bevriend was<br />

met de Britse horlogemakers Henry Sully<br />

en William Blakey konden verschillende<br />

uitmuntende Britse en <strong>Nederland</strong>se horlogemakers<br />

aan de slag in de Parijse ateliers.<br />

Werk van hem is zelden te vinden op de<br />

markt en is zeer in trek bij liefhebbers.<br />

Op het veilingmenu staan verder Le<br />

Champ de Course (1935) van Kees van<br />

Dongen en Quai à Veere (1906) van de Belgische<br />

kunstenaar Théo Van Rysselberghe,<br />

elk met een richtprijs van £ 300.000 tot<br />

500.000 (€ 370.000 tot 605.000). Eveneens<br />

het vermelden waard: een selectie plaquettes<br />

van Delfts aardewerk, het ene daterend<br />

van 1740-1760, met een richtprijs van<br />

£ 7.000-9.000 (€ 8.500-11.000), het andere,<br />

met geschulpte profielrand, daterend van<br />

omstreeks 1750-1760, met een richtprijs<br />

van £ 6.000-8.000 (€ 7.200-9.600).<br />

VEILING<br />

Cornelis Paulus van Pauwvliet.<br />

An Important Dutch Collection<br />

21-11<br />

Bonhams<br />

Londen<br />

www.bonhams.com<br />

Joannes Winter, koffiepot, Amsterdam, 1733, zilver.<br />

© Bonhams. Richtprijs: £ 30.00-50.000 (€ 35.000-<br />

58.000).<br />

91

Te koop:<br />

drie Cézannes<br />

Zicht op Forever Young, <strong>2023</strong>, in museum Langmatt. © Museum Langmatt.<br />

92

In de Angelsaksische wereld is<br />

‘deaccessioning’ (ontzamelen)<br />

bij musea al lang een courant<br />

fenomeen. Maar op het Europese<br />

vasteland is het veel minder<br />

gebruikelijk. Een Zwitserse<br />

stichting doet deze maand drie<br />

meesterwerken van Paul Cézanne<br />

van de hand. In de hoop echter dat<br />

er slechts één van verkocht hoeft te<br />

worden. We verklaren ons nader.<br />

TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNE<br />

Paul Cézanne, Quatre pommes et un couteau, 1885, olieverf op doek. © Christie’s Images Ltd.<br />

Richtprijs: $ 7.000.000-10.000.000 (€ 6.700.000-9.500.000).<br />

De stichting Langmatt Sidney<br />

und Jenny Brown is gevestigd<br />

in Baden, in het kanton Aargau,<br />

ten noordwesten van Zürich, in<br />

Villa Langmatt, gebouwd aan het begin<br />

van de 20e eeuw. In 1987 werd de woning<br />

overgedragen aan de stad, die in ruil het<br />

onderhoud ervan voor zijn rekening moest<br />

nemen. De instelling beheert intussen de<br />

aanzienlijke collectie impressionistische<br />

kunst van Sidney en Jenny Brown, hoofdzakelijk<br />

bijeengezameld in de periode<br />

1908-1919. In de decennia erna werden<br />

nog enkele andere werken aangekocht. In<br />

wat nu het Museum Langmatt is, vinden<br />

geregeld tentoonstellingen van hedendaagse<br />

kunst en activiteiten voor het grote<br />

publiek plaats. Hoewel er jaarlijks zo’n<br />

twintigduizend bezoekers over de vloer<br />

komen, slaagt de instelling er ternauwernood<br />

in alle uitgaven te dekken, voor<br />

onder meer het onderhoud van de ouder<br />

wordende woning, te danken aan de beroemde<br />

Zwitserse architect Karl Moser<br />

(1860-1936), en het omliggende park.<br />

Toen de stichting Langmatt in 2017 krap bij<br />

kas zat, pakte ze uit met het programma Future<br />

Langmatt, een campagne bedoeld om<br />

oplossingen te vinden om haar toekomst<br />

te verzekeren. Met steun van het kanton<br />

Aargau en derden heeft de stad Baden toen<br />

besloten bij te dragen tot de restauratie van<br />

het eigendom. De stichting zelf verbond zich<br />

ertoe een duurzaam en financieel levens-<br />

vatbaar fonds op te richten dat de werking<br />

van het museum moest verzekeren. Op 18<br />

juni <strong>2023</strong> mocht de bevolking stemmen<br />

over het project. Ruim 80% stemde voor, een<br />

verrassend hoge score. Museum Langmatt<br />

zal volgend jaar een aanzienlijk bedrag (10<br />

miljoen Zwitserse frank) krijgen voor de<br />

renovatie en restauratie van het beschermde<br />

gebouw en de aanpassing ervan aan de<br />

hedendaagse energienormen. In 2026 zou<br />

het museum dan weer zijn deuren kunnen<br />

openen. Dat probleem was dus alvast van<br />

de baan, maar er restte nog de kwestie van<br />

het interne beheer van de instelling en de<br />

bewaring van de collecties, ten laste van de<br />

stichting Langmatt.<br />

EEN VERRASSENDE OPLOSSING<br />

Omdat de stichting hiervoor de financiële<br />

slagkracht miste, koos ze voor de oplossing<br />

van ‘deaccessioning’: het op de markt brengen<br />

van een deel van de collecties. Ze hoopt<br />

zo voldoende middelen te verwerven om<br />

haar toekomstige werking te verzekeren.<br />

Op advies van en met de hulp van veilinghuis<br />

Christie’s heeft ze de eigen collecties<br />

doorgelicht, en dan vooral het vijftigtal impressionistische<br />

schilderijen. Al snel kwam<br />

één naam uit de bus: Cézanne.<br />

De directeur van Museum Langmatt,<br />

historicus Markus Stegmann, legt uit hoe<br />

dat besluit tot stand kwam: “Het is zeker<br />

niet van harte dat we verkopen. Voor<br />

onze instelling, en trouwens ook voor de<br />

‘De marktwaarde<br />

van Cézanne is<br />

momenteel een van<br />

de grootste’<br />

MARKUS STEGMANN<br />

meeste andere Europese musea, is zoiets<br />

heel ongewoon, enkel ingegeven door een<br />

dringende noodzaak. We moesten hoe dan<br />

ook 40 miljoen Zwitserse frank (ruim 41,5<br />

miljoen euro) bijeen zien te brengen voor<br />

ons dotatiefonds. Dat is het minimumbedrag<br />

om een rente te kunnen krijgen die<br />

ons jaarlijks een miljoen Zwitserse frank<br />

zal opleveren, om de verdere werking van<br />

het museum te verzekeren.”<br />

Maar waarom viel de keuze op Cézanne,<br />

terwijl de instelling onder meer ook werken<br />

van Fragonard bezit, alsook een groot<br />

aantal stukken van Chinees porselein, zeer<br />

93

Paul Cézanne, Fruits et pot de gingembre, ca. 1890-1893, olieverf op doek. © Christie’s Images Ltd.<br />

Richtprijs: $ 35.000.000-55.000.000 (€ 33.500.000-52.500.000).<br />

Fruits et pot de<br />

gingembre behoort tot<br />

de bijzonder gewilde<br />

reeks stillevens,<br />

tegenwoordig<br />

beschouwd als zijn<br />

artistieke hoogtepunt.<br />

gewild op de veilingmarkt? Stegmann: “De<br />

marktwaarde van Cézanne is momenteel<br />

een van de grootste. Door de zeldzaamheid<br />

van zijn werken op de markt, het cruciale<br />

belang van zijn oeuvre voor de geschiedenis<br />

van impressionistische en moderne kunst<br />

en dankzij de prestigieuze en onberispelijke<br />

herkomst van onze collecties is hij van<br />

onschatbare waarde. Bovendien wilden<br />

we zo weinig mogelijk werken van de hand<br />

doen. Enkel met Cézanne konden we ons<br />

financiële doel bereiken, door slechts een<br />

handvol werken te verkopen. De werken die<br />

we hebben geselecteerd voor de verkoop<br />

zijn eersteklas in vergelijking tot het geheel<br />

van zijn oeuvre, maar behoren toch niet tot<br />

de belangrijkste van onze collectie, die niet<br />

minder dan negen Cézannes telt, waarvan<br />

er minstens vier een grotere artistieke<br />

waarde hebben.”<br />

HET BESTE VAN CÉZANNE<br />

De werken die op 9 november bij Christie’s<br />

in New York van de hand gaan, zijn:<br />

Fruits et pot de gingembre (ca. 1890-1893),<br />

een opvallend werk, dat ondanks de forse<br />

richtprijs van 35 tot 55 miljoen dollar (33,5<br />

tot 52,5 miljoen euro) zeker op de nodige<br />

belangstelling zal kunnen rekenen, Quatre<br />

pommes et un couteau (1885), een werk<br />

dat het favoriete thema van de schilder<br />

uitbeeldt, met een richtprijs van 7 tot 10<br />

miljoen dollar (6,7 tot 9,5 miljoen euro)<br />

en La mer à L’Estaque (ca. 1878-1879), een<br />

conventioneler werk, met een bescheidener<br />

richtprijs van 3 tot 5 miljoen dollar (2,8<br />

tot 4,7 miljoen euro). Het zijn drie zeldzame<br />

parels op de markt van de moderne en<br />

impressionistische kunst.<br />

Toch moeten potentiële kopers niet te<br />

vroeg juichen, want het doel is het beoogde<br />

bedrag zo snel mogelijk binnen te halen,<br />

het liefst door slechts één werk te verkopen<br />

aan de meestbiedende. In samenspraak<br />

met Christie’s is besloten om, bij wijze van<br />

uitzondering, de veiling te beginnen met<br />

Fruits et pot de gingembre, dat het grootste<br />

commerciële potentieel heeft. Stegmann:<br />

“Christie’s was zo vriendelijk in te stemmen<br />

met een unieke procedure, waarbij de drie<br />

werken het ene na het andere ter veiling<br />

worden aangeboden. Zodra we 40 miljoen<br />

Zwitserse frank hebben binnengehaald,<br />

zal wat nog overblijft niet meer worden geveild.<br />

We hopen van harte dat Fruits et pot<br />

de gingembre zal volstaan. Mocht dit werk<br />

naar een andere instelling gaan, dan zou<br />

dat fantastisch zijn.”<br />

94

Twee van de drie<br />

Cézannes die straks<br />

bij Christie’s onder de<br />

hamer gaan, werden<br />

gekocht in Parijs,<br />

bij de beroemde<br />

kunsthandelaar<br />

Ambroise Vollard.<br />

Dat scenario is zeker niet uitgesloten.<br />

Het beroemde schilderij behoort tot een<br />

beperkt aantal werken dat Cézanne schilderde<br />

aan het einde van de jaren 1880 en<br />

het begin van de jaren 1890. De meester<br />

schilderde het waarschijnlijk in het atelier<br />

dat hij gebruikte in de woning van zijn<br />

ouders, aan de rand van Aix-en-Provence,<br />

waar hij ook zijn befaamde reeks Joueurs<br />

de cartes schilderde. Cézanne bereikte<br />

toen een nieuw niveau van raffinement in<br />

het schilderen van stillevens, met een rijke<br />

complexiteit wat kleuren en ruimtelijke<br />

indeling betreft. Dit schilderij behoort tot<br />

de bijzonder gewilde reeks stillevens, tegenwoordig<br />

beschouwd als zijn artistieke<br />

hoogtepunt, samen met de reeks Baigneuses<br />

en de gezichten op de Montagne Sainte-Victoire.<br />

Voor Max Carter, vicevoorziter<br />

van de afdeling kunst uit de 20e en 21e<br />

eeuw bij Christie’s, gaat het hoe dan ook<br />

om ‘een van de belangrijkste en mooiste<br />

stillevens van Cézanne die ooit onder de<br />

hamer zijn gegaan’. Stegmann: “Sidney en<br />

Jenny Brown hebben al vroeg blijk gegeven<br />

van een uitzonderlijke flair voor de toen<br />

opkomende kunstbeweging genaamd impressionisme,<br />

zoals blijkt uit hun aankoop<br />

van tal van meesterwerken in de eerste<br />

twee decennia van de 20e eeuw.”<br />

en Julius Exter. Om al die werken van groot<br />

formaat onderdak te kunnen bieden, vroegen<br />

ze Karl Moser in 1906 de woning die<br />

hij voor hen had gebouwd uit te breiden<br />

met een speciale tentoonstellingsruimte.<br />

Kort na de opening ervan spitste de artistieke<br />

belangstelling van het koppel zich<br />

volledig toe op het Franse impressionisme.<br />

Vanaf 1908 kochten ze onder begeleiding<br />

van de Zwitserse schilder en kunsthandelaar<br />

Carl Montag (1880-1956) werken van<br />

Gauguin, Renoir, Pissarro, Monet, Sisley,<br />

Degas, Cassatt en Cézanne van diverse<br />

verzamelaars en Parijse galeries. Tegen<br />

1919 hadden ze al de meeste werken van<br />

hun huidige collectie in huis.<br />

Het was evenwel pas aan het begin van de<br />

jaren 30 dat ze twee van de drie Cézannes<br />

kochten die straks bij Christie’s onder de<br />

hamer gaan, met name in Parijs, bij de beroemde<br />

kunsthandelaar Ambroise Vollard.<br />

De grote passie die het koppel voor die<br />

kunstenaars koesterde, zou, samen met<br />

de zorgvuldige bewaring van hun werken,<br />

leiden tot het ontstaan van een van de<br />

grootste collecties van impressionistische<br />

kunst in Zwitserland. Behalve schilderijen<br />

en een klein aantal sculpturen verzamelde<br />

het echtpaar ook meubelen van diverse<br />

tijdperken, zilverwerk en oud porseleinwerk<br />

en legde daarnaast een opmerkelijke<br />

collectie Chinese stukken van keramiek<br />

aan, daterend van de Han-dynastie tot<br />

de Qing-dynastie. Die objecten vertegenwoordigen<br />

een aanzienlijk deel van hun<br />

collectie, nog steeds te zien in Museum<br />

Langmatt. Wellicht zal de heropening van<br />

het museum, in 2026, een nieuw publiek<br />

lokken, dat zich graag wil onderdompelen<br />

in de sfeer van het begin van de 20e eeuw<br />

bij het bewonderen van meesterwerken<br />

die het nog niet (goed) kent.<br />

VEILING<br />

20th Century Evening Sale<br />

09-11<br />

Christie’s<br />

New York<br />

www.christies.com<br />

SURFEN<br />

www.langmatt.ch<br />

EEN INDRUKWEKKENDE <strong>COLLECT</strong>IE<br />

Sidney Brown (1865-1941) en Jenny Sulzer<br />

(1871-1968), beiden afkomstig uit Winterthur,<br />

trouwden in 1896. Jenny Brown<br />

was zelf ook bezig met kunst. Ze schilderde<br />

graag in haar atelier in de Villa Langmatt.<br />

Dankzij haar geoefende oog speelde<br />

ze een cruciale rol in de uitbouw van de<br />

collectie kunstwerken die het koppel zou<br />

bijeenzamelen. De eerste kunstbeweging<br />

die aanvankelijk de basis van de collectie<br />

zou vormen, is de Münchener Secession,<br />

met werken van Franz von Stuck, Leo Putz<br />

Zicht op de expositie Herzkammer (2020), in museum Langmatt. © Museum Langmatt..<br />

95

Veilingen<br />

Wereldwijd<br />

$ 1.100.000 (€ 1.043.000), kosten<br />

inbegrepen<br />

Sally Muir en Joanna Osborne, Black Sheep<br />

Jumper, 1981. Sotheby’s, New York, 14-09.<br />

© Sotheby’s Art Digital Studio.<br />

CHF 174.000 (€ 182.000)<br />

Rogier Van der Weyden (atelier), De<br />

heilige Lucas tekent de Madonna, ca.<br />

1462, olieverf op paneel, 40,3 x 30,3<br />

cm. Koller, Zürich, 20-09. © Koller.<br />

€ 62.000<br />

Brabant, Antwerpen, Retabel met het lijdensverhaal van Christus,<br />

ca. 1500-1530, 112 x 130 x 23 cm (open). Millon OVV, Parijs, 20-09.<br />

© Millon.<br />

AFGELOPEN<br />

Design schittert<br />

bij Artcurial<br />

Op 12 september hield Artcurial<br />

twee veilingen van design. De eerste<br />

was gewijd aan het Braziliaanse<br />

design, de tweede was een eerbetoon<br />

aan de Finse designer Paavo<br />

Tynell (1890-1973). Veilingmeester<br />

van dienst was Stéphane Aubert.<br />

De totale opbrengst bedroeg<br />

€ 1,85 miljoen, kosten inbegrepen.<br />

Een uitzonderlijke hanglamp<br />

met 48 grote vlokken, Snowflake<br />

(model 143), van Paavo Tynell,<br />

veranderde van eigenaar voor<br />

€ 334.560. Dat is drie keer meer<br />

dan experts hadden verwacht. Wat<br />

Braziliaans design betreft, was er<br />

een grote tafel van José Zanine<br />

Caldas (1919-2001), toegewezen<br />

voor € 56.047, inclusief kosten. De<br />

aanpasbare bibliotheekkast Kovacs<br />

van Jorge Zalszupin (1922-2020)<br />

ging de deur uit voor € 47.232,<br />

kosten inbegrepen.<br />

De pull van Lady Di<br />

bij Sotheby’s<br />

Op 14 september kon men bij<br />

Sotheby’s in New York bieden<br />

op de beroemde, met schapen<br />

versierde pullover van rode wol<br />

die prinses Diana droeg in<br />

1981, kort na haar verloving met<br />

prins Charles. Na een verwoede<br />

biedstrijd op internet werd het<br />

lot uiteindelijk afgehamerd op<br />

$ 1,1 miljoen, kosten inbegrepen.<br />

Dat is ongeveer veertien<br />

keer meer dan de hoogste<br />

richtprijs ($ 80.000). Het is meteen<br />

ook een veilingrecord voor<br />

een kledingstuk van dit type.<br />

De prinses had de pullover<br />

beschadigd en hem teruggestuurd<br />

naar de ontwerpers. Het<br />

vervangexemplaar droeg Lady<br />

Di in 1983. Ontwerper Joanna<br />

Osborne ontdekte de pull in<br />

de lente van <strong>2023</strong>, toen ze op<br />

haar zolder zocht naar een oud<br />

patroon. Ze besloot toen het<br />

kledingstuk te laten veilen bij<br />

Sotheby’s.<br />

Een werk uit het<br />

atelier van Van der<br />

Weyden bij Koller<br />

De Zwitserse neurochirurg Sylvia<br />

Legrain (1936-2022) bewaarde<br />

samen met haar man Fred<br />

Legrain (1930-2018) hun grote<br />

kunstcollectie in hun woning<br />

in Wabern, nabij Bern. Een van<br />

de kostbaarste stukken van dat<br />

ensemble is een paneel met de<br />

heilige Lucas, die men herkent<br />

aan zijn symbool, de stier, links<br />

onderaan. Op 20 september<br />

ging het onder de hamer bij<br />

Koller, in Zürich. Volgens Hélène<br />

Mund, een specialist van de<br />

Vlaamse schilderkunst, maakte dit<br />

olieverfschilderij wellicht deel uit<br />

van een tweeluik bestemd voor<br />

persoonlijk devotioneel gebruik.<br />

Het andere paneel stelt de<br />

Madonna en het Kind Jezus voor.<br />

De Belgische kunsthistoricus ziet<br />

een verwantschap met een ander<br />

paneel waarop de evangelist het<br />

portret van de Madonna tekent<br />

en dat deel uitmaakt van een<br />

retabel. Dat werk schilderde Van<br />

der Weyden omstreeks 1435-<br />

1450. Het wordt thans bewaard<br />

in het Museum of Fine Arts in<br />

Boston. Volgens Mund diende de<br />

schilder voor beide werken zelf als<br />

model voor de heilige Lucas (een<br />

courante praktijk in zijn atelier) en<br />

zou de voorbereidende tekening<br />

ook van hem kunnen zijn. Het<br />

thema van de heilige Lucas die<br />

het portret van de Madonna<br />

tekent, wordt geassocieerd met<br />

het schildersgilde, waarvan Lucas<br />

de beschermheilige was. Mogelijk<br />

was het bewuste tweeluik<br />

bestemd voor het Brusselse gilde.<br />

De richtprijs bedroeg CHF 80.000-<br />

120.000, maar de nieuwe eigenaar<br />

bood er CHF 174.000 voor.<br />

Een mooie<br />

Antwerpse retabel<br />

in Drouot<br />

Op 20 september ging veilinghuis<br />

Millon over tot de verkoping van<br />

een collectie bijeengezameld<br />

in een kwarteeuw tijd door een<br />

kenner van filosofie en theologie.<br />

Spiritualiteit is wat alle werken<br />

van dit ensemble met elkaar<br />

verbond. Een van de topstukken<br />

was een retabel daterend van het<br />

einde van de Middeleeuwen, een<br />

fraai staaltje van het technische<br />

meesterschap van de Brabantse<br />

beeldhouwers. In de vroegere <strong>Nederland</strong>en<br />

waren rijke steden als<br />

Brussel, Antwerpen en Mechelen<br />

gespecialiseerd in deze productie,<br />

waarbij houtsnijwerk werd<br />

gecombineerd met polychrome<br />

vleugels. In de 15e en 16e eeuw<br />

werden dergelijke fraaie stukken<br />

uitgevoerd naar alle delen van<br />

Europa. Hier heeft de kunstenaar<br />

de apostel Johannes afgebeeld<br />

terwijl hij de Maagd ondersteunt,<br />

in de nabijheid van Maria<br />

Salome, Maria van Klopas en<br />

een geknielde Maria Magdalena.<br />

We herkennen ook Stephaton,<br />

de centurion die de gekruisigde<br />

Christus een in azijn gedrenkte<br />

spons aanreikt, en Longinus, de<br />

Romeinse soldaat die de zijde<br />

van Christus doorboorde met<br />

een lans. De personages op de<br />

96

$ 1.381.000 (€ 1.310.000)<br />

Grote Longquan Kinuta-vaas, China, Zuidelijke<br />

Song-dynastie, 12e-13e eeuw, zeegroene<br />

faience. Christie’s, New York, 21-09. © Christie’s<br />

Images Ltd.<br />

$ 1.332.600 (€ 1.256.800)<br />

Fernando Botero, En la plaza, olieverf op<br />

doek. Christie’s, New York, 28-09.<br />

© Christie’s Images Ltd.<br />

HK$ 24.045.000 (€ 2.900.600)<br />

Nicolas Party, Still Life, 2015. Sotheby’s, Hongkong, 05-10.<br />

© Sotheby’s Art Digital Studio.<br />

vleugels zijn kenmerkend voor de<br />

‘maniëristische’ late gotiek, met<br />

kleren met opvallende vouwen,<br />

kostbare, contrastrijke kleuren<br />

en elegante lijnen. Wellicht zijn<br />

ze geschilderd door iemand<br />

uit de entourage van Cornelis<br />

Engebrechtsz (ca. 1462-1527), een<br />

<strong>Nederland</strong>se schilder van Vlaamse<br />

afkomst. Het lot ging van de hand<br />

voor € 62.000, een bod dat binnen<br />

de richtprijzen bleef.<br />

Aziatische kunst<br />

in New York bij<br />

Christie’s<br />

Van 19 tot 22 september hield<br />

Christie’s in New York een reeks<br />

veilingen van Aziatische kunst, met<br />

een totale opbrengst van $ 17,5<br />

miljoen (€ 16,6 miljoen). Wat meubelen<br />

en kunstobjecten betreft,<br />

was er een bod van $ 1 miljoen<br />

voor een uiterst zeldzame Chinese<br />

stoel uit de tijd van de Mingdynastie<br />

(17e eeuw), gemaakt van<br />

huanghuali-hout, afkomstig uit<br />

het tropische eiland Hainan. Op<br />

21 september was er een bod van<br />

$ 1,38 miljoen (€ 1,3 miljoen) voor<br />

een bijzonder mooie Longquan<br />

Kinuta-vaas van zeegroene<br />

faience, daterend uit de tijd van<br />

de Zuidelijke Song-dynastie (1127-<br />

1279) en behorend tot de collectie<br />

van Mineo Hata, een handelaar<br />

in antiquiteiten. In totaal bracht<br />

die collectie $ 2,94 miljoen (€ 2,79<br />

miljoen) in het laatje.<br />

Keramiek van<br />

Picasso bij Christie’s<br />

De veiling van keramieken voorwerpen<br />

van Picasso bij Christie’s<br />

in Londen op 26 september, was<br />

een schot in de roos. In totaal<br />

bracht die £ 1,88 miljoen (€ 2,16<br />

miljoen) op. Dé blikvanger was een<br />

Vase aztèque aux quatre visages,<br />

toegewezen voor £ 107.000, bijna<br />

het dubbele van de laagste richtprijs.<br />

Tal van richtprijzen werden<br />

ruimschoots overtroffen. De<br />

concurrentie tussen de kandidaatkopers<br />

was bijzonder hevig,<br />

misschien niet toevallig omdat<br />

het dit jaar vijftig jaar geleden is<br />

dat Picasso overleed. Zo ging een<br />

Lampe femme van de hand voor<br />

£ 53.000, meer dan vijf keer zoveel<br />

als verwacht.<br />

Botero in de<br />

schijnwerpers<br />

bij Christie’s<br />

De op 15 september overleden<br />

Fernando Botero (1932-<strong>2023</strong>),<br />

bekend om zijn geschilderde figuren<br />

van een geweldige omvang,<br />

blijft de duurste Colombiaanse<br />

kunstenaar op veilingen. In 2022<br />

was hij volgens Artprice de 79e<br />

best verkopende kunstenaar ter<br />

wereld, met een totale omzet<br />

van $ 27 miljoen (tegenover 22<br />

miljoen in 2019). De meeste van<br />

zijn werken gaan onder de hamer<br />

in de Verenigde Staten. Denken<br />

we maar aan de werken die op 28<br />

september laatstleden bij Christie’s<br />

in New York van de hand gingen<br />

op een veiling van Latijns-Amerikaanse<br />

kunst, die in totaal $ 13,2<br />

miljoen (€ 12,4 miljoen) opbracht.<br />

Er gingen toen ook twee werken<br />

van Botero onder de hamer: En<br />

la plaza, toegewezen voor $ 1,3<br />

miljoen (€ 1,2 miljoen) en Man eating,<br />

afgehamerd op $ 1,07 miljoen<br />

(€ 1,01 miljoen).<br />

Pijnlijke verrassing<br />

voor Sotheby’s in<br />

Hongkong<br />

Op 5 oktober ging bij Sotheby’s<br />

in Hongkong de collectie van de<br />

stichters van het Long Museum<br />

onder de hamer. Ondanks enkele<br />

records was de veiling verre van<br />

succesvol. Tal van prestigieuze lots<br />

werden niet verkocht. De totale<br />

opbrengst bleef dan ook onder de<br />

verwachtingen. Het door Amedeo<br />

Modigliani geschilderde portret<br />

van Paulette Jourdain (1919) ging<br />

na een hevige biedstrijd de deur<br />

uit voor HK$ 273 miljoen (€ 33,5<br />

miljoen). Toen zag het er nog<br />

veelbelovend uit voor de topstukken<br />

van de Chinese megaverzamelaars<br />

Liu Yiqian en Wang Wei.<br />

Helaas bleef de opbrengst steken<br />

op HK$ 544,5 miljoen (€ 68,5<br />

miljoen). Dat is veel minder dan<br />

wat experts hadden verwacht.<br />

Minder dan 80% van de aangeboden<br />

stukken werd verkocht.<br />

Veel stukken werden trouwens<br />

ingetrokken. De totale opbrengst<br />

bedroeg ongeveer 60% van de<br />

laagste richtprijs, vastgesteld op<br />

HK$ 747 miljoen (€ 94,5 miljoen).<br />

Sommige analisten gewaagden in<br />

Artnet News zelfs van ‘een bloedbad’.<br />

Rekening houdend met het<br />

grote aantal werken dat onder de<br />

hamer ging met een prijsgarantie,<br />

moet Sotheby’s volgens hen meer<br />

dan $ 10 miljoen (€ 9,4 miljoen)<br />

neertellen.<br />

97

Veilingen<br />

Wereldwijd<br />

RICHTPRIJS: CHF 90.000-130.000<br />

(€ 94.000-135.000)<br />

Köchert, broche, ca. 1890-1895, robijnen en<br />

diamanten. Sotheby’s, Genève, 06 & 07-11.<br />

© Sotheby’s Art Digital Studio.<br />

RICHTPRIJS: $ 35.000.000-50.000.000<br />

(€ 33.000.000-47.220.000) CHF 174.000 (€ 182.000)<br />

Diamant Bleu Royal, gewicht: 17,61 karaat. Christie’s, Genève, 07-11.<br />

© Christie’s Images Ltd.<br />

RICHTPRIJS: op aanvraag.<br />

Mark Rothko, Untitled (Red, Orange<br />

and Pink), 1968, olieverf op papier<br />

overgebracht op doek, 85,1 x 65,4 cm.<br />

Christie’s, New York, 09-11. © Christe’s<br />

Images Ltd.<br />

OP KOMST<br />

Een keizerlijke en<br />

koninklijke collectie<br />

bij Sotheby’s<br />

Na de val van de Franse monarchie,<br />

in 1870, werd het Weense<br />

hof al snel het meest prestigieuze<br />

van Europa. Door zijn pracht<br />

en praal lokte het koninklijke<br />

families van over het hele<br />

continent. Op 6 en 7 november<br />

gaat Sotheby’s over tot de veiling<br />

van de grootste en meest<br />

prestigieuze Weense juwelencollectie<br />

die ooit onder de hamer<br />

ging. De stukken stammen uit<br />

de grootste koninklijke families<br />

van Europa, verbonden met de<br />

Oostenrijkse Habsburg-dynastie.<br />

Het ensemble omvat meer dan<br />

tweehonderd juwelen. Het is de<br />

eerste keer in bijna een eeuw dat<br />

het weer opduikt. De verrassend<br />

intacte collectie werd onlangs<br />

ontdekt in een bankkluis. Elk stuk<br />

verkeert nog in zijn oorspronkelijke<br />

staat. Experts schatten de<br />

waarde van deze uitzonderlijke<br />

collectie op CHF 3 tot 5 miljoen<br />

(€ 3,1 tot 5,2 miljoen). Ze is van<br />

één eigenaar, maar bestaat uit<br />

juwelen die ooit toebehoorden<br />

aan aartshertogin Margaretha<br />

Sophie van Oostenrijk (1870-<br />

1902), aartshertogin Maria Immaculata<br />

van Oostenrijk-Toscane<br />

(1878-1968), aartshertogin Maria<br />

Theresia van Oostenrijk-Teschen<br />

(1845-1927), tsaar Ferdinand I van<br />

Bulgarije (1861-1948) en prinses<br />

Maria Louisa van Bourbon-Parma<br />

(1870-1899). Een van de topstukken<br />

is een prachtig corsagejuweel<br />

in de vorm van een bloemkroon,<br />

versierd met uitgelezen<br />

echte parels, geschonken aan<br />

aartshertogin Maria Theresia van<br />

Oostenrijk-Teschen, ter gelegenheid<br />

van haar huwelijk in 1865<br />

(richtprijs: CHF 270.000-450.000).<br />

Dit is zonder twijfel het belangrijkste<br />

juweel uit de 19e eeuw dat<br />

de laatste jaren onder de hamer<br />

ging. Andere topstukken zijn een<br />

prachtige broche versierd met<br />

twee echte parels, de ene in de<br />

vorm van een knop, de andere<br />

in druppelvorm (richtprijs: CHF<br />

270.000-450.000), en een collier<br />

bestaande uit vijf rijen echte<br />

parels (richtprijs: CHF 140.000-<br />

220.000).<br />

Een blauwe<br />

diamant bij<br />

Christie’s<br />

Door de toenemende vraag en<br />

het dalende aanbod is de prijs<br />

van gekleurde diamanten van<br />

topkwaliteit de laatste jaren<br />

exponentieel gestegen. De Bleu<br />

Royal wordt dé blikvanger op de<br />

komende veiling die Christie’s op<br />

7 november houdt in Genève, onder<br />

de titel ‘Magnificent Jewels’.<br />

De diamant weegt 17,61 karaat en<br />

is geslepen in een perfect symmetrische<br />

peervorm. De steen is<br />

van een rijke blauwe kleur en van<br />

een onberispelijke zuiverheid.<br />

Het gaat om een van de meest<br />

uitzonderlijke die ooit is opgedolven.<br />

Deze in een ring gezette<br />

diamant maakt al een halve eeuw<br />

deel uit van een grote privécollectie.<br />

Het is de eerste keer dat hij<br />

wordt geveild.<br />

De inboedel van<br />

Maison Sémonville<br />

bij Aguttes<br />

Op 8 november gaat Aguttes,<br />

in Neuilly-sur-Seine, over tot de<br />

verkoping van de inboedel van<br />

Maison Sémonville, een appartement<br />

gelegen in een voornaam<br />

herenhuis in Parijs. Het interieur<br />

werd volledig heringericht door<br />

interieurarchitecten John Coury<br />

en Florent Maillard. De inboedel<br />

bestaat uit objecten, meubelen<br />

en kunstwerken, daterend van de<br />

oudheid tot nu. Alles samen gaat<br />

het om 150 lots, met richtprijzen<br />

van € 100 tot € 30.000. Het is een<br />

hommage aan de Oriënt, met onder<br />

meer 92 gravures van Charles<br />

de Ferriol, de Franse ambassadeur<br />

uitgestuurd door Lodewijk XIV<br />

naar het Ottomaanse hof, een<br />

Allegorie van de Oriënt van de<br />

Antwerpse schilder Jan Boeckhorst<br />

(1604-1668) en een paar doeken<br />

van Andrea Vicentino, een schilder<br />

uit de Italiaanse Renaissance.<br />

De collectie van<br />

Emily Fisher<br />

Landau bij<br />

Sotheby’s<br />

Op 8 en 9 november houdt Sotheby’s<br />

in New York twee uitzonderlijke<br />

veilingen gewijd aan de<br />

collectie van Emily Fisher Landau<br />

(1901-<strong>2023</strong>), een van de grootste<br />

verzamelaars en mecenassen van<br />

de 20e eeuw. Het klapstuk is een<br />

schilderij van Pablo Picasso voorstellende<br />

zijn muze, Marie-Thérèse<br />

Walter, met een richtprijs van<br />

meer dan $ 120 miljoen (€ 113,4<br />

miljoen). Het werk dateert uit 1932,<br />

een cruciaal jaar in de carrière van<br />

Picasso. Femme à la montre is een<br />

van de belangrijkste werken van<br />

zijn hand dat ooit onder de hamer<br />

ging. Men kan ook bieden op<br />

werk van andere grote namen uit<br />

de 20e eeuw, zoals Piet Mondriaan,<br />

Andy Warhol, Jasper Johns,<br />

Willem de Kooning, Mark Rothko,<br />

Cy Twombly en Ed Ruscha. Verder<br />

is er ook werk van jongere kunstenaars<br />

die Emily Fisher Landau<br />

bewonderde en steunde.<br />

98

RICHTPRIJS: $ 500.000-800.000<br />

(€ 472.000-756.000)<br />

Egon Schiele, Knebenbildnis (Herbert<br />

Reiner), gouache, waterverf en potlood<br />

op papier, 45,6 x 32,2 cm. Christie’s, New<br />

York, 09-11. © Christie’s Images Ltd.<br />

RICHTPRIJS: $ 15-20 miljoen<br />

(€ 14,15-18,86 miljoen)<br />

Fernand Léger, Le 14 juillet ou la maison<br />

sous les arbres, 1912-1913, olieverf op doek.<br />

Phillips, New York, 14-11. © Phillips.<br />

RICHTPRIJS: € 4-6 miljoen<br />

Jean-Honoré Fragonard, Un sacrifice antique of Le sacrifice au Minotaure,<br />

ca. 1765, olieverf op doek. Artcurial, Parijs, 22-11. © Artcurial.<br />

De Reitmancollectie<br />

bij<br />

Christie’s<br />

In het kader van een week van<br />

uitzonderlijke veilingen gaat<br />

Christie’s in New York op 9<br />

november over tot de verkoping<br />

van tien stukken uit de collectie<br />

van Ivan en Geneviève Reitman.<br />

Een ervan is Femme endormie,<br />

een portet van Marie-Thérèse<br />

Walter geschilderd door Pablo<br />

Picasso (richtprijs: $ 25-35<br />

miljoen). Het ensemble komt<br />

uit de Californische woning van<br />

Ivan Reitman, die als regisseur<br />

wereldwijd succes oogstte met<br />

films als Ghostbusters. De negen<br />

andere werken zijn te danken<br />

aan Europese avant-gardisten,<br />

expressionisten en hedendaagse<br />

kunstenaars. Het gaat met name<br />

om Mark Rothko, Willem de<br />

Kooning, Jean Dubuffet, Loie<br />

Hollowell, Brice Marden, Richard<br />

Diebenkorn, Agnès Martin, Joan<br />

Snyder en Saul Steinberg. Experts<br />

verwachten dat het geheel<br />

zo’n $ 60 miljoen (€ 56,7 miljoen)<br />

zal opbrengen.<br />

Zes belangrijke<br />

werken van Schiele<br />

bij Christie’s<br />

in New York<br />

Op 9 en 11 november gaan bij<br />

Christie’s in New York zes belangrijke<br />

werken op papier van Egon<br />

Schiele (1890-1918) onder de hamer.<br />

Ze werden onlangs terugbezorgd<br />

aan de familie van de rechtmatige<br />

eigenaar, de Weense cabaret- en<br />

filmster Fritz Grünbaum. Op de<br />

avondveiling van 9 november,<br />

gewijd aan de 20e eeuw, kan men<br />

bieden op drie aquarellen. Op<br />

de veiling van impressionistische<br />

en moderne werken op papier,<br />

op 11 november, gaat dan weer<br />

een tekening onder de hamer.<br />

Deze uitzonderlijke werken, die<br />

de evolutie van de kunstenaar in<br />

sleuteljaren (1910-1915) laten zien,<br />

behoorden tot de uit honderden<br />

werken bestaande collectie die Fritz<br />

Grünbaum – op wie naar verluidt<br />

het personage Joel Gray uit de musical<br />

Cabaret is geïnspireerd – had<br />

verzameld in Wenen, in de eerste<br />

decennia van de 20e eeuw. De collectie<br />

werd onder dwang verkocht<br />

toen Oostenrijk in 1938 werd geannexeerd<br />

door nazi-Duitsland. Fritz<br />

Grünbaum en zijn vrouw werden<br />

gedeporteerd naar het concentratiekamp<br />

van Dachau, waar ze om<br />

het leven kwamen.<br />

De Triton Collection<br />

Foundation<br />

bij Phillips<br />

Op 14 november worden bij Phillips<br />

in New York dertig werken van<br />

de Triton Collection Foundation<br />

geveild die de hele 20e eeuw<br />

omspannen. Er zitten enkele fraaie<br />

staaltjes van impressionistische,<br />

moderne en naoorlogse kunst<br />

bij, met name Femme en corset<br />

lisant un livre (1914-1917) van Pablo<br />

Picasso, La bouteille de Bass (ca.<br />

1911-1912) van Georges Braque,<br />

en Untitled (ca. 1954) van Joan<br />

Mitchell. Men kan ook bieden op<br />

Le 14 juillet (1912-1913) van Fernand<br />

Léger. De Fondation Triton Collection<br />

geniet een uitstekende reputatie<br />

door haar scherpe inzicht bij<br />

de aankoop van kunstwerken. Het<br />

ter veiling aangeboden ensemble<br />

getuigt van kwaliteit, relevantie,<br />

zeldzaamheid en is representatief<br />

voor het geheel van de collectie.<br />

De meeste werken gingen nooit<br />

eerder onder de hamer.<br />

Een meesterwerk<br />

van Fragonard<br />

bij Artcurial<br />

Op 22 november houdt de afdeling<br />

oude en 19e-eeuwse meesters van<br />

Artcurial een prestigieuze veiling<br />

in Parijs, ter gelegenheid van de<br />

beurs Fine Arts Paris & La Biennale.<br />

Men kan er onder meer bieden op<br />

Un sacrifice antique (ook bekend<br />

als Le sacrifice au Minotaure),<br />

een meesterwerk van de Franse<br />

schilder Jean-Honoré Fragonard<br />

(1732-1806), al meer dan een eeuw<br />

zorgvuldig bewaard in dezelfde<br />

familie (richtprijs: € 4-6 miljoen).<br />

Dit onstuimige werk, tegelijk<br />

dramatisch en sensueel, en snel en<br />

zelfverzekerd geschilderd, getuigt<br />

van meesterschap. In 1761 keerde<br />

Fragonard terug van een verblijf<br />

van vijf jaar in Rome. Volleerd<br />

als hij toen was, wilde hij Parijs<br />

veroveren en dat kon alleen maar<br />

door ambitieuze historiestukken<br />

te schilderen. Corésus et Callirhoé<br />

was een bravourestuk van de jonge<br />

kunstenaar, maar de Sacrifice au<br />

Minotaure, geschilderd omstreeks<br />

1765, wordt – net als Renaud dans<br />

les jardins d’Armide en Renaud<br />

dans la forêt enchantée – door<br />

kunsthistorici beschouwd als zijn<br />

hoogtepunt als historieschilder.<br />

Eerder maakte het al deel uit van<br />

de prestigieuze Walferdin-collectie<br />

en daarna van de collectie van<br />

Jacques Doucet.<br />

99

VEILING<br />

RESULTATEN<br />

HET GROOTSTE<br />

HET<br />

VEILINGHUIS<br />

GROOTSTE<br />

VEILINGHUIS<br />

VAN ZUID-WEST<br />

VAN<br />

NEDERLAND<br />

ZUID-WEST<br />

NEDERLAND<br />

VEILING<br />

RESULTATEN<br />

INBRENG GEVRAAGD VOOR ONZE KOMENDE<br />

Wij kunnen voor u veilen, van 1 item tot een gehele inboedel of verzameling.<br />

KUNST, ANTIEK, JUWELEN, DESIGN EN AZIATICA VEILING<br />

Meiping vaas, China<br />

Hamerprijs € 82.000,-<br />

Boeddha, verguld brons<br />

Hamerprijs € 19.000,-<br />

Zilveren theedoos,<br />

Hamerprijs: € 9.000,-<br />

DE HOOGSTE OPBRENGSTEN TEGEN DE LAAGSTE KOSTEN<br />

Van kunst tot antiek, van juwelen tot zilver en van design tot aziatica.<br />

Hiervoor berekenen wij géén inbrengcommissie.<br />

Wij kunnen u van dienst zijn voor het taxeren van een erfenis verdeling.<br />

21, 22 EN 23 NOVEMBER <strong>2023</strong><br />

Uniek door simultaan met de zaal, live te veilen op de 8 grootste internet platforms.<br />

Door onze persoonlijke en discrete benadering, hét veilinghuis voor al uw kostbaarheden.<br />

0%<br />

Pendule, ca. 1810<br />

Hamerprijs € 11.000,-<br />

Collier, 3 rijen bloedkoraal<br />

Hamerprijs: € 30.000,-<br />

Spiegeltelescoop,<br />

Hamerprijs € 7.500,-<br />

Gerrit<br />

RIETVELD<br />

Poul Kjaerholm PK 11<br />

Hamerprijs € 8.500<br />

INBRENGCOMMISSIE<br />

U betaalt achteraf slechts € 15 per kavel<br />

Charles<br />

Le CORBUSIER<br />

Staand horloge<br />

Hamerprijs € 13.000<br />

Barometer, 18 e eeuw<br />

Hamerprijs € 3.200,-<br />

Vaas Daum Nancy<br />

Hamerprijs € 3.800,-<br />

Vaas, Copier<br />

Hamerprijs € 6.000,-<br />

Schilderij Ben Viegers<br />

Hamerprijs € 7.500,-<br />

Vaas Georg Jensen<br />

Hamerprijs € 6.000,-<br />

Zakhorloge<br />

Hamerprijs € 9.500,-<br />

Wapenschotel, 18 e eeuw<br />

Hamerprijs € 22.000,-<br />

Diamant 4.20 Ct.<br />

Hamerprijs € 15.000,-<br />

UW ITEM HIERONDER?<br />

Yixing theepot 19 e eeuw<br />

Hamerprijs € 16.000,-<br />

Bijbel, 19 e eeuw<br />

Hamerprijs € 2.200,-<br />

Empire klok<br />

Hamerprijs € 16.000<br />

19 e eeuws ivoor<br />

Hamerprijs € 46.000,-<br />

Van 1 Item<br />

Hamerprijs € ?<br />

tot en met<br />

Hamerprijs € ?<br />

verzameling<br />

Hamerprijs € ?<br />

of inboedel<br />

Hamerprijs € ?<br />

Stoelklok met speelwerk<br />

Hamerprijs € 17.000<br />

Glas, 18 e eeuw<br />

Hamerprijs € 1.900,-<br />

Neemt u dan vrijblijvend contact met ons op<br />

Lot oude boeken<br />

Hamerprijs € 3.000<br />

18 e Eeeuwse tafelklok<br />

Hamerprijs € 15.000<br />

Drakenvaas, China<br />

Hamerprijs € 56.000,-<br />

Zilveren tabaksdoos<br />

Hamerprijs € 15.000<br />

Rolex herenhorloge<br />

Hamerprijs € 20.000,-<br />

Collier, bloedkoraal<br />

Hamerprijs € 19.000,-<br />

Chinees ivoor<br />

Hamerprijs € 17.000,-<br />

Schilderij, Jan Sluijters<br />

Hamerprijs € 9.500<br />

Rosenburg Den Haag<br />

Hamerprijs € 3.200,-<br />

Broche met diamanten<br />

Hamerprijs € 8.000,-<br />

DE HOOGSTE OPBRENGSTEN TEGEN DE LAAGSTE KOSTEN<br />

Wilt u 1 of meerdere items inbrengen voor deze zeer bijzondere veiling, dan is dat mogelijk, neemt u hiervoor contact met ons op<br />

via onderstaand telefoonnummer of emailadres. U betaalt 0% inbrengcommssie, dus u krijgt 100% hamerprijs uitbetaald,<br />

minus € 15 kavelgeld. Wordt een kavel van u verkocht voor € 20.000, dan ontvangt u maar liefst € 19.985!<br />

Dekselpot, ca. 1780<br />

Hamerprijs € 20.000,-<br />

Karel Appel, 1958<br />

Hamerprijs € 6.500,-<br />

Hermes tas, jaren ‘80<br />

Hamerprijs € 3.000,-<br />

Kandelaren, 18e eeuw<br />

Hamerprijs € 26.000,-<br />

Wanli kom ca. 1600<br />

Hamerprijs € 28.000,-<br />

Schouwklok A’dam<br />

Hamerprijs € 19.000,-<br />

WIJ TAXEREN DOOR GEHEEL NEDERLAND EN BELGIË<br />

Livingstoneweg WIJ 18, TAXEREN 4462 GL Goes DOOR • 0031 GEHEEL ( 0 ) 6 NEDERLAND 42 11 45 42 • info@veilinghuisdejager.nl<br />

EN BELGIË<br />

Livingstoneweg 18, 4462 GL Goes • 0031 ( 0 ) 6 42 11 45 42 • info@veilinghuisdejager.nl<br />

WWW.VEILINGHUISDEJAGER.NL<br />

WWW.VEILINGHUISDEJAGER.NL<br />

Kangxi kaststel<br />

Hamerprijs € 24.000,-<br />

Yixing, 18e eeuw<br />

Hamerprijs € 16.000,-

Platina solitair ring, bezet met een lichtgele<br />

oud briljant geslepen diamant van<br />

ca. 3.00 ct., zuiverheid VS - SI.<br />

Taxatie € 10.000 – 12.000<br />

Gouden markiesvormige broche, Belle Epoque<br />

met guirlandes en strikken. Bezet met<br />

roosgeslepen diamant en blauw guilloche<br />

email. bruto 13,9 gr., h. 45,5 x b. 50 mm.<br />

Taxatie € 8.000 – 1.200<br />

Duitsland, gestoken eikenhouten sculptuur<br />

‘Madonna op de maansikkel’, Thüringen,<br />

17e eeuw.<br />

Taxatie € 800 – 1.200<br />

Collectie Indonesische kunst uit de nalatenschap<br />

Crince Le Roy wordt aangeboden in samenwerking met de<br />

Koninklijke Vereniging Vrienden der Aziatische Kunst.<br />

KIJKDAGEN<br />

donderdag 26 t/m zondag 29 oktober<br />

en vrijdag 3 en zaterdag 4 november<br />

van 10.00 - 17.00 uur<br />

KUNST- EN ANTIEKVEILING<br />

7 T/M 22 NOVEMBER<br />

www.dezwaan.nl<br />

Bart van der Leck (1876-1958), de Jager.<br />

Provenance : collectie Dr J.E. van der Meulen<br />

(1848-1941) inkt en gouache, ongesigneerd,<br />

12 x 14 cm.<br />

Taxatie € 2.000 – 3.000<br />

Constant (1920-2005),<br />

inkt en aquarel, gesign. r.o., ‘82, 46 x 60 cm.<br />

Taxatie € 2.500 – 5.000<br />

Edgar Fernhout (1912-1974), ‘Vruchten’<br />

(1951). marouflé, gesign. r.o., ‘51,<br />

verso signatuur en titel, 33 x 45 cm.<br />

Taxatie € 8.000 – 14.000<br />

Gianfranco Frattini voor Bernini, Italië,<br />

palissanderhouten ‘530’ schrijfbureau,<br />

ontwerp 1957. 130 x 80 en h. 72/95 cm.<br />

Taxatie € 2.000 – 3.000<br />

Pablo Picasso (1881-1973), wit aardewerk sierschotel,<br />

‘Visage d’homme’ A.R.287, 1955.<br />

Taxatie € 3.000 – 5.000<br />

Duitsland, mahoniehouten tafelklok met<br />

flötenuhr, toegeschreven aan Christian Ernst<br />

Kleemeyer, Empire, ca. 1800-1810.<br />

Taxatie € 1.000 – 2.000<br />

Keizersgracht 474 | 1017 EG Amsterdam | 020-6220447 | www.dezwaan.nl | info@dezwaan.nl<br />

Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 9.00-17.00 uur

Veiling resultaten<br />

<strong>Nederland</strong><br />

€ 6.700<br />

Adolf Chwala (1936-1900).<br />

‘Zwitsers berglandschap’,<br />

gesigneerd, olieverf op doek.<br />

Verkocht in de online veiling<br />

op 11 t/m 15 september bij<br />

Korst van der Hoeff Veilingen<br />

’s-Hertogenbosch.<br />

€ 6.700<br />

Adolf Chwala (1936-1900).<br />

‘Zwitsers berglandschap’,<br />

gesigneerd, olieverf op doek.<br />

Verkocht in de online veiling<br />

op 11 t/m 15 september bij<br />

Korst van der Hoeff Veilingen<br />

’s-Hertogenbosch.<br />

€ 6.200<br />

Een stel Finse vloerlampen,<br />

gemerkt: Valaistustyö, model<br />

A808, ca. 1950, ontwerp voor<br />

Artek door Alvar Aalto (1898-<br />

1976). Verkocht in de online<br />

veiling op 11 t/m 15 september<br />

bij Korst van der Hoeff<br />

Veilingen ’s-Hertogenbosch.<br />

€ 12.000<br />

Hyronimus (Jérome) Cock<br />

(1518-1570). ‘The last judgement’,<br />

triptych, (Holstein<br />

7). Het laatste oordeel naar<br />

Hyronimus Bosch, gravure,<br />

ca. 1550-1570. Verkocht in de<br />

online veiling op 11 t/m 15<br />

september bij Korst van der<br />

Hoeff Veilingen ’s-Hertogenbosch.<br />

€ 4.352<br />

Aldo van de Nieuwelaar (1944-<br />

2010). ‘Outline’, plexiglas met<br />

vier TL-buizen, waarvan één<br />

in blauw, één groen, één rood<br />

en één wit, uitvoering Nila<br />

Lights, Tilburg, 1983, verso gemerkt,<br />

100 x 100 cm. Verkocht<br />

in de timed online veiling van<br />

24 september bij Veilinghuis<br />

Peerdeman Utrecht.<br />

€ 8.960<br />

Een paar 1e gehalte empirekastanjevazen<br />

met filet randen<br />

en oren, voorzien van afneembare<br />

rand met decor van Bacchus,<br />

putti en sfinxen, meester:<br />

Hendrik Mits, Amsterdam,<br />

1819, winkeliersmerk Diemond,<br />

gebruikssporen, gewicht 2372<br />

gram. H. 30 cm. Verkocht in<br />

de timed online veiling van<br />

24 september bij Veilinghuis<br />

Peerdeman Utrecht.<br />

€ 19.200<br />

Een Haagse klok in ebbenen<br />

gezwart houten kast,<br />

adres: Ahasuerus Fromenteel<br />

(1607-1793), 17e eeuw, 39 x<br />

27 x 13,5 cm. Verkocht in de<br />

timed online veiling van 24<br />

september bij Veilinghuis<br />

Peerdeman Utrecht.<br />

€ 25.600<br />

Jan van der Vucht (1603-<br />

1637). ‘Christus verjaagt de<br />

geldwisselaars uit de tempel’,<br />

gesigneerd en gedateerd<br />

1627, 107 x 123 cm. Verkocht in<br />

de timed online veiling van<br />

24 september bij Veilinghuis<br />

Peerdeman Utrecht.<br />

€ 20.885<br />

Christiaan (Karel) Appel<br />

(1921-2006). ‘Zonder titel’,<br />

gesigneerd en gedateerd<br />

1970, acryl op papier en doek,<br />

65 x 50 cm. Provenance: particuliere<br />

collectie. Verkocht in<br />

de live online veiling van 25<br />

september bij Van Zadelhoff<br />

Veilingen Hilversum.<br />

€ 12.326<br />

Piotr Stolyarenko (1925-2018).<br />

‘Jonge vrouw op terras aan<br />

zee’, gesigneerd, olieverf op<br />

doek, 78 x 98 cm. Verkocht<br />

in de live online veiling van<br />

25 september bij Veilinghuis<br />

Van Zadelhoff Veilingen<br />

Hilversum.<br />

€ 6.451<br />

Salvador Dali (1904-1989). ‘The<br />

Anthropomortric Cabinet’, sterling<br />

zilveren sculptuur, gesigneerd Dali<br />

en genummerd 076/330A, gestempeld<br />

‘Foneria Milbrosa Barcelona’,<br />

hoogte: 11 cm, gewicht 1890 gram.<br />

Provenance: particliere collectie.<br />

Verkocht in de live online veiling<br />

van 25 september bij Van Zadelhoff<br />

Veilingen Hilversum.<br />

€ 7.104<br />

Een Sterling zilveren Rolls-Royce aansteker met<br />

zeshoekige pilaar met een scharnierende dop om<br />

de spitritusaansteker te onthullen, met daarboven<br />

een ‘Pirit of Ecstacy’, mascotte, vervaardigd<br />

door Sounders and Shepherd London, jaarletter<br />

1934, in opdracht van ‘Rolls-Royce Motors’ als<br />

relatiegeschenk, hoogte: 16 cm. Provenance:<br />

particuliere collectie / Pullman Gallery Londen.<br />

Verkocht in de live online veiling van 25 september<br />

bij Veilinghuis Van Zadelhoff Hilversum.<br />

€ 650<br />

Een 14k gouden entouragering<br />

met saffier en diamanten. Bezet<br />

met een ovaal geslepen donkere<br />

saffier waaromheen oud-slijpsel<br />

diamanten. Verkocht in de online<br />

only veiling van 25 september bij<br />

Venduehuis Den Haag.<br />

€ 3.000<br />

Pierre Boncompain (1938).<br />

’L’ombre portée’, gesigneerd<br />

‘Pbomcompain’, getiteld op<br />

het spieraam, olieverf op doek,<br />

33 x 46 cm (met lijst 50 x 63<br />

cm). Verkocht in de online only<br />

veiling van 26 september bij<br />

Venduehuis Den Haag.<br />

102

€ 3.200<br />

Armando (1929-2018). ‘Schuldige<br />

Landschaft’, gesigneerd,<br />

getiteld en gedateerd<br />

’22-9-87 armando Shuldige<br />

Lndc Schaft’ (verso), olieverf<br />

op doek, tweeluik, geschroefd<br />

op houten plaat en<br />

samen ingelijst, elk doek 50 x<br />

40 cm (69 x 100 cm incl. lijst).<br />

Verkocht in de online only<br />

veiling van 27 september bij<br />

Venduehuis Den Haag.<br />

€ 950<br />

Zes zilveren Jugendstillepeltjes,<br />

met emaille, Moskou,<br />

1908-1917. 84 zolotnik.<br />

Verkocht in de online only<br />

veiling van 28 september bij<br />

Venduehuis Den Haag.<br />

€ 28.350<br />

Henk Helmantel (1945).<br />

‘Stilleven op vensterbank’,<br />

gesigneerd en gedateerd<br />

2000, olieverf op board, 111 x<br />

122 cm. Verkocht in de timed<br />

online veiling van 25 t/m 27<br />

september bij Veilinghuis<br />

Onder de Boompjes Leiden.<br />

€ 3.380<br />

Harm Kamerling Onnes<br />

(1893-1985). ‘In het café’,<br />

gemonogrammeerd en<br />

gedateerd ’67, olieverf op<br />

doek, 35 x 44,5 cm. Verkocht<br />

in de timed online veiling<br />

van 25 t/m 27 september bij<br />

Veilinghuis Onder de Boompjes<br />

Leiden.<br />

€ 17.550<br />

Een porseleinen wucai<br />

gu-vaas, China, transitional,<br />

midden 17e eeuw, hoogte:<br />

39 cm. Verkocht in de timed<br />

online veiling van 25 t/m 27<br />

september bij Veilinghuis<br />

Onder de Boompjes Leiden.<br />

€ 7.605<br />

Een porseleinen boeddhistische<br />

kom, China, Qianlong,<br />

midden 18e eeuw, hoogte:<br />

9,5 cm, Ø 18,5 cm. Verkocht<br />

in de timed online veiling<br />

van 25 t/m 27 september bij<br />

Veilinghuis Onder de Boompjes<br />

Leiden.<br />

€ 11.610<br />

Gerrit Thomas Rietveld<br />

(1888-1964). Een iepenhouten<br />

zigzagstoel, ontwerp<br />

Gerrit Thomas Rietveld,<br />

uitvoering Gerard van de<br />

Groenekan voor Metz &<br />

Co Amsterdam, circa 1960.<br />

Verkocht in de live online<br />

veiling van 2 t/m 5 oktober<br />

bij Veilinghuis van Spengen<br />

Hilversum.<br />

€ 6.902<br />

Jan Gerrit Jordens (1883-<br />

1962). ‘Gezicht op een villa<br />

in Groningen’, met verso<br />

een abstracte compositie,<br />

gesigneerd en onduidelijk<br />

gedateerd I.I., olieverf op<br />

doek, 30 x 25 cm. Verkocht<br />

in de live online veiling van 2<br />

t/m 5 oktober bij Veilinghuis<br />

van Spengen Hilversum.<br />

€ 8.386<br />

Een 18 kt gouden strikbroche, waaronder een entourage<br />

van smaragd en kussen geslepen diamant, omlijst door een<br />

ring met kussen geslepen diamant en 4 smaragden, waaronder<br />

hangende staafjes, totaal diamantgewicht circa 4-4.5<br />

ct, afmeting 12 x 60 mm, bruto gewicht 17,6 gram, lengte<br />

61 mm, hierbij een rapport van N.E.L. Rapport nr. E19900,<br />

gedateerd 2 augustus <strong>2023</strong>, verklarende dat de smaragden<br />

natuurlijk zijn, kenmerkend voor Colombia, met minor<br />

clarity enhancement. Verkocht in de live online veiling van 2<br />

t/m 5 oktober bij Veilinghuis van Spengen Hilversum.<br />

€ 4.134<br />

Een zeldzaam paar blauwwit<br />

Chinees porseleinen borden<br />

met Chine de commandedecor<br />

van het Pinto-familiewapen,<br />

laat 17e eeuw, Ø 21<br />

cm (randschilfers). Verkocht<br />

in de live online veiling van 2<br />

t/m 5 oktober bij Veilinghuis<br />

van Spengen Hilversum.<br />

€ 7.860<br />

Een gestoken ivoren staande<br />

quanyin, China, Guangxu<br />

(1875-1908), circa 1880. Gestoken<br />

bekroning met vele<br />

sieraden en een lantaarn<br />

in haar hand, rustend op<br />

lotusvormig basement,<br />

onderzijde gesigneerd,<br />

hoogte 78 cm, gewicht 9 kg.<br />

Verkocht in de zaal en online<br />

veiling van 3 oktober e.v.d. bij<br />

Veilinghuis Omnia Kolham.<br />

€ 2.560<br />

August Allabé (1838-1927).<br />

‘Stilleven met pollepels’,<br />

gesigneerd en gedateerd<br />

’87, olieverf op paneel, 24 x<br />

16 cm. Verkocht in de zaal en<br />

online veiling van 3 oktober<br />

e.v.d. bij Veilinghuis Omnia<br />

Kolham.<br />

€ 3.840<br />

Een 2e gehalte 835/1000<br />

zilveren gefacetteerde<br />

theepot met geciseleerd<br />

decor, Groningen, gemerkt<br />

met meesterteken: Lucas<br />

van Giffen, jaarletter 1754/55,<br />

bruto gewicht 562,5 gram,<br />

h. 16,5 cm (knop vervangen).<br />

Verkocht in de zaal en online<br />

veiling van 3 oktober e.v.d.<br />

bij Veilinghuis Omia Kolham.<br />

103

29 & 30 NOVEMBER <strong>2023</strong><br />

AZIATISCHE, EUROPESE & ISLAMITISCHE KUNST<br />

Veilinghuis Korendijk<br />

Untitled-1 3 10/10/<strong>2023</strong> 22:20<br />

Dependance van het Zeeuws Veilinghuis<br />

VEILING 6 -13 NOVEMBER<br />

TIMED ONLINE<br />

Rien Poortvliet<br />

(1932-1995)<br />

Collectie speelgoed<br />

Delfts, 18e eeuw<br />

W.B. Tholen<br />

(1860-1931)<br />

Porceleyne Fles<br />

Collectie fototoestellen<br />

vrijdag 10 nov. 10 - 17 uur<br />

Kijkdagen zaterdag 11 nov. 10 - 17 uur<br />

maandag 13 nov. 10 - 17 uur<br />

Carl Plinke (1867- na 1942) W.J. Schütz (1854-1933)<br />

middelburg tel. 0118 - 750 429 info@veilinghuiskorendijk.nl www.veilinghuiskorendijk.nl

28 NOVEMBER T/M 1 DECEMBER<br />

NO RESERVE, GEEN STARTBEDRAGEN<br />

Ontdek onze<br />

collectie<br />

Munten • Bankbiljetten • Zilver • Juwelen • Horloges

Veilingen op komst<br />

<strong>Nederland</strong><br />

6 en 7 november<br />

Vendu Rotterdam<br />

Online veiling<br />

ROTTERDAM<br />

www.vendurotterdam.nl<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 5.000 – 10.000<br />

Carlo Bugatti (1855-1940),<br />

een asymmetrische stoel,<br />

model ‘moskee’ drumstoel,<br />

circa 1901, 123 x 52 x 49 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 2.800 – 3.200<br />

Daum Nancy, een grote<br />

cameoglazen vaas in de<br />

kleuren rood, geel, groen en<br />

zwart. Met de voorstelling<br />

van waterlandschap, hoogte:<br />

64 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 20.000 – 40.000<br />

Johan Dijkstra (1896-1978).<br />

‘Gezicht op het kerkje van<br />

Oostrom in Garnwerd’,<br />

gesigneerd, olieverf op doek,<br />

58,8 x 78 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 600 – 1.200<br />

Een albast directoire porticopoortpendule,<br />

Frankrijk, ca.<br />

1792, de kast bekroond met<br />

dagaanduiding, met het<br />

centrale mechaniek verbonden<br />

middels een cardan-as,<br />

hoogte: 73 cm.<br />

6 t/m 9 november<br />

Amsterdams Veilinghuis<br />

de Eland en de Zon<br />

Live online veiling<br />

DIEMEN<br />

www.deeland.nl<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 2.000 – 3.000<br />

Pieter Haaxman (1854-1937).<br />

‘Figuren op marmeren tuinbank<br />

in het park vergezeld<br />

door jachthond’, gesigneerd,<br />

olieverf op paneel, 31 x 58<br />

cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 8.000 – 12.000<br />

Een handgeweven Aubusson<br />

wandkleed met allegorische<br />

afbeeldingen van de<br />

intreding van de lente in<br />

schelpvormige strijdwagens<br />

getrokken door 2 putti, gevolgd<br />

door de 3 gratiën.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 4.000 – 6.000<br />

Een witgouden solitairring<br />

bezet met diamant jaren ’30<br />

slijpsel, circa 2,5 ct., H/I, Si2,<br />

gezet, gemeten en gewaardeerd.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 6.000 – 8.000<br />

‘Charles’ Henri Marie van<br />

Wijk (1875-1917). Bronzen<br />

figuur van wandelende boer<br />

met de handen op zijn rug,<br />

gesigneerd, 45 x 16 x 16 cm.<br />

6 t/m 13 november<br />

Veilinghuis Korendijk<br />

(dependance Zeeuws<br />

Veilinghuis)<br />

Timed online veiling<br />

MIDDELBURG<br />

www.zeeuwsveilinghuis.nl<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 2.600 – 2.800<br />

Een opaak wit glazen<br />

Unica-vaas, H334 met zwart<br />

antimoon craquelé waarover<br />

een zeer dunne laag amber<br />

glas, ontwerp A.D. Copier<br />

1930-1931, h. 26 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 2.000 – 3.000<br />

Rien Poortvliet (1932-1995).<br />

‘Reekalf en haas’, gesigneerd<br />

en gedateerd 1969, olieverf<br />

op doek, 63 x 42 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 1.500 - 2.000<br />

Cornelis Raaphorst (1875-<br />

1954). ‘Vier poezen’, gesigneerd,<br />

olieverf op doek, 40<br />

x 50 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 1.000 – 1.500<br />

Jos Lussenburg (1889-1975).<br />

‘Voor den dreg’, gesigneerd,<br />

olieverf op doek, 50 x 80 cm.<br />

106

8 t/m 21 november<br />

Veilinggebouw de<br />

Zwaan<br />

Live online veiling<br />

AMSTERDAM<br />

www.dezwaan.nl<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 3.000 – 5.000<br />

Kameroen, Mambila, opzetmasker,<br />

suage, Herkomst:<br />

Entwistle, London, New York<br />

en particuliere verzameling,<br />

hoogte: 38 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 6.000 – 10.000<br />

George Hendrik Breitner<br />

(1857-1923). ‘Vrouw op een<br />

akker in Drenthe, olieverf op<br />

papier op paneel, ongesigneerd,<br />

25,5 x 34 cm, ex<br />

collectie Sara de Swart.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 4.000 - 6.000<br />

Een set van vier kandelaars,<br />

Louis XV, toegeschreven aan<br />

Wijnand Warneke (1763-1810),<br />

Amsterdam, h. 22,5 cm. 12,3<br />

x 12,3 cm, 1 x 13 x 13 cm, 983<br />

gram.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 1.000 – 2.000<br />

Duitsland, een mahoniehouten<br />

tafelklok met Flötenuhr,<br />

toe te schrijven aan Christian<br />

Ernst Kleemeyer, Empire, ca.<br />

1800-1810, 64 x 37 x 21 cm.<br />

14 november<br />

zaalveiling<br />

t/m 15 en 16<br />

november<br />

online veiling<br />

VendueHuis Den Haag<br />

WWW.VENDUEHUIS.COM<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 100.000 – 150.000<br />

Piet Mondriaan (1872-1944).<br />

‘A farmstead with a long row<br />

of trees on the Gein’, gesigneerd,<br />

olieverf op papier, 40<br />

x 62 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 40.000 – 60.000<br />

Jan Mankes (1889-1920).<br />

‘Twee jonge eksters’, gesigneerd<br />

met initialen en<br />

gedateerd ‘JM 09’, olieverf op<br />

canvas, 17,5 x 25 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 30.000 – 40.000<br />

Roelant Savery (1576-1639).<br />

‘Farm animals in a stable<br />

with reasants and hay’,<br />

gemonogrammeerd, olieverf<br />

op paneel, Ø 21 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 40.000 – 60.000<br />

Rudolf Bonnet (1895-1978).<br />

‘D’Una Famiglia’, gesigneerd<br />

en geannoteerd en<br />

gedateerd ‘R.Bonnet/Anticoli<br />

5/24’, pastel, potlood en<br />

houtskool op papier, 116,5 x<br />

112 cm, gesigneerd.<br />

21 t/m 23 november<br />

Veilinghuis De Jager<br />

Live online veiling<br />

GOES<br />

www.veilinghuisdejager.nl<br />

STARTPRIJS:<br />

€ 500<br />

Joop Polder (1938). Neorealisme,<br />

olieverf op doek, 80<br />

x 100 cm.<br />

STARTPRIJS:<br />

€ 800<br />

Een staand horloge, gesigneerd<br />

Gerrit Bramer, 18e<br />

eeuw. Met wekkermechanisme,<br />

h. 288 cm.<br />

STARTPRIJS:<br />

€ 1.000<br />

M. ten Kate (1859-1869),<br />

‘Wintergezicht met kinderen’,<br />

gesigneerd, olieverf op<br />

paneel, 58 x 41 cm.<br />

STARTPRIJS:<br />

€ 1.500<br />

Een spencer, uiterst fijn<br />

beschilderd emaille, gemerkt<br />

Qianlong, gekocht bij Van<br />

der Ven & Van der Ven, op<br />

de Tefaf, 20 jaar geleden,<br />

hoogte: 20 cm.<br />

107

Veilingen op komst<br />

<strong>Nederland</strong><br />

21 – 24 november<br />

Bubb Kuyper Veilingen<br />

Live veiling<br />

HAARLEM<br />

www.bubbkuyper.com<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 30.000 – 40.000<br />

J. Blaeuw (1598/99-1673).’Toneel<br />

der steden van de Vereenighde<br />

<strong>Nederland</strong>en (…),<br />

Amsterdam, 1649, 2 delen<br />

met in totaal 204 gegraveerde<br />

kaarten, contemporain<br />

uniform perkamenten<br />

banden, folio.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 4.000 – 6.000<br />

Jean Dubuffet (1901-1985).<br />

‘Site avec Trois personnages,<br />

kleuren zeefdruk, 56,5<br />

x 90 cm, genummerd en<br />

gesigneerde oplage van 50<br />

exemplaren.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 2.000 - 3.000<br />

Johan Barthold Jongkind<br />

(1819-1891). ‘Maisons à Maassluis’.<br />

Gesigneerd en gedateerd<br />

1843, tekening, krijt,<br />

pen en aquarel, 19 x 29 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 7.000 – 9.000<br />

Willem van Mieris (1662-1747).<br />

‘Personificaties van de schilderkunst<br />

en de beeldhouwkunst’.<br />

Gesigneerd, twee<br />

tekeningen (1 afgeb.), zwart<br />

en wit krijt op blauw papier,<br />

52 x 42 en 55 x 45 cm.<br />

27 november<br />

Veilinghuis AAG<br />

Live veiling<br />

AMSTERDAM<br />

www.veilinghuisaag.com<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 10.000 – 20.000<br />

Marlene Dumas (1953). ‘Fear<br />

of Babies’, 1968. Portfolio<br />

bestaande uit 5 litho’s en<br />

een handgeschreven gedicht<br />

door de kunstenaar, elke<br />

litho 76,5 x 57 cm, gesigneerd<br />

en getiteld, gedateerd 1986<br />

en genummerd 5/20.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 20.000 – 30.000<br />

George Hendrik Breitner<br />

(1857-1923). ‘Afbraak in de<br />

St. Agnietenstraat voor de<br />

uitbreiding van het stadhuis’,<br />

gesigneerd, olieverf op<br />

paneel, 77,6 x 63,3 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 7.000 - 9.000<br />

Willem Hussum (1900-1974).<br />

‘Untitled’ (1964). Gesigneerd<br />

met initialen en gedateerd,<br />

olieverf op doek in kunstenaarslijst,<br />

91,4 x 70,7 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 20.000 – 30.000<br />

Karel Appel (1921-2006).<br />

‘Springende hond’ (1965).<br />

Gesigneerd, olieverf en acryl<br />

op doek, 73,2 x 91,9 cm.<br />

3 december<br />

Veilinghuis Peerdeman<br />

Timed online veiling<br />

UTRECHT<br />

www.veilinghuispeerdeman.nl<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 1.500 – 2.000 en<br />

€ 6.000 – 8.000<br />

Een collectie design meubelen,<br />

waaronder ladekast met<br />

koekjesvormige handvatten,<br />

model Murphy’s Chest,<br />

ontwerp George Sowden,<br />

ontwerp Artifort, nummer<br />

18 uit de serie First Last, 130<br />

x 52 x 40 cm en een fauteuil<br />

gemaakt van stalen gaas,<br />

model How high the moon,<br />

ontwerp Shiro Kuramata Vitra,<br />

gemerkt met sticker, 2002. 71 x<br />

94 x 81 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 10.000 – 15.000<br />

Lee Man Fong (1913-1988).<br />

‘Twee goudvissen’. Gesigneerd<br />

en gedateerd voor het<br />

Yiwei-jaar 1955. Olieverf op<br />

board, 100 x 48 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 3.000 – 5.000<br />

Een witgouden schakelarmband<br />

bezet met vijf ovaal<br />

cabochon geslepen smaragden,<br />

10 x 7 mm, totaal c. 6.0<br />

ct en 180 diamanten, kleur<br />

H/H. kwaliteit VSI/SI, totaal<br />

circa 3.0 ct, aan onzichtbaar<br />

bakslot met veiligheidsachtje,<br />

bruto gewicht 22,4 gram,<br />

lengte 17,5 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 4.000 – 6.000<br />

Zeven bronzen beelden van<br />

Charles van Wijk (1875-1917),<br />

waaronder ‘Terugkeer van<br />

het veld’, gesigneerd en gedateerd<br />

1986, inzending voor<br />

de Wereldtentoonstelling in<br />

Parijs, 1900, 49 x 67 x 33 cm.<br />

108

t/m 13 december<br />

Veilinghuis van Spengen<br />

Live online veiling<br />

HILVERSUM<br />

www.vanspengen.com<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 4.000 – 6.000<br />

Een grote zilveren fruitschaal<br />

met decor van druiventrossen<br />

en wijnranken, circa<br />

1935, ontwerp en uitvoering<br />

Georg Jensen, Kopenhagen,<br />

model 296 A, 13 x 37 x 28<br />

cm., gewicht 1910 gram – NB<br />

exemplaren van dit centerpiece<br />

bevinden zich in diverse<br />

musea, waaronder het<br />

kunstmuseum te Genève,<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 40.000 – 50.000<br />

Otto Eerelman (1839-1926).<br />

‘Sint Bernard met puppies’,<br />

gesigneerd, olieverf op doek,<br />

132 x 106 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 5.000 – 7.000<br />

Een platina armband ontworpen<br />

als 5 schakels van getorste<br />

lijnen uitlopend in een lus,<br />

bezet met een lijn van calibré<br />

saffier in railzetting omlijst door<br />

briljant geslepen diamant,<br />

verbonden door schakels bezet<br />

met een rij van calibré geslepen<br />

saffier in rail zetting, toegeschreven<br />

aan Oscar Heyman<br />

Bros, New York.<br />

11 t/m 13 december<br />

NRC Veilingen<br />

Jubileum online en live<br />

veiling<br />

AMSTERDAM<br />

www.nrcveilingen.nl<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 50.000 - 70.000<br />

Georges Mathieu (1921-<br />

2012). ‘Vouliagement’, 1976.<br />

Gesigneerd en getiteld, olieverf<br />

op doek, 60,5 x 73 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 40.000 - 60.000<br />

Jan Toorop (1858-1928).<br />

‘Gezicht op Veere’, 1910.<br />

Gesigneerd, gedateerd en<br />

getiteld, olieverf op papier<br />

op board, 38,5 x 49 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 20.000 - 30.000<br />

Charley Toorop (1891-1955).<br />

‘Nini Groenendijk’, 1933.<br />

Gesigneerd, gedateerd en<br />

getiteld, olieverf op doek,<br />

60,5 x 50,5 cm.<br />

RICHTPRIJS:<br />

€ 30.000 - 50.000<br />

Johan van Hell (1888-1952).<br />

‘Glazenwasser aan het<br />

werk’, 1927. Gesigneerd en<br />

gedateerd, olieverf op doek,<br />

100 x 75 cm.<br />

109

www.veilinghuis-omnia.nl<br />

Kunst & Antiekveiling v.a. 6 december <strong>2023</strong><br />

Kijkdagen:<br />

Vrijdag 1 december van 13:00 tot 17:00<br />

Zaterdag 2 december van 11:00 tot 17:00<br />

Zondag 3 december van 11:00 tot 17:00<br />

Dagelijks inbreng mogelijk<br />

Veilinglocatie: "Rengerspark"<br />

A. Plesmanlaan 1p Kolham/Midden Groningen<br />

Telefoon (0031)598 392592. Mobiel: 0653 428350.<br />

JUWELEN & HORLOGES<br />

VEILING 27 NOVEMBER<br />

VEILING START OP 10 NOVEMBER<br />

KIJKDAGEN: 24, 25 EN 26 NOVEMBER<br />

010 - 411 85 44<br />

WWW.VENDUROTTERDAM.NL<br />

VEILING 79 van Boeken, Manuscripten en Kunst<br />

21 t/m 24 november <strong>2023</strong><br />

BUBB KUYPER<br />

VEILINGEN BOEKEN,<br />

MANUSCRIPTEN & KUNST<br />

Kenaupark 30<br />

2011 MT Haarlem<br />

tel. 023 5323986<br />

info@bubbkuyper.com<br />

kijkdagen 16 t/m 19 november<br />

10.00-16.00 uur<br />

met o.a.<br />

n (<strong>Nederland</strong>se) bibliofilie uit de collectie van<br />

Johan Souverein (“In de Roozetak”) – deel 2<br />

n de bibliotheek van P.J. Buijnsters en<br />

L. Buijnsters-Smets – deel 2 (18e/19e eeuwse<br />

<strong>Nederland</strong>se literatuur enz.)<br />

n bijzondere antiquarische medische boeken,<br />

o.a. uit de Lindeboom Boerhaave collectie<br />

n een collectie militaria en boeken over<br />

(vuur)wapens, o.a. uit de verzameling van<br />

Henk Visser<br />

n een privé collectie oude en zeldzame boeken<br />

n moderne kunst, o.a. Fluxus, Zero enz. en<br />

werken uit de verzameling van Galerie Petit<br />

n foto’s - de collectie van wijlen René Krul<br />

(deel 4)<br />

n boeken, prenten, tekeningen enz. betreffende<br />

Haarlem en omstreken – de collectie<br />

A.M. van den Broek (deel 1)<br />

n omvangrijke collecties kartografie,<br />

Japanse prenten en oude meester grafiek<br />

en tekeningen<br />

n collecties kunst- en fotoboeken,<br />

muziekboeken, wetenschap, techniek<br />

en natuurlijke historie enz. enz.<br />

www.bubbkuyper.com

Veiling Zondag 3 december<br />

Kunst • antiek • design • sieraden • zilver<br />

Catalogus & bieden<br />

Vanaf zondag 19 november<br />

Sluiting bieden<br />

Zondag 3 december<br />

Timed online<br />

Kijkdagen<br />

VR 24 november<br />

ZA 25 november<br />

ZO 26 november<br />

VR 01 december<br />

ZA 02 december<br />

Charles Leickert (1816-1907), winterlandschap met<br />

figuren bij huis, olieverf op doek, 80 × 106 cm<br />

Verzamel<br />

Jaarbeurs<br />

Europa's grootste<br />

vintage<br />

evenement<br />

11 +12<br />

nov.<br />

Veilinghuis Peerdeman Utrecht<br />

Tennesseedreef 18-20 3565 CJ UTRECHT<br />

Telefoon: 030-2610485 • E-mail: receptie@veilinghuispeerdeman.nl<br />

Website: www.veilinghuispeerdeman.nl<br />

JAARBEURS UTRECHT<br />

WWW.VERZAMELJAARBEURS.NL<br />

BURGERSDIJK & NIERMANS<br />

BOEKEN – PRENTEN – HANDSCHRIFTEN<br />

VEILING 358<br />

14 en 15 november <strong>2023</strong><br />

collect<br />

Met onder meer:<br />

de bibliotheek van Prof. dr. J. den Boeft (klassieke geschiedenis),<br />

een grote collectie boeken op het gebied van medische geschiedenis,<br />

de bibliotheek van een verzamelaar met o.m. incunabelen, bijbels en bibliofilie<br />

en verder geïllustreerde boeken (Masereel), kaarten, grafiek, handschriften, etc.<br />

Live veilingen in onze veilingzaal ondersteund door<br />

Invaluable en Lot-tissimo<br />

€ 44,50<br />

voor 9 nummers<br />

of € 19,50 digitaal<br />

Kijkdagen: 10-11 november 10.00-17.00,<br />

12 november 12.00-17.00 en 13 november 10.00-17.00<br />

www.b-n.nl - auctions@b-n.nl<br />

Nieuwsteeg 1, 2311 RW Leiden, 071-5126381/5121067<br />

Een jaar lang leesplezier!<br />

www.collectkaj.nl

Auction calendar<br />

The Netherlands<br />

OCTOBER<br />

30-2 MEDUSA AUCTIONEERS<br />

Kunst en antiek BREDA<br />

NOVEMBER<br />

2 RICHARD TER BORG<br />

Najaarsveiling GRONINGEN<br />

6 VENDU ROTTERDAM<br />

Design ROTTERDAM<br />

6-7 VAN ZADELHOFF<br />

Algemene veiling HILVERSUM<br />

6-8 MEDUSA AUCTIONEERS<br />

Najaarsveiling BREDA<br />

6-9 DE ELAND & DE ZON<br />

Kunst en antiek DIEMEN<br />

6-13 VEILINGHUIS KORENDIJK<br />

Kunst en antiek ONLINE<br />

7 VENDU ROTTERDAM<br />

Kunst en antiek ROTTERDAM<br />

8-21 VEILINGGEBOUW DE ZWAAN<br />

Grote kunst en antiekveiling<br />

ONLINE<br />

11 VAN SABBEN AUCTIONS<br />

Affiches HOORN<br />

13 VEILINGHUIS BOUWMAN<br />

Speelgoed ONLINE<br />

14 VENDUEHUIS DEN HAAG<br />

Old masters, 19th century &<br />

early modern DEN HAAG<br />

14-15 BURGERSDIJK & NIERMANS<br />

Boeken, prenten en<br />

tekeningen LEIDEN<br />

15 VENDUEHUIS DEN HAAG<br />

Old masters, 19th century &<br />

early modern ONLINE<br />

16 VENDUEHUIS DEN HAAG<br />

Indonesian Art DEN HAAG<br />

16 VENDUEHUIS DEN HAAG<br />

Old masters, 19th century &<br />

early modern ONLINE<br />

20-24 DERKSEN VEILINGBEDRIJF<br />

Kunst en antiek ARNHEM<br />

20-24 KORST VAN DER HOEFF<br />

Kunst en antiek<br />

'S-HERTOGENBOSCH<br />

21 VEILINGHUIS DE JAGER<br />

Kunst en antiek GOES<br />

21-24 BUBB KUYPER<br />

Boeken , prenten en<br />

tekeningen HAARLEM<br />

22 HESSINK'S FINE ART AUCTIONEERS<br />

Islamic, Indian & Southeast<br />

Asian Art HASSELT<br />

22-23 VEILINGHUIS DE JAGER<br />

Aziatica GOES<br />

25 DERKSEN VEILINGBEDRIJF<br />

Goud, zilver en brocante<br />

ONLINE<br />

27 AAG AUCTIONEERS<br />

Old masters to modernists<br />

AMSTERDAM<br />

27 VEILINGHUIS BOUWMAN<br />

Speelgoed ONLINE<br />

DECEMBER<br />

3 VEILINGHUIS PEERDEMAN<br />

Kunst en antiek ONLINE<br />

4-8 ZWIGGELAAR AUCTIONS<br />

Prenten, tekeningen, boeken<br />

AMSTERDAM<br />

4-23 MOART VEILINGHUIS<br />

Kunst en antiek<br />

ONLINE<br />

6-7 VEILINGHUIS OMNIA<br />

Kunst en antiek KOLMHAM/<br />

HOOGEZAND<br />

9-11 VENDUEHUIS DICKHAUT<br />

Kunst en antiek MAASTRICHT<br />

11 VENDUEHUIS DEN HAAG<br />

Books & prints ONLINE<br />

11 AAG AUCTIONEERS<br />

Post-War & Contemporary Art<br />

AMSTERDAM<br />

11-13 VEILINGHUIS KLINKHAMER<br />

Kunst en antiek GRONINGEN<br />

11-13 ADAMS AMSTERDAM AUCTIONS<br />

Kunst en antiek AMSTERDAM<br />

12 VENDUEHUIS DEN HAAG<br />

Winterauction: exclusive<br />

jewellery & exclusive silver<br />

ONLINE<br />

Belgium<br />

OCTOBER<br />

30-1 DVC GENT<br />

Klassieke veiling GENT<br />

30-8 MILLON BELGIQUE<br />

Bandes dessinées ONLINE<br />

NOVEMBER<br />

3 MAISON DES HUISSIERS DE JUSTICE<br />

Deurwaarderstukken<br />

BRUXELLES<br />

3-4 DAMIEN VOGLAIRE<br />

Peintures et livres BRUXELLES<br />

4 ABS VEILINGEN MECHELEN<br />

Deurwaarderstukken<br />

MECHELEN<br />

6 AMBERES<br />

Burgerveiling ANTWERPEN<br />

6 SALLE DE VENTES UCCLE SAINT-JOB<br />

Art contemporary & mobilier<br />

design BRUXELLES<br />

7 BERG VAN BARMHARTIGHEID<br />

Juwelen, muziekinstrumenten<br />

en wijn BRUSSEL<br />

10 MAISON DES HUISSIERS DE<br />

JUSTICE<br />

Deurwaarderstukken<br />

BRUXELLES<br />

11 DVC GENT<br />

Kunst en antiek GENT<br />

11 ABS VEILINGEN MECHELEN<br />

Deurwaarderstukken<br />

MECHELEN<br />

11-19 MILLON BELGIQUE<br />

Bandes dessinées ONLINE<br />

13 AMBERES<br />

Burgerveiling ANTWERPEN<br />

13 HAYNAULT<br />

Schilderijen, kunstobjecten<br />

en meubilair tot en met de<br />

19de eeuw BRUXELLES<br />

13 VENTES ELYSÉE<br />

Art et antique GRIVEGNÉE-<br />

LIÈGE<br />

13-14 GALERIE MODERNE<br />

Art et antique BRUXELLES<br />

13-14 HORTA<br />

Art et antique BRUXELLES<br />

14 BERG VAN BARMHARTIGHEID<br />

Juwelen BRUSSEL<br />

14 VENTES ELYSÉE<br />

Burgerveiling GRIVEGNÉE-LIÈGE<br />

14-15 VANDERKINDERE<br />

Art et antique BRUXELLES<br />

15 HORTA<br />

Vin BRUXELLES<br />

15 MJV SOUDANT<br />

PIERRE MANGOT - PARIS<br />

1535: The Sale l'Orfèvre des<br />

rois GERPINNES<br />

17 MAISON DES HUISSIERS DE JUSTICE<br />

Deurwaarderstukken<br />

BRUXELLES<br />

18 ABS VEILINGEN MECHELEN<br />

Deurwaarderstukken MECHELEN<br />

20 AMBERES<br />

Burgerveiling ANTWERPEN<br />

21 BERG VAN BARMHARTIGHEID<br />

Juwelen, schilderijen en<br />

bronzen BRUSSEL<br />

21-22 JORDAENS<br />

Kunst en antiek MORTSEL<br />

22 MILLON BELGIQUE<br />

Art Asiatique BRUXELLES<br />

24 MAISON DES HUISSIERS DE<br />

JUSTICE<br />

Deurwaarderstukken<br />

BRUXELLES<br />

25 ABS VEILINGEN MECHELEN<br />

Deurwaarderstukken<br />

MECHELEN<br />

25-26 MAISON JULES<br />

Kunst en antiek GENT<br />

26 GALERIE LA RÉGENCE<br />

Art et antique CHARLEROI<br />

27 AMBERES<br />

Burgerveiling ANTWERPEN<br />

28 BERG VAN BARMHARTIGHEID<br />

Klassieke veiling, juwelen<br />

BRUSSEL<br />

28 MILLON BELGIQUE<br />

Bijoux BRUXELLES<br />

29-30 CORONARI AUCTIONS<br />

Europese, Aziatische en<br />

Islamitische kunst<br />

NAZARETH<br />

29-6 ANTENOR AUCTION<br />

Couture online ONLINE<br />

30-11 BERNAERTS<br />

Timed online veiling ONLINE<br />

DECEMBER<br />

1 MAISON DES HUISSIERS DE JUSTICE<br />

Deurwaarderstukken<br />

BRUXELLES<br />

2 ABS VEILINGEN MECHELEN<br />

Deurwaarderstukken<br />

MECHELEN<br />

3 ANTENOR AUCTION<br />

Antenor VI: Paintings,<br />

furniture and works of art<br />

BRUXELLES<br />

3 MJV SOUDANT<br />

Antiquités et objets de<br />

collection ONLINE<br />

4 AMBERES<br />

Burgerveiling ANTWERPEN<br />

4 MILLON BELGIQUE<br />

Art BRUXELLES<br />

5 BERG VAN BARMHARTIGHEID<br />

Juwelen, fietsen en<br />

gereedschap BRUSSEL<br />

5-6 GALERIE ATHENA<br />

Kunst en antiek & juwelen<br />

BRUSSEL<br />

5-7 BERNAERTS<br />

Winter Tales ANTWERPEN<br />

6 FLANDERS AUCTIONS<br />

Kunst en antiek WINGENE<br />

6 HÔTEL DES VENTES MOSAN<br />

Art et antique + Vente<br />

bourgeoise<br />

ONLINE<br />

7 FLANDERS AUCTIONS<br />

Wijnen WINGENE<br />

7-9 SYLVIE'S WINE AUCTIONS<br />

Kerstveiling ANTWERPEN<br />

8 MAISON DES HUISSIERS DE JUSTICE<br />

Deurwaarderstukken<br />

BRUXELLES<br />

9 BERG VAN BARMHARTIGHEID<br />

Bijzondere veiling<br />

BRUSSEL<br />

9 JEAN ELSEN ET SES FILS<br />

Numismatique géneral<br />

BRUXELLES<br />

9 MOREL DE WESTGAVER<br />

Ansichtkaarten, prenten en<br />

boeken BRUXELLES<br />

9 ABS VEILINGEN MECHELEN<br />

Deurwaarderstukken<br />

MECHELEN<br />

10 MILLON BELGIQUE<br />

Bandes dessinées BRUXELLES<br />

10 MONSANTIC<br />

Art et antique MONS<br />

11 AMBERES<br />

Burgerveiling ANTWERPEN<br />

12 BERG VAN BARMHARTIGHEID<br />

Juwelen BRUSSEL<br />

Austria<br />

NOVEMBER<br />

2 DOROTHEUM<br />

Erlesener Schmuck WIEN<br />

2 DOROTHEUM<br />

Jewellery and watches VIENNA<br />

2 DOROTHEUM<br />

Fashion by Florentina Leitner,<br />

21 looks inspired by artworks<br />

from Dorotheum VIENNA<br />

2 DOROTHEUM<br />

Exquisite jewellery VIENNA<br />

3 DOROTHEUM<br />

Jugendstil and 20th Century<br />

Arts and Crafts VIENNA<br />

6 DOROTHEUM<br />

Asiatische Kunst WIEN<br />

7 DOROTHEUM<br />

Fotografie WIEN<br />

7 DOROTHEUM<br />

Herbstauktion ONLINE<br />

7 DOROTHEUM<br />

Orientteppiche, Textilien &<br />

Tapisserien LINZ<br />

8 DOROTHEUM<br />

Antiquitäten<br />

ONLINE<br />

8 DOROTHEUM<br />

Möbel und Interieur ONLINE<br />

8-9 DOROTHEUM<br />

Druckgrafik und Multiples<br />

WIEN<br />

8-9 DOROTHEUM<br />

Schmuck und Uhren ONLINE<br />

9 DOROTHEUM<br />

Uhren, Technik, Kuriositäten<br />

& Photographica ONLINE<br />

9-10 DOROTHEUM<br />

Schmuck ONLINE<br />

13 DOROTHEUM<br />

Schmuck, Kunst &<br />

Antiquitäten ONLINE<br />

14 DOROTHEUM<br />

Design ONLINE<br />

14 DOROTHEUM<br />

Tischlein deck dich!<br />

ONLINE<br />

14 DOROTHEUM<br />

Schmuck & Uhren ONLINE<br />

14 DOROTHEUM<br />

Antiquitäten ONLINE<br />

16 DOROTHEUM<br />

Schmuck ONLINE<br />

16 DOROTHEUM<br />

Porzellan, Glas und<br />

Sammelgegenstände ONLINE<br />

20 DOROTHEUM<br />

Spielzeug ONLINE<br />

20 DOROTHEUM<br />

Schmuck, Kunst &<br />

Antiquitäten<br />

ONLINE<br />

20-22 DOROTHEUM<br />

Kunst, Antiquitäten, Möbel<br />

und Technik ONLINE<br />

21 DOROTHEUM<br />

Bilder ONLINE<br />

21 DOROTHEUM<br />

Silber ONLINE<br />

22 DOROTHEUM<br />

Antiquitäten ONLINE<br />

23 DOROTHEUM<br />

Schmuck und Uhren ONLINE<br />

24 DOROTHEUM<br />

Weihnachtsauktion<br />

"Armband- und<br />

Taschenuhren" INNSBRUCK<br />

24 DOROTHEUM<br />

Teppiche für Einrichter &<br />

Sammler ONLINE<br />

24 DOROTHEUM<br />

Die große Herbst-<br />

Weinauktion powered by<br />

Falstaff ONLINE<br />

27 DOROTHEUM<br />

Briefmarken und<br />

Ansichtskarten WIEN<br />

27 DOROTHEUM<br />

Möbel ONLINE<br />

27 DOROTHEUM<br />

Schmuck, Kunst &<br />

Antiquitäten ONLINE<br />

27 DOROTHEUM<br />

Autographen, Handschriften,<br />

Urkunden WIEN<br />

29 DOROTHEUM<br />

Antiquitäten ONLINE<br />

29 DOROTHEUM<br />

Kunst, Schmuck, Antiquitäten<br />

ONLINE<br />

30 DOROTHEUM<br />

Weihnachtsauktion Schmuck<br />

und Uhren ONLINE<br />

30 DOROTHEUM<br />

Bilder und Grafiken aller<br />

Epochen ONLINE<br />

30 DOROTHEUM<br />

Zeitgenössische Kunst II<br />

WIEN<br />

DECEMBER<br />

4 DOROTHEUM<br />

Schmuck, Kunst &<br />

Antiquitäten ONLINE<br />

4 DOROTHEUM<br />

Meisterzeichnungen und<br />

Druckgraphik bis 1900,<br />

Aquarelle, Miniaturen ONLINE<br />

4 DOROTHEUM<br />

Volkskunst, Skulpturen und<br />

Fayencen ONLINE<br />

4 DOROTHEUM<br />

Kunst, Antiquitäten, Möbel<br />

und Technik<br />

ONLINE<br />

112

november—december <strong>2023</strong><br />

5 DOROTHEUM<br />

Bilder ONLINE<br />

5 DOROTHEUM<br />

Handtaschen & Accessoires<br />

ONLINE<br />

6 DOROTHEUM<br />

Schmuck und Uhren WIENER<br />

NEUSTADT<br />

6 DOROTHEUM<br />

Antiquitäten ONLINE<br />

7 DOROTHEUM<br />

Teppiche für Einrichter und<br />

Sammler ONLINE<br />

7 DOROTHEUM<br />

Schmuck und Uhren ONLINE<br />

7 DOROTHEUM<br />

Adventauktion ONLINE<br />

7 DOROTHEUM<br />

Schmuck WIEN<br />

France<br />

OCTOBER<br />

13-3 CHRISTIE'S<br />

The collector: Paris ONLINE<br />

26-9 CHRISTIE'S<br />

Photographies & Lothar<br />

Schirmer's glamour collection<br />

ONLINE<br />

28-5 MILLON<br />

Bandes dessinees - l'univers<br />

d'Hergé<br />

ONLINE<br />

31-13 BONHAMS<br />

Hebdomadaire: Bijoux ONLINE<br />

31-14 CHRISTIE'S<br />

Handbags: the Paris edit<br />

ONLINE<br />

NOVEMBER<br />

1 SOTHEBY'S<br />

Design 17/20: furniture &<br />

works of art PARIS<br />

2 DE BAECQUE<br />

Intérieurs et décoration LYON<br />

2-16 AGUTTES<br />

Montres ONLINE<br />

2-17 CHRISTIE'S<br />

Maîtres Anciens : Peintures -<br />

Sculptures - Dessins ONLINE<br />

3 ADER<br />

Dessins modernes (Drouot)<br />

PARIS<br />

3 ARTCURIAL<br />

Oevres d'une collection<br />

privée PARIS<br />

3 MILLON<br />

Collection de monsieur<br />

Toulouse (Drouot) PARIS<br />

4 ARTCURIAL<br />

Moroccan & African spirit<br />

PARIS<br />

4 OSENAT<br />

L'esprit du XXe siècle (Drouot)<br />

FONTAINEBLEAU<br />

4-14 AGUTTES<br />

Rendez-vous classique ONLINE<br />

5 OSENAT<br />

Art Russe (Drouot)<br />

VERSAILLES<br />

6 ARTCURIAL<br />

Souvenirs historiques<br />

Phaléristique & armes de<br />

collection PARIS<br />

6 MILLON<br />

Art contemporain PARIS<br />

6 MILLON<br />

Fashion auction selection:<br />

autumn/winter <strong>2023</strong><br />

PARIS<br />

7 DE BAECQUE<br />

Photographies VILLEURBANNE<br />

7 MILLON<br />

Masters arts décoratifs du<br />

XX PARIS<br />

7 TAJAN<br />

Art urbain PARIS<br />

7 SOTHEBY'S<br />

Magnificence and Regality:<br />

The Princely Collection PARIS<br />

7-14 SOTHEBY'S<br />

Tableaux et Dessins 1400-<br />

1900 ONLINE<br />

8 AGUTTES<br />

La maison sémonville par<br />

John Coury et Florent Maillard<br />

NEUILLY<br />

8 DE BAECQUE<br />

Vente classique MARSEILLES<br />

8 CANNES ENCHÈRES<br />

Automobilia - poupée et<br />

jouets CANNES<br />

8 MILLON<br />

Histoire naturelle (Drouot)<br />

PARIS<br />

8 OSENAT<br />

Photographies et appareils<br />

photo (Drouot) PARIS<br />

8 PIASA<br />

After Alexandre Calder -<br />

53/100 PARIS<br />

8 PIASA<br />

Arts and Crafts - Made in<br />

America PARIS<br />

8 PIASA<br />

American design PARIS<br />

9 ADER<br />

Photographies (Drouot) PARIS<br />

9 DE BAECQUE<br />

Art nouveau et art deco<br />

MARSEILLES<br />

9 DE BAECQUE<br />

Intérieurs et décoration<br />

VILLEURBANNE<br />

9 LUCIEN PARIS<br />

Vente classique NOGENT<br />

9 MILLON<br />

Vente d'estampes NICE<br />

9-16 SOTHEBY'S<br />

Master Sculpture & Works of<br />

Art ONLINE<br />

9-22 CHRISTIE'S<br />

Gold Boxes ONLINE<br />

10 ALDE<br />

Collection d'un amateur<br />

- Livres de photographies<br />

ONLINE<br />

10 ARTCURIAL<br />

Amateurs et collectionneurs<br />

PARIS<br />

10 BEAUSSANT LEFEVRE<br />

Arts d'Asie (Drouot) PARIS<br />

10 DE BAECQUE & ASS<br />

Intérieurs et décoration<br />

(Drouot) PARIS<br />

10 DE BAECQUE & ASS<br />

Textiles # 14<br />

LYON<br />

10 DROUOT ESTIMATIONS<br />

Ecrin de beaux bijoux<br />

(Drouot) PARIS<br />

10 GROS & DELETTREZ<br />

Bijoux et montres (Drouot)<br />

PARIS<br />

10 MILLON<br />

Collection Pierre Bonhomme<br />

(Drouot) PARIS<br />

10 MILLON<br />

Les arts de la table PARIS<br />

10-11 HVMC<br />

Archéologie, Armes<br />

Anciennes, Art Asiatique<br />

MONTE-CARLO<br />

10-17 SOTHEBY'S<br />

Design 17/20: Fine Silver<br />

ONLINE<br />

11 MILLON<br />

Bandes dessinées ONLINE<br />

11-12 OSENAT<br />

44E Salon de epoqu'auto<br />

(Drouot) LYON<br />

13 CHRISTOPHE JORON DEREM<br />

Vente classique (Drouot)<br />

PARIS<br />

14 ADER<br />

Ordres de chevalerie et<br />

décorations (Drouot) PARIS<br />

14 ARTCURIAL<br />

Livres & Manuscrits PARIS<br />

14 BEAUSSANT LEFEVRE<br />

Collection Robert et Isabelle<br />

de Strycker (Drouot) PARIS<br />

14 CANNES ENCHÈRES<br />

Livres anciens CANNES<br />

14 AUDAP & ASSOCIÉS<br />

Boulevard F. (Drouot) PARIS<br />

14 AUCTION ART RÉMY LE FUR &<br />

ASSOCIÉS<br />

Livres (Drouot) PARIS<br />

14 DROUOT ESTIMATIONS<br />

Objets de vitrine & orfèvrerie<br />

(Drouot) PARIS<br />

14 KÂ-MONDO<br />

Ribambelle de tours de<br />

poignets en or et bijoux<br />

(Drouot) PARIS<br />

14 MARIE-SAINT GERMAIN<br />

Curiosa dont 38<br />

daguerréotypes (Drouot)<br />

PARIS<br />

14 TESSIER & SARROU ET ASSOCIÉS<br />

Arts décoratifs du XXE siècle<br />

(Drouot) PARIS<br />

14 YANN LE MOUEL<br />

Photographie moderne et<br />

contemporaine (Drouot) PARIS<br />

14 MILLON<br />

Félix Nadar: ombre et lumière<br />

PARIS<br />

14 MILLON<br />

Mon ami Brassaï, signé<br />

Picasso PARIS<br />

15 ADER<br />

Art et utopie (Drouot) PARIS<br />

15 ALDE<br />

Beaux livres anciens PARIS<br />

15 ARTCURIAL<br />

Archéologie & Arts d’Orient<br />

PARIS<br />

15 BOISGIRARD-ANTONINI<br />

Presse-papiers, opalines et<br />

verrerie PARIS<br />

15 CHRISTIE'S<br />

Maîtres Anciens : Peintures -<br />

Sculptures - Dessins PARIS<br />

15 ERIC CAUDRON<br />

Mobilier et objets d'art<br />

(Drouot) (Drouot) PARIS<br />

15 FERRI & ASSOCIÉS<br />

Vente classique (Drouot) PARIS<br />

15 LIBERT ET ASSOCIÉS<br />

Vente classique (Drouot) PARIS<br />

15 MILLON<br />

Philatélie & cartes postales<br />

PARIS<br />

15 PIASA<br />

Art Moderne et<br />

Contemporain Africain PARIS<br />

15 PIASA<br />

Céramique moderne<br />

française PARIS<br />

15 SOTHEBY'S<br />

Collection Pascal Marziano,<br />

part II PARIS<br />

15 SOTHEBY'S<br />

Classic Design PARIS<br />

15 SOTHEBY'S<br />

Master Sculpture PARIS<br />

15 AGUTTES<br />

Art impressionniste et<br />

moderne NEUILLY<br />

15 VILLANFRAY POMMERY<br />

Vente cataloguée (Drouot)<br />

PARIS<br />

15-21 ARTCURIAL<br />

Hermès Vintage ONLINE<br />

15-29 AGUTTES<br />

Bagagerie ONLINE<br />

16 ADER<br />

Enluminures, livres anciens et<br />

modernes (Drouot) PARIS<br />

16 BOISGIRARD-ANTONINI<br />

Vente cataloguée NICE<br />

17 BEAUSSANT LEFEVRE<br />

Vente classique (Drouot) PARIS<br />

17 BEAUSSANT LEFEVRE<br />

Succession Susana et Joseph-<br />

André Metten (Drouot) PARIS<br />

17 COUTAU-BÉGARIE & ASS<br />

Bijoux-Objets de vitrine PARIS<br />

17 DE BAECQUE<br />

Poupées et jouets LYON<br />

17 DROUOT ESTIMATIONS<br />

Vente de collection (Drouot)<br />

PARIS<br />

17 GIQUELLO<br />

Avant gardes (Drouot) PARIS<br />

17 LYNDA TROUVÉ<br />

Bijoux (Drouot)<br />

PARIS<br />

17 LYNDA TROUVÉ<br />

Mobilier et objets d'art<br />

(Drouot) PARIS<br />

17 MORAND & MORAND<br />

Collection d'un amateur Art<br />

Africain (Drouot) PARIS<br />

17 PARIS ENCHÈRES - COLLIN DU<br />

BOCAGE<br />

Moa (Drouot) PARIS<br />

17-20 OSENAT<br />

Vente de l'angélus (Drouot)<br />

ONLINE<br />

18 ARTCURIAL<br />

L’Univers du créateur de<br />

Tintin PARIS<br />

18 ARTCURIAL<br />

Bandes Dessinées PARIS<br />

19 OSENAT<br />

Collection de Jean Louis<br />

Noisiez, l'empire (Drouot)<br />

FONTAINEBLEAU<br />

19 OSENAT<br />

Art moderne et contemporain<br />

(Drouot) VERSAILLES<br />

20 AUCTIE'S<br />

Arts classiques (Drouot) PARIS<br />

21 ADER<br />

Tableaux anciens (Drouot)<br />

PARIS<br />

21 BEAUSSANT LEFEVRE<br />

Le monde d'Augustin Rouart<br />

(Drouot) PARIS<br />

21 BLANCHET & ASSOCIÉS<br />

Bijoux montres art deco PARIS<br />

21 CANNES ENCHÈRES<br />

Art d'Asie CANNES<br />

21 CHRISTIE'S<br />

The Exceptional Sale PARIS<br />

21 EUVRARD & FABRE<br />

Bijoux et orfèvrerie (Drouot)<br />

PARIS<br />

21 EVE<br />

Cabinet de curiosités d'un<br />

amateur (Drouot) PARIS<br />

21 GIQUELLO<br />

Mobilier et objets d'art<br />

(Drouot) PARIS<br />

21 MARIE-SAINT GERMAIN<br />

Bijoux anciens et modernes<br />

PARIS<br />

21 MILLON<br />

Art moderne (Drouot) PARIS<br />

21 NÉO ENCHÈRES<br />

Modern & contemporary<br />

south Asian art (Drouot) PARIS<br />

21 PHIDIAS<br />

Bijoux & intailles - meubles &<br />

ameublement PARIS<br />

21 TAJAN<br />

Arts décoratifs et design du<br />

XXE siècle PARIS<br />

21 SOTHEBY'S<br />

Important Design PARIS<br />

21-5 AGUTTES<br />

Or et bijoux<br />

ONLINE<br />

22 AGUTTES<br />

Art contemporain NEUILLY<br />

22 ALDE<br />

Reliures originales & Livres<br />

illustrés modernes PARIS<br />

22 APONEM<br />

Arts d'Asie (Drouot) PARIS<br />

22 ARTCURIAL<br />

Maîtres anciens & du XIXe<br />

siècle PARIS<br />

22 BONHAMS<br />

The Greek Sale PARIS<br />

22 CHRISTIE'S<br />

Livres rares et Manuscrits,<br />

incluant une sélection de la<br />

bibliothèque de la famille<br />

Rothschild PARIS<br />

22 MILLON<br />

Tribal Addiction PARIS<br />

22 MILLON<br />

Intérieurs & caractères PARIS<br />

22 PIASA<br />

Dessins, Tableaux anciens et<br />

Mobilier Objets d'Art PARIS<br />

23 DELON - HOEBANX<br />

Militaria, tableaux et objets<br />

d'art PARIS<br />

23 LUCIEN PARIS<br />

Le mobilier garnissant une<br />

propriété des bords de marne<br />

NOGENT<br />

23 OSENAT<br />

Collection de Jean Louis<br />

Noisiez, Numismatique<br />

(Drouot) PARIS<br />

23 DE BAECQUE<br />

Intérieurs et décoration<br />

VILLEURBANNE<br />

23 MILLON<br />

La face des rois (Drouot)<br />

PARIS<br />

113

Auction calendar<br />

23 MILLON<br />

Dessins de 1500 à 1900<br />

(Drouot) PARIS<br />

24 ADER<br />

Art impressioniste et<br />

moderne (Drouot) PARIS<br />

24 BEAUSSANT LEFEVRE<br />

Bijoux et orfèvrerie (Drouot)<br />

PARIS<br />

24 COUTAU-BÉGARIE & ASS<br />

Haute époque PARIS<br />

24 CRAIT + MÜLLER<br />

Art contemporain PARIS<br />

24 DE BAECQUE<br />

Art populaire (Drouot) PARIS<br />

24 FERRI & ASSOCIÉS<br />

Bibliothèque de Marcel<br />

Lecomte (Drouot) PARIS<br />

24 GROS & DELETTREZ<br />

Bijoux & montres (Drouot)<br />

PARIS<br />

24 MILLON<br />

Souvenirs historiques<br />

(Drouot) PARIS<br />

24 TESSIER & SARROU ET ASSOCIÉS<br />

Originaux de bande dessinée<br />

(Drouot) PARIS<br />

24-1 ARTCURIAL<br />

Mode & Accessoires<br />

ONLINE<br />

25 DE BAECQUE<br />

Vente classique LYON<br />

25 OSENAT<br />

Mobilier et objets d'art<br />

(Drouot) FONTAINEBLEAU<br />

25 TESSIER & SARROU ET ASSOCIÉS<br />

Albums de bande dessinée<br />

(Drouot) PARIS<br />

26 OSENAT<br />

L'esprit du XIXE siècle<br />

(Drouot) FONTAINEBLEAU<br />

26 OSENAT<br />

La royauté à Versailles<br />

(Drouot) VERSAILLES<br />

27 AGUTTES<br />

Instruments de musique et<br />

archets NEUILLY<br />

27 DE BAECQUE<br />

Tableaux anciens et<br />

modernes LYON<br />

27 L'HUILLIER & ASSOCIÉS<br />

Mode & Vintage (Drouot)<br />

PARIS<br />

27 MILLON<br />

Post war & art contemporain<br />

PARIS<br />

28 ADER<br />

Bijoux et montres (Drouot)<br />

PARIS<br />

28 AGUTTES<br />

Maîtres anciens NEUILLY<br />

28 APONEM<br />

Tableaux modernes et<br />

contemporains, Design PARIS<br />

28 ARTCURIAL<br />

Limited Edition PARIS<br />

28 ARTCURIAL<br />

Art Déco Design PARIS<br />

28 CANNES ENCHÈRES<br />

Timbres de collection et<br />

cartes postales anciennes<br />

CANNES<br />

28 COPAGES AUCTION PARIS<br />

Bijoux anciens et<br />

contemporain (Drouot) PARIS<br />

28 DE BAECQUE<br />

Bijoux anciens et modernes<br />

LYON<br />

28 DIGARD AUCTION<br />

Tableaux modernes et<br />

contemporains (Drouot)<br />

PARIS<br />

28 EVE<br />

Mobilier et objets d'art<br />

(Drouot) PARIS<br />

28 GROS & DELETTREZ<br />

Hermès Vintage (Drouot)<br />

PARIS<br />

28 OGER - BLANCHET<br />

Collections modernes<br />

(Drouot) PARIS<br />

28 TAJAN<br />

Art moderne PARIS<br />

28-7 BONHAMS<br />

Hebdomadaire: Bijoux ONLINE<br />

28-8 CHRISTIE'S<br />

Post-war et contemporary art<br />

ONLINE<br />

29 ADER<br />

Estampes anciennes et<br />

modernes (Drouot) PARIS<br />

29 ARTCURIAL<br />

Design Scandinave PARIS<br />

29 ART VALOREM<br />

Mobilier et objets d'art<br />

(Drouot) PARIS<br />

29 BONHAMS<br />

Design PARIS<br />

29 DELON - HOEBANX<br />

Vente classique (Drouot) PARIS<br />

29 CHRISTIE'S<br />

Design PARIS<br />

29 PIASA<br />

Scandinavian Design PARIS<br />

29 TAJAN<br />

Art contemporain PARIS<br />

29 SOTHEBY'S<br />

Livres et Manuscrits ONLINE<br />

30 AGUTTES<br />

Peintres d'Asie, oeuvres<br />

majeurs NEUILLY<br />

30 COUTAU-BÉGARIE & ASS<br />

Collection Jean et Violet<br />

Henson PARIS<br />

30 DE BAECQUE<br />

Collection Marcel Carbonel<br />

MARSEILLE<br />

30 MAGNIN WEDRY<br />

Tableaux modernes et<br />

contemporains, Design<br />

(Drouot) PARIS<br />

30 MAISON R&C<br />

Bijoux & montres de<br />

collection (Drouot) PARIS<br />

30-14 CHRISTIE'S<br />

Art of Asia ONLINE<br />

DECEMBER<br />

1 ADER<br />

Avant-garde japonaise<br />

(Drouot) PARIS<br />

1 BOISGIRARD-ANTONINI<br />

Meubles et objets d'art<br />

(Drouot)<br />

PARIS<br />

1 DE BAECQUE<br />

Mobilier et objets d'art<br />

(Drouot) PARIS<br />

1 PIASA<br />

Ceramic addict ONLINE<br />

1-7 SOTHEBY'S<br />

Art Contemporain ONLINE<br />

1-15 CHRISTIE'S<br />

Joaillerie Paris<br />

ONLINE<br />

2 ADER<br />

Livres de photographies<br />

(Drouot) ONLINE<br />

2 CANNES ENCHÈRES<br />

Mode et art de table CANNES<br />

2 COUTAU-BÉGARIE & ASS<br />

Chanson Française et<br />

internationale PARIS<br />

2 OSENAT<br />

Mode & luxe (Drouot)<br />

FONTAINEBLEAU<br />

3 OSENAT<br />

Les grands siècles (Drouot)<br />

VERSAILLES<br />

5 ARTCURIAL<br />

Art Moderne PARIS<br />

5 ARTCURIAL<br />

Art Contemporain PARIS<br />

5 BEAUSSANT LEFEVRE<br />

Antiquités (Drouot) PARIS<br />

5 BEAUSSANT LEFEVRE<br />

Livres (Drouot)<br />

PARIS<br />

5 BONHAMS<br />

Estampes et multiples PARIS<br />

5 COUTAU-BÉGARIE & ASS<br />

Ombrelles, parapluies,<br />

parasols-XVIIE-XXE siècles<br />

PARIS<br />

5 DE BAECQUE<br />

Livres LYON<br />

5 GROS & DELETTREZ<br />

Art moderne & contemporain<br />

PARIS<br />

5 GROS & DELETTREZ<br />

Arts décoratifs du XXE<br />

(Drouot) PARIS<br />

5 GROS & DELETTREZ<br />

Arts premiers (Drouot) PARIS<br />

5 TAJAN<br />

Livres, manuscrits et<br />

estampes PARIS<br />

5 TAJAN<br />

L'exceptionnelle collection<br />

privée de madame B PARIS<br />

6 AGUTTES<br />

Arts classiques NEUILLY<br />

6 ALDE<br />

Éditions originales des XIX et<br />

XX siècles PARIS<br />

6 ARTCURIAL<br />

Impressionniste et moderne<br />

PARIS<br />

6 ARTCURIAL<br />

Post-war et contemporain<br />

PARIS<br />

6 ARTCURIAL<br />

Twenty one contemporary<br />

PARIS<br />

6 CHRISTIE'S<br />

Post-war et contemporary<br />

art PARIS<br />

6 DE BAECQUE<br />

Mode et vintage - bijoux<br />

MARSEILLE<br />

6 DE BAECQUE<br />

Autographes LYON<br />

6 GROS & DELETTREZ<br />

Tableaux, mobilier & objets<br />

d'art (Drouot) PARIS<br />

6 PIASA<br />

Editions : estampes, livres<br />

illustrés, multiples PARIS<br />

6 PIASA<br />

Bijoux PARIS<br />

6 TAJAN<br />

Haute joaillerie PARIS<br />

6 TAJAN<br />

Horlogerie de collection PARIS<br />

7 ADER<br />

Armes anciennes et souvenirs<br />

historiques (Drouot) PARIS<br />

7 CANNES ENCHÈRES<br />

Bijoux anciens et modernes<br />

CANNES<br />

7 CHRISTIE'S<br />

Arts d'Afrique, d'Océanie et<br />

des Amériques PARIS<br />

7 DE BAECQUE<br />

Arts premiers (Drouot) PARIS<br />

7 LUCIEN PARIS<br />

Bijoux, objets d'art, mobilier<br />

NOGENT<br />

8 ADER<br />

Art décoratifs et sculptures du<br />

XXE siècle (Drouot)<br />

PARIS<br />

8 BEAUSSANT LEFEVRE<br />

Arts du XXE siècle (Drouot)<br />

PARIS<br />

8 GROS & DELETTREZ<br />

Bijoux & montres (Drouot)<br />

PARIS<br />

8 HVMC<br />

Importants Bijoux MONTE-<br />

CARLO<br />

8 HVMC<br />

Maroquinerie de Luxe MONTE-<br />

CARLO<br />

8-21 SOTHEBY'S<br />

Indochine ONLINE<br />

8-21 SOTHEBY'S<br />

Asian Arts / 5000 Years ONLINE<br />

10 OSENAT<br />

Les écrins de Versailles<br />

(Drouot) VERSAILLES<br />

10 OSENAT<br />

L'empire à Fontainebleau<br />

(Drouot) FONTAINEBLEAU<br />

Germany<br />

NOVEMBER<br />

7 GORNY & MOSCH<br />

Münzen, Medaillen und Lots<br />

von Antike bis Neuzeit<br />

ONLINE<br />

8 NAGEL AUKTION<br />

Schmuck & Uhren Highlights<br />

STUTTGART<br />

8-9 NAGEL AUKTION<br />

Alte Kunst & Antiquitäten<br />

Highlights STUTTGART<br />

9 NAGEL AUKTION<br />

Varia STUTTGART<br />

14 QUITTENBAUM<br />

Jugendstil - Art Déco: Glas,<br />

Möbel MÜNCHEN<br />

15 VAN HAM<br />

Decorative MÜNCHEN<br />

15 QUITTENBAUM<br />

Jugendstil - Art Déco:<br />

Skulpturen - Metall - Keramik<br />

- Silber MÜNCHEN<br />

15 QUITTENBAUM<br />

Mythologische Schönheiten<br />

Figürliche Keramik. Eine<br />

Privatsammlung. MÜNCHEN<br />

16 VAN HAM<br />

Fine jewels and watches<br />

MÜNCHEN<br />

17 VAN HAM<br />

Fine Art MÜNCHEN<br />

29 VAN HAM<br />

Evening sale MÜNCHEN<br />

29-30 VAN HAM<br />

Modern MÜNCHEN<br />

29-30 VAN HAM<br />

Post War MÜNCHEN<br />

29-30 VAN HAM<br />

Contemporary MÜNCHEN<br />

29-3 BASSENGE<br />

Kunst des 15. – 19.<br />

Jahrhunderts, Moderne Kunst<br />

und Zeitgenössische Kunst<br />

BERLIN<br />

DECEMBER<br />

1-2 DR. FISCHER KUNSTAUKTIONEN<br />

Kunst, Antiquitäten &<br />

Schmuck MÜNCHEN<br />

5 QUITTENBAUM<br />

Schools of Design MÜNCHEN<br />

6 BASSENGE<br />

Fotografie des 19. – 21.<br />

Jahrhunderts BERLIN<br />

6 QUITTENBAUM<br />

Moderne Kunst MÜNCHEN<br />

7 QUITTENBAUM<br />

Autorenschmuck &<br />

Künstlerschmuck MÜNCHEN<br />

7 QUITTENBAUM<br />

Sparkle & Shine<br />

Juwelenschmuck & Vintage<br />

Accessoires MÜNCHEN<br />

7-8 NAGEL AUKTION<br />

Asiatische Kunst Highlights<br />

STUTTGART<br />

London<br />

OCTOBER<br />

25-8 CHRISTIE'S<br />

The History of Western<br />

Music: Manuscripts from the<br />

Schøyen Collection ONLINE<br />

26-7 CHRISTIE'S<br />

Christie’s London Staff<br />

Auction ONLINE<br />

26-9 BONHAMS<br />

Text Me If You Can:<br />

Contemporary Editions X<br />

Woolwich Print Fair ONLINE<br />

27-6 BONHAMS<br />

The Marsh Collection: Art for<br />

the Literati<br />

ONLINE<br />

27-7 BONHAMS<br />

Culture, Country and Charity<br />

Chinese Art ONLINE<br />

27-8 BONHAMS<br />

Japan-Mania ONLINE<br />

NOVEMBER<br />

1 PHILLIPS<br />

Lucie Rie and Hans Coper,<br />

Exceptional Ceramics:<br />

Selections from the Estate of<br />

Jane Coper and the former<br />

Collection of Cyril Frankel<br />

LONDON<br />

1 SOTHEBY'S<br />

Important Chinese Art<br />

LONDON<br />

1 SOTHEBY'S<br />

China/5000 LONDON<br />

2 BONHAMS<br />

Fine Chinese Art LONDON<br />

2 BONHAMS<br />

Fine Japanese Art LONDON<br />

2 BONHAMS<br />

The Marsh Collection: Art for<br />

the Literati (Part II) LONDON<br />

114

november—december <strong>2023</strong><br />

2 BONHAMS<br />

Devotion: Culture, Country<br />

and Charity - Chinese Art<br />

LONDON<br />

3 BONHAMS<br />

The Golden Age of Motoring<br />

Sale LONDON<br />

3-13 BONHAMS<br />

The Forshaw Race Bib<br />

Collection & Other Property<br />

ONLINE<br />

3-15 BONHAMS<br />

Knightsbridge Jewels ONLINE<br />

6-15 BONHAMS<br />

Islamic and Indian Art ONLINE<br />

8 CHRISTIE'S<br />

Modern and contemporary<br />

Middle Eastern art part I<br />

LONDON<br />

9 SOTHEBY'S<br />

The Silk Road: Orientalist<br />

Paintings and Furniture from a<br />

Belgravia Residence<br />

LONDON<br />

14 BONHAMS<br />

Islamic and Indian Art LONDON<br />

14 BONHAMS<br />

Modern and Contemporary<br />

South Asian Art<br />

LONDON<br />

14-28 CHRISTIE'S<br />

Jewels Online:<br />

The London Edit ONLINE<br />

15 BONHAMS<br />

Modern and Contemporary<br />

Middle Eastern Art LONDON<br />

15 SOTHEBY'S<br />

The Leslie and Johanna<br />

Garfield Collection : A<br />

Celebration of David Hockney<br />

LONDON<br />

15 SOTHEBY'S<br />

Irish Art LONDON<br />

21 BONHAMS<br />

Cornelis Paulus van Pauwvliet:<br />

An Important Dutch<br />

Collection LONDON<br />

21 PHILLIPS<br />

Photographs LONDON<br />

21 SOTHEBY'S<br />

Modern British & Irish Art<br />

LONDON<br />

21-1 BONHAMS<br />

Books, Maps and Manuscripts<br />

ONLINE<br />

22 BONHAMS<br />

Modern British Art LONDON<br />

23 PHILLIPS<br />

Wired ONLINE<br />

24 SOTHEBY'S<br />

Fabergé, Gold Boxes, Vertu &<br />

Imperial Works of Art LONDON<br />

27-6 BONHAMS<br />

Travel & Exploration ONLINE<br />

28 BONHAMS<br />

Fine Decorative Arts LONDON<br />

29 BONHAMS<br />

Rock, Pop & Film<br />

LONDON<br />

29 BONHAMS<br />

Modern British and Irish Art<br />

LONDON<br />

29 BONHAMS<br />

Fine Clocks LONDON<br />

DECEMBER<br />

1 SOTHEBY'S<br />

Old Master Paintings Day<br />

Auction<br />

LONDON<br />

5 BONHAMS<br />

20th Century Decorative Arts<br />

LONDON<br />

5 PHILLIPS<br />

New Now LONDON<br />

5 SOTHEBY'S<br />

Ancient Sculpture and Works<br />

of Art LONDON<br />

5 SOTHEBY'S<br />

Books and Manuscripts From<br />

Medieval to Modern<br />

LONDON<br />

6 BONHAMS<br />

Prints and Multiples LONDON<br />

6 BONHAMS<br />

Old Master Paintings LONDON<br />

6 BONHAMS<br />

500 Years of European<br />

Ceramics LONDON<br />

6 BONHAMS<br />

The Grand Tour Sale<br />

LONDON<br />

7 BONHAMS<br />

London Jewels LONDON<br />

7 CHRISTIE'S<br />

The Sam Josefowitz<br />

Collection: Graphic<br />

Masterpieces by Rembrandt<br />

van Rijn<br />

LONDON<br />

7 CHRISTIE'S<br />

Ancient to Modern Art from<br />

the Mougins Museum of<br />

Classical Art, Part I LONDON<br />

7 SOTHEBY'S<br />

Old Master & 19th Century<br />

Paintings Evening Auction<br />

LONDON<br />

7 SOTHEBY'S<br />

European & British Paintings<br />

LONDON<br />

7-8 CHRISTIE'S<br />

Old Masters Part LONDON<br />

Switzerland<br />

NOVEMBER<br />

15-7 KOLLER<br />

Art Nouveau & Art Déco,<br />

Design, Fashion & Vintage,<br />

Silber, 20./21. Jh.<br />

ONLINE<br />

27 KOLLER<br />

Armband- und Taschenuhren<br />

Fountain Pen Fascination:<br />

Luxusschreibgeräte aus einer<br />

Schweizer Privatsammlung<br />

ZÜRICH<br />

28 KOLLER<br />

Asiatica: Himalaya, China,<br />

Japan, Indien, Südostasien<br />

ZÜRICH<br />

29 KOLLER<br />

Art Japan, Indien,<br />

Südostasien ZÜRICH<br />

30 KOLLER<br />

PostWar & Contemporary,<br />

Grafik & Multiples ZÜRICH<br />

DECEMBER<br />

1 KOLLER<br />

Impressionismus & Moderne,<br />

Schweizer Kunst ZÜRICH<br />

4 KOLLER<br />

Out of this world: Natural<br />

History, Space Exploration,<br />

Entertainment Memorabilia<br />

ZÜRICH<br />

4-7 PIGUET<br />

Vente classique ONLINE<br />

6-7 PIGUET<br />

Vente classique GENÈVE<br />

Fair calendar november—december <strong>2023</strong><br />

Austria<br />

France<br />

Italy<br />

Spain<br />

United Kingdom<br />

NOVEMBER<br />

NOVEMBER<br />

NOVEMBER<br />

NOVEMBER<br />

NOVEMBER<br />

9-13 Art & Antique Vienna<br />

VIENNA<br />

9-12 Paris Photo<br />

PARIS<br />

3-5 Artissima<br />

TURIN<br />

11-19 Feriarte Madrid<br />

MADRID<br />

13-19 BADA Fair<br />

LONDON<br />

Belgium<br />

21-26 Fine Arts Paris & La<br />

Biennale<br />

PARIS<br />

Luxembourg<br />

21-23 LOOP Barcelona<br />

BARCELONA<br />

United States<br />

NOVEMBER<br />

11-19 Antica Namur Fine Art<br />

Fair<br />

NAMUR<br />

24-26 art3f Brussels<br />

BRUSSELS<br />

Germany<br />

NOVEMBER<br />

2-5 Discovery Art Fair<br />

Frankfurt<br />

FRANKFURT<br />

NOVEMBER<br />

10-12 Luxembourg Art Week<br />

<strong>2023</strong><br />

LUXEMBOURG<br />

Portugal<br />

The Netherlands<br />

NOVEMBER<br />

1-5 Affordable Art Fair<br />

AMSTERDAM<br />

11-12 Verzameljaarbeurs<br />

UTRECHT<br />

OCTOBER<br />

5-9 Art Miami<br />

MIAMI<br />

7-9 Art Basel Miami Beach<br />

M<br />

5-10 SCOPE Art Show Miami<br />

MIAMI<br />

DECEMBER<br />

16-19 ART COLOGNE<br />

COLOGNE<br />

NOVEMBER<br />

18-19 National Art Days<br />

GORINCHEM<br />

5-10 Photo Basel Miami<br />

MIAMI<br />

2-4 GANDA<br />

GENT<br />

9-12 Lisbon Art Week<br />

LISBON<br />

19-26 PAN Amsterdam<br />

AMSTERDAM<br />

8-10 31ste Internationale<br />

antiquarenbeurs van Belgïe<br />

MECHELEN<br />

9-11 GANDA<br />

GENT<br />

115

SCRIPTUM<br />

ART BOOKS<br />

WWW.SCRIPTUMART.NL<br />

Websites<br />

& adressen<br />

STAND<br />

116<br />

Bezoek online of op afspraak<br />

Oder 18 • 2491 DC Den Haag<br />

06 54 28 25 38 • art@scriptumart.nl<br />

Gecertificeerd<br />

Registertaxateur<br />

KUNST, ANTIEK EN INBOEDELGOEDEREN<br />

Collectioneurs<br />

JUDAICA<br />

Fam. Verhoeven – de Jonge<br />

Tel. 020-7173828, Mob. 06-33736669<br />

judaic@tiscalimail.nl<br />

Verzamelaar van joodse voorwerpen<br />

(judaica) vraagt te koop joods antiek<br />

www.judaic.nl<br />

Galeries<br />

ART GALLERY VOÛTE<br />

Grote Markt 39 A,<br />

3111 NH Schiedam<br />

Tel. +31 651 922 582<br />

Schilderijen, beelden,<br />

fotografie en keramiek<br />

Open: do. en vr. 10.00-17.30 uur.<br />

Zaterdag en zondag 12.00-17.30 uur.<br />

Ook op afspraak<br />

www.ArtGalleryVoute.com​<br />

MODERN ART GALLERY.COM<br />

Online & Home Gallery moderne<br />

kunst. Tel.: +31(0) 638 268 193<br />

duit77@gmail.com<br />

Schilderijen, grafiek, beelden,<br />

fotografie O.a. Wil van Leeuwen,<br />

Jan Mulder, Wolvecamp, Heyboer,<br />

Corneille, P. Huf, Geert Kooiman<br />

www.modern-artgallery.com<br />

OPTIMA’S TOONZAAL<br />

25 kunstenaars, 300 objecten, 15<br />

categorieën<br />

www.optimastoonzaal.nl<br />

Zie ook voor boeken en kunst<br />

(galerie):<br />

www.optima-antiquariaat.nl<br />

Stalstraat 1, 4132 VD Vianen<br />

06-242 548 68<br />

GENTS FINE ART<br />

SCHILDERIJEN • AQUARELLEN<br />

• LITHO’S • KERAMIEK •<br />

SCULPTUREN • VARIA<br />

Online kunstgalerie.<br />

Expositieruimte in het centrum van<br />

Gouda. Open op afspraak.<br />

Tel. +31 (0)6 24 24 96 05<br />

Volg ons op Instagram @gentsfineart<br />

www.gentsfineart.nl<br />

Kunsthandelaren<br />

KUNSTHANDEL JAN LOUTER<br />

Breelaan 28, Bergen (N-H):<br />

Bergense School<br />

Tel. 06-29303132<br />

Zeeuwse schilders.<br />

Voor openingstijden galerie in<br />

Bergen, afbeeldingen, beschrijvingen<br />

en prijzen:<br />

www.janlouter.nl<br />

KUNSTHANDEL AMSTELART<br />

Europese schilderkunst van kleine en<br />

grote meesters op doek, paneel en<br />

papier.<br />

info@amstelart.nl<br />

Tel.0031 6 2426 5057<br />

www.amstelart.nl<br />

Antiquariaten<br />

ANTIQUARIAAT FORUM<br />

Westrenen, Tuurdijk 16,<br />

3397 MS ’t Goy-Houten<br />

Tel. 030-6011955,<br />

info@forumrarebooks.com<br />

Taxaties & In- En Verkoop<br />

Zeldzame Boeken,<br />

Handschriften, Prenten,<br />

Kaarten En Tekeningen.<br />

www.forumrarebooks.com<br />

Restauratie<br />

ATELIER SCHUURMAN<br />

Schilderijenrestauratie sinds 1992<br />

Govert Flinckstraat 162, HS<br />

Amsterdam Bel voor een kostenloze<br />

Expertise Tel. 0681652126<br />

www.atelierschuurman.com<br />

Reinold Stuurman<br />

Lid Federatie TMV<br />

Lijstenmakers<br />

ATELIERS FRANS DE ROO<br />

Schippersvaartweg 1 A<br />

2211 TJ Noordwijkerhout<br />

Tel. 0252543758<br />

Tel. 06 53664317<br />

info@ateliersfransderoo.com<br />

Lijstenmakers & Restauratoren<br />

verguldingen, kennis van zaken,<br />

fraai vakwerk<br />

www.ateliersfransderoo.com<br />

Stichtse Rotonde 3 E, 3818 GV Amersfoort<br />

+33 (0)4610501 / 06 53236971 / info@stuurpro.nl<br />

Uw website onder de loep?<br />

collect.net@ips.be / 1 plaatsing: € 45<br />

jaarcontract 9 plaatsingen: € 340

Zoekers<br />

Gevraagd<br />

KUNST<br />

ZILVER<br />

GLAS<br />

BOEKEN<br />

P.J.E.M. Jacobs, Beeldend Benelux,<br />

kunstenaarslexicon in 6 delen<br />

(gebonden, groen kunstleer), uit<br />

2000. Prima staat. Vraagprijs 275 €.<br />

Burghout3@ziggo.nl Tel. 0650414034.<br />

Gezocht: Fabrieks-catalogi van de N.V.<br />

Arnhemsche Fayencefabriek<br />

tussen 1907 - 1915 en tussen 1915 -<br />

1932. benno@steenaert.com.<br />

KERAMIEK<br />

Gezocht: Rozenburg vazen, ontwerp<br />

Colenbrander. Beschadigd geen<br />

bezwaar. 06-10581818 / dajaba@zeelandnet.nl.<br />

Gezocht door een verzamelaar:<br />

porselein uit Weesp. Telefoonnummer<br />

0622659789<br />

Gaarne schilderijen, gouaches en<br />

sculpturen te koop gevraagd van de<br />

volgende kunstenaars: Sedje Hémon<br />

(1923-2011), Georges Vantongerloo<br />

(1886-1965) en Nicolaas Warb (1906-<br />

1957). Reacties graag via 0031 (0)6<br />

53363547.<br />

INFO<br />

Stichting WA de Wijn zoekt werk<br />

van de schilder/graficus Willem<br />

Abraham de Wijn (1902 – 1983).<br />

Niet zozeer om werk te kopen, maar<br />

om met nog onbekend werk op de<br />

website wadewijn.nl zijn oeuvre te<br />

completeren. info@wadewijn.nl of<br />

0614436165<br />

POSTKAARTEN<br />

Goede prijs voor oude ansichtkaarten<br />

en foto’s. <strong>Nederland</strong>, buitenland,<br />

<strong>Nederland</strong>s-Indië en thema’s. Ook<br />

hele verzamelingen of partijen zijn<br />

welkom. Tel: 06-15451873. Mail: jvdpicture@hotmail.com<br />

Te koop gevraagd door een verzamelaar:<br />

Zilverwerk van de firma<br />

Odiot uit Parijs van vóór 1900.<br />

Telefoonnummer 0622659789<br />

Aangeboden<br />

ANTIEK<br />

Te koop: zuiver zijden Chinees kleed:<br />

50 x 92 cm / 3100.000 knopen ! Een<br />

schoonheid ! Prijs: € 59.500/ tel: 010-<br />

4589894.<br />

BOEKEN<br />

Te koop wegens hoge leeftijd: Bijbel,<br />

Jacob Pieter Keur, 1714, afmetingen 46<br />

x 28 cm / inhoud met 360 gravures en<br />

6 landkaarten / Zeer gaaf met koperen<br />

sloten / Prijs: 3.950 euro / tel: 010-<br />

4589894.<br />

Glasverzamelaar zoekt vazen van<br />

Fritz Heckert.Contact: A. de Jong<br />

aenawdejong@upcmail.nl<br />

KUNST<br />

Particulier biedt te koop aan: schilderij<br />

op doek van Wim de Haan uit het<br />

jaar 1955. Eveneens een olieverf op<br />

papier van Piet Ouborg (ca. 1945). Tel.<br />

06-23366607 of havrie77@gmail.com<br />

Door particulier aangeboden: schilderij<br />

van de Haarlemse materie-schilder<br />

Theo van Odyck en een<br />

aquarel van Jan Stekelenburg. Tel.<br />

06-23366607 of havrie77@gmail.com<br />

VOLKSKUNST<br />

Te koop van particulier: verzameling<br />

volkskunst van ca. 1600 lokvogels uit<br />

gans Europa in hout, kurk, balsa enz.<br />

ludofagus@gmail.com.<br />

WILL KELLERMANN<br />

Messages from another World<br />

EXPOSITIE NIEUWE (<strong>2023</strong>) SILKCOLORS©<br />

04-11 t/m 24-12<br />

Fine Art Gallery McSorley<br />

Zuidereinde 124<br />

1243 KL ‘s-Graveland<br />

www.gallerymcsorley.com<br />

www.willkellermann.com<br />

Open op zaterdag en zondag<br />

van 12u tot 18u of op afspraak<br />

+31(0)613786779<br />

117

KUNST. ANTIEK. DESIGN.<br />

Door de ogen van Rembrandt<br />

Sutorius, Directeur ARTIS<br />

19 – 26 november <strong>2023</strong><br />

RAI Amsterdam<br />

pan.nl

K I E S K L E U R I G<br />

Verkooptentoonstelling<br />

zaterdag 25 november <strong>2023</strong> t/m zaterdag 6 januari 2024<br />

Kom je kijken<br />

kijken en misschien wel kopen<br />

Open di-za, 11-17 uur en op afspraak<br />

SIMONIS BUUNK<br />

een keur aan kunst<br />

www.simonisbuunk.nl<br />

Notaris Fischerstraat 19, 27, 30<br />

6711 BD Ede Tel. 0318 652888<br />

info@simonisbuunk.nl

STAND 39<br />

BP

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!