COLLECT Nederland Oktober 2023

collect 

€ 6,95 / OKTOBER 2023 / N° 7 

Hilma af Klint 

en Piet Mondriaan 

Voorbij het waarneembare 

Tonia 

Muze en powervrouw 

Dieric Bouts 

Nieuwe blik op vergeten grootheid

CG73 

CHRISTOPHE GEVERS 

1973 

Quattro Benelux - Altenaken, 11 - 3320 Hoegaarden 

T. +32 16 765400 - vossen@quattro-bnlf.com - www.be-classics.com

Post-War & 

Contemporary Art 

Zaalveiling | 18 oktober 2023 

Online veiling | 19 oktober 2023 

Kijkdagen 

12 t/m 16 oktober 2023 | 10:00 - 16:00 uur 

Indonesian Art Auction 

Zaalveiling | 14 november 2023 

Kijkdagen 

9 t/m 13 november 2023 | 10:00 - 16:00 uur 

Old Masters, Nineteenth 

Century & Early Modern Art 

Zaalveiling | 15 november 2023 

Online veiling | 16 november 2023 

Kijkdagen 

9 t/m 13 november 2023 | 10:00 - 16:00 uur 

Taxaties van kunst en kostbaarheden 

uitsluitend op afspraak, ook tijdens de 

kijkdagen. 

Alighiero Boetti (1940-1994) 

Gerard Pieter Adolfs (1898-1968) 

Albert Marquet (1875-1947) 

Nobelstraat 5 

2513 BC Den Haag 

070 - 365 88 57 

info@venduehuis.com 

www.venduehuis.com 

Volg ons op social media:

Maastricht Gallery Weekend 

Oct. 

20th 

Oct. 

21st 

Oct. 

22nd 

Vrijdag 20 oktober t/m zondag 22 oktober 2023 staat 

Deelnemende galeries: 

Maastricht in het teken van Maastricht Gallery Weekend. 

18 galeries zullen hun deuren openen voor kunstlief- 

1 

2 

Artichoque Art Gallery 

Galerie Cesart 

hebbers uit binnen- en buitenland. Het weekend trapt af 

3 

Boekhandel Dominicanen BV 

met een feestelijke openingsavond op vrijdag 20 oktober 

om 18.00 uur, waarbij iedere galerie een bijzondere activiteit 

organiseert. Denk hierbij aan een vernissage, lezing, 

livemuziek of catering. 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

11 

Famke Rousseau Art 

Onze Lieve Vrouwe Galerie 

Maaslands Lijstenmakerij & Galerie 

Galerie MOA 

NAN Glass & Design 

Peter Slegers 

PontArte 

Rob van Rijn Kunsthandel Galerie 

BRUS 

1 

18 

12 

Galerie Schuwirth & Van Noorden 

BREULINGSTRAAT 

MAAS 

13 

The Art Society Gallery 

rie 

BOSCHSTRAAT 

17 

MARKT 

KLEINE GRACHT 

MARIASTRAAT 

WILHELMINABRUG 

14 

15 

16 

17 

18 

KALKMAN - Vinyl Records & Art 

Galerie Post + Garcia 

Kunstuitleen Rechtstraat 50 

Kunstuitleen Boschstraat 87 

Kroon Gallery 

TONG 

BRUSSELSESTRAAT 

1 

18 

VRIJTHOF 

3 

BREDESTRAAT 

11 

14 

JODENSTRAAT 

8 

MAASTRICHTER 

SMEDENSTRAAT 

5 

ONZE LIEVE 

VROUWEPLEIN 

SINT SERVAASBRUG 

STENENWAL 

9 

16 

12 

RECHTSTRAAT 

4 6 

WYCKER 

GRACHTSTRAAT 

Bekijk het programma via: 

Maastrich 

maastrichtgalleryweekend.nl 

of scan de QR code 

KAPOENSTRAAT 

10 

HONDSTRAAT 

MAAS 

15 

2 

TONGERSESTRAAT 

7 

GROTE LOOIERSSTRAAT 

TAFELSTRAAT 

13 

SINT PIETERSTRAAT 

HOGEBRUG

Wij nemen deel aan het 

Maastricht Gallery Weekend 2023 

20 t/m 22 oktober 

www.maastrichtgalleryweekend.nl 

Expositie internationale artiesten 

Den Bar - sculpturen 

Yan Marczewski en 

Yvan Richeux - olieverfschilderijen, 

Jean Marc Spaans - fotografie van licht 

JEF DIEDEREN (1920-2009) ‘Aylers Music’, 1988, olieverf op doek, 210x118cm 

Galerie MOA 

Grote Looierstraat 28a 

6211 JJ Maastricht 

+31 (0)6 255 999 01 

arte@galeriemoa.nl 

www.galeriemoa.nl 

Verkooptentoonstelling 

‘Amsterdamse Limburgers’ 

Pieter Defesche, Jef Diederen, 

Ger Lataster, Lei Molin en 

Pierre van Soest 

Rob 

van 

Rijn 

KUNSTHANDEL 

GALERIE 

Bredestraat 4 

6211 HC Maastricht 

(043) 325 54 86 

www.robvanrijn.nl 

info@robvanrijn.nl 

Openingstijden: 

wo t/m za 13-18 uur 

DEN baR (1947) ‘Composition’, brons, 49 cm

Inhoud 

OKTOBER 2023 

www.collectkaj.nl 

Voorbij het waarneembare 

Hilma af Klint en Piet Mondriaan 

Het modebeeld 

van Carlijn Jacobs 

14 

34 

De 

centuurgesp 

52 

VOLG ONS OP INSTAGRAM 

@ARTMAGAZINECOLLECT 

COLOFON 

hoofdredacteur 

els bracke 

redactie 

christophe dosogne 

trice hofkens 

lay-out 

renaldo candreva 

freek lukas 

eindredactie 

annemiek van grondel 

redactiesecretariaat 

tel. +32 (0)9 216 20 20 

collect@ips.be 

www.collectaaa.be 

verantwoordelijke uitgever 

Patrick Snoeck 

Begijnhoflaan 464G/Gent 

met regelmatige 

medewerking van 

gilles bechet 

tamara beheydt 

jean-marc bodson 

terry van druten 

celine de geest 

bernadette van der goes 

gwennaëlle gribaumont 

anne hustache 

robert-jan van ravensteijn 

belinda visser 

anton vos 

koos de wilt 

website 

www.collectkaj.nl 

adverteren in COLLECT 

joris van glabbeek 

tel. +32 (0)9 216 20 24 

collect.net@ips.be 

oplage 

20.000 exemplaren 

abonnementen 

negen nummers: 

nederland: € 44,50 

belgië: € 44,50 

europa: € 65,00 

opgave en vragen over 

abonnementen 

Abonnementenland 

Postbus 20 

1910 AA Uitgeest 

Tel. 0251-257924 

klantenservice@aboland.nl 

€ 0,10 per minuut 

www.bladenbox.nl voor 

abonneren of www.aboland.nl 

voor adreswijzigingen en 

opzeggingen 

cover 

Iris Kensmil, Tonia Stieltjes, 2023, olieverf 

op linnen, 80 x 60 cm. © de kunstenaar. 

Foto: Gert Jan van Rooij. Te zien op de 

expositie Tonia, model en activiste vanaf 

17-10 in Singer Laren. 

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ 

of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, 

of op welke andere wijze ook zonder toestemming van 

de uitgever. meningen, feiten, weergegeven in ondertekende 

artikelen of bijdragen aan dit blad vallen onder 

de verantwoordelijkheid van de betreffende auteur. 

redactie en uitgever zijn hiervoor niet aansprakelijk. 

COLLECT is niet verantwoordelijk voor de inhoud van 

de geplaatste advertenties. Enkel de adverteerder kan 

hiervoor aansprakelijk worden gesteld. 

Op de hoogte blijven 

van alle nieuwtjes? 

Meldt u nu aan voor onze maandelijkse 

nieuwsbrief door uw e-mailadres 

te mailen naar collect@ips.be.

Nieuwe blik 

op een vergeten 

grootheid 

Edito 

30 

Dieric Bouts 

44 

Hiroshi 

Sugimoto 

Mogen we voor één keer hier uw aandacht 

vragen voor onze agenda’ s? Naast 

alle artikelen, groot en klein, veilingverslagen, 

interviews, besprekingen en 

dossiers publiceert COLLECT sinds jaar 

en dag een agenda met de nationale 

veilingen en die van onze buurlanden en 

een met de meest interessante kunstbeurzen. 

Ook is er een overzicht van alle 

Nederlandse museatentoonstellingen en 

vele galerietentoonstellingen. Ze zitten 

een beetje verstopt achterin, maar deze 

agenda’ s zijn telkens de neerslag van 

zorgvuldig en tijdrovend werk van onze 

redactie. Vaak lag de vraag om ermee 

verder te gaan op tafel, maar telkenmale 

overtuigden we onszelf van dit onmisbaar 

werkinstrument voor jullie lezers/ 

verzamelaars. Maar het kon beter, beseften 

we ook. Vanaf deze maand koppelen 

we achteraan de korte expositiebesprekingen 

aan onze agenda’ s die we met 

enkele eyecatchers nog aantrekkelijker 

maken. Bij deze een warme oproep om 

tijdig (minimum zes weken vooraf) uw 

informatie door te sturen naar 

els.bracke@ips.be. Na dit agenda-intermezzo 

richt u uw aandacht zoals vanouds 

op de rest van de inhoud. We laten 

deze maand curator Laura Stamps van 

Kunstmuseum Den Haag aan het woord 

over de onwaarschijnlijke verwantschap 

tussen twee tijdgenoten die elkaar niet 

kenden en wier oeuvres heel uiteenlopend 

lijken: Hilma af Klint en Piet Mondriaan. 

Marjan Debaene, afdelingshoofd 

Oude Kunst, en curator Peter Carpreau 

bij M Leuven doen uit de doeken waarom 

Dieric Bouts de belangrijkste Vlaamse 

Meester is van wie u misschien nog nooit 

gehoord heeft. En uw agenda zal vollopen 

met nog meer incontournabele 

exposities, zoals over muze en powervrouw 

Tonia in Singer Laren en Wybrand 

Hendriks die de basis legde voor de wereldvermaarde 

tekeningenverzameling 

van Teylers Museum. Mocht u toch nog 

verder zoeken: check onze agenda. We 

zijn er bijzonder trots op. 

Els Bracke 

RUBRIEKEN & COLUMNS 

8 Up to date 

12 Kopstukken 

68 Musea 

80 Galeries 

20 De wandeling met Martina Halsema 

24 Binnenkijken bij Maaike Schoorel 

60 Hollands Glorie: ouderwetse 

meetinstrumenten 

62 In de kantlijn van de kunstmarkt: 

Salvator Mundi 

66 Boeken 

DOSSIERS 

14 Hilma af Klint en Piet Mondriaan 

28 Tonia, powervrouw 

30 Hiroshi Sugimoto: de eeuwigheid vatten 

34 Het modebeeld van Carlijn Jacobs 

36 Georgië, smeltkroes van culturen 

40 Wybrand Hendriks: tekenend 

voor Teylers 

44 Dieric Bouts: nieuwe blik op 

een vergeten grootheid 

52 De ceintuurgesp 

56 Christel en Ferenc Tóth 

en Russische iconen 

VEILINGEN 

84 Veilingen wereldwijd 

88 Veilingen Nederland 

AGENDA 

74 Museumagenda 

82 Galerieagenda 

96 Veilingagenda 

99 Beursagenda 

100 Adressen & websites 

101 Zoekertjes

UP TO DATE 

Artistieke ontmoetingen 

-> 

Lambertus Antonius Claessens, Allegorie op 

de Verlichting, naar Jacques Kuyper, ca. 1795. 

© Museum Sypesteyn. 

-> 

Olaf Veltman, Jumping girl, India, te zien tijdens 

Kunst10Daagse op Landgoed Het Hof. © de kunstenaar. 

-> 

Dutch Design Week, Strijp-S, Ketelhuisplein. Foto: Cleo Goossens. 

In Kasteel-Museum Sypesteyn in Loosdrecht 

kun je nog t/m 29-10 Van Sypesteyn, 

De Mol en de maakbare samenleving 

bezoeken, een kleine tentoonstelling over de 

Verlichting als filosofische stroming in de 18e 

eeuw. Cornelis Ascanius van Sypesteyn en 

de porseleinfabriek van Johannes de Mol leverden 

belangrijke bijdragen aan deze ‘verlichte’ 

maatschappij in de eeuw van de Rede. 

www.sypesteyn.nl S In Den Bosch vindt een 

nieuw festival plaats dat je uitnodigt om 

mee na te denken over de vraag ‘Van wie 

is de economie?’. Op de Tramkade wordt 

een collectief experiment georganiseerd 

voor nieuwsgierige burgers, kunstenaars, 

ontwerpers, wetenschappers, overheden 

en iedereen die mee wil nadenken over de 

toekomst van de economie. Naast een gratis 

en gevarieerd publieksprogramma, met 

onder meer symposia, workshops, debatten, 

performances, worden ook toonaangevende 

geëngageerde kunstenaars geëxposeerd 

op twee locaties, Willem Twee Kunstruimte 

en Werkwarenhuis, die inhoud geven aan 

het festivalthema. Van 05 t/m 22-10. www. 

willem-twee.nl S Van 20 t/m 22-10 openen 17 

galeries hun deuren tijdens het Maastricht 

Gallery Weekend voor kunstliefhebbers 

uit binnen- en buitenland. Via een mooie 

wandelroute door het historisch centrum van 

Maastricht maak je kennis met zowel een 

gevarieerd kunstaanbod als de galeristen en 

kunstenaars. Tijdens de feestelijke openingsavond 

organiseert elke galerie een evenement 

zoals een lezing, muziek of catering. 

Meer informatie op www.maastrichtgalleryweekend.nl 

S De Kunst10Daagse (K10D) 

in kunstenaarsdorp Bergen en stranddorp 

Bergen aan Zee vindt traditiegetrouw in 

oktober plaats. Dit gratis kunstevenement 

stelt werk van 300 kunstenaars tentoon op 

zo’n 160 verschillende locaties en biedt een 

breed en toegankelijk programma met 

schilderkunst, beeldhouwwerk, installaties, 

fotografie, etsen en keramiek. Ook kan je een 

fototentoonstelling rondom het Landgoed 

Het Hof en andere evenementen zoals lezingen, 

rondleidingen en concerten meepikken 

tijdens deze tiendaagse van 20 t/m 29-10. 

www.dekunst10daagse.nl S Eindhoven is 

weer the place to be voor alles wat design betreft. 

De negendaagse Dutch Design Week 

(DDW), het grootste designevenement van 

Noord-Europa, vindt dit jaar plaats van 21 t/m 

29-10. Verspreid over zo’n 120 locaties in de 

hele stad wordt het werk van ruim 2600 ontwerpers 

getoond, met bijzondere aandacht 

voor jong talent. Alle denkbare disciplines en 

aspecten van design komen aan bod, met 

de nadruk op experiment, vernieuwing en 

crossover. Op het programma staan naast 

tentoonstellingen ook lezingen, prijsuitreikingen, 

netwerkbijeenkomsten, debatten en 

festiviteiten. www.ddw.nl 

8

UP TO DATE 

Gezocht en gevonden! 

-> 

Vincent Van Gogh (1853-1890), Lentetuin, de pastorietuin te Nuenen in het voorjaar, 1884, 

olieverf op doek. © Groninger Museum. 

In het kader van een komende grote 

tentoonstelling over de portretschilder 

Wybrand de Geest (1592-1661), zijn het 

Fries Museum en Tresoar op zoek naar de 

ontbrekende tekeningen uit het album 

amicorum of vriendenboek van deze Friese 

kunstenaar. Tijdens zijn schilderreis door 

Europa verzamelde de jonge Wybrand teksten 

en illustraties in inkt en verf van bekenden. 

Achtergebleven randjes papier in 

het boek verraden dat er zo’n 22 tekeningen 

uitgescheurd of uitgesneden zijn, die 

mogelijk bij verzamelaars en in museale 

collecties terechtgekomen zijn. Wie meer 

weet kan contact opnemen met conservator 

Marlies Stoter. www.friesmuseum.nl S 

Een nieuw Nederlands Fotomuseum is 

een lang gekoesterde droom die uitkomt. 

Dankzij een schenking van de filantropische 

stichting Droom en Daad heeft 

het museum het voormalige pakhuis en 

rijksmonument Santos uit 1903, gelegen 

aan de Rijnhaven, kunnen verwerven. Met 

deze toekomstige grote en dynamische 

ontmoetingsplaats krijgt Nederland er een 

groot museum bij. De verhuis is aangekondigd 

voor 2025. www.nederlandsfotomuseum.nl 

S Onder het motto ‘voor alles 

is een tijd’, hebben Andries Stokking en 

Hans Smelik het moment gevonden om, 

gezien hun gevorderde leeftijd, de activiteiten 

van het museum 't Coopmanshûs 

in Franeker na 15 jaar te stoppen. Vanaf 

november zal het huis en de collectie enkel 

nog toegankelijk zijn voor onderzoek en 

publicaties door collega-(kunst)historici en 

-> 

Impressie Santos na verbouwing tot nieuw 

Nederlands Fotomuseum. © Renner Hainke 

Wirth Zirn Architekten & WDJArchitecten. 

verzamelaars. Dit afscheidsmoment wordt 

gevierd met een concert op 22-10 in 

d'Alde Wite te Dronrijp, dezelfde kerk waar 

in 2008 alles begon. www.coopmanshus.nl 

S Het schilderij Lentetuin, de pastorietuin 

te Nuenen in het voorjaar (1884) van Van 

Gogh is terecht! Het schilderij was in 2020 

gestolen uit het Museum Singer Laren 

en in handen gevallen van een criminele 

organisatie. Het werk, met een geschatte 

waarde tussen 3 en 6 miljoen euro, is 

binnenkort mogelijk weer te zien, in het 

Groninger Museum. www.groningermuseum.nl 

Dan toch een jubileumjaar 

voor Museum Møhlmann! 

-> 

Cas Waterman, De Aanvraag, 2022, 

olieverf op paneel, 30 x 20 cm. 

© Museum Møhlmann. 

Het onafhankelijke Museum Møhlmann in Appingedam bestaat 25 jaar en dat 

wordt gevierd met de 25e Onafhankelijke Realisten Tentoonstelling. Het was vorig 

jaar helemaal niet duidelijk of het museum deze jubileumeditie zou halen: het 

museum stond letterlijk op instorten en de energiecrisis maakte het onmogelijk om 

het open te houden. Maar dankzij de helpende handen van vele kunstliefhebbers, 

vrienden van het museum en de steun van Emma Foundation gaat het museum 

koppig voorwaarts. Zo blijft het artistieke bloed kloppen en het museum levend. 

Reden te meer om dit kwetsbare museum een hart onder de riem te steken en 

het jubileum te vieren: van 01-10 t/m 17-12 worden 500 werken gepresenteerd van 

126 gerenommeerde kunstenaars. Bij deze gelegenheid verschijnt ook de 25e, en 

tevens laatste, uitgave van de legendarische Realistenreeks, uitgebracht door Rob 

Møhlmann zelf, met diepgaande bespiegelingen over mens, maatschappij en kunst 

in de afgelopen 25 jaar. www.museummohlmann.nl 

9

UP TO DATE 

Nieuwkomer Bruning Heintz Fine Art 

Kunstverzamelaars Bert Bruning en Hans 

Heintz ontmoetten elkaar twintig jaar 

geleden via de kunst. Sindsdien zijn ze 

hechte vrienden en elkaars klankbord bij 

het samenstellen van elk zijn eigen kunstcollectie. 

In de loop der jaren hebben ze 

samen een uitgebreid netwerk van kunstkenners 

en -verzamelaars, handelaren, 

restauratoren en conservatoren van musea 

opgebouwd. De wens om hun passie voor 

kunst breder te kunnen delen werd steeds 

groter en daarom hebben ze besloten om 

samen een kunsthandel te starten, Bruning 

Heintz Fine Art. De collectie is van hoge 

kwaliteit en eclectisch qua stroming, tijd 

en onderwerp maar wel qua onderwerp of 

kunstenaar verbonden met Nederland. Met 

werken en stromingen uit de 19e, 20e en 

21e eeuw, zoals Groninger kunstkring De 

Ploeg, luminisme abstract expressionisme, 

Amsterdamse stadsgezichten en abstracte 

composities. Momenteel is de galerie 

vooral online actief. 

www.bruningheintz.nl 

-> 

Johan Dijkstra (1896-1978), Spoorbrug bij Onnen, 1925, De Ploeg, wasverf op doek, 60 x 80 cm. 

© Bruning Heintz Fine Arts. 

Kleine en grote beurzen 

in binnen- en buitenland 

De herfsteditie van het Kunst en Antiek 

Evenement vindt dit jaar plaats van 05 t/m 

08-10 in Doesburg. In deze Hanzestad met 

zijn talrijke musea en vele monumentale 

panden, opent de historische Gasthuiskerk 

de deuren voor deze kleinschalige 

beurs met hoge kwaliteit en een divers 

aanbod. Je vindt er een unieke collectie 

art deco en art nouveau, hedendaagse 

en antieke kunst en juwelen. www. 

kunstenantiekevenement.nl S Na een 

valse start in 2022 opent de eerste editie 

van Design Miami Paris, een beurs voor 

design en decoratieve kunst die behalve 

in Miami en Parijs ook plaatsvindt in 

Basel. In een privéherenhuis in de rue 

de l’Université (Paris 7e) worden van 17 

tot 22-10 twintig Franse en internationale 

galeries ondergebracht. www. 

designmiami.com S De tweede editie 

van Paris+ par Art Basel van 20 tot 22-10, 

verwelkomt 154 prestigieuze galeries, 

waaronder Clearing, dépendance, Dvir, 

Hufkens, Jan Mot, Obadia, Vedovi en Zeno 

X. Uit 34 landen en streken presenteren 

zij het werk van een of meerdere Franse 

en internationale kunstenaars, van 

meesterwerken uit de 20e eeuw tot 

werken van opkomende kunstenaars. 

Paris+ par Art Basel biedt een gratis 

publiek programma aan dat voor iedereen 

toegankelijk is. www.parisplus.artbasel. 

com S Van 26 t/m 29-10 verzamelen twintig 

handelaren in etnografica uit negen 

landen in de voormalige kerk De Duif in 

Amsterdam. Het aanbod van deze Tribal 

Art Fair (TAF) staat internationaal bekend 

om zijn kwaliteit en verscheidenheid, 

met onder andere Afrikaanse maskers en 

beelden en objecten uit Azië en Oceanië. 

Daarnaast is er een programma met 

lezingen, boekpresentaties en een minisymposium. 

www.tribalartfair.nl 

-> 

Kunst en Antiek Evenement 2023 in Doesburg. 

© Kunst en Antiek Evenement. © Passage Arts. 

10

UP TO DATE 

Van fair 

naar foire 

-> 

Slavs and Tatars, Qit Qat Qlub, 2015, installatie in de Nationalgalerie in het voormalig Hamburger Bahnhof in Berlijn. Foto: David von Becker. Te zien op Asia Now. 

In oktober steken we het Kanaal over 

om de Londense artscene te ontdekken: 

design, oude meesters en hedendaagse 

kunst maar ook Aziatische en Afrikaanse 

kunst schitteren daar elk op zich in eigen 

beurzen. Na de vele annulaties en plaatsverschuivingen 

zou oktober het moment 

moeten zijn waarop de stad opnieuw tot 

leven komt, met talloze culturele evenementen 

die kunstliefhebbers van over 

de hele wereld aantrekken. Voor designliefhebbers 

is er van van 10 t/m 15-10 PAD 

Londen, een beurs gewijd aan 20e-eeuws 

en hedendaags design, met Nederlandse 

deelnemers Priveekollektie en Rademakers 

Gallery naast internationale grote namen 

als Carpenters Workshop Gallery en Laffanour 

/ Galerie Downtown. www.padesignart.com 

S Bijna gelijktijdig, van 11 t/m 

15-10, huisvest Regent’s Park Frieze London 

met hedendaagse kunst en Frieze Masters, 

dat zich richt op moderne en oude kunst. 

Ook hier zijn landgenoten aanwezig, zoals 

Grimm en Stevenson bij de hedendaagse 

galeries en BorzoGallery en Salomon 

Lilian bij de Masters. www.frieze.com S De 

terugkeer van 1-54 Contemporary African 

Art Fair naar Somerset House belooft 

een full house te worden met niet minder 

dan 62 internationale deelnemers, het 

hoogste aantal tot nu. De beurs die tien 

jaar geleden werd opgericht om hedendaagse 

kunst uit Afrika en zijn diaspora een 

eigen platform te bieden, toont hiermee 

aan zijn rol dubbel en dwars waar te maken. 

www.1-54.com/london S Later deze 

maand gaat alle aandacht in Londen uit 

naar Indian & Islamic art (19 t/m 28-10) en 

Oost-Aziatische kunst (26-10 t/m 04-11), 

met een uitgebreid programma bestaande 

uit gespecialiseerde tentoonstellingen 

en veilingen. www.asianartinlondon. 

com S Ook in Parijs richt men zich op Azië 

met Asia Now in de Monnaie, waarbij de 

aandacht zich niet louter toespitst op de 

geïndentificeerde machtscentra, maar 

waar ook opkomende kunstscenes aan 

bod komen. Het kunstcollectief Slavs And 

Tatars is gastcurator met een tentoonstelling 

rond textiel en stoffen uit de hedendaagse 

Centraal-Aziatische kunst. www. 

asianowparis.com S AKAA - Also Known 

As Africa laat van 20 t/m 22-10 kunst en 

design zien uit Afrika in het Carreau du 

Temple in Parijs. Een van de deelnemers 

is Nomad Gallery uit Brussel. Een blikvanger 

op de beurs wordt de monumentale 

installatie Limin/en van Cosmo Whyte, 

bestaande uit een gordijn gemaakt van 

geverfde, nikkelen parels onder het glazen 

dak van het Carreau du Temple. www. 

akaafair.com 

-> 

Pierre de Valck, Bow Console. Met toestemming 

van Galerie Philia. Te zien op PAD. 

11

Kopstukken 

Pierre Cornette de 

Saint-Cyr 

Op 20 augustus overleed Pierre 

Cornette de Saint-Cyr op 84-jarige 

leeftijd. Zijn naam zal voor altijd 

geassocieerd worden met het begin 

van de verkoop van foto’s, stripverhalen 

en hedendaagse Chinese 

kunst in Frankrijk. Hij leidde ook 

de verkoop van prestigieuze collecties, 

waaronder de hedendaagse 

kunst van Stéphane Collaro in 

2001, de moderne schilderijen van 

Alain Delon in 2007, het landgoed 

van Kimiyo Foujita tussen 2011 en 

2013 en de haute-couturecollectie 

van Hélène Rochas in 2016. Een verkoop 

die een blijvende indruk achterliet 

was die van de inboedel van 

het Hôtel Royal Monceau in 2008. 

Pierre Cornette de Saint-Cyr was 

een Franse kunsthandelaar en veilingmeester. 

Hij werd geboren op 5 

juli 1940 en richtte zijn eigen veilinghuis 

op, genaamd Cornette de Saint 

Cyr, gespecialiseerd in de verkoop 

van kunstwerken, antiek en andere 

waardevolle objecten. Ook was 

hij een bekende persoonlijkheid in 

de Franse media door optredens in 

televisieprogramma’s en zijn commentaar 

op kunst en veilingen. “Mijn 

vader was een stralend, enthousiast 

persoon, die ons passie, hoffelijkheid 

en liefde voor anderen bijbracht. Als 

onvermoeibare ontdekker hield hij 

zijn jeugdige nieuwsgierigheid tot 

het einde toe intact”, zei zijn zoon 

Arnaud, de huidige voorzitter van 

Bonhams Cornette de Saint Cyr, 

naast zijn broer Bertrand, directeur 

van de inventaris. 

© Bonhams. 

Claude Ruiz Picasso 

Vincent Zanni 

In navolging van de Best of Graduates 

2023-expositie bij Galerie Ron 

Mandos zijn begin september drie 

winnaars bekendgemaakt. Best of 

Graduates brengt het werk van de 

meest veelbelovende jonge kunstenaars 

uit Nederland samen. De RM 

Photo Talent Award gaat naar Vincent 

Zanni (°1995) en de RM Residency 

Award naar Jemima de Jonge 

(°2001). De RM Publieksprijs-winnaar 

van 2023 is Fanja Bouts (°1997). 

Curator Radek Vana, Ron Mandos 

en Lars Been van de galerie bezochten 

de Nederlandse kunstacademies 

om de beste bachelorafstudeerprojecten 

te scouten. 

© Ron Mandos. 

Claude Ruiz Picasso (1947-2023), 

de jongste zoon van Pablo Picasso 

en de recent overleden Françoise 

Gilot, is op 76-jarige leeftijd overleden. 

Gedurende zijn leven vervulde 

hij de cruciale rol van beheerder 

van zijn vaders nalatenschap en had 

hij het auteursrecht op het Picasso-handelsmerk, 

een rol die hij 

recent overdroeg aan zijn zus Palo- 

ma. Hij speelde een leidende rol 

bij de organisatie van het Picassofeest 

1973-2023, een indrukwekkend 

compendium van 50 tentoonstellingen 

ter ere van de 50e verjaardag 

van de kunstenaars dood, die 

in 2023 plaatsvonden in culturele 

instellingen in Europa en de Verenigde 

Staten. 

© Bettmann Archive/Getty Images. 

12

Carl Heron 

Anna Koopstra 

Na het vertrek van Peter Higgs, die 

meer dan drie decennia conservator 

van de Griekse en Romeinse collectie 

was bij het British Museum, en 

na het aftreden van directeur Hartwig 

Fischer en adjunct-directeur 

Jonathan Williams, is archeoloog 

Carl Heron benoemd tot waarnemend 

adjunct-directeur. Aangezien 

het museum nog geen waarnemend 

directeur heeft, heeft Heron momenteel 

de tijdelijke leiding. Heron trad 

in 2016 in dienst van het museum 

na een loopbaan van 25 jaar aan 

de Universiteit van Bradford. Zijn 

specialisatie ligt op het gebied van 

bioarcheologie en de studie van 

organische artefacten. 

© University of York. 

Internationaal gerenommeerde 

conservator Anna Koopstra (°1980) 

heeft op 1 september haar functie 

als conservator Vroege Nederlandse 

schilderkunst bij Musea Brugge 

opgepakt. Haar carrière omvat 

eerdere posities bij gerenommeerde 

instellingen, zoals het Suermondt-Ludwig-Museum 

in Aken, 

The Metropolitan Museum of Art in 

New York en The National Gallery 

in Londen. Koopstra’s specialisatie 

ligt in het onderzoek naar materialen, 

technieken en de betekenis van 

kunstwerken. Haar komst wordt 

gezien als een waardevolle aanwinst 

voor Musea Brugge en zal bijdragen 

aan de ontwikkeling van het nieuwe 

onderzoekscentrum BRON en tentoonstellingen 

in BRUSK. 

© Musea Brugge. 

Hartwig Fischer 

Didier Fusillier 

Sinds 1 september heeft Didier 

Fusillier de leiding overgenomen 

van het Grand Palais in Parijs. Sinds 

2015 heeft hij met succes het park 

en de Grande Halle de La Villette 

geleid, waarbij hij zich heeft ingezet 

voor culturele democratisering. 

Zijn toewijding aan het bevorderen 

van kunst en cultuur heeft hem de 

kans gegeven om de functie over te 

nemen van Chris Dercon, die vertrokken 

is om de Fondation Cartier 

te leiden. 

© Lionel Préau. 

De Duitse kunsthistoricus Hartwig 

Fischer (°1962), die sinds 2016 

aan het hoofd stond van het British 

Museum, heeft zijn ontslag 

ingediend. Deze drastische stap 

volgt op ernstige tekortkomingen 

die aan het licht kwamen tijdens 

een onderzoek naar de diefstal van 

honderden waardevolle voorwerpen, 

daterend uit de 15e eeuw voor 

Christus, uit de uitgebreide collectie 

van dit wereldberoemde museum. 

Fischer, een gerespecteerde Duitse 

kunsthistoricus, heeft toegegeven 

dat er scherper gereageerd had 

moeten worden op waarschuwingen 

die waren binnengekomen over 

het mogelijk stelen van voorwerpen 

door een medewerker. 

© Lizzie Edmonds. 

13

Een onwaarschijnlijke 

verwantschap 

Hilma af Klint en 

Piet Mondriaan 

In Kunstmuseum De Haag opent in oktober een duotentoonstelling 

van twee tijdgenoten die elkaar niet kenden en wier oeuvres heel 

uiteenlopend lijken: Hilma af Klint en Piet Mondriaan. Maar onder 

de oppervlakte speelt zich alsnog een zekere verwantschap af. De 

tentoonstelling is een samenwerking met Tate Modern in Londen, waar 

het al eerder te zien was. 

TEKST: TAMARA BEHEYDT 

Piet Mondriaan, Avond; De rode boom, 1908-1910, olieverf op doek, 70 x 99 cm. © Kunstmuseum Den Haag. 

14

‘Deze tentoonstelling 

wil juist aantonen 

dat er verschillende 

onderzoekpistes en 

verhaallijnen zijn, 

die evenwaardig zijn 

en elkaar aanvullen’ 

LAURA STAMPS 

(KUNSTMUSEUM DEN HAAG) 

Wat hebben de Nederlandse 

kunstenaar Piet Mondriaan 

(1872-1944) en de Zweedse 

Hilma af Klint (1862-1944) 

gemeen? De ene behoort onmiskenbaar 

tot de westerse kunstcanon en behoeft 

nauwelijks nog een introductie, de andere 

werd recent herontdekt en in de moderne 

kunstgeschiedenis ingeschreven. De ene 

is natuurlijk vooral bekend om zijn geometrisch 

abstract werk in slechts enkele 

kleuren, schijnbaar heel mathematisch en 

rationeel. De andere verklaarde haar schilderijen, 

en met name haar 193 Paintings 

for the Temple (1907-1915), te maken op 

vraag van geestelijke entiteiten met wie ze 

in contact trad tijdens seances. 

Af Klint studeerde in 1887 af aan de Koninklijke 

Academie voor Schone Kunsten 

in Stockholm. Daarna richtte ze De Vijf op, 

samen met andere vrouwelijke kunstenaars 

die ze kende uit haar studietijd. Ze 

werkten collectief en haalden hun inspiratie 

uit berichten van de ‘Hoge Meesters’, 

die tijdens spirituele seances tot hen spraken. 

Nadat de groep zich ontbond, werkte 

Af Klint aan Paintings for the Temple, eveneens 

in opdracht van een hogere entiteit. 

Op haar eigen vraag bleef deze reeks decennialang 

verborgen. Ze schilderde voor 

toekomstige generaties. Ze liet ook vastleggen 

dat al deze schilderijen samen horen te 

blijven. Ze zijn ondergebracht in de Hilma 

af Klint Foundation en kunnen dus niet verkocht 

worden. Wel hebben enkele grote in- 

Hilma af Klint, The Ten Largest, Group IV, No. 8, Adulthood, 1907, tempera op papier, bevestigd op doek, 

327 x 244 cm. Met toestemming van The Hilma af Klint Foundation. 

stellingen zoals het MoMA en enkele musea 

in Europa haar werk in langdurig bruikleen, 

zodat het publiek er toch toegang toe heeft. 

In 2019 zette Guggenheim Museum in 

New York Af Klint definitief op de internationale 

kaart met de tentoonstelling 

Paintings for the Future (de best bezochte 

tentoonstelling van het museum ooit). Dit 

voorjaar veroverde ze ook het Belgische 

publiek met de tentoonstelling Swedish 

Ecstasy in BOZAR, dat haar werk aangreep 

als vertrekpunt voor een beschouwing van 

Zweedse moderne kunst. 

CONTRAST, MAAR OOK VERBINDING 

In Mondriaans oeuvre is een heel duidelijke 

lineaire evolutie te zien van figuratie 

naar abstractie, terwijl Af Klint afwisselend 

beide toelaat. Haar abstractie is bo- 

vendien nog steeds symbolisch: daar waar 

Mondriaan tracht weg te stappen van verbeelding, 

alleen nog maar een uitdrukking 

wil weergeven, blijft er bij Af Klint altijd 

een achterliggende betekenis. 

“Precies dat contrast wil de tentoonstelling 

Levensvormen bespelen”, zegt curator Laura 

Stamps van Kunstmuseum Den Haag. 

Zij gaf het project vorm, samen met Frances 

Morris, die in april aftrad als directeur 

van Tate Modern. “We waren al langer in 

gesprek over een mogelijke samenwerking 

rond Mondriaan”, vervolgt ze. “De frisse 

blik die de connectie met Hilma af Klint 

oplevert, past precies binnen Morris’ visie 

om kunstgeschiedenis vanuit actuele en 

alternatieve standpunten te (her)bekijken.” 

Contrast, maar ook verbinding: de tentoonstelling 

wil tegelijk wijzen op een 

15

Piet Mondriaan, Compositie met lijnen en met kleur III, 

1937, olieverf op doek, 80 x 77 cm. © Kunstmuseum Den 

Haag. 

Hilma af Klint, The Swan, The SUW Series, Group IX, Part I, no. 17, 1915, olieverf op doek, 150,5 x 151 cm. 

Met toestemming van The Hilma af Klint Foundation. 

Hilma af Klint in haar studio in Hamngatan, Stockholm, 

1895. Met toestemming van The Hilma af Klint 

Foundation. 

Mondriaan en 

Af Klint trachtten 

vat te krijgen op 

een realiteit achter 

het waarneembare. 

meervoudige lezing van beide oeuvres. 

Is het mogelijk dat de twee kunstenaars, 

over wie het discours zo verschilt, toch 

gelijkaardige impulsen hadden? Ze zijn 

immers ook beiden academisch geschoold 

als landschapsschilders. Wat betekent het 

voor Af Klint om in die context en traditie 

van de canonieke abstracte schilderkunst 

een plaats te krijgen? En kan een dialoog 

met haar oeuvre ook de conventionele, 

formele-rationele lezing van Mondriaan 

wellicht opfrissen of openbreken? 

Abstractie is in de internationale kunstwereld 

ouder dan de twintigste eeuw: ook in 

antieke Arabische kunst komt bijvoorbeeld 

geometrische abstractie voor. Dankzij de 

diverse groep curatoren (naast Stamps 

en Morris ook Briony Fer, professor aan 

University College London en Nabila Abdel 

Nabi en Amrita Dhallu, respectievelijk 

curator en assistent-curator International 

Art bij Tate Modern) tackelt de tentoonstelling 

deze bijzondere dialoog vanuit 

verschillende invalshoeken en met een 

heel brede blik op de kunstgeschiedenis. 

Stamps: “Er is niet maar één manier om de 

oeuvres van Mondriaan of Af Klint, noch 

hun verwantschap of contrast, te duiden. 

Deze tentoonstelling wil juist aantonen 

dat er verschillende onderzoekpistes en 

verhaallijnen zijn, die allemaal evenwaardig 

zijn en elkaar aanvullen.” 

DE HAAGSE CONNECTIE 

Mondriaan en Af Klint hebben elkaar nooit 

ontmoet. Ze kenden elkaars werk waarschijnlijk 

niet. Toch is het precies in Den 

Haag dat hun levenspaden, in die bijzondere 

tijd, elkaar kruisten. Zo is geweten 

dat Af Klint bij haar bezoek aan Amsterdam 

in 1927 in Den Haag verbleef, in hotelrestaurant 

Pomona, een van de weinige 

plekken waar vegetarische maaltijden te 

vinden waren en waar vrouwen die alleen 

reisden, welkom waren. In een briefwisseling 

aan een vriendin suggereert Mondriaan 

dit restaurant jaren eerder als plek om 

een hapje te gaan eten. 

Kunstmuseum Den Haag heeft met zo’n 

driehonderd werken de grootste collectie 

Mondriaans ter wereld en kan daarom een 

goed overzicht geven van zijn artistieke 

parcours, waarin bepaalde affiniteiten met 

Af Klint te vinden zijn. We weten bijvoorbeeld 

dat hij lid was van de theosofische 

16

vereniging. Stanps: “Hij verklaarde bovendien 

ook dat zijn werk meer te maken 

had met een ervaring dan met een directe 

waarneming. Het ging hem om een andere 

manier van kijken.” Zo is zijn drieluik Evolutie 

(1911) nog in grote mate figuratief en 

vindt een verrassend goede aansluiting bij 

de spiritualiteit en het symbolisme van Af 

Klint, die ook een evolutieserie maakte. Andere 

gezamenlijke thema’s zijn onder meer 

bloemen, bomen en de verbeelding van 

‘het universele’. De architecturale context 

maakt de Nederlandse tentoonstelling bovendien 

uniek: H.P. Berlage, een tijdgenoot 

van beide kunstenaars, is de ontwerper 

van het museum. Het gebouw (1931-35) is 

dwingend, maar neemt tegelijk deel aan de 

historisch relevante dialoog. 

VOORBIJ HET ZICHTBARE 

In 1987 was Kunstmuseum Den Haag 

(toen nog Gemeentemuseum) de eerste 

instelling om Hilma af Klint in Europa 

(buiten haar thuisland Zweden) te tonen. 

In The Spiritual in Art: Abstract Painting, 

1890-1985 hingen haar werken al naast 

Mondriaan, maar ook naast die van 

Kandinsky, Malevitsj en Kupka. Hoewel 

abstractie doorgaans in schilderkundige, 

formele termen wordt besproken, deed 

deze tentoonstelling het anders: de gemene 

deler van de getoonde kunstenaars was 

de inspiratie die ze vonden in de theosofische 

vereniging, een esoterische beweging 

die het spirituele probeert te verzoenen 

met de wetenschappelijke vooruitgang 

van die tijd. En die is groot. Rond de eeuw- 

In Mondriaans 

oeuvre is een heel 

duidelijke lineaire 

evolutie te zien 

van figuratie naar 

abstractie, terwijl 

Af Klint afwisselend 

beide toelaat. 

Piet Mondriaan, Rastercompositie 9; dambordcompositie heldere kleuren, 1919, olieverf op doek, 86 x 106 cm. © Kunstmuseum Den Haag. 

17

18 

Hilma af Klint, The Ten Largest, Group IV, No. 2, Childhood, 1907, tempera op papier, bevestigd op doek, 315 x 234 cm. 

Met toestemming van The Hilma af Klint Foundation.

De vrouwelijke 

kunstenaars van het 

collectief De Vijf 

haalden hun inspiratie 

uit berichten van 

entiteiten die tijdens 

spirituele seances tot 

hen spraken. 

wisseling worden op vele vlakken ontdekkingen 

gedaan: de fotografie evolueert 

met rasse schreden, terwijl ook de kennis 

rond radioactiviteit, radiogolven, röntgen, 

de deelbaarheid van atomen, telegrafie en 

microscopie ontwikkelt. 

Net als veel kunstenaars, ook hedendaagse, 

trachtten zowel Mondriaan als Af Klint 

vat te krijgen op een realiteit achter het 

waarneembare. “Die wetenschappelijke 

ontdekkingen hadden een bijna magisch 

karakter”, zegt Stamps. “Ze toonden aan 

dat er nog een hele wereld schuilging 

achter verschijningsvormen. Het zichtbare 

blijkt maar een fractie van de werkelijkheid. 

Dat heeft een enorme impact op de 

Piet Mondriaan, Lelie, ca. 1917, waterverf en stencilinkt op papier, 25 x 19,5 cm. 

© Kunstmuseum Den Haag. 

samenleving en op de beleving van de wereld 

en kunst. Beide kunstenaars ontwikkelden 

een beeldtaal die méér is dan een 

impressie van het zichtbare: ze werkten 

vanuit iets dat de mens overstijgt. Af Klint 

zag achter elke vorm het leven zelf schuilgaan. 

En ook Mondriaan verklaarde in al 

zijn werk te streven om de schoonheid van 

het leven weer te geven.” 

BEZOEKEN 

Alfred Waldenburg (1873-1942), Portret van Piet Mondriaan, 1909. 

© RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. 

Hilma af Klint & Piet Mondriaan. 

Levensvormen 

07-10 t/m 25-02 

Kunstmuseum Den Haag 

Den Haag 

www.kunstmuseum.nl 

19

De wandeling. 

TEKST & FOTO’S: KOOS DE WILT 

met Martina Halsema 

Als je het vraagt aan Martina 

Halsema, directeur van Amsterdam 

Art, het samenwerkingsverband van 

hedendaagse kunstinitiatieven, dan 

zouden meer mensen de drempel 

van de vele galeries over moeten 

stappen. Hoe bereik je dat? 

In dit deel van de Jordaan zijn meer hedendaagse 

kunstgaleries neergestreken. 

Amsterdam is een plek waar veel 

hedendaagse kunst ontstaat. De 

Rietveld Academie is hier gevestigd 

en er zijn twee internationaal 

goed aangeschreven opleidingen: de Rijksakademie 

en De Ateliers. Beide zijn een 

voedingsbodem voor jong, nationaal en internationaal 

opkomend talent, kunstenaars 

die vaak in de stad blijven nadat ze van de 

academies komen. Daarnaast zijn er hedendaagse 

kunstmusea, zoals het Stedelijk, 

EYE, FOAM, de Oude Kerk en Amsterdam 

Museum. Bovendien herbergt de hoofdstad 

projectruimtes zoals De Appel en W139 en 

veel galeries. Amsterdam Art probeert al die 

elementen met elkaar te verbinden. 

Maar dan moet er wel wat worden overwonnen. 

Waar de galeries concurrenten van 

elkaar zijn, zijn het toch vooral collega’s die 

hedendaagse kunst nationaal en internationaal 

op de kaart zetten. Dat is wat mediaondernemer 

en kunstverzamelaar Willem 

Sijthoff, bankier en verzamelaar Rob Defares 

en galeriehouder Martin van Zomeren bij 

elkaar bracht om de organisatie Amsterdam 

Art op te richten, die samen evenementen 

organiseert om de hedendaagse kunstscene 

bij elkaar te brengen. Martina Halsema is 

directeur van de stichting en met haar wandelen 

en fietsen we langs de hotspots van de 

hedendaagse kunst in de stad. 

STRUINEN DOOR DE JORDAAN 

We beginnen in de Jordaan, op de Bloemgracht, 

waar al sinds 2009 Pietje Tegenbosch 

en Martin van Vreden hun galerie hebben. 

Pietje was kunstjournalist, werkte bij de AK- 

ZONobel Art Foundation en was hoofd van 

de bedrijfscollectie van ABN AMRO. Martin 

van Vreden was kunstenaar en samen 

wilden ze een ‘laboratorium voor nieuwe 

ideeën’ creëren. Naast kunst van jonge, internationale 

kunstenaars lijkt het eveneens 

een ontmoetingsplek te zijn van mensen in 

de kunst. Ook vandaag. Danila Cahen, hoofd 

van de bedrijfscollectie van ABN AMRO, 

Kunstenaar Lieve Hakkers en haar zoontje Max 

hebben in tegenboschvanvreden afgesproken 

met collega en mentor Maaike Schoorel (links). 

komt even neuzen en de kunstenaar Lieve 

Hakkers en haar zoontje Max hebben er 

afgesproken met haar collega en mentor 

Maaike Schoorel. Hakkers heeft in galerie 

tegenboschvanvreden schilderijen van haar 

hand hangen. 

Halsema bespreekt ondertussen de plannen 

van Amsterdam Art Week met Van Vreden, 

terwijl Tegenbosch zelf ook binnenkomt. Ze 

begroet iedereen die binnen is. “Nederland is 

van oudsher meer een land van musea dan 

van galeries”, zegt de galeriehouder, “maar er 

was ook al langer een traditie van gezellige 

openingen en tentoonstellingen. Waar vroeger 

verzamelaars eerder een rondje maakten 

langs de galeries, wordt tegenwoordig veel 

kunst aan de man gebracht via beurzen en 

het internet. Met Amsterdam Art Week en 

andere gezamenlijke activiteiten willen we 

dat een beetje terugbrengen. Ervoor zorgen 

dat mensen de galeries leren kennen en weten 

dat je hier ook gewoon naar binnen kunt 

lopen zonder je gelijk verplicht te voelen iets 

te moeten kopen.” 

We stappen op de fiets en zetten koers naar 

andere galeries in de buurt. Om de hoek, in 

een voormalige garage in de Bloemstraat, 

bevindt zich sinds 1989 de galerie van Fons 

Welters. De opvallend groene kunststof 

ingang is ooit gemaakt door Joep van Lies- 

20

DE WANDELING 

‘Mensen moeten weer naar 

binnen durven te komen’ 

Martina Halsema, directeur van Amsterdam Art. 

21

DE WANDELING 

De opvallend groene kunststof ingang van Fons Welters Galerie is ooit gemaakt door Joep van Lieshout. 

Louter lovende reacties in het gastenboek bij de ingang van 

Galerie Fons Welters. 

‘Je hoeft niet te kopen, je kunt ook 

binnenkomen om je nieuwsgierigheid los 

te peuteren en je te verwonderen’ 

hout. Het is een smal straatje, maar erachter 

zijn enorme ruimtes waar kunst hangt, in 

solotentoonstellingen en groepstentoonstellingen 

van opkomende kunstenaars en 

kunstenaars in het midden van hun carrière. 

Fons Welters was het eerste deel van zijn 

werkzame leven boer en had het, zo zei 

hij ooit, alleen maar over het weer. Daarna 

is hij vol gegaan voor kunstenaars die hij 

weliswaar niet helemaal begreep, maar die 

iets nieuws ontgonnen en zich niks aantrokken 

van wat er al was. “Dat is wat kunst 

kan doen: het helpt je je blik te verruimen”, 

zegt Halsema. Inmiddels is Welters tachtig 

geworden en leidt Nick Terra, die al langer 

met hem werkt, de galerie. Het is nog steeds 

een vrijplaats voor vernieuwende ontwikkelingen 

in hedendaagse kunst, met de nadruk 

op sculpturen en installaties. Halsema: “Hoe 

leuk is het niet hier gewoon naar binnen te 

lopen en te ervaren wat er nu gebeurt op 

kunstgebied? En het wordt gewaardeerd. 

Kijk maar in het gastenboek bij de ingang: 

alleen maar goede reacties van bezoekers.” 

HEDENDAAGS: DE HAZENSTRAAT 

In de omgeving in dit deel van de Jordaan 

zijn een paar decennia geleden meer hedendaagse 

kunstgaleries neergestreken. 

Torch Gallery van wijlen Adriaan van der 

Have bijvoorbeeld, die nu door zijn zoon 

Mo wordt gerund, en waar de eerste galerie 

van Wim van Krimpen zat runt diens 

dochter tegenwoordig galerie Madé van 

Krimpen. Ook Paul Andriesse zat hier een 

tijd lang, inmiddels op de Leliegracht. In 

de buurt bevinden zich verder Galerie Bart 

van Bart Hoogwegt, dudokdegroot, Ellen 

de Bruijne Projects en Galerie Fontana. 

Annet Gelink en Diana Stigter startten 

in 1992 in de Bloemstraat galerie Bloom, 

waarna ze een paar jaar later voor zichzelf 

begonnen: Gelink zit op de Laurierstraat 

en Stigter Van Doesburg op de Hazenstraat. 

Ook Bildhalle en Caroline O’Breen 

zijn neergestreken in de Hazenstraat, in 

dit deel van de stad het centrum van de 

hedendaagse kunsthandel. 

Martin van Zomeren, een van de oprichters 

van Amsterdam Art, staat in het zonnetje 

voor zijn galerie. “Ik ben hier gekomen 

toen het nog een beetje betaalbaar was. In 

deze straat is het allemaal begonnen met 

Rob Malasch van Serieuze Zaken. Ik zat 

toen nog op de Prinsengracht, naast de 

plek waar Ron Mandos nu nog zit. Omdat 

het daar een beetje te druk werd, ben 

ik hiernaartoe vertrokken.” Hij begrijpt 

waarom galeries nu bij elkaar zitten en met 

elkaar samenwerken: “Vanzelfsprekend 

was dat niet. Het zit zeker niet in de genen 

van galeries om samen te werken. Je bent 

concurrenten, maar door samen te werken 

help je elkaar, vooral om meer mensen te 

interesseren voor hedendaagse kunst. En 

dat is altijd gewenst, zeker als je een jonger 

publiek bij kunst wilt betrekken.” 

Onderweg naar de volgende galerie vertelt 

Halsema dat ze ervoor wil zorgen dat er 

meer verbinding ontstaat tussen de verschillende 

onderdelen van de Amsterdamse 

hedendaagse kunstsector. “Ik wil kunst er 

meer laten zijn voor iedereen, ook voor 

mensen die er niet zoveel vanaf weten of 

nog niet de middelen hebben om kunst te 

kopen. Veel mensen, vooral jonge, durven 

daarom niet zo snel naar binnen te lopen. 

22

DE WANDELING 

In de jaren zestig 

ontstonden galeries 

die voor het eerst 

avant-garde van 

internationaal niveau 

naar Nederland 

brachten. 

Dat is jammer. Je hoeft niet te kopen, je 

kunt ook binnenkomen om je nieuwsgierigheid 

los te peuteren en je te verwonderen.” 

Ze stopt een paar grachten verderop, voor 

Café Van Puffelen op de Prinsengracht. 

Geen galerie te zien, zo lijkt het, maar een 

klein bordje links verraadt dat zich in een 

achterhuis een galerie bevindt: Stevenson. 

Via een steeg en een trappenhuis kom je 

ineens in een lichte koepel waar de internationale 

galerie zit die, met vestigingen in 

Kaapstad en Johannesburg, twee jaar geleden 

ook hier is begonnen. Noëlle de Haan 

vertelt ons waarom: “Het is een plek waar 

we ook een beetje kunnen experimenteren. 

In Amsterdam doe je veel connecties 

op: er wonen en werken veel kunstenaars. 

Veel goed internationaal talent komt 

naar De Ateliers of de Rijksakademie, 

zoals nu de Taiwanees Cian-Yu Bai. We 

vertegenwoordigen veel Zuid-Afrikaanse 

kunstenaars, maar ook bijvoorbeeld de 

Nederlandse fotograaf Viviane Sassen. Zij 

heeft boven de galerie een atelier.” 

ARTISTIEK AMSTERDAM-ZUID 

Vanaf de grachten fietst Halsema over het 

Leidseplein en onder de fietstunnel door 

bij het Rijksmuseum richting het Stedelijk. 

Vooral rondom dit museum ontstonden 

na de Tweede Wereldoorlog de eerste hedendaagse 

kunstgaleries. In de jaren zestig 

brachten galeries voor het eerst avant-garde 

van internationaal niveau naar Nederland. 

Het was de tijd dat Willem Sandberg 

vond dat kunst eigentijds en grensverleggend 

moest zijn en vastgeroeste patronen 

doorbreken. Aan de Van Breestraat was 

er Galerie Riekje Swart met hedendaagse 

kunst, het constructivisme van Ad Dekkers, 

Bob Bonies en Peter Struycken en het 

conceptuele werk van Ger van Elk en Jan 

Dibbets. Aan de Willemsparkweg bevonden 

zich galerie Art & Project van Geert 

van Beijeren en Adriaan van Ravesteijn en 

de galerie van Helen van der Meij, die onder 

anderen Sigmar Polke, Markus Lüpertz 

en Anselm Kiefer vertegenwoordigde. 

Galerie Grimm probeerde het recent hier 

in de buurt, maar hield het uiteindelijk bij 

de vestiging op de Keizersgracht en de internationale 

vestigingen in New York en nu 

Londen. Wel in Amsterdam-Zuid zitten on- 

In de achtertuin een ruimte waar de fotograaf Melissa 

Schriek aan het schilderen is geslagen terwijl haar 

foto’s in Hama Gallery hangen. 

der andere Bildhalle en Hama Gallery van 

de jonge Nina Hama. Voor de laatste galerie 

zet de Amsterdam Art-directeur haar fiets 

op slot. Binnen hangen foto’s en schilderijen 

aan de wanden, een marmeren vloer bedekt 

de grond. Midden in de galerie toont een 

enorm koffiezetapparaat wat de galeriehouder 

voor ogen heeft: een plek bieden 

waar je je welkom voelt. In de achtertuin 

is nog een ruimte waar fotograaf Melissa 

Schriek – haar foto’s hangen in de galerie – 

aan het schilderen is geslagen. 

“Het idee om een eigen galerie te beginnen 

ontstond eigenlijk vanuit een persoonlijke 

frustratie: het gemis van representatie van 

mensen die eruitzien zoals ik”, vertelt de in 

Koerdistan geboren Nina Hama. “In musea 

zag ik weinig terug van kunstenaars uit die 

regio. Ik ben hier tijdens de coronatijd begonnen, 

want het leuke was dat een galerie 

juist tijdens de pandemie een functie had. 

Het was een van de weinige publieke plekken 

waar mensen mochten komen. In dat 

opzicht waren het al met al best gunstige 

tijden. Ik hoop dat voort te zetten en met 

deze galerie kunst toegankelijker te maken 

en op een andere manier te laten ervaren.” 

SURFEN 

Noëlle de Haan (rechts) van Stevenson in gesprek met Martina Halsema. 

www.amsterdamart.com 

23

Binnenkijken. 

bij Maaike Schoorel 

TEKST & FOTO’S: KOOS DE WILT 

Ze is internationaal bekend van 

haar schilderijen waarin slechts 

vage contouren zichtbaar zijn 

van de snapshots die ze maakt 

van haar leven en dromen. Na 

decennia in het buitenland te 

zijn geweest, woont en werkt de 

kunstenaar weer in Nederland. En 

nu komt de wereld naar Maaike 

Schoorel toe. 

Schoorels atelier bevindt zich in een oud schoolgebouw 

met palmen voor de deur. 

Maaike Schoorel (°1973, Santpoort) 

maakt schilderijen 

waarvan ze, zo lacht ze, vaak 

zelf nog de enige is die het 

oorspronkelijke plaatje erin ziet. Dat begon 

na de Rietveld Academie in Londen 

tijdens haar studie aan de Royal College 

of Art, waar ze eerst vooral beeldhouwde. 

Het stutten van de beelden als er iets 

misging, bleek uiteindelijk een belangrijk 

onderdeel van het werk te zijn. En dat hele 

maakproces is nog steeds onderdeel van 

het werk van Schoorel. 

Haar schilderijen roepen een delicate en 

ondefinieerbare ruimtelijkheid op, een 

dromerig schemergebied tussen abstractie 

en figuratie waarnaar je blijft kijken. 

Het duurt even voordat je als kijker je weg 

vindt op de doeken en tussen de kleuren 

de contouren en schimmen ontdekt 

van iets wat op figuratie lijkt. Is het een 

oefening om de kijker uit te dagen om uit 

te vinden hoeveel je nodig hebt om een 

beeld te kunnen onderscheiden? In plaats 

van de snelle beelden die social media 

als een mitrailleur op ons afschieten, zo 

neemt de schilder alle tijd en concentratie 

die maar nodig is. Tijdens haar academietijd 

gebruikte ze voor de beelden foto’s 

uit glossy’s of snapshots en foto’s uit haar 

familiealbums. Later werden dat herinneringen 

en dromen, en nu zijn het allerlei 

foto’s: impressies van haar huwelijksfeest 

of een zelfportret met zoontje op schoot. 

Het werk speelt met de spanning tussen 

zien en ervaren. Zoals Vermeer niet een 

fijnschilder is, maar met puntjes verf een 

realiteit oproept die we pas in onze eigen 

ogen en brein samenvoegen in een emotie 

en realiteit, zo neemt Schoorel een langere 

omweg. Soms staan de werken maanden 

tot jaren in het atelier voordat ze af zijn. 

DE BUITENLANDTRIGGER 

Schoorel woonde en werkte twaalf jaar 

in Londen. Daarna belandde ze via een 

scholarship in New York, en weer later verhuisde 

ze naar Berlijn en Rome. Nu, met 

haar man, de schilder Pim Blokker, en hun 

zoontje Adriaan, is ze terug in Amsterdam. 

In het centrum van de stad heeft ze een 

zonnig en wit atelier in een oud schoolgebouw, 

met palmen voor de deur, waarin 

nog tientallen kunstenaarsruimtes gevestigd 

zijn. Ze voelt zich thuis in Nederland, 

maar haar man heeft nu wel zin om, nu 

hun zoontje nog jong is, een tijdje in het 

buitenland te werken. 

Schoorel weet wat wonen in een vreemde 

omgeving doet met je werk. “Het bijzondere 

van een andere omgeving is dat 

je ‘preconceived ideas’, hoe je iets doet, 

voortdurend op de proef worden gesteld. 

In het buitenland ben je gedesoriënteerd 

en daardoor wil en ga je eerder andere 

wegen behandelen. Ik ging van beeldhouwen 

over naar alleen schilderen. Londen 

was in mijn studietijd enorm ‘happening’. 

Tate Modern was net geopend en kunst 

leefde enorm. Hier in Nederland was kunst 

nogal een ondergeschoven kindje, maar in 

Londen werd het enorm serieus genomen, 

in alle lagen van de bevolking. Zo’n omgeving 

stimuleert je om door te zetten en je 

eigen weg te vinden. Tegelijkertijd worden 

24

BINNENKIJKEN 

‘De verwondering van een kind 

geeft mij veel energie’ 

25

BINNENKIJKEN 

De kunstenaar in haar zonnige, witgeschilderde atelier in hartje Amsterdam. 

Schoorels werk speelt 

met de spanning 

tussen zien en ervaren. 

kunstenaars daar minder financieel ondersteund 

en is het een enorm gevecht om gezien 

te worden. Daarom zijn kunstenaars 

en studenten daar veel ondernemender 

dan hier. Al mijn vrienden in East London 

waren kunstenaars en deden van alles 

om een publiek te vinden, zoals de Young 

British Artists ons waren voorgegaan. Ik 

zong zelf in een bandje en maakte mijn 

kunst. In Londen zijn er meer musea, meer 

openingen, meer galeries en verzamelaars. 

Er is altijd wat te doen. Ik had mijn 

studio in Hackney en woonde in Bethnal 

Green. Onze straat werd wel ‘Sesamstraat’ 

genoemd, omdat we met z’n allen in een 

huis woonden en iedereen met iedereen 

concurreerde en samenwerkte. Inmiddels 

is die wijk enorm gegentrificeerd. De kunstenaars 

zijn verhuisd naar South London.” 

Vervolgens kreeg Schoorel een residency in 

New York, waar ze vier jaar is gebleven. “Het 

was een leven met veel onzekerheid, ook of 

je in je huis kon blijven, maar dat hield mij 

scherp, in mijn werk en mijn denken”, vertelt 

ze. “Ik hield van die hectiek. Nu ik een kind 

heb, zit die hectiek in andere dingen. De verwondering 

van een kind geeft mij de energie 

die ik nodig heb. Ik maak er ook werk van, 

zoals een portret van mijn zoon op schoot 

en met van die kinderplakkers op de ondergrond. 

Of een bezoek met mijn zoontje aan 

het stadsdeelkantoor, heel triviaal eigenlijk. 

Ik vond het best spannend om dat werk te 

laten zien tijdens mijn recente tentoonstelling 

bij Maureen Paley in Londen, maar het 

werd als eerste verkocht. Er was zelfs internationale 

belangstelling voor.” 

De kunstenaar doet dingen die haar bezighouden, 

die voor haar urgentie hebben. 

En dat opent deuren, hier en internationaal. 

Schoorel: “Op een of andere manier 

vindt de wereld mij hier in Amsterdam. 

Dat heeft te maken met Mendes Wood 

DM, de galerie waarmee ik werk, die heel 

internationaal is. Maar misschien ook met 

het feit dat hier in Nederland steengoede 

dingen gebeuren, zoals binnenkort de 

tentoonstelling over Hilma af Klint & Piet 

Mondriaan in het Kunstmuseum in Den 

Haag. Dat museum doet het sowieso geweldig, 

zowel conceptueel als visueel.” 

26

BINNENKIJKEN 

‘Het is magisch wat je met verf 

voor emotie kan teweegbrengen, 

in verfstreken en in compositie’ 

UNIVERSEEL BEWUSTZIJN 

In haar werk spelen het conceptuele en het 

visuele een even grote rol. “Ik hou van het 

werk van kunstenaars als Mira Schendel 

en Vivian Suter. Het is magisch wat je met 

verf voor emotie kan teweegbrengen, in 

verfstreken en in compositie. Vermeer 

deed dat al. De verf beweegt zijn schilderijen 

en zijn verfbehandeling zorgt ervoor 

dat wij voelen wat we voelen bij het zien 

van zijn schilderijen. Net als in mijn werk 

gaat het niet letterlijk om het schilderen 

van elke knoop of baksteen om het beeld 

over te brengen. Veel wordt overgelaten 

aan onze verbeelding. Het is wat Matisse 

honderden jaren later ook deed met zijn 

schilderij De Groene streep, waarbij hij 

een groene verfstreep aanbracht over het 

gezicht van zijn vrouw en daarmee vooral 

een emotie overbracht. De grove, groene 

baan midden in het schilderij houdt alles 

in evenwicht. Dat spelen met verf zie je bij 

de felle, transparante kleuren van Helen 

Frankenthaler, in de kamer van Van Gogh, 

in Guernica van Picasso en ook in schilderijen 

van Munch, Cézanne en Redon, mijn 

favoriet. Het gaat mij steeds om zowel de 

inhoudelijke en visuele referenties. Het 

voordeel van ouder worden is dat ik steeds 

meer durf en ook meer toelaat in mijn eigen 

werk. Dat doe ik door te spelen met de 

ondergronden of met paintbrush. Ook het 

grover opbrengen van verf kan dankzij de 

ervaring die ik heb met schilderen. Dat is 

niet iets wat je gelijk kunt. Benno Tempel, 

van Kunstmuseum Den Haag, liet mij zien 

dat kunstenaars die we kennen van bepaald 

werk een hele geschiedenis hebben 

doorgemaakt om daar te komen. Dat zit 

allemaal in het werk.” 

En wat wil Schoorel vervolgens met dat visuele 

bereiken? “Een kunstenaar moet contact 

maken met een soort universeel bewustzijn, 

maar met iets anders dan wat je in de krant 

leest. Toen eind 19e eeuw in Parijs de Eiffeltoren 

was gebouwd, gaf dat mensen een 

compleet ander perspectief op de wereld, zoals 

vliegtuigen dat later deden en drones dat 

nu doen. Revolutionair was het, maar wat er 

echt speelde was iets anders. Bijzonder is dat 

bij de opening van de Eiffeltoren daaronder 

een tentoonstelling was waarin naast de 

officiële, toen bekende kunst de Fauvisten 

ook een plek hadden. En het is juist de kunst 

van zo iemand als Redon die echt iets zegt 

over die tijd en nog steeds tot de verbeelding 

spreekt. Ik ben zo benieuwd wat dat nu is, in 

onze tijd. Dat is toch iets wat ik probeer te 

vangen in mijn werk.” 

BEZOEKEN 

Spark Birds & the Loneliness of Species 

t/m 03-12 

Buitenplaats Kasteel Wijlre 

www.kasteelwijlre.nl 

bloem 

t/m 07-01 

Verwey Museum, Haarlem 

Bloemstillevens van Kees Verwey, gecombineerd 

met werk van Evi Vingerling, Maaike 

Schoorel, Marc Mulders en Ronald Zuurmond. 

www.verweymuseumhaarlem.nl 

Kunstmuseum Den Haag heeft twee Schoorelschilderijen 

op zaal uit de bestaande collectie. 

www.kunstmuseum.nl 

SURFEN 

Voorbeeld van het schemergebied tussen abstractie en figuratie dat Maaike Schoorel oproept. 

www.maaikeschoorel.com 

27

Jan Sluijters, Portret van Tonia Stieltjes, ca. 1920, olieverf op doek, 132 x 116 cm, Singer Laren. Aankoop uit particulier bezit, met steun van de VriendenLoterij 2009. 

28

Powervrouw 

Tonia 

“Ik was totaal blown away”, zegt Jan 

Rudolph de Lorm over het moment 

dat hij voor het eerst oog in oog 

stond met een levensgroot portret 

van schildersmodel en activist Tonia 

Stieltjes. Modernist Jan Sluijters 

schilderde het rond 1920. “Ik keek 

naar zó’n krachtig portret van een 

zwarte vrouw, dat ik meteen besefte: 

dit is een heel belangrijk schilderij.” 

TEKST: BELINDA VISSER 

Als er één portret is dat de persoon 

Tonia karakteriseert is dit het, zegt 

Jan Rudolph de Lorm, museumdirecteur 

van Singer Laren, als 

hij voorgaat naar het depot. Nog maar net 

in functie, kocht hij het monumentale werk 

veertien jaar geleden van de kleindochter van 

de kunstenaar. Fier rechtop zit Tonia op een 

canapé, naakt onder een transparante rode 

sjaal, haar houding zelfverzekerd. Met haar 

rechteroog kijkt ze je recht aan. Links doet 

niet mee, dat is haar glazen oog. De Lorm 

noemt het een ‘knaller van een portret’, met 

een grote cultuurhistorische waarde. Hier zit 

een rolmodel avant la lettre. Het kleurrijke 

schilderij is een niet te missen blikvanger 

op de tentoonstelling die het museum de 

komende maanden aan de levenswandel van 

Tonia Stieltjes wijdt, gebaseerd op vier jaar onderzoek 

door gastcurator Esther Schreuder. 

De omstandigheden zijn weinig kansrijk 

als Tonia in 1881 uit een gemengd huwelijk 

wordt geboren. Haar vader is Anthony Milgens, 

vrijgekocht uit slavernij in Suriname, 

twaalf jaar zeeman en daarna neergestreken 

in Amsterdam als bierbrouwer. Haar 

Amsterdamse moeder Maria Heidman is 

dienstmeid. Tonia heeft een zwakke gezondheid 

en is zeer slechtziend. Ze groeit 

op in armoede. Haar kansen keren als zij 

een betrekking als dienstbode krijgt bij de 

sociaalliberale wethouder Floor Wibaut. 

Ongetwijfeld moedigt het echtpaar Wibaut 

haar aan zich te ontwikkelen, want Tonia 

wordt vakbondsleider van de Amsterdamse 

dienstboden. Als ze op de zeepkist klimt 

toont ze zich een charismatisch spreker. 

In 1908 trouwt ze met dokterszoon en fotograaf 

Jan de Meijere, met wie zij een dochter 

en een zoon krijgt. Na het stranden van het 

huwelijk hertrouwt ze met uitvinder en 

ingenieur Wim Stieltjes. In 1919 verhuist 

het gezin naar Parijs. In Amsterdam was 

een negatieve bejegening vanwege haar 

opvallende verschijning geen uitzondering. 

Parijs in het tijdperk van Josephine Baker 

en zwarte jazz is een vrijere wereld. Het 

echtpaar Stieltjes nestelt zich in het kunstenaarsmilieu. 

Tonia raakt bevriend met de 

Nederlandse kunstvernieuwers Piet Mondriaan, 

die haar hartsvriend wordt en zijn 

werk met haar bespreekt, en Jan Sluijters. 

Hier zit een rolmodel 

avant la lettre. 

BLIK IN DE ZIEL 

Sluijters is zeer geïnteresseerd in donkere 

modellen. Hij vindt het interessant om hun 

vorm en de kleur en glans van hun huid in 

verf te vangen. Nadat hij Tonia leert kennen 

schildert hij meerdere portretten van haar. 

Maar dit schilderij is van een andere orde. 

“Het is niet gemaakt om mooi te zijn, maar 

om de impact”, zegt De Lorm. “Dit werk 

gaat om er mogen zijn, dat is waarom er zo’n 

enorme power van uitgaat. Tonia was een 

buitengewoon krachtige vrouw. Misschien 

gaat dit wel over haar politieke, strijdbare 

kant. Tegelijkertijd zit er tragiek in haar blik, 

want ook dat had zij in zich. Ze durft zich 

bloot te geven, is naakt maar geen object. Ze 

heeft zelf het heft in handen.” 

Er is een citaat van Sluijters bekend waarin 

hij zegt: “Natuurlijk: ik probeer altijd het we- 

zen van een mens te schilderen. Het uiterlijk 

komt daarna. En om dat innerlijke wezen in 

verf uit te drukken… dat is een eigenaardige 

zaak. Je krijgt niet alleen gewaarwordingen 

van iemands lichaamsvormen, maar ook van 

iemands kleur. Ik zie iemand bijvoorbeeld in 

grijze tinten, of in een bepaald blauw.” 

De Lorm wijst erop hoe Sluijters Tonia’s 

bruine huidskleur feitelijk suggereert met 

groene verf, en hoe dat werkt met het rood 

van de sjaal en het geel van de achtergrond. 

“Die kleuren hebben ook iets van power, 

ze benadrukken haar strijdbaarheid. Tonia 

heeft zich niet laten belemmeren door haar 

vrouw zijn, de slavernijachtergrond van 

haar vader of haar fysieke gesteldheid. Ze 

heeft zich enorm ontplooid en ook anderen 

geholpen. Ze heeft het gewoon gedáán, dat 

maakt haar bijzonder.” 

Als het schilderij in 1941 ter gelegenheid van 

Sluijters’ zestigste verjaardag in het Stedelijk 

Museum te zien is, suggereert de SS in een 

commentaar de brandstapel. Voor Sluijters 

zelf is het portret zo dierbaar dat hij het altijd 

bij zich heeft gehouden, vermoedt De Lorm. 

“Hij heeft een vriendin geschilderd. Hij heeft 

haar ziel, haar karakter vastgelegd. Tonia 

intrigeerde hem. En zij inspireerde hem, dat 

denk ik wel. De enige andere vrouw die hij zo 

vaak heeft geschilderd was zijn echtgenote, 

Greet van Cooten.” 

BEZOEKEN 

Tonia. Model en activiste 

17-10 t/m 17-04 

Singer Laren 

www.singerlaren.nl 

LEZEN 

Tonia Stieltjes. Activiste, model en 

wilskrachtdokter door Esther Schreuder, 

Waanders Uitgevers, 2023, Nederlands, 

320 p., ISBN 9789462625129. Prijs: € 29,95. 

29

Hiroshi 

Sugimoto 

De eeuwigheid vatten 

Bioscoopzalen zonder film? 

Overledenen die levendiger lijken 

dan ooit? De conceptuele beelden 

van de Japanse fotograaf Hiroshi 

Sugimoto brengen menige kijker in 

verwarring. Toch hebben zijn foto’s 

in sterke mate bijgedragen tot de 

veranderde status van de fotografie: 

van instrument om beelden 

vast te leggen tot hedendaags 

expressiemiddel. Ter gelegenheid 

van zijn overzichtstentoonstelling 

in Londen zoomen we in op zijn 

bekendste reeksen. 

TEKST: GWENNAËLLE GRIBAUMONT 

Lightning Fields 225, 2009. © de kunstenaar. 

Intrinsiek is de fotografie een kunst van 

het hier en nu. De fotolens legt een 

welbepaald ogenblik vast. Hiroshi Sugimoto 

(°1948) gaat hier tegenin. Door te 

werken met bijzonder lange belichtingstijden 

weigert hij een moment te kiezen 

en wil hij juist de eeuwigheid vatten. De 

raadselachtige taferelen van de Japanse 

kunstenaar, te danken aan uitgekiende 

technieken en doordachte concepten, 

laten ons kennismaken met de spoken 

van de mensheid, doen de tijd kristalliseren 

en vertellen over de grote ontdekkingen 

en de vooruitgang in de menselijke 

geschiedenis. Steeds weer creëert hij grote 

reeksen: diorama’s, schouwburgen, zee- 

30

UA Playhouse, New York, 1978. © de kunstenaar. 

landschappen, architectuur, portretten, 

conceptuele vormen en bliksemstralen. 

Alle zijn gestoeld op dezelfde grondprincipes. 

Elke reeks wordt gekenmerkt door 

herhaling en doet ons nadenken over het 

begrip tijd. Sugimoto’s filosofisch getinte 

bespiegelingen zijn nauw verbonden met 

de context waarin hij werkt. De kunstenaar 

zette zijn eerste stappen in New York, 

in de jaren 70. De kunstscene werd toen 

nog gedomineerd door minimal art en 

conceptuele kunst, die ook zijn werk sterk 

zouden beïnvloeden. 

ARTIFICIËLE RECONSTRUCTIE 

VAN DE REALITEIT 

Sugimoto studeerde aan het Art Center 

College of Design (Los Angeles). In 1976 

begon hij aan zijn eerste reeks. Geïnspireerd 

door het American Museum of Natural 

History in New York creëerde hij diorama’s, 

waarbij wassen beelden of opgezette dieren 

worden opgesteld in een passende context 

die verrassend echt lijkt. Voor hem was dat 

een voorwendsel om stil te staan bij het 

thema van de levenscyclus, van de prehistorie 

tot het Antropoceen. De beelden zijn 

zonder meer fascinerend. Alles is dood, 

maar lijkt springlevend. Met deze reeks 

zette Sugimoto meteen zijn leidmotief in de 

kijker: beelden die echter dan echt lijken. 

Als meester van het optische bedrog brengt 

de Japanse fotograaf de kijker in verwarring. 

Om uit die visuele valstrik te raken, moet 

de kijker die artificiële reconstructie van de 

werkelijkheid aandachtig bestuderen, om te 

achterhalen wat er niet aan klopt. 

Sugimoto ging door met die reeks, die ons 

wijst op de broosheid van het bestaan. 

Hij deed dat in elk decennium, met name 

in 1976, 1982, 1994 en 2012. Een andere 

bekende conceptuele reeks is 'Theaters', begonnen 

in 1978. Dit concept gaat over oude 

bioscoopzalen en drive-ins uit de jaren 20 

en 30. De uiterst lange belichtingstijd van 

elk beeld komt overeen met de volledige 

projectieduur van de film. Het hele verhaal 

wordt dus samengevat in één beeld. Het 

Zijn reeks ‘Theaters’ 

doet de kijker stilstaan 

bij de begrippen 

aanwezigheid en 

afwezigheid. 

projectiescherm is de enige lichtbron. Op 

Sugimoto’s beelden verandert het in een 

intens lichtveld. De kunstenaar creëert zodoende 

een prachtige paradox: door de hele 

film te fotograferen, slaagt hij erin die film 

onzichtbaar te maken. Toch wordt alles wat 

zich afspeelt in de onmiddellijke omgeving 

van die projectie vereeuwigd, zoals de 

vlucht van een vliegtuig of de koplampen 

van een voorbijrijdend voertuig. Een en ander 

doet de kijker stilstaan bij de begrippen 

aanwezigheid en afwezigheid. 

31

Hiroshi Sugimoto 

gaat tegen de traditie 

in: door te werken 

met bijzonder lange 

belichtingstijden 

weigert hij een 

moment te kiezen: 

hij wil de eeuwigheid 

vatten. 

Bay of Sagami, Atami, 1997. © de kunstenaar. 

BESPIEGELEND EN PICTURAAL 

Twee jaar later pakte Sugimoto uit met een 

andere reeks, over een ander thema: 'Seascapes'. 

De kunstenaar vertelt hoe het allemaal 

begon: “Op een avond in New York, in 

1980, maalde er een vraag door mijn hoofd: 

kan een mens van nu hetzelfde landschap 

zien als de eerste mensen? (…) Het aardoppervlak 

ziet er tegenwoordig helaas volledig 

anders uit, maar hoe zit het met de zee? 

En dus ben ik op reis gegaan, om overal ter 

wereld de zeeën te gaan bekijken met mijn 

mentale machine om mee terug te gaan 

in de tijd.” Het is een bijzonder krachtig 

concept: fotograferen wat onveranderd is, 

in het verleden, het heden en de toekomst, 

dat is de eeuwigheid vatten. Sugimoto fotografeerde 

weidse zeegezichten zonder het 

minste spoor van menselijke aanwezigheid. 

De keuze voor zwart-wit maakt het voor de 

waarnemer allemaal des te verwarrender. 

De hemel is soms donkerder dan de zee. 

Het resultaat stemt meer dan ooit tot 

bespiegeling. Het getuigt meteen ook van 

de intellectuele verwantschap tussen de 

Japanse kunstenaar en de Amerikaanse 

kunstenaar Mark Rothko, een vooraanstaande 

representant van het abstracte 

expressionisme, die een kunstwerk zag als 

een mystieke ervaring. Kunst die tot be- 

spiegeling leidt: dat is de centrale gedachte 

in het oeuvre van Sugimoto. Elke reeks is 

een bespiegeling over thema’s als de tijd, 

de dood en de mensheid. 

In de reeks 'Architectures' (vanaf 1997) vereeuwigt 

de Japanner gebouwen, sculpturen 

en grote symbolen van de moderne cultuur, 

zoals de Eiffeltoren en de Twin Towers. 

Bijzonder aan die monumenten is dat hij 

ze alle bewust presenteert in een wazige 

halo. De kijker voelt een zeker onbehagen. 

De bedoeling hiervan is de architecturale 

boodschap tot de essentie te herleiden. 

Het is de visuele vertaling van de gedachte 

ontsproten aan de verbeelding van de architect. 

Die spookachtige beelden omschrijft 

de fotograaf zelf als ‘impressies van architectuur 

na het einde van de wereld’. Wat 

Sugimoto boeit, zijn niet de alom bekende 

gebouwen, maar het licht waarin ze baden. 

Het resultaat verleent het onderwerp een 

unieke picturale dimensie. Nog een goocheltoer 

van de kunstenaar: een kunstvorm, 

de architectuur, wordt getransformeerd tot 

een andere kunstvorm, een schilderij, en 

wel via een derde kunstvorm: de fotografie. 

SPOKEN VAN DE GESCHIEDENIS 

Na zeven jaar van administratieve rompslomp 

kreeg Sugimoto eindelijk de toestemming 

een ‘zee van boeddha’s’ te fotograferen 

in een uit de 12e eeuw stammende tempel 

in Kyoto. Bij de voorbereiding liet de kunstenaar 

alle sierelementen daterend van na 

het ontstaan van die sculpturen weghalen. 

Hij legt uit: “Door de tempel te ontdoen 

van alle toevoegsels hebben we de pracht 

van die duizenden bodhisattva’s hersteld 

(…), misschien wel in de staat waarin de 

aristocraten van Kyoto uit de Heian-periode 

(794-1185) ze konden bewonderen.” 

Net als in zijn 'Seascapes' wilde de kunstenaar 

het oorspronkelijke aanzicht ervan 

vatten. Ook deze sterk repetitieve reeks, 

van een fascinerende raadselachtigheid, 

werd gebundeld tot één beeld, in de vorm 

van een rol. Voor hem is dit een manier om 

de moderniteit te paren aan de Japanse 

traditie. Wat ons betreft, is 'Portraits' (1999) 

de meest verwarrende reeks. De kunstenaar 

fotografeerde hiervoor in het beroemde 

wassenbeeldmuseum van Madame Tussauds 

diverse personages, van Salvador Dalí 

tot Lady Di. Hij gebruikte hiervoor exact 

dezelfde verlichting als die schilders en 

fotografen vroeger gebruikten bij het vereeuwigen 

van beroemde personen. Het resultaat 

is zonder meer verbluffend. Je krijgt 

het vreemde gevoel dat die personages in 

32

Een zeer stabiele 

marktwaarde 

De meeste werken van Hiroshi 

Sugimoto gaan van de hand in de 

Verenigde Staten. Het is een goed 

georganiseerde markt, die ook zeer 

stabiel lijkt. De kunstenaar drukt zijn 

beelden altijd af in twee formaten: 

een klein formaat (op 25 exemplaren) 

en een groot (op vijf exemplaren). 

De grote beelden zijn tien keer 

meer waard. Zo kosten zijn zeegezichten 

in de Fraenkel Gallery (San 

Francisco) $ 35.000 en $ 400.000. Op 

veilingen gaan zijn foto’s doorgaans 

van de hand voor € 8.000 tot 

200.000, met enkele uitschieters 

in de tweede helft van het eerste 

decennium van deze eeuw. Zo werd 

in 2006 een Portrait of Henry VIII 

afgehamerd op € 551.000. Het jaar 

erna ging een reeks van drie beelden 

(Black Sea, Red Sea en Yellow Sea) 

van de hand voor een recordbedrag 

van € 1,2 miljoen. De 'Seascapes' zijn 

het meest gewild, maar zijn foto’s 

van bioscopen en drive-ins vinden 

verzamelaars de meest fascinerende. 

Toch is de marktwaarde van die 

foto’s behoorlijk lager (tot € 100.000). 

Salvador Dali, 1999. © de kunstenaar. 

Als meester van het 

optische bedrog 

brengt de Japanse 

fotograaf de kijker in 

verwarring. 

levenden lijve voor je staan. Net als in zijn 

'Dioramas' probeert Sugimoto hier de nauwe 

band tussen fotografie en fenomenen als 

afwezigheid en tijd duidelijk te maken. 

Vanaf 2006 richtte hij zijn aandacht op 

een heel ander thema: 'Lightning Fields'. 

Het ging om spectaculaire beelden van 

‘bliksemstralen’. Sugimoto inspireerde zich 

hiervoor op het onderzoek naar elektriciteit 

van Benjamin Franklin en Michael Faraday 

en het fotografische onderzoek van William 

Fox Talbot. Hij gebruikte een vandegraaffgenerator 

van 400.000 volt om een stroomstoot 

rechtstreeks op de film te richten: 

“Het idee om de effecten van stroomstoten 

op een droge fotografische plaat te observeren 

was ingegeven door mijn verlangen 

om de grote ontdekkingen van die wetenschappelijke 

pioniers na te bootsen in een 

donkere kamer en het resultaat met mijn 

eigen ogen te zien.” 

Het jaar 2018 vormde een keerpunt in Sugimoto’s 

carrière. Tot dan toe had hij altijd 

gezworen bij zwart-witfotografie. Met zijn 

reeks 'Opticks' koos hij echter voor intense 

kleuren, waarbij het licht werd gebroken 

door prisma’s. Wat is er eenvoudiger, 

mysterieuzer en fascinerender dan een 

regenboog? Op 64-jarige leeftijd maakt de 

Japanse kunstenaar van kleur zijn grondstof. 

Met subtiele vignetteringen raakt hij de 

kern van de zaak: meer zeggen met minder. 

BEZOEKEN 

Hiroshi Sugimoto: Time Machine 

11-10 t/m 07-01 

Hayward Gallery 

Londen 

www.southbankcentre.co.uk 

LEZEN 

Hiroshi Sugimoto: Time Machine, tekst James 

Attlee e.a., Hatje Cantz Verlag, 2023, 216 p., 

Engels, ISBN 9783775755320. Prijs: € 48. 

33

ZOOM 

Carlijn Jacobs 

Contrast tussen koud en warm 

De tentoonstelling Sleeping Beauty in het Amsterdamse 

fotografiemuseum FOAM richt de schijnwerpers op het virtuoze talent 

van de jonge Nederlandse modefotograaf Carlijn Jacobs, zonder dat de 

stereotypen van de commerciële beeldcultuur in vraag worden gesteld, 

of zelfs maar gerelativeerd. 

TEKST: JEAN-MARC BODSON 

Carlijn Jacobs, foto voor Vogue Italia, januari 2021. © de kunstenaar. 

Op de Rencontres d’Arles, in 

2011, had het FOAM zijn 

tiende verjaardag gevierd 

met de organisatie van What’s 

Next?, een reeks evenementen die stof tot 

nadenken boden over de toekomst van 

het medium fotografie. Sindsdien heeft de 

Nederlandse instelling de modefotografie 

al menigmaal in de kijker gezet, met 

werk van zowel opkomende talenten als 

grote namen van het genre. Denk aan de 

tentoonstellingen over Harley Weir, Tyler 

Mitchell en Paul Kooiker, en de groepsexpositie 

The Fashionable Show in 2019-2020. 

In 2016 was er bovendien de grote overzichtstentoonstelling 

over Helmut Newton, 

de superster van de modefotografie, 

aangevuld met werk van drie jonge talenten, 

onder wie Carlijn Jacobs (°1991), die 

momenteel weer te gast is in het FOAM. 

Dit keer krijgt haar werk alle aandacht. 

Sleeping Beauty, zoals de expositie heet, 

presenteert foto’s die ze heeft gemaakt op 

bestelling en persoonlijke werken. Een en 

ander laat zien dat de jonge vrouw sinds 

ze in 2014 afstudeerde in Den Haag al een 

indrukwekkende professionele weg heeft 

afgelegd. Zo heeft ze gewerkt voor merken 

als Chanel, Gucci, Louis Vuitton en Versace, 

terwijl foto’s van haar werden gepubliceerd 

in Vogue, Dazed, Pop, D Repubblica 

en M Le Monde. In haar vak is zichtbaar 

zijn in de media van groot belang. De 

kers op de taart was de foto die ze mocht 

maken voor de cover van Renaissance, het 

laatste album van Beyoncé. Daarop is de 

schaars geklede zangeres te zien, gezeten 

op een kristallen paard. 

KOUD-WARM 

Op de foto die het FOAM gebruikt als 

reclamebeeld voor de tentoonstelling Sleeping 

Beauty is een schone slaapster te zien 

van wie het lichaam deels is verhuld door 

een strak korset, met een uitdrukkingsloos 

masker op haar gezicht. Dat contrast 

tussen koud en warm tref je wel vaker aan 

in het oeuvre van Carlijn Jacobs, zoals te 

zien in haar portfolio’s op de website van 

34

ZOOM 

Carlijn Jacobs, het reclamebeeld van Sleeping Beauty in het FOAM. © de kunstenaar. 

Haar vakkennis 

strookt perfect met 

de regels van de 

mode, tussen chic 

en eigenzinnig. 

Art + Commerce, het agentschap dat haar 

vertegenwoordigt. Haar vakkennis staat 

buiten kijf en strookt perfect met de regels 

van de mode, tussen chic en eigenzinnig. 

Dat geldt al evenzeer voor haar fantasievolle 

verbeelding, maar voorlopig slaagt 

ze er nog niet in een herkenbaar universum 

te creëren. Dat is eigen aan alle grote 

modefotografen, zoals Guy Bourdin met 

zijn provocerende stijl en Peter Lindbergh 

met zijn drukkende sferen, a priori 

niet meteen geschikt om de verkoop te 

stimuleren. Daarbij denken we ook aan de 

uitgesproken picturalistische Sarah Moon 

en de bijzonder stijlvolle Jean-Loup Sieff. 

En dan heb je natuurlijk nog de geniale 

Cindy Sherman, over wie het Antwerpse 

FOMU nog tot in februari een niet te missen 

tentoonstelling houdt, met als titel 

Anti-Fashion. De stereotypen van de mode 

worden daarin door de Amerikaanse 

genadeloos uitgekleed. Al bijna een halve 

eeuw loopt het thema mode als een rode 

draad door haar oeuvre. Haar foto’s tonen 

figuren die allesbehalve aantrekkelijk zijn 

en daardoor alle conventies van de haute 

couture en de gebruikelijke voorstellingen 

van schoonheid tegenspreken. 

Het FOAM ziet modefotografie als ‘het 

genre dat het best aanleunt bij de tekenen 

des tijds en tegelijk de kracht heeft rechtstreeks 

een breed publiek aan te spreken, 

zonder woorden’. Dat is ongetwijfeld zo, 

aangezien het om commerciële fotografie 

gaat. In plaats van gemakshalve te kiezen 

voor beelden die iedereen aanspreken, 

zou een dergelijke instelling misschien 

beter enige afstand houden en een kriti- 

sche, en waarom niet etnografische kijk 

bieden op de ‘inheemse’ modefotografie. 

Kijk maar naar de tentoonstelling Corps 

à corps, nog tot in de lente te zien in het 

Centre Pompidou, met als centrale vraag: 

‘Hoe draagt de fotografie bij tot het ontstaan 

van identiteiten en hun zichtbaarheid?’ 

Dáár ligt ongetwijfeld de toekomst 

van de fotografie. 

BEZOEKEN 

Carlijn Jacobs. Sleeping Beauty 

t/m 17-12 

FOAM 

Amsterdam 

www.foam.org 

35

Georgië, smeltkroes 

van culturen 

De voormalige sovjetrepubliek 

Georgië is sinds 1991 een 

onafhankelijk land en wil nu deel 

uitmaken van de Europese Unie. 

Dit najaar is het kunstenfestival 

Europalia aan dit in de Kaukasus 

gelegen land gewijd. In heel België 

staan er boeiende evenementen 

op het programma, zoals in het 

Museum Kunst & Geschiedenis, dat 

de Georgische cultuur, geschiedenis 

en kunst vanaf de oudheid belicht. 

Een van de curators, Bernard Coulie, 

hoogleraar en doctor in de oosterse 

filologie en geschiedenis, licht voor 

ons enkele opvallende aspecten uit. 

TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNE 

Georgië was en is een belangrijke 

schakel tussen het Oosten en 

het Westen, gelegen op handelsroutes 

verbonden met de 

Zijderoutes. Al sinds de vroege oudheid 

wekt het land de begeerte van machtige 

buurlanden op. Georgië is altijd een land 

van ontmoetingen en uitwisselingen geweest, 

wat de cultuur ingrijpend beïnvloed 

heeft. Na de Grieken, die er handelsposten 

vestigden, kreeg dit kleine land in de Kaukasus 

tal van andere mogendheden over 

de vloer, die er soms oorlogen uitvochten. 

Romeinen, Perzen, Arabieren, Byzantijnen, 

Mongolen en Ottomanen leverden een bijdrage 

aan die heel bijzondere smeltkroes 

van culturen, maar trokken soms ook een 

spoor van vernieling. Sinds de 4e eeuw 

is Georgië een christelijk land. Het heeft 

de nodige strijd moeten leveren om zich 

staande te houden tussen de grootmach- 

‘Er zijn altijd 

spanningen geweest 

in het land. 

Die hebben hun 

weerslag gehad op 

de cultuur’ 

ten in die regio. Van de 11e tot 13e eeuw is 

het daar wonderwel in geslaagd. Het land 

beleefde toen een gouden tijd, met een 

economische en culturele uitstraling in het 

hele Midden-Oosten. 

Het resultaat van die bewogen geschiedenis 

is ongemeen boeiend erfgoed, zoals 

blijkt uit de gouden en bronzen werken 

te zien op de tentoonstelling Europalia 

Tiara, 5e eeuw v.Chr., goud, Sairkhe, graf 13. © Shalva Amirashvili Museum voor Schone Kunsten. Het was tussen de 6e en 4e eeuw v.Chr. dat de goudsmeden 

van Georgië het hoogtepunt van hun kunst bereikten. Ze maakten consequent gebruik van granulatie, gecombineerd met filigrein, waarbij ze motieven zoals de 

driehoek en de karakteristieke rozet gebruikten. 

36

Niobid-schildersatelier, kruik met rode figuren en mythologische 

scènes, ca. 450 v.Chr., keramiek, Pichvnari, 

Griekse necropolis, graf 1. © Khariton Akhvedliani Adjara 

Staatsmuseum. Deze kruik illustreert de belangrijke culturele 

banden tussen Georgië en de klassieke wereld. 

Torso van een jonge man, 200-100 v.Chr., brons, Vani, Imereti. © Otar Lordkipanidze Vani Archeologisch 

Museum. Dit stuk toont de invloed van Hellenistisch Griekenland, dat Georgië en de kusten van de 

Zwarte Zee overnam vanaf de 5e eeuw v.Chr. 

Georgië: een verhaal van ontmoetingen in 

Museum Kunst & Geschiedenis in Brussel. 

Metaalbewerking had je in Georgië al vanaf 

de bronstijd. Later werd er edelsmeedwerk 

van een verbluffend raffinement 

vervaardigd. Het is trouwens in Georgië 

dat de mythe van het Gulden Vlies ontstond, 

in de Middeleeuwen overgenomen 

door Filips de Goede, de hertog van Bourgondië; 

de Grieken wisten al dat de regio 

rijk aan goud was. De tentoonstelling in 

Brussel is een fascinerende kennismaking 

met het mythische Colchis, het eindpunt 

van een van de Zijderoutes, aan de oever 

van de Zwarte Zee. Het is trouwens de 

grootste expositie van dit type sinds een 

eeuw, buiten Georgië zelf, met zo’n tweehonderd 

stukken, vergezeld van een (nog 

niet eerder in het Frans of Nederlands verschenen) 

boek, uitgegeven door Hannibal 

Books. We gaan in gesprek met Bernard 

Coulie, hoogleraar en doctor in de oosterse 

filologie en geschiedenis en hoogleraar aan 

de Université Catholique de Louvain, een 

van de curators van de tentoonstelling. 

Wat moet je zeker weten over de 

Georgische cultuur? 

”Georgië heeft veel meer te bieden dan men 

doorgaans denkt, behalve goud, bergen en 

religie, als bastion van het christendom aan 

de grens van de islam. We willen laten zien 

hoe belangrijk dit land was als kruispunt 

van culturen en invloeden, en hoe het tal 

van buitenlandse elementen heeft weten 

te absorberen en om te smeden tot heel 

aparte en bijzonder complexe dingen. Het 

thema van de ontmoeting, de culturele 

smeltkroes, staat centraal op deze tentoonstelling. 

Het is een mix van westerse en 

oosterse culturen, met Grieks-Romeinse en 

Byzantijnse invloeden maar ook Perzische, 

met name uit het Iran van de Safawiden. 

Zo zijn de clans zeer belangrijk in de Georgische 

samenleving, wat de Perzische 

invloed verraadt. Die oosterse invloed is 

sterk aanwezig in het land. Je merkt die ook 

aan de heel aparte iconografische motieven. 

Ook de invloed van de islam is niet 

te onderschatten. Zo kun je op de gevel 

van een christelijke kerk, naast een kruis, 

een maagd met gekruiste knieën zien, een 

houding die rechtstreeks is afgekeken van 

de islamitische traditie en de Georgische 

christenen helemaal niet stoort … De aanwezigheid 

van een schenker die een kaftan 

draagt, stoort hen al evenmin. Het land 

was dus een smeltkroes van uiteenlopende 

invloeden die het heeft geabsorbeerd en 

omgesmeed tot iets heel bijzonders. Een 

en ander is te danken aan zijn geografische 

ligging, tussen de noordelijke en zuidelijke 

Kaukasus, de Zwarte Zee in het westen en 

de Kaspische Zee in het oosten. Het is dus 

een doorvoerland, nog steeds van cruciaal 

belang voor het transport van olie. Er 

zijn altijd spanningen geweest in het land, 

tussen het streven naar eenmaking en het 

37

‘In vergelijking tot 

de Scythen gaven 

de Georgiërs blijk 

van een veel groter 

raffinement, vooral 

qua technische 

bewerking van hun 

juwelen’ 

BERNARD COULIE 

Polychroom borstjuweel met griffioenen en vogels, 4e eeuw v.Chr., goud, turkoois, glaspasta. Vani, graf 6, 

Imereti. © Simon Janashia Historisch Museum van Georgië. De afstand van Caïro naar Tbilisi is in vogelvlucht 

minder dan 2000 kilometer met aanwijsbare verwanten zoals dit borstjuweel bewijst. Gevonden 

in centraal Colchis, in het graf van een rijke vrouw van in de twintig, is het een prachtige illustratie van de 

versmelting van culturen op Georgische bodem. De fibula is typisch Anatolisch, terwijl de vorm van de 

hanger, de techniek en de motieven een duidelijke Egyptische invloed laten zien. Maar wellicht waren de 

Perzen verantwoordelijk voor de vervaardiging. Kettingen met granaatappelvormige uiteinden, een typisch 

juwelenmotief in Georgië, werden waarschijnlijk toegevoegd. 

streven naar onafhankelijkheid van de 

verschillende entiteiten. Die binnenlandse 

middelpuntvliedende krachten, gepaard 

aan een voortdurende inmenging van de 

buurlanden en buitenlandse invallen, hebben 

ook hun weerslag gehad op de cultuur.” 

Een van de bekendste elementen van 

die cultuur is de wijn. Volgens sommigen 

zou ‘vinum’, het Latijnse woord voor wijn, 

afgeleid zijn van het Georgische ‘ghvino’. 

“Het is inderdaad in Georgië dat men de 

oudste sporen van wijnbouw heeft aangetroffen, 

van meer dan 6000 jaar voor Christus. 

Wijnstokken hebben trouwens altijd 

al in het wild gegroeid in dit land, wat te 

maken heeft met het klimaat, ideaal voor 

grootschalige wijnbouw, met meer dan 

vijfhonderd verschillende druivensoorten, 

en de bijbehorende handel, met export 

naar onder meer Mesopotamië. Een en 

ander heeft ook geleid tot de ontwikkeling 

van heel bijzondere keramiek, te zien 

in de aardewerken wijnvaten ‘kvevri’, een 

keramiek die dient als vertrekpunt van de 

tentoonstelling.” 

Ook goud behoort tot de belangrijkste 

natuurlijke rijkdommen van het land. Is daar 

de legende van Colchis niet uit ontstaan? 

“Ook de metaalbewerking was een belangrijke 

pijler van de Georgische economie, al 

sinds het Neolithicum. Vooral in de bergstromen 

werd gezocht naar goud, met behulp 

van een schapenvel, waarbij de goudschilfers 

vast kwamen te zitten in de wol. Vervolgens 

werden die eruit gehaald en gesmolten. Zo is 

ook de mythe van het Gulden Vlies ontstaan. 

Het verhaal van Jason en de Argonauten, die 

van koning Pelias het legendarische vlies 

moesten bemachtigen en meebrengen, dient 

in feite slechts als een achteraf opgesmukte 

rechtvaardiging van de Grieken voor het 

vestigen van handelsposten in Colchis en op 

de oever van de Zwarte Zee, met de bedoeling 

de hand te leggen op de lokale rijkdommen. 

Dat soort verhalen is altijd interessant. 

Ze zingen steevast de lof van diegenen die 

ze vertellen … De Georgische irrationaliteit, 

gesymboliseerd door de tovenares Medea, 

staat in contrast met de rationaliteit van 

Jason, die zijn missie weet te volbrengen 

door een list. Colchis heeft gouden juwelen 

van een verbluffende schoonheid en 

een indrukwekkend technisch raffinement 

voortgebracht. Er zijn duizenden voorbeelden 

van teruggevonden. In vergelijking tot de 

Scythen uit de noordelijke Kaukasus gaven 

de Georgiërs blijk van een veel groter raffinement, 

met name wat betreft de technische 

bewerking van hun juwelen." 

38

Naar verluidt zouden de handelscontacten 

met het buitenland zich hebben 

uitgestrekt tot in Egypte, zoals een 

van de belangrijkste sieraden van de 

tentoonstelling aantoont. 

"We weten dat Georgië handelsbetrekkingen 

onderhield met Egypte, met name 

in de tijd van Alexander de Grote. Het zijn 

wellicht handelaars uit het gebied van de 

Middellandse Zee en de Zwarte Zee die 

het bewuste stuk hebben vervoerd tot in 

Colchis. Onderschat nooit de mobiliteit 

van de volkeren en de ontvankelijkheid 

voor onderlinge handel. Dat is al zo sinds 

de oudheid. Georgië bevond zich altijd op 

de grote handelsroutes, met name tussen 

het Middellandse Zeegebied en Indië.” 

Wie was die fameuze koningin Tamar Ire, 

een van de grote heersers uit de gouden 

tijd van Georgië, die ook veel aandacht 

krijgt op de tentoonstelling? 

“Dat was een zeer belangrijk personage, die 

uitgroeide tot een legendarische figuur. Als 

vrouw was ze immers de officiële heerser. 

Voor die tijd was dat nogal uitzonderlijk. 

Vóór haar had je enkel de beroemde Cleopatra 

VII van Egypte en keizerin Irene van 

Byzantium, in de 8e eeuw. De vader van 

Tamar, George III, stelde haar aan als medeheerser. 

Toen hij overleed, protesteerden de 

Kerk en de hoge adel tegen haar status, maar 

door enkele subtiele toegevingen te doen, 

met name door het bevel over het leger toe 

te vertrouwen aan een vazal, slaagde ze erin 

op de troon te blijven, tot aan haar dood. De 

tentoonstelling laat enkele afbeeldingen van 

Tamar zien, waarop ze vrijwel nooit alleen 

staat. Dat is eigen aan haar bijzondere status. 

Zij was de laatste grote heerser van het onafhankelijke 

Georgië, en ze was een vrouw. Al 

mogen we niet vergeten dat dé grote koning 

uit de Georgische geschiedenis haar voorouder 

David IV de Bouwer was, die een eeuw 

eerder het land verenigde.” 

BEZOEKEN 

Europalia Georgië. Een verhaal van 

ontmoetingen 

27-10 t/m 18-02 

Museum Kunst & Geschiedenis 

Brussel 

www.artandhistory.museum 

LEZEN 

Georgië. Een verhaal van ontmoetingen, 

door Bernard Coulie en Nino Simonishvili, 

Hannibal Books, 2023, Nederlands, ISBN 

9789464666694. Prijs: € 39,95. 

Fragment van een gedenksteen met een kruis van gelijke takken, 4e eeuw, steen, Samtsevrisi, Kvemo Kartli. 

© Shalva Amiranashvili Museum. Dit fragment herinnert eraan dat Georgië al sinds de 4e eeuw christelijk is. 

Antropomorf beeldje, 3e eeuw v.Chr., brons, goud. 

Vani, Imereti. © Simon Janashi Historisch Museum 

van Georgië. Dit rituele beeldje is stilistisch nog 

sterk beïnvloed door de esthetiek van Centraal- 

Azië. 

39

Wybrand Hendriks, Zelfportret, 1807, olieverf op paneel, 30 x 22 cm. Frans Hals Museum, Haarlem (in langdurig bruikleen aan Rijksmuseum Twenthe, Enschede). 

40

Wybrand 

Hendriks 

Tekenend voor Teylers 

Wie is Wybrand Hendriks? Bij niet 

iedereen gaat direct een belletje 

rinkelen. Maar aan deze man 

heeft Haarlem in artistiek opzicht 

veel te danken. Terry van Druten, 

hoofd kunstverzamelingen van 

Teylers Museum in Haarlem, 

legt uit waarom dit museum een 

overzichtstentoonstelling aan 

Hendriks wijdt. 

TEKST: TERRY VAN DRUTEN 

Wie vandaag de dag door de zalen 

van Teylers Museum loopt 

– het oudste museum van Nederland 

– heeft meestal weinig 

moeite zich voor te stellen hoe het leven 

daar vroeger moet zijn geweest. De houten 

vitrinekasten en vergulde schilderijenlijsten, 

de zacht krakende vloeren en het gefilterde 

daglicht door de hoge ramen: de tijd lijkt 

bijna te hebben stilgestaan. Dat is niet alleen 

zo in het gebouw zelf, maar ook in het 

werk van een van de centrale personen uit 

de begintijd van het museum, de veelzijdige 

kunstenaar Wybrand Hendriks (1744-1831). 

In zijn zelfportret kijkt hij ons direct aan. 

Hoewel hij op het eerste gezicht louter 

serieus lijkt te kijken, verraadt een kleine 

glimlach zijn goedmoedige aard. Zijn met 

vlotte penseelstreken geschilderde jas met 

tot aan de oren opstaande boord en witte 

geknoopte halsdoek zijn geheel volgens de 

laatste mode. De hoed staat schuin op het 

hoofd, in navolging van zelfportretten van 

17e-eeuwse voorbeelden zoals Rembrandt. 

Hendriks schilderde het zelfportret in 1807, 

midden in de 35 jaar lange periode die hij 

voor Teylers Museum werkte en waarin hij 

een belangrijke stempel drukte op het nog 

jonge instituut. Hij was in 1785 aangesteld 

als zogeheten ‘kastelein’ oftewel bewoner en 

beheerder van het voormalige huis van de in 

1778 overleden Pieter Teyler, en als directeur 

van de kunstverzamelingen van het museum, 

dat vanuit de nalatenschap van de rijke 

Teyler achter diens huis gebouwd was. Dit 

betekende dat hij enerzijds verantwoordelijk 

was voor het reilen en zeilen in het huis en 

het museum en anderzijds de collectie tekeningen 

en prenten verzorgde en uitbreidde. 

De meeste van 

zijn tekeningen en 

schilderijen moeten 

in Pieter Teylers' 

huis gemaakt zijn. 

TEGEN HET VERVAL 

Dankzij Hendriks werd de basis gelegd 

voor de wereldvermaarde tekeningenverzameling 

van Teylers Museum. Onvermoeibaar 

werden door hem bladen 

aangekocht, meestal op veilingen of direct 

van kunstenaars zelf. Hierbij kon hij regelmatig 

voor die tijd zeer hoge bedragen besteden 

zoals maar liefst 1350 gulden voor 

een gekleurde tekening van Adriaen van 

Ostade in 1790, meer dan Hendriks’ eigen 

jaarsalaris. Het belang van zijn deskundigheid 

bij de uitbreiding van de collectie 

blijkt ook uit de gang van zaken rondom 

de spectaculaire verwerving in datzelfde 

jaar van zo’n 1700 oude-meestertekeningen 

vanuit Rome, met werken van uiteenlopende 

Italiaanse kunstenaars, onder wie 

Michelangelo, Rafaël en Bernini. De correspondentie 

hierover verliep via het museumbestuur, 

maar de aankoop vond niet 

plaats zonder eerst ‘den Heer Hendriks 

geraadpleegd te hebben over de geschiktheid 

van zodanige verzamelinge voor het 

Musaeum’, aldus de directienotulen. 

Zo werd in een rap tempo de tekeningenen 

prentencollectie van het jonge museum 

41

uiteenlopend van verstilde genrestukken 

tot fraaie landschappen, en van uitbundige 

stillevens tot zeer karaktervolle portretten. 

Hendriks stond midden in zijn tijd. Hij 

legde het economisch verval vast en nam 

deel aan de patriottenstrijd, waarbij burgers 

eind 18e eeuw streden voor meer democratie. 

Bovendien was hij volop actief in 

de kunstwereld. Op papier, paneel en doek 

legde hij de wereld om hem heen vast, zo 

levendig dat wij dankzij zijn tekeningen en 

schilderijen nog altijd deelgenoot kunnen 

zijn van het Nederland rond 1800. 

BEZOEKEN 

Wybrand Hendriks, De Ovale Zaal van Teylers Museum, 1802-1820, olieverf op paneel, 47,7 x 62 cm. Teylers 

Museum, Haarlem (schenking mr. H.J.D.D. Enschedé, 1897). 

Bij de aankoop van 

meestertekeningen 

van onder anderen 

Michelangelo 

en Rafaël werd 

zijn expertise 

aangesproken. 

opgebouwd. Doel van dit alles was de 

‘aanmoediging der konst in ons Vaderland’, 

wat nodig werd geacht aangezien men 

alom van mening was dat de Nederlandse 

kunst in verval was. Om dit tegen te gaan 

kon het juiste voorbeeld van de oude 

meesters dienen als verheffend ideaal 

voor eigentijdse kunstenaars. Een andere 

manier waarop de eigentijdse kunst door 

het museum werd gestimuleerd is nog duidelijker 

aanwijsbaar. Vanaf 1789 werden 

namelijk door Hendriks met regelmaat 

ook ‘twee of meer Tekeningen door de bekwaamsten 

van onze thans levende Nederlandse 

Konstenaars’ aan de verzameling 

toegevoegd. Er is tenslotte geen directere 

manier om kunstenaars te ondersteunen 

dan door hun werk aan te kopen. 

VEELZIJDIG EN ACTIEF 

Daarbij was Hendriks zelf ook een bijzonder 

goed en veelzijdig kunstenaar. 

De meeste tekeningen en schilderijen uit 

de periode die hij voor Teylers Museum 

werkzaam was moeten in Pieter Teylers 

huis gemaakt zijn. Hendriks had daar de 

beschikking over een atelier op de eerste 

verdieping. Sommige werken hebben 

bovendien zelf het huis en het museum 

als onderwerp, zoals zijn schilderij van 

de Ovale Zaal en de aquarel van de bovengang 

van het huis. Hendriks tekende 

zorgvuldig het rijke houtsnijwerk van de 

balustrade en het stucwerk in het trappenhuis. 

Achterin is het kleine kamertje 

aan de voorkant van het huis te zien, waar 

de secretaris kantoor hield. In het trappenhuis 

komt net een van de knechten de 

hoek om. Links staat een schilderij omgekeerd 

tegen de muur. Enkel het spieraam 

en de achterzijde van de lijst met ophanghaak 

zijn te zien. Deze plek is niet vreemd, 

want aan de rechterzijde van de gang 

bevond zich, net buiten beeld, Hendriks’ 

atelier. Daar maakte hij vast al deze en nog 

vele andere werken. 

Dankzij zijn prima salaris bij het museum 

kon Hendriks het zich permitteren om veelzijdiger 

te zijn dan zijn tijdgenoten. Waar 

zij zich om commerciële redenen veelal 

beperkten tot specifieke genres, liet hij een 

voor zijn tijd uitzonderlijk breed oeuvre na, 

Wybrand Hendriks was hier! Kunstenaar, 

conservator, kastelein, restaurator, 

bestuurder, verzamelaar, kunsthandelaar, 

netwerker 

t/m 07-01 

Teylers Museum 

Haarlem 

www.teylersmuseum.nl 

Wybrand Hendriks, Bovengang en trap van Pieter 

Teylers huis, 1814, pen en grijze en bruine inkt, penseel 

en waterverf op papier, 43,1 x 26,4 cm. Teylers Museum, 

Haarlem. 

42

Vier met 

ons mee! 

De Vereniging Rembrandt bestaat 

140 jaar en daarom ontvangen nieuwe 

leden een feestelijk welkomstcadeau: 

een verjaardagskalender met twaalf 

kunstwerken die met onze steun 

zijn aangekocht. 

Doe mee. Leden dragen bij voor € 75 per jaar (of € 110 

voor twee personen) aan aankopen, onderzoek en 

restauraties voor musea door heel Nederland. Als dank 

ontvangen zij de Rembrandtkaart, die vrije toegang 

biedt tot meer dan 125 kunstmusea, uitnodigingen voor 

activiteiten en drie keer per jaar ons kunstmagazine. 

Kijk op verenigingrembrandt.nl 

voor meer informatie. Gebruik de 

promotiecode HOERA140 om de 

feestelijke kalender te ontvangen 

(zolang de voorraad strekt). 

* Frans Hals, Lachende jongen, ca. 1625 | Mauritshuis, Den Haag 

Aangekocht in 1968 met steun van de Vereniging Rembrandt, 

het Prins Bernhard Cultuurfonds en de Stichting Vrienden van het Mauritshuis 

43

44 

Dieric Bouts 

Nieuwe blik op een vergeten grootheid

Dieric Bouts, Christus in het huis van Simon de Farizeër, 1450-1475. © Staatliche Museen zu Berlin / Gemäldegalerie, Berlijn. Foto: Christoph Schmidt. 

45

‘Bouts is geen 

heldere, duidelijke 

figuur binnen de 

kunstgeschiedenis‘ 

PETER CARPREAU 

de Gemäldegalerie in Berlijn, het Prado in 

Madrid, de Alte Pinakothek in München, 

het Metropolitan in New York en de National 

Gallery in Londen. In 1472 werd hij benoemd 

tot stadsschilder van Leuven. Twee 

van zijn belangrijkste werken schilderde 

hij in opdracht van de Sint-Pieterskerk: Het 

Laatste Avondmaal en De marteling van 

de Heilige Erasmus. Tot op heden zijn ze te 

zien in situ, maar nu even niet. Tijdens de 

tentoonstelling DIERIC BOUTS. Beeldenmaker, 

gecureerd door Peter Carpreau, 

verhuizen ze voor één keer naar M Leuven. 

Dieric Bouts, Christus met de doornenkroon, ca. 1470, M Leuven. Foto: artinflanders.be, Cedric Verhelst 

Dieric Bouts is misschien wel de 

belangrijkste Vlaamse Meester waar 

u nog nooit van gehoord heeft. Daar 

komt dit najaar verandering in, want 

M organiseert dit najaar een ‘once in 

a lifetime’-overzichtstentoonstelling 

met zijn werken. “Wie Bouts niet zo 

goed kent of enkel van zijn super 

sacrale, verstilde Laatste Avondmaal, 

zal schrikken”, waarschuwt Marjan 

Debaene, afdelingshoofd Oude 

Kunst bij M Leuven. “Zijn werk is 

heel erg spannend.” 

TEKST: CELINE DE GEEST 

Eerst even terug in de tijd. Zo’n 600 

jaar geleden leefde woonde en 

werkte de schilder Dieric Bouts 

(ca. 1410-1475) in Leuven. Op dat 

moment maakte Leuven een gigantische 

stedelijke vernieuwing door en beleefde 

gloriedagen met een nieuw stadhuis, de 

Sint-Pieterskerk, en natuurlijk de universiteit 

– de ideale context voor Bouts om 

zich te ontplooien als renaissancekunstenaar. 

In 1445 verhuisde de – mogelijk – in 

Haarlem geboren schilder naar Leuven en 

drie jaar later trouwde hij er met Catharina 

Van der Brugghen, die als bijnaam 

Catharina ‘Metten Gelde’ had. Het zou 

best kunnen dat zijn huwelijk met de 

welgestelde vrouw hem zijn connecties 

opleverde, want in de jaren die volgden 

werd hij zeer succesvol. De dertig werken 

die met zekerheid aan hem toe te schrijven 

zijn, bevinden zich vandaag onder meer in 

VÓÓR DA VINCI 

“Dat die werken de kerk verlaten is heel 

uitzonderlijk”, zegt Marjan Debaene, 

afdelingshoofd Oude Kunst bij M Leuven. 

“Naar het buitenland mogen ze 

al helemaal niet. Het maakt van deze 

tentoonstelling echt een unieke kans.” 

Niettemin hebben de zijpanelen van Het 

Laatste Avondmaal in het verleden heel 

wat kilometers afgelegd. In 1707 werden 

ze verzaagd en verkocht aan twee Duitse 

broers die in Aken kunst verzamelden. In 

de 19e eeuw belandden de twee bovenste 

panelen in de Gemäldegalerie in Berlijn en 

de twee onderste in de Alte Pinakothek in 

München. Pas in 1919 keerden de zijpanelen 

eindelijk terug naar België als vorm 

van vergoeding voor de oorlogsschade, 

met dank aan het Verdrag van Versailles. 

Tot de Duitse bezetter ze tijdens WO II 

opnieuw meenam naar Duitsland. In 1945 

werden ze daar, in de zoutmijn van Altaussee, 

gevonden door de ‘Monuments Men’ 

en meegebracht naar België. 

“Enkel deze ene keer zal je er bijna met je 

neus bovenop kunnen staan”, zegt Debaene. 

“In de kerk zit je met een afstand van 3 

à 4 meter, maar nu kun je over de schouder 

46

van Bouts meekijken, de details zien en 

ontdekken waarom het eigenlijk zo’n goede 

schilder was. Mensen die Bouts niet zo goed 

kennen of enkel dat supersacrale, verstilde 

Laatste Avondmaal, zullen schrikken. Hij 

heeft nog veel spannendere werken. Zelfs 

de zijluiken beroeren mij veel meer dan 

dat centrale paneel. Daar zie je de genialiteit 

van Bouts: hoe hij met licht speelt, hoe 

hij kleur gebruikt, zijn landschappen, de 

details van zijn texturen …” Lachend: “Geen 

wonder dat de zijpanelen gestolen werden! 

Al kwam dat vooral omdat het centrale 

paneel tijdens de diefstal in een kluis van de 

centrale bank van Leuven zat, anders hadden 

ze dat ook meegenomen.” 

Bouts schilderde het drieluik tussen 1464 

en 1468, zo’n 30 jaar voordat Da Vinci zich 

aan zijn versie van het Laatste Avondmaal 

waagde. De vraag kwam van het Broederschap 

van het Heilig Sacrament. De extra 

figuranten op het doek naast Jezus en de 

twaalf apostelen zijn vermoedelijk leden 

van het Broederschap. Door de vensters 

links in beeld zien we de Grote Markt en 

het Leuvense stadhuis in opbouw. Maar alle 

aandacht gaat naar de hand van Christus 

die het brood zegent en de toeschouwer 

recht aankijkt. Bouts zet het vluchtpuntperspectief 

in om van de zegenende hand het 

centrale punt te maken. Op de zijpanelen 

zie je dan weer hoe Bouts technieken van 

de dieptewerking toepaste op landschapsschilderkunst. 

IMPACT 

Vaak wordt gesteld dat Antwerpen Rubens 

heeft, Brugge Memling, Gent Van Eyck, 

Brussel Van der Weyden en Leuven Bouts. 

Maar kunnen we die schilders ook echt in 

dezelfde adem noemen? “Het is vooral de 

impact binnen een bepaalde periode van 

de kunstgeschiedenis in onze regionen die 

telt”, vindt Debaene. “Bouts gold vaak als 

een schilder van de tweede generatie van 

Albrecht Bouts, Hoofd van Johannes de Doper 

op een schotel, 15de eeuw. © The Phoebus 

Foundation, Antwerpen. 

‘Nu kun je over de schouder van Bouts 

meekijken, de details zien en ontdekken 

waarom het eigenlijk zo’n goede schilder was’ 

MARJAN DEBAENE 

Dieric Bouts, Triptiek met het Laatste Avondmaal, 1464-1468, M Leuven / Sint-Pieterskerk. Foto: artinflanders.be, Dominique Provost 

47

Het beeld dat we 

vandaag hebben van 

de ‘artiste peintre’ 

bestond in de 15e 

eeuw nog niet. 

wat men vroeger de Vlaamse Primitieven 

noemden, tegenwoordig de Vlaamse 

Meesters. In de 15e eeuw kwam vanuit de 

Zuidelijke Nederlanden heel wat vernieuwing 

in de schilderkunst, met dank aan 

onder anderen Van Eyck en Van der Weyden.” 

Bouts kende hun werk goed en werd 

erdoor beïnvloed. Debaene: “Natuurlijk 

was die stijl ook erg in trek. Als je hier als 

Nederlander naartoe komt en aan de bak 

wilt, zal je misschien wel kijken wat er op 

dat moment in die streek populair is. Mogelijk 

was er dus ook een achterliggende 

economische gedachte.” 

Langzaamaan vond Bouts zijn eigen pad. 

Rond 1460, zijn meest productieve periode, 

won de kunstenaar enorm in aanzien. 

“Hij kwam op dat moment tot een heel erg 

‘Boutsiaanse’ synthese van wat hij bij Van 

Eyck en bij Van der Weyden gezien had”, 

zegt Debaene. “Hij putte uit het realisme 

van Van Eyck en creëerde een meer ingetogen 

versie van de emotie van Van der 

Weyden. Het landschap en de lichtinval 

werden belangrijker dan ooit, hij paste het 

lineair perspectief toe. Zo onderscheidde 

hij zichzelf en zijn generatie. Je kunt hem 

zelfs een van de eerste schilders van de 

Noordelijke Renaissance noemen.” 

Maar waarom doet de naam Bouts 

tegenwoordig dan niet evenveel belletjes 

rinkelen als die van zijn bekendere 

tijdsgenoten? Misschien net omdat hij iets 

minder emotioneel schilderde, iets berekender, 

behoedzamer. Maar zou het ook te 

maken kunnen hebben met hoe weinig we 

eigenlijk zeker over hem weten? We kunnen 

bijvoorbeeld nog altijd niet met zekerheid 

zeggen of hij van Haarlem afkomstig 

is. In de Haarlemse archieven wordt hij 

niet genoemd. Het enige bewijs daarvoor 

komt uit Karel van Manders Schilder-boeck 

uit 1604. Volgens Debaene blijft het ook 

een beetje een enigma waarom sommige 

van zijn werken gemaakt zijn. “Er is een 

dertigtal werken aan hem toegeschreven, 

waarvan in de expo bijna vijfentwintig te 

zien zijn, maar de meeste zijn niet gedocumenteerd. 

Gelukkig heeft hij een zeer 

consequent kernoeuvre qua stijl en techniek, 

en kan je met veel waarschijnlijkheid 

werken aan hem toeschrijven.” 

(Atelier) Dieric Bouts, Portret van een monnik, ca. 1450-1500. © Collectie KMSKA – Vlaamse Gemeenschap 

(CC0), Antwerpen, inv. 253. Foto: Hugo Maertens. 

NIEUWE BLIK 

Het mysterie rond Bouts hoeft echter niet 

per se een belemmering te zijn voor zijn 

bekendheid: er zijn genoeg kunstenaars 

waar we weinig over weten en die heel 

beroemd zijn. Soms kan het zelfs een troef 

zijn, zegt Peter Carpreau. Tussen 2013 

en 2022 was Carpreau conservator en 

afdelingshoofd Oude kunst bij M Leuven. 

Vandaag is hij adjunct-directeur generaal 

van het War Heritage Institute en curator 

van DIERIC BOUTS. Beeldenmaker. 

“Ik ben al een kleine tien jaar bezig met 

de tentoonstelling”, vertelt hij. “A priori 

had ik geen relatie met Bouts, 15e-eeuwse 

kunst was niet mijn specialiteit. Die eerste 

48

(Atelier) Dieric Bouts, Studie van een knielende 

man, ca. 1475 -1499. © Rijksmuseum, Amsterdam 

(aankoop uit het F.G. Waller-Fonds). 

Dieric Bouts (volger van), Ecce Agnus Dei, 1500-1520. © Staatliche Museen zu Berlin/ Gemäldegalerie, 

Berlijn. Foto: Christoph Schmidt. 

‘Zoals cartoonisten 

en reclamemakers 

van nu maakte 

Bouts beelden met 

een specifieke reden 

en functie, voor een 

specifiek publiek’ 

PETER CARPREAU 

jaren waren een worsteling: Bouts is geen 

heldere, duidelijke figuur binnen de kunstgeschiedenis. 

Maar dat was net wat mij 

fascineerde. Ik heb een zwak voor kunstenaars 

die zich een beetje in de marge van 

de canon bevinden, zoals Edgard Tytgat 

of Michiel Coxie. Bouts is ook zo iemand 

van wie mensen lang niet goed wisten 

wat ze met hem aan moesten. Juist dat 

zijn interessante figuren, buiten de geijkte 

kunstgeschiedenis. De tentoonstelling is 

een neerslag van het zoeken, van de worsteling. 

In mijn ogen is het een eerste stap 

in een lang proces. Ik heb Bouts proberen 

te begrijpen. Hopelijk zet het de deur open 

voor anderen. Zodat zij met een nieuwe 

blik naar Bouts en ook naar andere kunstenaars 

kunnen kijken.” 

Het resultaat is vrij radicaal: we mogen 

Bouts niet als kunstenaar zien. Het beeld 

dat we vandaag hebben van de ‘artiste 

peintre’ bestond in de 15e eeuw namelijk 

nog niet. Dieric Bouts was geen romantisch 

genie of briljante uitvinder, hij was 

een beeldenmaker. Hij schilderde wat van 

hem verwacht werd en excelleerde daarin. 

Daarom besloot Carpreau de werken van 

Bouts te confronteren met het werk van 

hedendaagse beeldenmakers. “We plaatsen 

Bouts naast hedendaagse ‘collega’s’ als 

cartoonist Lectrr, filmposterontwerper 

Amira Daoudi en reclamemaker Luc Shih. 

Ook tonen we hoe hedendaagse beeldcultuur 

nog altijd heel wat sporen bevat van 

de visuele technieken van Bouts.” 

Een portretfoto van een lijdende Eddy 

Merckx op de voorpagina van de krant, de 

iconische foto van Beyoncé als de Maagd 

Maria die haar tweeling aan de wereld 

toont: het zijn beelden die vandaag veel 

49

Dieric Bouts, Maria in aanbidding, 1460-1480. © Staatliche Museen zu Berlin/ Gemäldegalerie, Berlijn. Foto: Christoph Schmidt. 

50

Dieric Bouts, Triptiek met de marteling van de heilige Erasmus, ca. 1460-1464, M Leuven / Sint-Pieterskerk. Foto: artinflanders.be, Dominique Provost. 

impact hebben. In de tijd van Bouts was 

het net zo. Carpreau: “Hij maakte beelden 

met een heel specifieke functie, voor 

een duidelijk afgelijnd publiek, met een 

bepaalde reden. Artistieke vrijheid was op 

dat moment nog geen ding. Daarom tonen 

we geen hedendaagse kunst naast het werk 

van Bouts, maar wel diverse beelden die 

volgens vergelijkbare restricties gemaakt 

worden. Zo moet iemand als Lectrr in zijn 

cartoons er ook voor zorgen dat in één oogopslag 

duidelijk is wie de personages zijn. Je 

ziet dat er nog altijd in dezelfde trukendoos 

wordt gegraaid om een beeld te maken.” 

DE MARKT VAN BOUTS 

M Leuven is haar eigen belangrijkste 

bruikleengever, met enkele echte Boutsen 

in de collectie. Sommige zijn al decennia of 

zelfs eeuwen in het bezit van de stad, andere 

werden in de afgelopen jaren aangekocht. 

De recentste toevoeging is Christus 

met de doornenkroon. Debaene: “Je kan niet 

aan de telefoon zitten wachten tot iemand 

belt: ‘We hebben een Bouts voor jullie!’ Je 

moet actief gaan zoeken en de veilingen in 

de gaten houden. In 2019 verscheen op een 

veiling van Christie’s New York een werk 

toegeschreven aan ‘workshop of Dieric 

Bouts’. Maar de prijs was aan de lage kant 

en er leek aan geprutst te zijn: er waren 

overschilderingen en de hoeken waren er 

‘Je kan niet aan 

de telefoon zitten 

wachten tot 

iemand belt met 

een Bouts in de 

aanbieding. Je 

moet actief gaan 

zoeken’ 

MARJAN DEBAENE 

ooit afgezaagd. Het was een werk waarvan 

je denkt: daar beginnen we niet aan, 

te veel twijfel. Toch deden we navraag bij 

een aantal specialisten zoals dr. Valentine 

Henderiks, die ook in het wetenschappelijke 

comité van de tentoonstelling zit. 

Haar intuïtie werd bevestigd door een 

recent onderzoek: het werk is effectief aan 

het atelier van Bouts toe te schrijven, het 

is tijdens zijn leven ontstaan.” 

Van Stad Leuven kreeg het museum extra 

budget, maar dat was uiteindelijk niet eens 

nodig, zo vertelt Debaene: “Het was van ons 

voor € 158.000, inclusief kosten, terwijl de 

schatting € 110.000-165.000 was. Een koopje, 

dus. Hadden anderen geweten dat het met 

zekerheid van het atelier van Bouts was, dan 

hadden wij niet kunnen meedoen. Dan ga je 

zeker boven het half miljoen of naar het miljoen. 

Dat is het spel van de markt: je moet 

ook een beetje geluk hebben.” 

Worden er in de toekomst nog werken van 

Bouts aan de collectie van M Leuven toegevoegd? 

Niets is onmogelijk. “Momenteel 

hebben we niets op het oog, maar die kans 

bestaat”, knikt Debaene. “Ik had nooit gedacht 

dat we in 2019 een Bouts zouden kopen. 

Elk aanbod wordt serieus overwogen. 

Al bekijken we die werken heel nauwkeurig: 

als we een Bouts kopen, dan liefst een 

kwalitatief werk dat zo dicht mogelijk bij 

onze meester komt of ons iets nieuws leert 

over zijn praktijk en invloed.” 

BEZOEKEN 

Dieric Bouts. Beeldenmaker 

20-10 t/m 14-01 

M Leuven 

www.mleuven.be 

51

De ceintuurgesp 

Meer dan enkel praktisch 

De ceintuur ontstond in het 

Neolithicum, toen de mens kleren 

begon te maken. Is deze gewoon 

een koord, dan is die te sluiten met 

een simpele knoop. Is een riem 

van leer, dan is dat al moeilijker. 

De gesp is een handig hulpmiddel 

om de twee uiteinden ervan met 

elkaar te verbinden. Deze sluiting 

werd al snel ook een sierelement, 

een symbool van rijkdom en gezag. 

Creatieve geesten maakten er 

heuse kunstwerkjes van. 

TEKST: ANNE HUSTACHE 

Het Middelnederlands ‘gespe’ 

of ‘gaspe’ was verwant aan het 

Engels ‘to gasp’ (wijd openstaan). 

De uitdrukking ‘een 

gespe zetten’ betekende een grimas trekken, 

en wel met getuite lippen, zodat die 

een rondje vormden. Wellicht is er een 

betekenisverschuiving geweest van ‘mond’ 

of ‘(gapende) opening’ naar de opening 

waar het eind van de ceintuur doorheen 

gehaald moet worden om die te kunnen 

sluiten. Bovendien heeft een gesp net als 

een mond een tong. 

De Romeinse ceintuurgespen behoren tot 

de oudste en sommige zelfs tot de mooiste 

die ooit zijn gemaakt. In de vroege Middeleeuwen 

maakten edelsmeden er onvervalste 

juwelen van. Zo werden ijzeren 

gespen ingelegd met zilver of versierd met 

émail cloisonné. Tot in de 15e eeuw waren 

die voorbehouden aan de elite. Later werden 

ze dankzij de technische evolutie ook 

voor een breder publiek betaalbaar. In de 

Belle Epoque vormden gespen een harmonisch 

geheel met broches en diademen. 

Door de verdere specialisatie van de ceintuur 

(in samenhang met de broek) werd 

ook steeds meer aandacht besteed aan de 

gesp. Meer dan ooit is die nu een modieuze 

blikvanger die de persoonlijkheid van de 

drager accentueert. 

Militair en mysterieus 

3e-4e eeuw 

Romeinse gesp, C Pen-y-Corddyn, Abergele (Wales), koperlegering, 8 cm lang. Cardiff, Wales National 

Museum, inv. 93.31H. © Wales National Museum. Foto: Amgueddfa Cymru. 

Een militaire uitrusting mag geen gebreken 

vertonen. Geen denken aan dat de 

ceintuur om de broek losschiet. In militaire 

kringen wordt dan ook veel aandacht besteed 

aan de gesp. Deze fraaie gesp, die ongetwijfeld 

vastzat aan een leren ceintuur, 

moet hebben toebehoord aan een militair 

van een hoge rang, te oordelen naar de 

versiering. Beide uiteinden zijn versierd 

met een dolfijnkop, terwijl het plaatje is 

verfraaid met twee ingesneden pauwen 

gericht naar een levensboom, met boven 

elke pauw nog een vis. De pauwen symboliseren 

de eeuwigheid, want ze werden 

beschouwd als onsterfelijk, vanwege het 

oude geloof dat hun vlees nooit verging. De 

vissen verwijzen mogelijk naar Christus. In 

de eerste eeuwen was de vis een vaak voorkomend 

motief in de christelijke kunst. 

De letters van het Griekse woord voor 

‘vis’ (uitgesproken als ‘ichthus’) vormen 

het acroniem van Christus. In de tijd van 

de vervolgingen kon men zo dus stiekem 

laten zien dat men een christen was. 

52

Granaatrood 

6e-7e eeuw 

In het Merovingische tijdperk groeide de gordelplaat met gesp uit tot een 

sierstuk, zoals ook de fibula dat was. Dit object hier werd ontdekt in een 

grafkuil met daarin het skelet van een stevig gebouwde, 1,74 m grote en 

zo’n vijftig jaar oude man. Het is van ijzer vervaardigd en versierd met granaten 

en rood glaswerk, gevat in gouden randen, gezet op dunne plaatjes 

van gestempeld zilver. Het graf bevatte ook wapens (dolken, mes, bijl) en 

een bronzen muntstuk uit het laat-Romeinse rijk. Het vierbladige motief 

in het midden omgeeft een vierkant met daarin een gegraveerde swastika. 

De tong met schildvormige basis bevat nog enkele sporen van een riem. 

Gordelplaat met gesp, Frankrijk, ijzer en gouden randen, glaswerk en granaten, 7 x 4,6 

cm. Senlis; Musée d’Art et d’Archéologie, inv. A.2008.0.144. 

Voor het hele gezin 

7e eeuw 

In graven daterend uit de vroege Middeleeuwen heeft 

men tal van gordelplaten met gesp van dit type hier aangetroffen. 

Ze werden immers niet enkel door mannen, 

maar ook door vrouwen en zelfs door kinderen gedragen. 

Ook de versiering ervan is typerend: het centrale motief 

bestaat uit lofwerk omringd door touwtjes, die aan de 

hoeken van de plaat kracht worden bijgezet door halfronde 

siernageltjes. Deze ceintuurversiering is typerend 

voor de vermenging van diverse invloeden: oosterse (de 

siermotieven), Frankische (de halfronde vorm van de 

plaat) en Gallische (de techniek). 

Gordelplaat met gesp, Haine-Saint-Paul (België), ijzer, zilver, messing. 

Morlanwelz, Musée Royal de Mariemont, inv. X1755. 

Verliefde ridder 

ca. 1200 

Gesp van mannenceintuur, Maasstreek, verguld zilver, 9,5 cm lang. Stockholm, Historiska 

Museet, inv. 42624 TVH. 

Deze prachtige gesp maakt deel uit van de Schat van 

Dune, de grootste zilverschat uit Scandinavië. Het 

object werd ontdekt in 1881, in Dune op het eiland 

Gotland, samen met 121 andere stukken van zilver en 

goud, juwelen, ceintuurzegels, muntstukken, kommen 

en tal van andere objecten, daterend van ongeveer het 

jaar 1000 tot het midden van de 14e eeuw. Deze fabelachtige 

schat werd wellicht verborgen toen de Denen 

het eiland in 1361 binnenvielen. De gesp is versierd 

met een hoofs motief: een man te paard komt zijn 

liefde verklaren aan de uitverkorene van zijn hart. Een 

reusachtige rankversiering met bloemen omringt man 

en paard. Het geheel wordt opgehouden door wat wellicht 

een edelknaap voorstelt. 

53

Voor modieuze vrouwen 

ca. 1450 

Ceintuur en gesp, Italië (Lucca of Venetië), zilver, niëllo, verguldsel, email, lampas, 

12 cm lang. Londen, The Victoria and Albert Museum, inv. 4278-1857. 

Vanaf het midden van de 15e eeuw droegen modieuze 

vrouwen brede en korte ceinturen, zoals deze hier, vervaardigd 

van dunne stoffen, versierd met goud en zilver. 

Zo’n attribuut werd hoog op de borstkas gedragen over 

een tabbaard, een bovenkleed voor vrouwen met wijde 

rok en lange mouwen. De zorgvuldig bewerkte gespen 

en uiteinden van de riem waren doorgaans versierd met 

smaragden of niëllo, vaak met familieblazoenen en/of 

inscripties. Deze gesp lijkt van goud maar is van verguld 

metaal, met daarop plaatjes van geëmailleerd en gegraveerd 

zilver. Het gaat om een zeldzaam voorbeeld van 

een ceintuur van goudlaken uit de 15e eeuw, met nog de 

oorspronkelijke vattingen. 

Voor de jacht 

ca. 1665 

Deze vergulde gesp, gegoten en geciseleerd met motieven van vossen en 

vechthonden, diende ooit om een patroongordel vast te maken voor de 

jacht. Het kleinood werd wellicht vervaardigd in het atelier van Hans Peter 

Oeri, beschouwd als een van de grootste Zwitserse edelsmeden van zijn 

tijd. Als talentrijke metaalgieter kreeg hij de toestemming van zijn gilde om 

ceintuurgespen te maken van niet-edele metalen. In de Duitstalige stad Zürich 

volgde hij de grote tradities van de metaalbewerkers van de naburige 

steden Augsburg en Neurenberg. De sierstukken van zijn hand (wapens, 

zwaardgevesten en ceintuurversieringen) werden zelfs geëxporteerd naar 

het buitenland, wellicht dankzij de textielhandel. 

Hans Peter Oeri, ceintuurgesp met jachtmotief, Zürich, vergulde koperlegering, 8,4 x 6,6 

cm. Londen, The Victoria and Albert Museum, inv. 4040-1856. 

Verbintenis en harmonie 

1736-1795 

Ceintuurgesp, China, Qing-dynastie, Qianlong-periode, gesneden jade, goud. Christie’s, 

New York, 07-12-2017. © Christie’s Images Ltd. $ 3.500 (€ 3.223). 

De twee delen van deze fraaie gesp zijn 

symmetrisch naar elkaar gericht, met als 

siermotief de lachende tweeling He He er 

Xian, de taoïstische goden van de harmonie 

en verbintenis, vaak geassocieerd met 

een gelukkig huwelijk. Traditiegetrouw 

houden ze een lotus in de hand. Dat is ook 

hier het geval. Het montuur van verguld 

brons is versierd met een haak in de vorm 

van een drakenkop en een gesp in de vorm 

van een lingzhi (paddenstoel). De achterkant 

is gegoten, met een opengewerkte 

lotusbloem. De stenen zijn zeegroen met 

witte inclusies. 

54

In gebed 

1775-1800 

Deze bijzonder elegante gesp van Iraanse herkomst is vervaardigd van 

metaal, met een dunne versiering van ingelegd goud en zilver. Op een 

fond van gestileerde bloemen en bladeren zien we een inscriptie, op 

een lijn, in twee epigrafische cartouches. Volgens de conservatoren van 

het Louvre is deze inscriptie een versie van een sjiitisch gebed, bekend 

als Nada ‘Ali. Het is opgedragen aan Ali, volgens de sjiitische overlevering 

de rechtmatige opvolger van de profeet Mohammed. Deze religieuze 

tekst is opgesteld in het Nastaliq-schrift. 

Ceintuurgesp met inscriptie, Iran, met goud en zilver ingelegd staal, 10,2 cm lang. 

Parijs, Musée du Louvre, inv. MAO 160. © 2015 RMN-Grand Palais (Musée du Louvre). 

Foto: Mathieu Rabeau. 

Uitermate geraffineerd 

1898 

Deze prachtige gesp is een uniek exemplaar en getuigt van de verbluffende 

vakkennis van Philippe Wolfers, als representant van de 

art nouveau in België al even beroemd als Victor Horta en Henry 

Van de Velde. Tussen 1886 en 1929 ontwierp hij een indrukwekkende 

hoeveelheid juwelen en edelsmeedwerk voor Wolfers Frères, 

waar hij artdirector was. Zijn ontwerpen werden vervaardigd in de 

ateliers van de firma, waarvan de faam tot ver buiten de landsgrenzen 

reikte, en vonden afnemers in heel Europa. Wolfers’ internationale 

reputatie betrof vooral de juwelen in art-nouveaustijl. Helaas 

zijn slechts weinig stukken bewaard gebleven. Vaak werden ze uit 

elkaar gehaald omdat ze kostbare materialen bevatten. 

Philippe Wolfers, ceintuurgesp Pauwenveer. België. Goud, opaal, diamant, 

robijn, 7 x 8 cm. Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, 

inv.: D2017.023.002. © Hugi Martens, Brugge 2006. 

Proust met braambessen 

2015 

Hans Op de Beeck voor Hopenstand, Zwitserland, Proust, nubuckleer van 

stierkalf, geëmailleerd brons. © de kunstenaar. 

Jacques Hopenstand maakte in de jaren 30 marokijnwerk 

voor Franse modehuizen. Zijn achterkleinzonen, 

de broers Rémi en Renaud Defrancesco, hebben in 

Genève het merk nieuw leven ingeblazen, met de fabricage 

van omkeerbare ceinturen die je kunt kopen en 

customizen via internet. Ze aarzelen niet een huwelijk 

tot stand te brengen tussen modeaccessoire en hedendaagse 

kunst. Hun gespen laten ze ontwerpen door 

kunstenaars als Jaume Plensa, John Armleder, Dan 

Graham en Olivier Mosset. Ze doen ook een beroep op 

twee Belgen: Johan Creten en Hans Op de Beeck, die 

zijn gesp Proust heeft gedoopt. Deze unieke monochrome 

ceintuur is kenmerkend voor het werk van de 

kunstenaar. Ze is voorzien van een gesp van geëmailleerd 

brons in de vorm van braambessen, die je wel 

vaker aantreft in zijn oeuvre en waaraan hij speciale 

jeugdherinneringen bewaart. 

55

Handelen in kunst 

met een ziel 

Ferenc en Christel Tóth in hun galerie in Huizen. 

Christel en Ferenc Tóth vonden 

elkaar in de liefde voor elkaar en 

in die voor Russische iconen. De 

handel erin is anders dan andere 

kunstdisciplines, zo vertellen ze. 

Een gesprek met twee bevlogen 

kunsthandelaren. 

TEKST & FOTO’S KOOS DE WILT 

“In gezelschap van iconen heb je 

geen oppervlakkige gesprekken”, 

zegt kunsthandelaar Ferenc Tóth. 

“Dat maakt het als kunstobject 

alleen al bijzonder. Ik heb de heao-opleiding 

small business gevolgd en merkte tijdens 

mijn eerste baan dat ik terechtgekomen 

was in een business waar mensen geen 

liefde hadden voor de waar waarin ze handelden. 

Het ging niet over emotie of passie, 

maar over geld en het onderste uit de kan 

halen. Ook het feit dat iconen meestal 

anoniem zijn, maakt ze als verzamelobject 

bijzonder: er komen geen mensen op af die 

willen opscheppen met klinkende namen.” 

Dat maakt onderzoek naar iconen ook 

anders, zegt Christel Tóth: “Waar je bij 

andere kunstdisciplines in de boeken en op 

het internet onderzoek doet op de naam 

van de kunstenaar, kan dat niet bij iconen. 

Ook zoeken op afbeelding brengt je vaak 

niet verder, omdat er maar een beperkt 

aantal onderwerpen wordt afgebeeld, zoals 

beeltenissen van Christus, de Moeder Gods, 

heiligen en grote kerkelijke feestdagen. Het 

komt dus aan op kijken en steeds opnieuw 

kijken en tussendoor vind je dan soms 

opeens iets bijzonders. En de kennis over 

iconen zit vooral in de handel, op universiteiten 

wordt er niet veel over gedoceerd.” 

Kennis vind je dus op een beurs als de 

TEFAF, weet Ferenc. “Samen met Simon 

56

Een 19e-eeuwse icoon is fijner, meer gestileerd en gedetailleerd, en met hardere lijnen dan een 17e-eeuwse 

icoon, maar die laatste heeft soms de zeggingskracht van een hedendaags schilderij. 

‘Dat iconen meestal anoniem zijn, 

maakt ze als verzamelobject bijzonder: 

er komen geen mensen op af die willen 

opscheppen met klinkende namen’ 

FERENC TÓTH 

jaren zestig als hobby van Ferencs ouders, 

József en Corrie Tóth, een Hongaar en Nederlandse 

die allebei eerst in het onderwijs 

werkten. Ooit, op vakantie op weg naar 

Hongarije, kochten ze in de Spiegelgasse 

in Wenen voor het eerst een icoon en van 

het een kwam toen het ander. Ferenc: “Als 

kind speelde ik niet met Playmobil, maar 

met metalen reisicoontjes. Ik liep met 

mijn ouders over veilingen en wees mijn 

moeder soms al aan als iets vals was. Kennelijk 

had ik er gevoel voor om het verschil 

te zien tussen goed en top en dat is precies 

een nuance die ertoe doet in ons vak. Iets 

ademt kwaliteit en achteraf kun je het 

wel beredeneren met een loep in de hand, 

maar het komt vooral aan op kijken.” 

Christel en Ferenc Tóth hebben een protestantse 

achtergrond, maar dat gegeven weerhoudt 

ze niet om de religieuze kunst van 

de Russisch-orthodoxe kerk te waarderen. 

“Voor ons zijn het vooral kunstvoorwerpen, 

voor gelovigen is het een manier om hun 

geloof te belijden. Maar ook wij ervaren de 

spirituele dimensie van iconen, net als onze 

klanten”, zegt Ferenc. “Wij hebben een dominee 

als klant die een blogserie heeft met 

gesprekken met haar icoon. Iconen waren, 

zoals mijn vader al zei, een visuele ondersteuning 

van het onzichtbare geloof. Tijdens 

het moment van gebed is, zo ervaren de 

gelovigen, de heilige door middel van zijn 

icoon aanwezig. De heilige heeft daarmee op 

aarde een afschaduwing in de vorm van een 

Morsink, die helaas is gestopt als handelaar, 

waren we er de enige handelaren in iconen, 

allebei uit Nederland. Op de TEFAF streven 

we ernaar om zeer bijzondere iconen te 

presenteren. Het mooiste dat we in Maastricht 

hebben verhandeld was in 2021, een 

prachtig groot icoon van Elia met vita van 

eind 17e eeuw. Ik kende het stuk uit een bekend 

iconenboek van Bernhard Bornheim, 

en ineens konden we het verwerven uit een 

collectie in Zuid-Duitsland, samen met zes 

andere iconen. Na het schoonmaken hebben 

we onder diverse overschilderingen oorspronkelijke 

elementen kunnen terughalen, 

zoals een donkere engel boven het hoofd 

van Elia en een prachtige rode stadsmuur. 

We hebben het kunnen linken aan de beroemde 

icoon van Elia uit 1660 van Fyodor 

Zubov, die zich bevindt in de iconostase van 

de Eliaskerk in Jaroslavl. Zubov is de grote 

meester van de 17e eeuw. Hij werkte in een 

vernieuwende stijl, waarbij hij centraal zeer 

grote heiligen schilderde, omringd door minutieuze 

scènes uit hun leven. De schilder 

van deze icoon die wij hadden verworven, 

had zijn eigen meesterwerk gecreëerd met 

een bijzondere uitstraling.” 

TWEEDE GENERATIE 

Vroeger bevond de galerie van Tóth Ikonen 

zich op de Nieuwe Spiegelstraat in Amsterdam, 

maar al tien jaar hebben Ferenc en 

Christel de galerie verplaatst naar hun woning 

in Huizen en staan ze vooral op beurzen. 

Op zo’n beurs hebben ze elkaar leren 

kennen. Christel werkte in die tijd bij Frans 

Jacobs, die in klassiek moderne kunst uit 

de vorige eeuw handelde. Tegenwoordig 

zijn ze een team, waarbij Christel haar opleiding 

kunstgeschiedenis als vertrekpunt 

heeft en Ferenc het met de paplepel heeft 

ingegoten gekregen. De galerie begon in de 

57

Geboorte van de Moeder Gods, Russisch, 2e helft 17e 

eeuw, 32,8 x 26,8 cm. 

Kunst van Jasper van den Ham, met een uitzicht op Boston. 

‘De kennis over 

iconen zit vooral 

in de handel, op 

universiteiten wordt 

er weinig over 

gedoceerd’ 

CHRISTEL TÓTH 

icoon. Je mocht de icoon niet aanbidden, 

dat is te veel, maar wel de heilige die erin 

aanwezig is. Voor de huidige verzamelaar 

geven iconen ziel aan een ruimte, dat horen 

we ook terug van onze klanten.” 

ZEGGINGSKRACHT EN VERFIJNING 

De galerie is gespecialiseerd in Russische 

iconen uit de 16e tot en met de 19e eeuw. 

Ferenc haalt een zilveren beslag van een 

icoon van een paneel. “Iconen worden 

in het Russisch-orthodoxe geloof beschouwd 

als objecten met een ziel”, vertelt 

hij. “Dit beslag bijvoorbeeld werd als dankbaarheid 

aan het icoon geschonken, alsof 

het een heilige persoon is. De beeltenis 

loopt onder de zilveren versiering door. Je 

kunt de lijst er ook naast zetten.’ 

Wat zijn grofweg de verschillen? Ferenc: 

“Russische iconen zijn vaak wat meer ingetogen 

dan de Griekse. Beide zijn meestal 

op met linnen bespannen hout geschilderd, 

geprepareerd met een krijtlaag. Dan 

volgt een laag bladgoud en daarop wordt 

van het aardse donker naar het hemelse 

licht geschilderd. Dat geeft de warme uitstraling 

aan deze iconen.” 

De 15e eeuw wordt gezien als de bloeitijd 

van de iconenkunst. Iconenschilderkunst 

heeft een geheel eigen ontwikkeling doorgemaakt 

naast de typisch westerse kunst. 

Byzantium was in 1453 gevallen, waarna 

stadstaten zoals Moskou opbloeiden. Volgens 

de kunsthandelaren bestaat er niet zoiets 

als een hoogtepunt in de geschiedenis. 

Naast elkaar hangen een 17e-eeuwe en een 

19e-eeuwse icoon aan de wand. Christel: 

“Bij de eerste gaat het om de zeggingskracht 

en de tand des tijds die je ziet. In de 19e 

eeuw is het fijner, gestileerder, gedetailleerd, 

met hardere lijnen dan in de 17e eeuw. Een 

17e-eeuws icoon heeft soms de zeggingskracht 

van een hedendaags schilderij. In de 

19e eeuw worden de iconen preciezer en 

krijgen ze meer details.” 

Waar renaissanceschilders in Italiaanse gebieden 

in die tijd een perspectief ontdekten 

met een punt in de verte, hadden iconenschilders 

het snijpunt bij te toeschouwer 

liggen. “Het is een omgekeerd perspectief ”, 

vertelt Ferenc. “Zo word je een mystieke 

wereld ingetrokken. In principe doet elke 

icoonschilder zijn best om zo dicht mogelijk 

bij het origineel te blijven. Maar toch zijn 

58

‘Het komt vooral 

aan op kijken. 

Iets ademt kwaliteit 

of niet' 

FERENC TÓTH 

er steeds kleine persoonlijke en stilistische 

verschillen, waardoor je ze in tijd kunt plaatsen 

en telkens kwaliteitsverschillen ontdekt. 

Ook in het materiaal zie je verschillen. Door 

het verstrijken van de tijd gaan de panelen 

kromtrekken, waardoor craquelé ontstaat 

en de iconen hun doorleefde uitstraling 

krijgen. Je moet uitkijken dat een icoon niet 

overgerestaureerd is: je moet de tijd kunnen 

zien. Maar datering vind ik eigenlijk niet zo 

belangrijk. Bij mij gaat het over de uitstraling, 

de zeggingskracht en de kwaliteit hoe 

een icoon is geschilderd. De maker deed er 

niet toe, hij schilderde het in dienst van het 

geloof en bleef daardoor in principe anoniem. 

Er zijn wel een paar beroemde iconen 

die gesigneerd zijn, zoals Chirikov van rond 

1900 of Oeljanov in de 17e eeuw. En dat zie je 

gelijk aan de prijs. Deze prijs wordt bepaald 

door de kwaliteit, de conservering, de uitstraling 

en de zeggingskracht.” 

Sinds de Russen Oekraïne zijn binnengevallen, 

zijn we anders naar het land gaan 

kijken. Merken de kunsthandelaren daar 

iets van? Christel: “Je mag niet verkopen aan 

Russen boven de driehonderd euro, maar 

de markt van Russische kopers was voor 

ons sowieso al heel beperkt. Als Russen iets 

kochten, was dat een extraatje. Voor inkoop 

hebben we nooit direct zakengedaan met 

Rusland. Alle stukken waarin we handelen 

komen uit een vertrouwd netwerk in 

het Westen en alles is gecheckt bij Interpol 

en het Art Loss Register. We merken ook 

niet dat er een negatief sentiment is rond 

Russische iconen. Het is wel jammer dat 

we het land niet in kunnen om naar de 

Tretjakov Galerie in Moskou te gaan of naar 

het Andronikovklooster, waarin het Andrej 

Roebljov Museum is gevestigd. Maar ook 

net over de grens, in Recklinghausen, kun 

je prachtige iconen zien. En natuurlijk in 

het Museum of Russian Icons in Clinton, 

in de buurt van Boston. Dat is een privaat 

museum van een Amerikaanse miljardair, 

waarvan de voormalige iconenhandelaar 

Simon Morsink directeur is geworden.” 

BEZOEKEN 

Tóth Ikonen 

Huizen 

www.tothikonen.com 

REISICONEN 

In de galerie staat, naast panelen aan de 

muren, ook een grote verzameling metalen 

reisiconen. Ferenc: “Die worden en werden 

door gelovigen mee op reis genomen. Dat 

waren geen kostbare objecten. Ze werden 

het goud der armen genoemd, bestaande 

uit een legering van brons, koper, tin en zink 

die als bladgoud gaat glimmen als je er overheen 

wrijft. Omdat er tijdens het bidden veel 

overheen werd gewreven, zijn de afbeeldingen 

geërodeerd geraakt in de loop der tijd. 

Het puntje bovenop is ter oriëntatie in het 

donker. Je gebed wordt niet verhoord als je 

het icoon op zijn kop houdt. De heilige Nicolaas, 

de belangrijkste heilige van de orthodoxe 

kerk, is oneindig veel keren afgebeeld. 

Het is de beschermheilige van de zeelieden, 

van reizigers en van het gezin. Voordat de 

gastheer of gastvrouw in Rusland werd 

begroet, werd eerst de heilige Nicolaas begroet. 

Deze metalen iconen kunnen tegen 

een stootje, daarom zijn ze van metaal. Dat 

wordt gegoten en je moet zorgen dat je het 

eerste gietsel te pakken krijgt, dan krijg je 

het scherpste beeld.” 

Heilige Modestus en Blasius, Russisch, eind 17e eeuw, 83,2 x 71,8 cm. 

59

Hollands Glorie 

Van palmen, duimen en voeten 

TEKST & FOTO’S: ANTON VOS 

In vroeger eeuwen werd in diverse 

oorden met verschillende maten 

gemeten, iets wat de handel 

verre van vergemakkelijkte. Een 

voet was niet overal even groot, 

en wiens duim bepaalt eigenlijk 

de standaard? Een duik in de 

geschiedenis, voor een blik 

in de wondere wereld van de 

meetinstrumenten. 

Het metrieke stelsel werd in Nederland 

ingevoerd in 1820. Vóór 

die tijd werd om een lengtemaat 

te bepalen voornamelijk 

gebruikgemaakt van lichaamsdelen, zoals 

duimen, palmen, voeten en ellen. Omdat 

niet iedereen even grote duimen of voeten 

heeft, ontstond er bij het meten nogal 

eens verwarring en zelfs hooglopende 

ruzie. Aan het eind van de Middeleeuwen 

gingen stadsbesturen er daarom toe over 

om standaardmaten vast te stellen. Deze 

standaardmaten bevonden zich vaak aan 

of in openbare gebouwen, voor iedereen te 

raadplegen. Zo is er aan de voorgevel van 

het stadhuis in Leiden sinds de 17e eeuw 

een tweetal ijzeren staven aanwezig. De 

ene is een voet lang en de andere een stuk 

langer, een zogenaamde ‘roede’. Ze werden 

ook buiten Leiden gebruikt en Rijnlands 

genoemd, naar de wijde omgeving. Zo 

ontstond de Rijnlandse voet, die meer 

specifiek in Leiden natuurlijk weer Leidse 

voet werd genoemd. 

Tot zover lijkt het redelijk eenvoudig. 

Maar in steden waar veel handel werd 

Een voetenplaat uit het depot van het Amsterdam Museum. Gemaakt door Adam Steitz in Amsterdam in 1769. Voorzien van twintig verschillende palmen voetmaten. 

60

Detail met Palma Romana, Pes Regius Franc, en Pes Anglicus. 

Een Hollandse geelkoperen palmen 

voetplaat. Ca. 1700. Lengte: 387 mm. 

Detail met Pes Romana, Pes Lugdunensis en Pes Amstelodamensis. 

gedreven met lieden uit andere oorden of 

zelfs andere landen, lag de zaak een stuk 

ingewikkelder. In Amsterdam bijvoorbeeld, 

waar de lokale voet weer verschilde 

van de Rijnlandse, struikelde je ook over 

de Franse ‘pied de roi’, de Engelse ‘foot’ en 

Italiaanse en Spaanse voeten. In het depot 

van het Amsterdam museum bevindt zich 

een 18e-eeuwse ‘voetenplaat’, waarop wel 

twintig verschillende palmen en voeten 

staan aangegeven. De plaat zit in een 

fraaie, speciaal ervoor vervaardigde mahoniehouten 

kist. De naam van de maker van 

de plaat is duidelijk aangegeven: ‘Adam 

Steitz fecit Amsterdam 1769’. En terecht, 

want dit soort maten moest uiterst secuur 

gemaakt worden en dus volkomen betrouwbaar 

zijn. Interessant is dat erop elf 

buitenlandse en negen Hollandse maten 

zijn te zien. Friesland had zowaar twee 

verschillende maten: de Friese houtkopersvoet 

en de Friese scheepsvoet. 

IN HET WOUD DER PALMEN 

De gang naar het stadhuis kon worden vermeden 

als men ambtenaren van de stad, 

vaak wijnroeiers of steenmeesters, voorzag 

van draagbare voetplaten. Ook dit soort 

Omdat niet iedereen even grote 

duimen of voeten heeft, ontstond bij 

het meten nogal eens verwarring en 

zelfs hooglopende ruzie. 

controle-meetinstrumenten diende uiterst 

secuur te worden gemaakt. Zo is er een 

voetenplaat uit ongeveer 1700 die in een 

forse broekzak past, met een lengte van 

38,7 cm. Deze is gemaakt van geelkoper en 

zeer zorgvuldig gegraveerd. Een makersnaam 

ontbreekt. De tekst is in het Latijn. 

De ene kant vermeldt de maten Romeinse 

voet, Leidse voet en Amsterdamse voet. 

Aan de andere kant vinden we de ‘grote’ 

Romeinse palm, de Franse koningsvoet 

en de Engelse voet. Het verschil tussen de 

grote en de kleine palm zit in de stand van 

duim en pink. In gespreide toestand meet 

je een grote palm en aaneengesloten een 

kleine. 

De vraag is nu in welke stad de ambtenaar 

met deze voetplaat heeft rondgelopen. 

Het meest waarschijnlijk is dat in Leiden. 

Onder de Romeinse voet staat: ‘Pes Lugdunensis’. 

Dit is de Rijnlandse voet, 314 mm 

lang. Aan het feit dat in gezelschap van een 

aantal grote buitenlandse namen, zoals de 

Italiaanse palm en voet, Engelse voet en 

Franse koningsvoet, als enige Hollandse 

maten de Pes Amstelodamensis en de Pes 

Lugdunensis prijken, zou men kunnen 

afleiden dat deze plaat gemaakt is en gebruikt 

werd in Leiden, oftewel Lugdunum 

Batavorum. 

Dat in 1820 het leven voor de controlerende 

ambtenaren een stuk eenvoudiger werd 

moge duidelijk zijn. Vanaf die tijd hadden 

ze alleen nog maar te maken met meterstokken. 

Daar sloegen ze ieder jaar een 

keur van in en klaar waren ze. Latijn kwam 

er niet meer aan te pas. 

61

IN DE KANTLIJN VAN DE KUNSTMARKT 

Het pad van de kapitaalkrachtigen 

gaat tegenwoordig 

ook niet meer over rozen. 

Er zullen in dit land weinig mensen 

zijn die hun hele vermogen in 

Russische roebels hebben belegd. 

Zij die zo dom waren om dat wel te 

doen, maken de laatste tijd slapeloze nachten 

door. Een klein bedragje op de bank 

is weliswaar prettig en zelfs noodzakelijk, 

maar al vele jaren waart op de geldmarkt 

het spook der inflatie rond. Van oudsher 

weet dan ook iedereen dat men van een kapitaal 

het risico zoveel mogelijk moet spreiden. 

Dat kan, bijvoorbeeld door het deels 

te beleggen in onroerend goed, grond, 

materialen, goederen, goud, sieraden of 

kunstvoorwerpen. Ook aandelen komen 

in aanmerking. Het is echter wel een erg 

rusteloos bestaan, om elke dag in de krant 

de beurskoersen te spellen, teneinde op het 

juiste moment een beslissing te nemen over 

kopen of verkopen. Er gaat namelijk geen 

bel als de markt op zijn hoogst is. 

In de olieproducerende landen stroomt al 

tijden het geld werkelijk met bakken binnen. 

Daar echter heeft men naast de inflatie 

nog een tweede probleem. Men zal daar 

niet eeuwig olie uit de grond kunnen blijven 

pompen. Men streeft er dan ook naar de 

huidige opbrengsten op een waardevaste 

wijze te beleggen. De bouwprojecten vliegen 

in Saoedi-Arabië de grond uit en in Londen 

kan men eveneens over de Arabische investeringen 

op vastgoedgebied meepraten. 

Bovendien heeft men een groot vertrouwen 

in de kunstmarkt, hoewel daar weleens een 

fout wordt gemaakt. Een voorbeeld daarvan 

was de aankoop op de veiling van 15 november 

2017 bij Christie’s te New York. Daar bleek 

bij de Salvator Mundi van Leonardo da Vinci 

de Saoedische kroonprins Mohammed bin 

Salman de hoogste bieder. Zijn stroman, 

prins Badr bin Abdullah bin Mohammed bin 

Farhan Al l-Saud, bracht voor hem een bod 

uit van 450,3 miljoen dollar. 

Het vervelende is nu, dat er inmiddels bij 

de experts ernstige twijfels zijn over die 

toeschrijving aan Leonardo da Vinci. Het 

schilderij zou hooguit afkomstig zijn uit 

diens atelier. Hoewel men daarop hoopte, 

is het nooit terechtgekomen in het Louvre 

van Abu Dhabi en het was ook niet te zien 

op de grote Da Vinci-tentoonstelling te 

NOTITIES VAN 

ROBERT-JAN VAN RAVENSTEIJN 

Parijs in 2019-20. Niemand weet precies 

waar het dan wel hangt, maar er wordt 

gefluisterd, dat het zich vorig jaar nog 

aan boord bevond van de Serene, het 134 

meter lange luxejacht van de kroonprins. 

Door die kritiek van deskundigen, van 

onder meer het Prado in Madrid, is het 

zeer de vraag of het vandaag de dag 

nog op een veiling zo’n recordprijs zou 

halen. De internationale veilingen, zoals 

Christie’s, Sotheby’s, Bonhams, Lempertz 

en andere, spannen zich dan ook zeer in 

om de echtheid van de door hen aangeboden 

schilderijen te garanderen. Soms 

nemen hun naspeuringen vele maanden 

in beslag, maar als de herkomst uit een 

bekende collectie vaststaat of de pedigree 

vele eeuwen omvat, is er vrijwel altijd van 

een hoge opbrengst sprake. 

Al vele tientallen jaren worden er te 

Genève en ook op andere internationale 

juwelenveilingen hoge prijzen door 

Saoedi-Arabische kopers geboden. Zij 

kopen de juwelen niet alleen om er hun 

Arabische dames mee op te sieren, maar 

ook omdat zij diamanten, robijnen, smaragden 

of saffieren, als een betrouwbaar 

beleggingsobject zien. Het bieden verloopt 

vaak telefonisch en meestal leveren 

de veilingbedrijven er een echtheidscertificaat 

bij. Ook kan de koper zelf een internationaal 

erkend GIA-certificaat aanvragen, 

dat door de juwelenveilingen geaccepteerd 

wordt. Daarvoor moet het juweel wel 

naar New York opgestuurd worden. 

Sedert de laatste kwarteeuw is de diamanthandel 

echter niet meer zo waterdicht als 

het lijkt. Tijdens de jaren 40 ontdekte men 

de mogelijkheid om diamanten op een 

synthetische wijze te vervaardigen. In het 

begin lukte dat slechts bij diamanten met 

een gering karaatgehalte, maar gaandeweg 

evolueerde de technologie en tegenwoordig 

maakt men ook grotere stenen, die dezelfde 

optische en fysische eigenschappen 

hebben als de natuurlijke diamanten. 

Echte diamanten zijn door vulkanische 

uitbarstingen, vanuit een grote diepte in de 

hogere aardlagen terechtgekomen. Zij zijn 

miljoenen jaren geleden bij hoge temperaturen 

en onder grote druk, uit koolstof 

ontstaan. Op grote schaal worden tegenwoordig 

in laboratoria de omstandigheden 

waaronder hun oorspronkelijke ontwikkeling 

plaatsvond nagebootst, met het gevolg 

dat verschillen niet waarneembaar zijn. 

Dat heeft vanzelfsprekend grote gevolgen 

gehad voor de diamanthandel. Op de wereldmarkt 

werd vroeger de prijs voornamelijk 

bepaald door de grote drie. Dat waren het 

bedrijf Alrosa in Rusland, De Beers in Zuid- 

Afrika en Rio Tinto in Australië. Als de prijs 

door willekeurige omstandigheden dreigde 

te zakken, beperkten zij welbewust het aanbod 

op de markt. Zoiets is nu weer aan de 

hand. De publiciteit die is ontstaan over de 

synthetische diamanten heeft een ernstige 

daling van de vraag tot gevolg gehad. En 

dan waren er ook nog de films over de wijze 

van diamantwinning en over de bloeddiamanten, 

waarmee conflictoorlogen in Afrika 

gefinancierd werden en worden. 

Daarom heeft De Beers met ingang van 2018 

opmerkelijke maatregelen getroffen. Het 

concern, dat op Alrosa na het belangrijkste 

ter wereld is, verhandelde sedert 1888 

uitsluitend natuurlijke diamanten. Daarnaast 

brengt het nu ook grote hoeveelheden 

synthetische exemplaren op de markt. Daar 

hangt uiteraard een prijskaartje aan. Er wordt 

ruwweg 800 dollar per karaat gerekend. Dat 

is ongeveer een kwart van de prijs die voor 

een échte diamant betaald moet worden. 

De concurrent in Rusland blijft hierbij achter. 

Daar is een synthetische diamant slechts 40 

procent goedkoper dan een natuurlijke. 

Saoedi-Arabische kopers concentreren zich 

nu vooral op diamanten in een originele 

(oude) zetting. Soms echter zijn, naar de 

mode van de tijd, oude stenen in nieuwe 

zetting overgezet. Die juwelen laat men nu 

veiligheidshalve een beetje links liggen. 

Ondertussen blijft het een vraag of de 

nieuwe rijken in India en China in synthetische 

diamanten zullen gaan beleggen. Ik 

zou het hun niet aanraden. 

62

Museum 

Valkenburg 

MUSEUM 

KAART 

GRATIS 

ENTREE 

Appie Drielsma, Gijs Gijsbers & Jef Wishaupt 

Drie vrienden 

Miniaturen in kunst 

en modelbouw 

23 september 2023 t/m 7 januari 2024 

22 oktober 2023 t/m 21 januari 2024 

Naar buiten! 

17.10.23 t/m 15.2.24 

Jan Adam Zandleven, Boomlandschap, 1911 (fragment). Foto: Venduehuis Auctioneers, Den Haag 

Zandleven & 

tijdgenoten 

in Rhenen 

(1880-1960) 

Jan Adam Zandleven 

Ferdinand Hart Nibbrig 

Willem Bastiaan Tholen 

Hendrik Roodenburg 

David Schulman 

www.stadsmuseumrhenen.nl 

Museumkaart geldig 

2307 SMR Expo Naar buiten Adv 200x132 MV02.indd 1 11-09-2023 13:17

5-8 

OKTOBER 

2023 

GASTHUISKERK 

DOESBURG 

Geopend donderdag 5 oktober 

van 11:00 tot 21:00 uur en 

vrijdag 6 t/m zondag 8 oktober 

van 11:00 tot 18:00 uur 

KUNST 

DESIGN & 

ANTIEK 

EVENEMENT 

WWW.KUNSTENANTIEKEVENEMENT.NL 

GASTHUISKERK | Gasthuisstraat 41, 6981 CP Doesburg

Wybrand Hendriks, Feest op het marktplein in Haarlem (1825) en Zelfportret (1807). Frans Hals Museum, Haarlem (in langdurig bruikleen aan Rijksmuseum Twenthe, Enschede) 

WYBRAND 

HENDRIKS 

WAS HIER!

Boeken 

Schoonhoven 

kunstenaarsboek 

Gra Rueb 

Voorbij Cobra 

Bossard Luzern 

Jan Schoonhoven (1914-1994) is 

onlosmakelijk verbonden met 

zijn geboortegrond Delft. De 

Duitse fotograaf Lothar Wolleh 

(1930-1979) bewonderde 

Schoonhoven, die hij in Düsseldorf 

had leren kennen. In 1968 

bezocht Wolleh de kunstenaar in 

Delft. Schoonhoven toonde de 

fotograaf zijn favoriete plekken 

van zijn geboortestad: gevels 

langs de gracht, grootse pleinen 

en donkere stegen. Hij liet zien 

hoe de ritmes van de stad als 

‘geïsoleerde werkelijkheid’ 

terugkeerden in zijn tekeningen 

en reliëfs. Hun samenwerking 

had tot doel om een 

kunstenaarsboek te realiseren. 

Vermoedelijk vanwege de hoge 

kosten werd het kunstenaarsboek 

niet in oplage gerealiseerd. 

In het archief van Wolleh bevindt 

zich één handgemaakte cassette 

die naast foto’s van Wolleh 

ook verschillende teksten van 

Schoonhoven zelf over Zero en 

over zijn kunst bevat. Zo’n vijftien 

jaar geleden was er sprake van 

een facsimile-uitgave van dit 

kunstenaarsboek. Dat is er toen 

opnieuw niet van gekomen, 

maar nu is het kunstenaarsboek 

alsnog in gepubliceerd binnen 

de tentoonstellingscatalogus 

Lothar Wolleh ziet Jan Schoonhoven. 

Lothar Wolleh ziet Jan Schoonhoven. 

Lothar Wolleh sees Jan Schoonhoven 

door Antoon Melissen. Waanders 

+ Museum Het Prinsenhof, 2023, 

Nederlands/Engels, 120 p., softcover, 

ISBN: 978946264757. Prijs: € 29,95. 

Deze monografie geeft een 

uitbundig overzicht van het leven 

en werk van Gra Rueb (1885-1972), 

samengesteld door een verre neef 

van de kunstenaar. Het oeuvre van 

deze beeldhouwer omvat penningen 

en plaquettes, borst- en 

standbeelden en dierplastieken 

in brons en keramiek. Het boek 

is uitvoerig gedocumenteerd en 

rijkelijk geïllustreerd met tekeningen 

en contemporaine foto’s en 

privéfoto’s uit het familiearchief. 

Het geeft inzicht in de tentoonstellingen 

waar werk van haar 

te zien is geweest en een lijst 

van geschreven bronnen zoals 

boeken, kranten en tijdschriften. 

Daarnaast bevat het een schriftje 

met een ABC ter gelegenheid van 

haar 70ste verjaardag, gemaakt 

door medekunstenaars gezien 

de pentekeningen op de omslag 

en de titelpagina. De monografie 

is in eigen beheer uitgegeven. 

Mogelijk vanwege de kosten is 

het merendeel van de beelden 

in zwart-wit. Het boek wordt 

ondersteund door een website. 

Jammer genoeg is het online 

beeldmateriaal ook voornamelijk 

in zwart-wit. Het boek verschijnt 

in een beperkte oplage van 300 

exemplaren. Voor de verzamelaars 

en geïnteresseerden in de beeldhouwkunst 

van de vroege 20e 

eeuw is dit boek een must. 

Gra Rueb, meer dan alleen een 

beeldhouweres door Hans Rueb. 

Uitgave in eigen beheer, 2023, 

Nederlands, 396 p., gebonden, ISBN: 

9789090365114. Prijs: € 55,00. 

Anton Rooskens (1906-1976) 

maakte deel uit van de kunstenaarsgroep 

Cobra, die van 1948 tot 

1951 de kunstwereld opschudde 

met expressieve en kleurrijke 

schilderkunst. Kunstenaars vierden 

met hun werk de vrijheid en lieten 

tradities achter zich om terug te 

gaan naar de oerbronnen van 

creativiteit: emotie, het onderbewuste 

en spontaniteit. Rooskens 

heeft een significante bijdrage 

geleverd aan de moderne kunst 

in Nederland. Voor deze nieuwe 

uitgave onderzochten de auteurs 

langdurig het leven en werk van 

de kunstenaar. Op basis van 

eerder niet gebruikte bronnen uit 

Rooskens nalatenschap – foto’s, 

brieven, artikelen en zijn artistieke 

oeuvre – schreven zij deze prachtige 

monografie. Het boekwerk is 

rijk geïllustreerd met afbeeldingen 

van zijn werk in kleur, maar ook 

met talrijke foto’s en documenten 

uit zijn nalatenschap. Afgelopen 

voorjaar en zomer was in het 

Stedelijk Museum Schiedam de 

tentoonstelling De reizen van 

Rooskens. Een Cobra-kunstenaar 

op zoek naar inspiratie te zien.. 

Deze monografie, de eerste sinds 

lange tijd, geeft een uitmuntend 

inzicht in het kunstenaarschap van 

Anton Rooskens. 

Anton Rooskens. Beyond Cobra / 

Voorbij Cobra door Marguerite Tuijn & 

Eliane Odding. Jap Sam Books, 2023, 

Engels/Nederlands, 208 p., hardcover, 

ISBN: 9789492852854. Prijs: 39,95. 

Goudsmid en kunsthandelaar 

Johann Karl Bossard (1846-1914) 

was een van de sleutelfiguren 

van het historisme in Zwitserland. 

Hij maakte zijn objecten 

in de stijl van het historisme, 

waarbij hij zich oriënteerde op 

de patronen van de Gotiek en de 

Renaissance en in zijn werkwijze 

trouw bleef aan middeleeuwse 

modellen. Hij kreeg belangrijke 

opdrachten en ontving vele 

onderscheidingen.Deze unieke 

publicatie richt zich niet alleen 

op het voortreffelijke werk en 

de stijl van het atelier Bossard, 

maar ook op de toe-eigening 

en aanpassing van historische 

modellen en op Bossards internationale 

netwerk van relaties. 

Met name de vervaardiging van 

sieraden, bestek en wapens en 

bestellingen voor de kerk komen 

uitgebreid aan bod. Daarnaast 

wordt een overzicht gegeven van 

de productie van de opvolgers 

van goudsmidstudio Bossard. De 

ongeveer 500 illustraties geven 

een indruk van de immense 

ateliererfenis die het Schweizerisches 

Nationalmuseum bewaart. 

Bossard Luzern 1868-1997. Goldund 

Silberschmiede, Kunsthändler, 

Ausstatter door Eva Maria Preiswerk- 

Lösel, Hanspeter Lanz & Jürg A. 

Meier, met bijdragen van Beatriz 

Chadour-Sampson en Christian 

Hörack. Arnoldsche Art Publishers + 

Schweizerisches Nationalmuseum, 

2023, Duits, 512 p., hardcover, ISBN: 

9783897906617. Prijs: € 58. 

66

Boeken 

Een origineel 

kookkunstboek 

Dit boek met 37 recepten van 

Cees Holtkamp en 41 illustraties 

van Klaas Gubbels is een onwaarschijnlijke 

maar ijzersterke 

combinatie van twee onovertroffen 

meesters. Meester-patissier 

Cees Holtkamp (°1942) is niet 

meer weg te denken uit de 

wereld van de Nederlandse bakkunst. 

Hoewel hij de dagelijkse 

leiding van patisserie Holtkamp 

heeft overgedragen aan zijn 

dochter, is hij nog zeer actief 

onder meer op Foodtube. Kunstenaar 

Klaas Gubbels (°1934), 

bekend om zijn iconische beeldtaal, 

werd door galeriehouder 

Christian Ouwens gekoppeld 

aan de patissier. Anders dan men 

zou denken reageert Holtkamp 

met recepten op de beelden 

van Gubbels. In de illustraties, 

zie je de patissier door de ogen 

van de kunstenaar, met daarop 

de recepten van Holtkamp als 

antwoord. Zo ontstaat een uniek 

samenspel van twee disciplines, 

waarin kunst en patisserie 

om elkaar heen dansen. Een 

boek om van te smullen en een 

perfect cadeau voor de patisserieliefhebber 

en de kunstbewonderaar, 

of simpelweg als blijk van 

waardering. 

Kroketten en andere klassiekers door 

Klaas Gubbels en Cees Holtkamp. 

Uitgeverij Christian Ouwens, 2023, 

Nederlands, 152 p., softcover, ISBN: 

9789490291112. Prijs: € 34,50. 

Fijnzinnig 

portrettist 

De Haagse schilder Dick Stapel 

(°1942) kreeg zijn opleiding 

aan de Koninklijke Academie 

van Beeldende Kunsten in 

Den Haag van 1960 tot 1965. 

In navolging van zijn vader, 

de beeldhouwer Frits Stapel, 

kiest Dick Stapel ook voor 

het portret, niet als plastiek, 

maar in verf of krijt. In 1971 

exposeerde hij bij het schilderkundig 

genootschap Pulchri 

Studio, waarbij kunstcriticus 

R.E. Penning lovend over hem 

schreef en hem ‘een fijnzinnig 

portretschilder’ noemde. In het 

portret zou Stapel zich verder 

bekwamen. John Sillevis stelde 

deze monografie samen, die 

een fraai overzicht geeft van het 

oeuvre van de portrettist. Stapel 

schildert zijn portretten en stillevens 

voornamelijk in olieverf, 

maar werkt ook in Siberisch 

krijt en maakt landschappelijke 

pentekeningen. Al enige 

tijd beleeft de portretkunst 

een nieuwe bloeiperiode met 

voorbeelden als Lucian Freud, 

Luc Tuymans, Marlene Dumas 

en David Hockney. Dick Stapel 

heeft te midden van deze 

ontwikkelingen al lange tijd een 

eigen plaats gevonden. 

Dick Stapel. Kunstenaarsportretten 

& stillevens door John Sillevis. 

Van Spijk, 2023, Nederlands, 128 p., 

hardcover, ISBN: 9789062169047. 

Prijs € 29.50. 

Werner Berg, Sommer, 1934, Werner Berg Museum Bleiburg/Pliberk 

info & tickets 

chabotmuseum.nl 

museumparkvillas.nl 

www.noord-veluws-museum.nl 

VANAF 

16 SEP 


Eugène Brands 

ONDER DE BOS 

Winckelweg 17a 

8071 DN Nunspeet 

van 

t/m 


01.07 

03.12 

67

Museum tips 

Naar licht en landschap 

zo’n verlangen 

17-10 t/m 15-02 

Stadsmuseum 

Rhenen 

www.stadsmuseumrhenen.nl 

Anselm 

Kiefer 

14-10 t/m 25-02 

Museum Voorlinden 

Wassenaar 

www.voorlinden.nl 

Onze ouders en grootouders waren grote liefhebbers van hun werk, terwijl dat 

nu voornamelijk nog te vinden is bij verzamelaars van het postimpressionisme. 

Eigenlijk is dat onterecht, want Jan Adam Zandleven, Willem Bastiaan Tholen, 

Ferdinand Hart Nibbrig, David Schulman en Hendrikus Roodenburg waren in 

hun beste momenten kunstenaars van formaat. Veel van hun werk valt dan ook 

te verkiezen boven de soms middelmatige productie van de grote namen. Dat 

zouden veel hedendaagse collectioneurs zich eens moeten realiseren. Daarvoor 

krijgen zij nu in Rhenen de kans. Ze kunnen daar zien hoe de hiergenoemde 

schilders zich lieten inspireren door dit stadje en het omliggende landschap. 

Niet alleen een artistiek uitje, maar ook een unieke kans om ten aanzien van 

deze kunst, de horizon eens te verbreden. (er) 

Jan Adam Zandleven, Boomlandschap, 1911, olieverf op doek, privécollectie. Te zien op de 

expositie Zandleven en tijdgenoten (1880-1960) in Stadsmuseum Rhenen. 

Wie veel exposities van tijdgenoten bezoekt, 

krijgt daarbij een scala te zien aan kunstrichtingen, 

variërend van onder meer Cobra, Zero 

en abstract tot conceptueel en figuratief. Een 

heel bijzondere representant van dat figuratieve 

(met vage herinneringen aan het neoexpressionisme) 

is Anselm Kiefer. Hij heeft een 

geheel eigen uitdrukkingswijze en zijn werk laat 

zich dan ook van een afstand duidelijk herkennen. 

Kiefers landschappen, meestal van groot 

formaat, zijn vaak vanuit een desolate opvatting 

ontstaan. Wie ze echter van nabij bekijkt, ziet 

dat de kunstenaar er langdurig aan gewerkt 

moet hebben. Hij heeft veel te vertellen en 

weet dat op overtuigende wijze op de beschouwer 

over te brengen. Voor zijn schilderijen benut 

hij naast verf ook andere materialen. Deze 

verwerkt hij eveneens in andere kunstvormen. 

De expositie in Wassenaar toont hoe veelzijdig 

dat oeuvre is. (er) 

Anselm Kiefer, Aus Herzen und Hirnen sprießen die 

Halme der Nacht, 2019-2020, emulsie, olie, acryl, shellac, 

stro, bladgoud, hout, metaal, canvas, 470 x 840 cm. 

Collection Museum Voorlinden. © de kunstenaar. 

Appetijtelijk tafelzilver 

12-10 t/m 02-06 

Nederlands Zilvermuseum 

Schoonhoven 

www.zilvermuseum.com 

H.P. Berlage, bonbonnière, 1918, uitvoering 

door N.V. Koninklijke Begeer te Utrecht. Foto: 

Nederlands Zilvermuseum. 

Wie ooit de biografie over Helene Kröller-Müller gelezen heeft, weet hoe zij en haar man 

gefortuneerd zijn geworden. Met dat vermogen hadden zij twee dingen kunnen doen: het 

zo beleggen dat het nog meer zou worden of het uitgeven aan kunst en mooie dingen. Zij 

kozen voor het laatste en met name Helene liet zich daarbij adviseren door onder anderen 

H.P. Bremmer en H.P. Berlage. Berlage ontwierp voor hen een kantoorgebouw, twee boerderijen 

en een buitenverblijf. Bij dat buitenverblijf hield hij zich ook tot in detail bezig met 

het interieur en ontwierp zelfs de tafelaankleding. Hoe Berlage en zijn Belgische collega 

H. Van de Velde het tafelzilver verzorgden in een stijl die rond 1915 in de mode was, is te 

zien op de expositie Aan tafel met Helene Kröller-Müller. (er) 

68

Josef Hoffmann, 

een pionier 

06-10 t/m 14-04 

Koninklijke Musea voor Kunst 

en Geschiedenis 

Brussel 

www.artandhistory.museum 

Schijnwerper 

op Belgische 

art nouveau 

t/m 07-01 

BELvue museum 

Brussel 

www.belvue.be 

Alle Brusselaars en liefhebbers 

van art nouveau kennen hem: 

Josef Hoffmann is de geniale 

ontwerper van het Stoclethuis, 

bedacht in Wenen, maar 

gebouwd in Brussel, van 1905 

tot 1911. Maar weten ze hoe 

vindingrijk deze stichter van de 

Wiener Werkstätte écht was? 

De Werkstätte was een atelier 

voor architecten, schilders 

(zoals Gustav Klimt), designers 

(zoals Koloman Moser) en kunstenaars 

van allerlei disciplines 

die ambachtelijk werk wilden 

paren aan schone kunsten. Het 

was hoog tijd dat het in België 

tot een overzichtstentoonstelling 

over het oeuvre van Hoffmann 

kwam. De expo richt de 

schijnwerpers op het Stoclethuis, 

ontworpen in samenwerking 

met zijn vrienden van 

de Wiener Werkstätte, maar 

presenteert ook een fraaie selectie andere werken die laten zien dat Hoffmann, 

net als Horta en Van de Velde in België, een belangrijke vernieuwer van de kunst 

van de vroege 20e eeuw was. (ah) 

Josef Hoffmann, Tafelmiddenstuk voor Dr Hermann Wittgenstein, 1905, Wiener Werkstätte, zilver, 

agaat, MAK, GO 2011. © MAK/Katrin Wisskirchen. 

Al meer dan dertig jaar spant de Koning 

Boudewijnstichting zich in voor het bewaren 

van het Belgisch erfgoed, onder meer door 

bekende werken aan te kopen. Dankzij de 

vele mecenassen heeft ze een bijzonder fraaie 

collectie weten aan te leggen. De stukken zijn 

te zien in diverse Belgische musea. Zo bewaren 

de Musea voor Kunst en Geschiedenis 

verschillende topjuwelen van Philippe Wolfers, 

terwijl het Hortamuseum een prachtig tapijt 

toont, ontworpen door Victor Horta voor de 

Villa Carpentier, een landhuis in Ronse. Dit 

jaar vieren we de 130e verjaardag van de art 

nouveau. Vandaar dat de stichting een prachtig 

ensemble werken in die stijl heeft geselecteerd, 

met dank aan befaamde architecten als Horta, 

Hankar, Van de Velde en Serrurier-Bovy, maar 

ook aan beeldhouwers en juwelenontwerpers 

als Wolfers en Égide Rombaux. (ah) 

Victor Horta, Tapijt uit de salon van de Villa 

Carpentier, 1902, wol, 280 x 270 cm. Collectie Koning 

Boudewijnstichting, Erfgoedfonds, 

in bewaring in het Hortamuseum, Sint-Gillis. 

Foto: Philippe de Formanoir.Paso Doble. 

Nan Goldin: rauw en teder 

07-10 t/m 28-01 

Stedelijk Museum 

Amsterdam 

www.stedelijk.nl 

Nan Goldin, Mark and Mark, Boston, 

1978. © de kunstenaar. 

Als in de verre toekomst iemand een beeld van de zelfkant van onze tijd zou willen schetsen, zou hij 

dat niet beter kunnen doen dan met de fotoseries die Nan Goldin een halve eeuw lang heeft gemaakt. 

Onbarmhartig legde zij met haar camera mensen vast die de duistere zijde van onze samenleving 

bevolken. Het zijn geenszins mooie foto’s, want ze geven een rauw en waarheidsgetrouw beeld 

van de slachtoffers van onder meer drugsgebruik, alcoholisme, seksgeweld en vechtpartijen. Maar 

deze Amerikaanse fotograaf blijkt echter niet alleen maar een verslaggever van hun ellende te zijn. Zij 

geeft de problematiek van deze mensen met een bepaalde tederheid weer. Zij lijkt van ze te houden 

en voelt zich met hen verwant. Dat is dan ook de dubbele bodem van deze foto’s, te zien op de expositie 

Nan Goldin. This Will Not End Well in Stedelijk Museum Amsterdam. (er) 

69

Museum tips 

Hermann Nitsch, 

geïnspireerd door Monet 

11-10 t/m 12-02 

Musée de l’Orangerie 

Parijs 

www.musee-orangerie.fr 

Julia Margaret 

Cameron 

10-10 t/m 28-01 

Jeu de Paume 

Parijs 

www.jeudepaume.org 

Het is wellicht een veel minder bekend facet van Hermann Nitsch (1938-2022): 

wie had kunnen denken dat hij gefascineerd was door de Waterlelies van Claude 

Monet, die hij ging bekijken telkens als hij in Parijs was? Nitsch was een van de 

stichters van de Wiener Aktionismus, een kunstbeweging uit de jaren 60 toegespitst 

op de performancekunst. Hij beoefende die discipline zijn hele carrière 

lang. Bij sommige van zijn performances aarzelde hij niet onverwachte middelen 

te gebruiken, zoals menselijk bloed. Omdat hij altijd een passie had gekoesterd 

voor de Waterlelies, werd de Oostenrijkse kunstenaar in 2020 gevraagd in het Musée 

de l’Orangerie een werk te creëren in een rechtstreekse dialoog met Monets 

meesterwerken. De voorstelling van dit werk liep vertraging op door de pandemie 

en een project in Bayreuth. In de herfst krijgen we het eindelijk te zien. (ah) 

Hermann Nitsch, Zonder titel, 2020. © RMN-Grand Palais (Musée de l’Orangerie). Foto: Hervé 

Lewandowski. 

Julia Margaret Cameron 

(1815-1879) 

was een pionier van 

de portretfotografie, 

een medium 

dat ze op een heel 

eigen manier gebruikte. 

Ze ontwikkelde 

een volkomen 

nieuwe stijl. Door 

lange belichtingstijden 

of het opzettelijk onscherp stellen van de 

lens creëerde ze een suggestie van vaagheid. 

Zoals de overzichtstentoonstelling Capturer la 

beauté laat zien, probeerde ze in haar oeuvre 

(ze was slechts elf jaar actief, van 1864 tot 1875) 

steeds weer de schoonheid te vatten. De expo 

omvat drie delen. Het eerste handelt over haar 

visionaire debuut, een voorafspiegeling van 

haar heel aparte stijl: het gebruik van de soft 

focus (met wazige contouren, waardoor een 

dromerige, romantische sfeer ontstaat), een 

voorliefde voor menselijke figuren, en modellen 

die van relatief dichtbij werden geportretteerd. 

Het tweede deel gaat over portretten, de 

hoofdmoot van haar oeuvre, en het derde deel 

toont hoe ze haar modellen in een Bijbelse, 

historische of allegorische context plaatste. We 

krijgen ook de originele bladen van haar onafgewerkte 

autobiografie te zien. (ah) 

Julia Margaret Cameron, Annie, 1864, albuminedruk. 

© The Royal Photographic Society Collection at the 

V&A, aangekocht met de steun van de National Lottery 

Heritage Fund and Art Fund. 

Vaandeldrager van de abstractie 

18-10 t/m 02-04 

Fondation Louis Vuitton 

Parijs 

www.fondationlouisvuitton.fr 

Mark Rothko, No. 21, 1949, olieverf 

en gemengde techniek op doek, 

238,8 x 135,6 cm. The Menil 

Collection, Houston. © 1998 

Kate Rothko Prizel & Christopher 

Rothko – Adagp, Paris, 2023. 

“Ik ben schilder geworden omdat ik de schilderkunst wilde verheffen, om ze even aangrijpend te maken 

als de muziek en de poëzie”, vertelde Mark Rothko ooit. Deze vaandeldrager van de abstractie krijgt 

van Fondation Louis Vuitton een daverende hommage: een overzichtstentoonstelling in alle zalen. De 

chronologisch opgevatte expo begint met intimistische taferelen en stadslandschappen (zoals taferelen 

van de New Yorkse metro) die zijn werk domineerden in de jaren 30. Daarna volgen op antieke mythen 

en het surrealisme geïnspireerde werken. Tijdens de oorlog gaven die gestalte aan het tragische van het 

menselijke bestaan. In 1946 kwam het tot een ommekeer in zijn oeuvre: Rothko koos voor de abstractie, 

met als eerste fase de Multiforms, grote, wolkachtige vormen. Geleidelijk aan nam het aantal kleurvlakken 

af en evolueerde de ruimtelijke indeling van zijn schilderijen naar de zogenaamde ‘klassieke’ werken 

van de jaren 50, met horizontaal geplaatste en niet scherp afgebakende rechthoekige kleurvelden, 

volgens een binair of ternair ritme. De (niet-primaire) kleuren waren dikwijls verwant (bijvoorbeeld rood, 

oranje en bruin) en suggereerden een mystieke ruimte. (ah) 

70

De helden van 

het abolitionisme 

t/m 11-02 

Pantheon 

Parijs 

www.monuments-nationaux.fr 

Beestige 

inspiratie 

t/m 15-01 

Le Louvre-Lens 

Lens 

www.louvrelens.fr 

Onder de vele politieke en culturele beroemdheden die zijn bijgezet in het Pantheon 

in Parijs bevinden zich ook vaandeldragers van het abolitionisme (Condorcet, 

l’Abbé Grégoire, Toussaint Louverture, Louis Delgrès, Scoelcher en Eboué). 

Raphaël Barontini (°1984) heeft deze tentoonstelling op touw gezet als eerbetoon 

aan die figuren, van wie sommigen echte helden waren. De in La Réunion geboren 

Franse kunstenaar heeft speciaal hiervoor een monumentale installatie gecreëerd, 

bestaande uit veertig vlaggen en twaalf banieren, die samen een soort erewacht 

vormen. Hij presenteert ook een bewegend schilderij, bestaande uit een mix van 

foto’s, zeefdrukken, schilderijen en digitale afdrukken, die een nieuwe kijk op de 

geschiedenis bieden. Voor deze kunstenaar is het essentieel de aandacht te blijven 

vestigen op de kolonisatie en slavernij die bepaalde gebieden en culturen zwaar 

hebben getekend. Zijn oeuvre vormt een ‘tegengeschiedenis’, met reële en denkbeeldige 

helden. (ah) 

Een werk van Raphaël Barontini. © de kunstenaar. 

Neem ze weg en meteen verliest de kunstwereld 

een belangrijke inspiratiebron: fabeldieren 

zijn niet weg te denken uit de geschiedenis. 

Denk aan de sfinxen uit de Oudheid, de 

griffioenen uit het Oosten, de Chinese draken 

en de eenhoorns uit de Middeleeuwen. Al 

eeuwenlang fascineren die wezens de mens 

door hun buitengewone vermogens. Deze 

tentoonstelling vertelt het verhaal van de 

beroemdste van die dieren, aan de hand van 

legenden, de toegedichte vermogens en hun 

habitat. De expo is thematisch georganiseerd: 

‘heilige schrik’ (over het ontstaan van die dieren 

in de prehistorie), ‘heroïsche strijd’ (over 

de helden die de strijd aangingen met die 

hybride wezens) en ‘magische wezens’ (over 

hun bovenaardse krachten). Andere onderdelen 

van de expositie doen ons nadenken 

over de vraag waarom die fabeldieren ons zo 

fascineren. (ah) 

Sir Edward Coley Burne-Jones, The Doom Fulfilled, 

1884-1885, gemengde techniek op papier. © 

Southampthon City Art Gallery. 

Het loopt op wieltjes! 

20-10 t/m 02-06 

Design Museum 

Londen 

https://designmuseum.org 

Mike Vallely pro model, 

1989. © foto: Caleb J. 

Adams 

Deze tentoonstelling opent de deuren exact één jaar voor het begin van de Olympische Spelen in Parijs. Na Tokio, 

in 2020, wordt Parijs de tweede stad die skateboarden verwelkomt als olympische discipline. Deze tentoonstelling 

vertelt het verhaal van de schaatsplank, vanaf de eerste handgemaakte modellen uit de jaren 50 tot de laatste 

modellen met de nodige technologische snufjes. Negentig skateboards, waaronder enkele uiterst zeldzame 

exemplaren, krijgen hier het gezelschap van objecten die getuigen van de evolutie van de materialen en uitrusting. 

Speciale aandacht is er ook voor de maatschappelijke context waarin het skateboard het licht zag en hoe het 

geleidelijk aan steeds populairder werd. Veel tentoongestelde stukken komen uit Skateboarding Hall of Fame, 

opgericht in 1997, als eerste in zijn genre. (ah) 

71

Museum tips 

Een raadselachtige 

eenling 

t/m 28-01 

Fondation Beyeler 

Riehen 

www.fondationbeyeler.ch 

William 

Blake 

17-10 t/m 14-01 

The Getty 

Museum 

Los Angeles 

www.getty.edu 

Hij is nog steeds grotendeels 

onbekend ... En toch, 

wie een werk van hem heeft 

gezien, wordt niet zelden een 

grote fan. De Georgische 

kunstenaar Niko Pirosmani 

(1862-1918) was een vreemd 

iemand, die als kunstenaar 

zijn eigen weg ging, werkend 

met ongewone materialen 

en heel eigen thema’s. De 

Fondation Beyeler presenteert 

hier een vijftigtal van 

zijn werken, stuk voor stuk 

heel bijzonder. Niko Pirosmani 

werd geboren in een 

arm boerengezin. Hij was 

een volleerd autodidact, die 

de schilderkunst in al haar 

vormen beoefende om in 

zijn levensonderhoud te 

voorzien. Hij was niet alleen 

kunstschilder, maar schilderde ook reclameborden en woningen. In Tbilisi leidde 

hij een armoedig bestaan. Hij stelde zijn werk tentoon in tavernes en genoot een 

zekere erkenning. Zijn lievelingsmateriaal: een met zwarte was ingewreven doek. 

Zijn onderwerpen: portretten van mensen uit zijn omgeving en dieren, die hij een 

verrassende intensiteit verleende. Pirosmani’s raadselachtige wereld, gekenmerkt 

door volkstradities en een krachtige persoonlijke intuïtie, is en blijft moeilijk te 

definiëren. (ah) 

Niko Pirosmani, Giraf, olieverf op met was bestreken doek, 137,4 x 111,7 cm. The Collection of 

Shalva Amiranashvili Museum of Fine Arts of Georgia. © Infinitart Foundation. Foto: Roberto 

Bigano. 

Hij schilderde historische, religieuze en allegorische 

taferelen, maar zou zeker niet herinnerd 

worden, mocht hij zich tot die werken hebben 

beperkt. William Blake (1757-1827) was in de 

eerste plaats een dichter, al van kindsbeen af. 

Zijn hallucinante oeuvre was geïnspireerd op 

verhalen uit de Bijbel. Zijn diverse werken (zoals 

Songs of Innocence and Experience) voorzag 

hij van visionaire tekeningen in een uitgesproken 

moderne stijl. Hij graveerde de illustraties 

zelf en gaf zijn boeken ook zelf uit. Hij overleed 

toen hij illustraties aan het creëren was voor de 

Divina Commedia van Dante. Deze tentoonstelling 

wil laten zien hoe treffend hij gestalte gaf 

aan de universele krachten van schepping en 

vernieling. Gaandeweg heeft de kunstenaar 

zijn technieken, zijn tekenkunst en het inkleuren 

verfijnd, voor een nog grotere expressieve 

kracht. (ah) 

William Blake, Satan Exulting over Eve (detail), 1795, 

grafiet, veer, zwarte inkt, waterverf op kleurendruk. © 

The Getty Museum. 

Een geëngageerd kunstenaar 

05-10 t/m 25-02 

Tate Modern 

Londen 

www.tate.org.uk 

Philip Guston, Couple in Bed, 1977, olieverf op 

doek, 20,6 x 24 cm. The Art institute of Chicago. 

© The Estate of Philip Guston. Met toestemming 

van Hauser & Wirth. 

Philip Goldstein, die later door het leven zou gaan als Philip Guston, verliet Oekraïne 

wegens de Jodenvervolging. In 1922, op negenjarige leeftijd, arriveerde hij met het gezin 

in Los Angeles. Deze overzichtstentoonstelling vertelt het verhaal van een grotendeels 

autodidactische kunstenaar, beïnvloed door zowel oude meesters als het surrealisme en de 

Mexicaanse muurschilderkunst. Door zijn originaliteit behoort hij tot een van de toonaangevende 

kunstenaars van de 20e eeuw. Zijn werk getuigt ook van een onwankelbaar politiek 

engagement. De expo begint met zijn opleiding, gevolgd door zijn overstap naar het 

abstracte, toen bijzonder populair bij het publiek, maar dat hij later ontgoocheld de rug zou 

toekeren, nog steeds zoekend om de grenzen van de schilderkunst te verleggen. De expo 

maakt niet alleen alle fasen van zijn heel bijzondere carrière aanschouwelijk, ze zoomt ook 

in op zijn medewerking aan sommige muurversieringen, evenzeer getuigend van politiek 

engagement. (ah) 

72

Meer dan esthetisch 

bekoorlijk 

t/m 07-01 

Kunstmuseum 

Wolfsburg 

www.kunstmuseum.de 

Het ontluiken 

van een 

expressionist 

t/m 14-01 

K20 

Düsseldorf 

www.kunstsammlung.de 

Op de volgende Biënnale van Venetië, in 2024, vertegenwoordigt Kapwani Kiwanga 

(°1978) Canada. Het Kunstmuseum in Wolfsburg wijdt alvast een overzichtstentoonstelling 

aan haar oeuvre. Alle media die ze gebruikt sinds het begin van 

haar carrière zijn hier bijeengebracht rond enkele sleutelwerken, zoals Terrarium, 

een zestien meter lange installatie in de vorm van een roze en blauwe tunnel. We 

krijgen ook de reeks Glow te zien, een werk dat sinds 2019 voortdurend evolueert. 

De curators willen dat de bezoeker zich onderdompelt in haar complexe oeuvre, 

dat je op diverse manieren kunt interpreteren. Kiwanga’s installaties, schilderijen 

en video’s zijn esthetisch aantrekkelijk, maar bevatten ook de nodige maatschappelijke 

en politieke kritiek. Een boeiende expo, in afwachting van het grote rendezvous 

in Venetië, volgend jaar. (ah) 

Kapwani Kiwanga, Pink-blue, 2017, Baker-Miller-Pink, beeld van de installatie A wall is just a wall, 

The Power Plant, Toronto, Canada. © de kunstenaar. Met toestemming van de Goodman Gallery, 

Kaapstad, Johannesburg, Londen, Galerie Poggi, Parijs en Galerie Tanja Wagner, Berlijn. © VG 

Bild-Kunst, Bonn 2023. Foto: Toni Hafkenscheid. 

Na te zijn opgegroeid in een ‘shtetl’ nabij Minsk 

in het huidige Wit-Rusland en een opleiding te 

hebben gevolgd in Vilnius, de hoofdstad van Litouwen, 

emigreerde Chaïm Soutine (1893-1943) 

naar Parijs, waar hij in armoedige omstandigheden 

leefde, aan de rand van de samenleving. 

Zijn schilderoeuvre is uitgesproken extravert, 

krachtig en tegelijk broos. Soutine staat te boek 

als een van de grootste expressionisten. Deze 

tentoonstelling zoomt in op de jaren waarin zijn 

talent ontlook, met name de periode 1918-1926, 

toen zijn eerste meesterwerken het licht zagen. 

Eenzelvig als hij was, had hij weinig contact met 

de vele artistieke bewegingen in Parijs, zoals de 

kubisten en de surrealisten. De kunstenaar ontwikkelde 

een originele stijl, met brede, pasteuze 

toetsen, zuivere kleuren en verwrongen vormen. 

De curators van deze tentoonstelling willen laten 

zien dat Soutine aanspraak kan maken op de 

titel van vader van het abstracte expressionisme, 

een stijl die pas na de Tweede Wereldoorlog 

volop tot ontwikkeling zou komen. (ah) 

Chaïm Soutine, Stilleven met haringen, 1915-1916, olieverf 

op doek, 64,5 x 48,6 cm. Galerie Larock-Granoff, Parijs. 

Plaatsen die El Greco inspireerden 

11-10 t/m 11-02 

Palazzo Reale 

Milaan 

www.palazzorealemilano.it 

El Greco, Laocoön, ca. 1610-1614, olieverf 

op doek. Washington, The National Gallery 

of Art. Met toestemming van The National 

Gallery of Art, Washington. 

Deze tentoonstelling over El Greco (1541-1614) berust op het recentste onderzoek naar het 

oeuvre van de meester. Meer dan ooit blijkt hoe belangrijk de plaatsen die hij bezocht waren. 

De Spaanse kunstenaar van Kretenzische afkomst evolueerde immers door kennis te maken 

met werken van grote meesters, die hij ontdekte in Venetië en Rome. In een dialoog met die 

kunst stelde hij ook voortdurend zijn eigen werk in vraag. Stap voor stap ontwikkelde hij zo een 

heel eigen stijl. Deze tentoonstelling, die meesterwerken als Laocoön presenteert, is dan ook 

geordend volgens de geografische en historische weg die El Greco heeft gevolgd, met speciale 

aandacht voor zijn langdurige verblijf in Toledo, toen de herinneringen aan de Byzantijnse 

kunst hem ertoe brachten zijn vormen nog sterker te stileren en zijn palet nog krachtiger te 

maken. (ah) 

73

Museum agenda 

Van Gogh Museum 

△ Van Gogh aan 

de Seine 

13-10 t/m 14-01 

Apeldoorn 

CODA Museum 

△ Lucy Sarneel & Jelle 

Kampen 

08-10 t/m 14-01 

△ Zomer in Apeldoorn 

t/m 01-10 

△ Vytautas Kumza – Echo 

t/m 10-12 

△ Coda Paper Art 2023 

t/m 12-11 

Arnhem 

Museum Arnhem 

△ Tussen grenzen 

t/m 22-10 

△ Move Me 

t/m 25-10 

Assen 

Sathu Studio, Samboleap Tol, lichtinstallatie, 2023. © de kunstenaars. Te zien op Dolf Henkes prijs-expositie 2023 in TENT in Rotterdam. 

Drents Museum 

△ Tilo Baumgärtel – Das 

selbe Wasser 

14-10 t/m 03-03 

Almen 

Museum STAAL 

△ Bomen over bomen 

t/m 24-03 

Amersfoort 

De Katoendrukkerij 

△ Irma Anne de Bruijne 

11-10 t/m 24-12 

△ Ruben van der Scheer 

en Maartje van den 

Noort: cirkels en floralen 

t/m 01-10 

Kunsthal KAdE 

△ Africa Supernova: De 

hedendaagse Afrikaanse 

schilderkunst collectie van 

Carla en Pieter Schulting 

t/m 07-01 

Sint Joriskerk 

△ Bijbel in foto’s 

t/m 28-10 

Amstelveen 

Cobra Museum 

voor Moderne Kunst 

△ Shinkichi Tajiri 

20-10 t/m 07-01 

△ CoBra in Tervuren 

20-10 t/m 19-11 

△ Grenzeloos en vrij. Van 

Appel tot Basquiat 

t/m 08-10 

△ “Pablo Picasso: 

Alle kinderen zijn 

kunstenaars“ 

t/m 08-10 

Museum JAN 

△ Ted Noten & co. - over 

waarde 

04-10 t/m 04-02 

△ Jantien Jongsma - 

Levensboom 

20-10 t/m 04-02 

Amsterdam 

Amsterdam Museum 

△ Refresh 

Amsterdam #2 

07-10 t/m 25-02 

△ Collecting the City #3 

t/m 28-01 

△ Japanse portretten van 

kunstenaar en muzikant 

ANOHNI 

t/m 29-10 

De Brakke Grond 

△ Enveloped In You 

t/m 08-10 

FOAM 

△ Carlijn Jacobs Sleeping 

Beauty 

06-10 t/m 17-12 

△ Ara Güler 

t/m 08-11 

H’ART Museum 

△ Julius Caesar - Ik kwam 

t/m 20-05 

Huis Marseille 

△ Tarrah Krajnak 

28-10 t/m 25-02 

△ Eddo Hartmann: The 

sacrifice zone 

28-10 t/m 25-02 

△ Variétés. Fotografie en 

avant-garde 

t/m 22-10 

△ “Widline Cadet 

Take This with You / Pran 

sa avèk ou” 

t/m 22-10 

Museum 

Rembrandthuis 

△ Rembrandt 

en de liefde 

t/m 15-10 

OBA Amsterdam 

△ Eva, Sara en Hanna. 

Vrouwen van de wereld 

t/m 31-12 

Rijksmuseum 

△ Collectie Boijmans van 

Beuningen 

t/m 14-01 

△ Mounir Raji 

fotografeert toerisme 

t/m 14-01 

Rijksmuseum Tuin 

△ A line made by 

walking (1967). Richard 

Long in de 

Rijksmuseumtuinen 

t/m 29-10 

Scheepvaartmuseum 

△ Food for Though. Kadir 

van Lohuizen 

najaar 2023 

△ Watersport in 

Perspectief: Robbert Das 

t/m 22-10 

Soe-Fa Bakboord 

MBA 

△ Famiri Familie: 

Surinaams- 

Amsterdamse verhalen 

vanaf 1611 

t/m 01-01 


△ Nan Goldin: this will 

not end well 

07-10 t/m 28-01 

△ Prix de Rome 

14-10 t/m 03-03 

△ Molukkers in Drenthe 

t/m 01-10 

△ Menyala 

t/m 01-10 

△ Op reis met Vincent: 

Van Gogh in Drenthe 

t/m 07-01 

Bergen 

Museum 

Kranenburgh 

△ Het Sterkenhuis - Van 

boer tot badgast 

t/m 29-10 

△ Dominique Ampe 

t/m 30-10 

Breda 

Grote Kerk 

△ Vrije Vogels door de 

lens van internationale 

topfotografen 

t/m 03-12 

Delft 

Museum Prinsenhof 

△ Lothar Wolleh ziet Jan 

Schoonhoven. Meesters 

in ritme en licht. 

t/m 07-01 

74

Den Bosch 

Noordbrabants 

Museum 

△ Brueghel. De 

familiereünie 

t/m 07-01 

Den Haag 

Escher in Het Paleis 

△ De ontdekker van 

Escher: Samuel Jessurun 

de Mesquita 

t/m 01-10 

Fotomuseum 

Den Haag 

△ Xiaoxiao Xu: 

Leven langs de lange 

muur 

t/m 22-10 

△ Vrouwen aan het front. 

Van Lee Miller tot Anja 

Niedringhaus 

t/m 26-11 

△ Hilma af Klint & Piet 

Mondriaan 

07-10 t/m 25-02 

△ Royals & Rebels: 

British Fashion 

t/m 07-01 

△ Samara Scott 

- Discordia 

t/m 08-10 

Mauritshuis 

△ Roofkunst – 10 verhalen 

14-10 t/m 07-04 

△ Who’s that Girl? 

t/m 07-01 

Museum Beelden 

aan Zee 

△ Henry Moore: vorm en 

materiaal 

t/m 22-10 

Deurne 

De Wieger 

△ Bloemenkracht 

t/m 19-11 

Dordrecht 

Dordrechts Museum 

△ KISS MY SOUL 

Museum agenda 

Keramiekmuseum 

Princessehof 

△ Porseleinkoorts 

14-10 t/m 01-09 

Natuurmuseum 

Fryslân 

△ Spreeuwendans: 

Erik Hijweege 

t/m 07-01 

Princessehof 

△ Handle with Care 

t/m 29-10 

△ EKWC@Princessehof: 

Keeley Haftner – Carbon 

Copies. 

t/m 29-10 

Leiden 

Museum De Lakenhal 

△ De hardnekkigheid van 

de hoop 

t/m 07-01 

Museum voor 

Volkenkunde 

△ Kaarten: navigeren en 

manipuleren 

t/m 29-10 

RMO 

△ Het jaar 1000. 

Nederland in de Ottoonse 

wereld, 900-1100 

13-10 t/m 17-03 

Loosdrecht 

Kasteel Sypesteyn 

△ Het grootste 

Loosdrechts porselein 

t/m 29-10 

Maastricht 

Bonnefanten 

Museum 

△ Patricia Kaersenhout 

t/m 05-11 

△ A Room of One’s Own 

en Piet Killaars 100 jaar 

te zien: 

t/m 07-01 

△ Gipsencollectie 

Kunstacademie i.s.m. 

Maastricht Institute of Arts 

t/m 07-01 

△ Piet Killaars 100 jaar 

t/m 07-01-2024 

△ Tussen Kunst en Kopie 

t/m 25-02-2024 

Museum Vrijthof 

△ Humberto Tan | 

Morgen gaat het beter 

t/m 17-03 

Middelburg 

Zeeuws Museum 

△ HOTCHPOTCH 

t/m 24-09-2024 

△ De omgekeerde 

wereld van Adriaen van 

de Venne 

t/m 28-04 

Nijmegen 

Valkhofmuseum 

△ Into the Black Hole 

17-10 t/m 19-04 

Oss 

Museum 

Jan Cunen 

△ De vorst Van Oss 

& tijdgenoten. 

Elite in de ijzertijd 

t/m 04-02 

△ Camping Cunen. 

The animal farmacy. 

Coolsvandenbeuken 

t/m 04-02 

Otterlo 

Kröller Müller 

Museum 

△ Sarah van Sonsbeeck. 

Moles of Modernism 

t/m 03-12 

△ Met verf 4: Paul Drissen. 

Short Cuts 

t/m 14-01 

△ Roman Signer. 

Filme 1975-1989 

t/m 19-11 

△ Eerst komt de liefde 

voor de kunst. 

Art & Project in het 

Kröller-Müller Museum 

t/m 25-01 

Nederlands 

Tegelmuseum 

△ StoryTiles 

t/m 01-10 

Rhenen 

Stadsmuseum Rhenen 

△ Naar licht en landschap 

zo’n verlangen. 

Zandleven & tijdgenoten 

(1880 -1960) 

17-10 t/m 15-02 

Rijswijk 

Stedelijk Musuem 

Rijswijk 

△ Anita Groener. To the 

Edge of Your World 

10-12 t/m 05-03 

Rotterdam 

Chabot Museum 

△ Werner Berg 

vanaf 15-09 

Kunsthal 

△ Felipe Pantone. 

Prospective 

t/m 01-10 

△ Ai Weiwei. In Search of 

Humanity 

t/m 03-03 

△ Marilyn Sonneveld: 

when the sun comes up 

t/m 05-11 

△ Prinses Arabella 

t/m 02-07 

Kunstinstituut Melly 

△ 84 stappen 

t/m 05-11 

Museum Boijmans 

Van Beuningen 

△ Art Amid the Ruins 

t/m 14-01 

TENT 

△ Dolf Henkes Prijs 2023 

t/m 07-01 

Schiedam 


△ Carte Blanche (Fuck 

The Dictator) 

t/m 14-01 

△ Ekstasis. Een universum 

van licht en geluid. 

t/m 14-01 

△ Yayoi Kusama. 

De Nederlandse jaren 

1965-1970 

t/m 25-01 

Schoonhoven 

Nederlands 

Zilvermuseum 

△ Aan tafel met Helene 

Kröller-Müller 

12-10 t/m 02-06 

△ Tin Ten Toon 

t/m 16-02 

Tilburg 

De Pont 

△ Thomas Schütte: 

Westkunstmodelle 1:1 

t/m 28-01 

△ Stan Douglas: 2011 ≠1848 

t/m 28-01 

Textielmuseum 

△ Is it alive? Studio Drift 

14-10 t/m 07-04 

△ Textile now – elke 

draad een verhaal 

t/m 01-10 

Tilburg 

Valkenburg 

aan de Geul 

Museum Valkenburg 

△ Expositie van Drie 

Vrienden: Appie 

Drielsma, Gijs Gijsbers 

en Jef Wishaupt 

22-10 t/m 22-01 

△ Frater Leo Disch 

t/m 15-10 

Valkenswaard 

Steendrukmuseum 

△ Louis Favre: een wereld 

vol kleur 

t/m 29-10 

Wassenaar 

Museum Voorlinden 

△ Anselm Kiefer 

14-10 t/m 25-02 

△ Alex Katz 

t/m 01-10 

Woerden 

Stadsmuseum 

Woerden 

△ Bon Voyage. 100 jaar 

reisschetsen 

t/m 08-10 

Zundert 

Van Gogh Huis 

△ Saskia Olde Wolbers 

t/m 26-12 

Zwolle 

Museum De Fundatie 

△ Kaleidoscope of 

(Hi)stories: kunst uit 

Oekraïne 

14-10 t/m 28-01 

△ Do We Care? 

t/m 08-10 

△ Kleurstof 

t/m 13-11 

Utrecht 

Catharijneconvent 

△ Fashion for God 

14-10 t/m 21-01 

Centraal Museum 

△ Stoel neemt stelling 

t/m 14-01 

△ Manon Uphoff 

t/m 29-11 

Te zien bij Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. 

Museum Flehite 

△ Dat raadt je de Koekkoek 

t/m 01-10 

76

Weeeeeeee nnnnnnnoooodiiiiigeeeeeeeennnnnnn uuuu vaannnnnnn haarttttteeeeeeee uuuuiiiiittttt oooonnnnnnnzeeeeeeee nnnnnnniiiiieeeeeeeeuuuuweeeeeeee 

kkkuuuunnnnnnnstttttccoooolllleeeeeeeecctttttiiiiieeeeeeee ttttteeeeeeee beeeeeeeekkkiiiiijkkkeeeeeeeennnnnnn 

oooop 

11 :::::: JJJ aaaaaaaa nnnnnnnn AAAA lllllll tttttttt iiiiiiii nnnnnnnn kkkk ------- BBB lllllll aaaaaaaa uuuuu wwwwww bbbbbb oooooooo rrrrrrrr gggggggg jj eeeeeeee iiiiiiii nnnnnnnn dddddd eeeeeeee wwwwww iiiiiiii nnnnnnnn tttttttt eeeeeeee rrrrrrrr vvvvvvv aaaaaaaa nnnnnnnn 11 9 33 5 

22 :::::: E lllllll lllllll y T aaaaaaaa mmmmm mmmmm iiiiiiii nnnnnnnn gggggggg aaaaaaaa ------- ZZ eeeeeeee iiiiiiii lllllll bbbbbb oooooooo tttttttt eeeeeeee nnn 

33 :::::: JJJ oooooooo KKK oooooooo ssssssss tttttttt eeeeeeee rrrrrrrr ------- KKK oooooooo rrrrrrrr eeeeeeee nnnnnnnn ssssssss cccc hhhhh oooooooo vvvvvvv eeeeeeee nnn 

444 :::::: JJJ aaaaaaaa nnnnnnnn R oooooooo ë dddddd eeeeeeee ------- DDD aaaaaaaa nnnnnnnn ssssssss eeeeeeee nnnnnnnn dddddd eeeeeeee kkkk iiiiiiii nnnnnnnn dddddd eeeeeeee rrrrrrrr eeeeeeee nnnnnnnn bbbbbb iiiiiiii jj eeeeeeee eeeeeeee nnnnnnnn dddddd rrrrrrrr aaaaaaaa aaaaaaaa iiiiiiii mmmmm oooooooo lllllll eeeeeeee nnn 

5 :::::: DDD iiiiiiii rrrrrrrr kkkk S mmmmm oooooooo rrrrrrrr eeeeeeee nnnnnnnn bbbbbb eeeeeeee rrrrrrrr gggggggg ------- L eeeeeeee ssssssss AAAA vvvvvvv aaaaaaaa nnnnnnnn tttttttt ssssssss , ZZ wwwwww iiiiiiii tttttttt ssssssss eeeeeeee rrrrrrrr lllllll aaaaaaaa nnnnnnnn d 

6 :::::: KKK eeeeeeee eeeeeeee ssssssss vvvvvvv aaaaaaaa nnnnnnnn DDD oooooooo nnnnnnnn gggggggg eeeeeeee nnnnnnnn ------- BBB eeeeeeee zzzz oooooooo eeeeeeee kkkk eeeeeeee rrrrrrrr ssssssss iiiiiiii nnnnnnnn vvvvvvv aaaaaaaa rrrrrrrr iiiiiiii éé tttttttt éé ------- tttttttt hhhhh eeeeeeee aaaaaaaa tttttttt eeeeeeee rrrrrrrr '''' '''' FF aaaaaaaa vvvvvvv eeeeeeee uuuuu rrrrrrrr '''' '''' 

6 

B rrr uu nnnnnn iiii nnnnnn g H eeeee iiii nnnnnn ttt z F iiii nnnnnn eeeee A rrr ttt , 

eeeee eeeee nnnnnn p a sss sss iiii eeeee 

v oo oo rrr K uu nnnnnn sss ttt 

wwwwwwwww..brunnnniinnnngheiinnnntz..nnnnl 

1 

5 

2 

3 

4 

BBB rrrrrrrr uuuuu nnnnnnnn iiiiiiii nnnnnnnn gggggggg HH eeeeeeee iiiiiiii nnnnnnnn tttttttt zzzz FF iiiiiiii nnnnnnnn eeeeeeee AAAA rrrrrrrr tttttttt vvvvvvv ..... oooooooo ..... f . 

HH eeeeeeee rrrrrrrr eeeeeeee nnnnnnnn gggggggg rrrrrrrr aaaaaaaa cccc hhhhh tttttttt 444 444 22 AAAA mmmmm ssssssss tttttttt eeeeeeee rrrrrrrr dddddd aaaaaaaa m 

wwwwww wwwwww wwwwww ..... bbbbbb rrrrrrrr uuuuu nnnnnnnn iiiiiiii nnnnnnnn gggggggg hhhhh eeeeeeee iiiiiiii nnnnnnnn tttttttt zzzz ..... nnnnnnnn ll 

cccc oooooooo nnnnnnnn tttttttt aaaaaaaa cccc tttttttt @ bbbbbb rrrrrrrr uuuuu nnnnnnnn iiiiiiii nnnnnnnn gggggggg hhhhh eeeeeeee iiiiiiii nnnnnnnn tttttttt zzzz ..... nnnnnnnn ll 

HH aaaaaaaa nnnnnnnn ssssssss HH eeeeeeee iiiiiiii nnnnnnnn tttttttt zzzz :::::: 6 ------- Ã 11 5 9 Ã Â 

BBB eeeeeeee rrrrrrrr tttttttt BBB rrrrrrrr uuuuu nnnnnnnn iiiiiiii nnnnnnnn gggggggg :::::: 6 ------- 5 33 11 33 33 5 6 6

HET JAARLIJKSE BREDE 

HET HET JAARLIJKSE BREDE 

OVERZICHT VAN 

OVERZICHT VAN 

HEDENDAAGSE 

HEDENDAAGSE 

REALISTISCHE 

REALISTISCHE EN 

EN 

EN EN 

FIGURATIEVE 

FIGURATIEVE KUNST 

KUNST 

Museum Møhlmann is een 

Museum Møhlmann is is een is een een 

onafhankelijk 

onafhankelijk 

kunstenaarsmuseum, 

kunstenaarsmuseum, 

van 

van 

van van één 

één 

één één 

kunstenaar 

kunstenaar voor 

voor 

voor voor veel 

veel 

veel veel kunstenaars. 

kunstenaars. 

Het Het Het Het bestaat bestaat nu nu nu 25 nu 25 25 jaar 25 jaar jaar jaar en en en is en is is sinds sinds is sinds 

1998 1998 uitgegroeid tot tot tot tot een een een een landelijk landelijk 

platform voor voor voor realistische en en en tieve tieve kunst van van van nu. nu. nu. nu. Eénmaal per per per per jaar jaar jaar jaar 

toont het het het een een een flinke doorsnee van van van van 

werken van van van realistisch en en en en figuratief 

werkend Nederland. Ook Ook Ook deze deze 25e 

25e 25e 

jubel-editie van van van de de ORT de ORT ORT toont een 

een een 

brede waaier van van van ‘kunst die die die wat 

wat wat 

voorstelt’, kunst die die die te te kijk te kijk kijk en en te en te te te 

figura- 

en figura- 

koop koop is. is. Maar is. Maar liefst liefst 126 126 126 kunstenaars 

laten laten hier hier hier zo’n zo’n zo’n 500 500 500 staaltjes van 

van van 

hun hun hun kunnen zien. zien. Dubbel feest! Dus 

Dus Dus 

kom, kom, kijk, kijk, kijk, en en geniet. 

DE VIJFENTWINTIGSTE ONAFHANKELIJKE 

Museum 

DE DE DE VIJFENTWINTIGSTE ONAFHANKELIJKE 

REALISTEN TENTOONSTELLING 

REALISTEN TENTOONSTELLING 

Westersingel 

Westersingel 102-104, 

102-104, 9901 

9901 GK 

GK 

GK GK Appingedam 

Appingedam Tel. 

Tel. 

Tel. Tel. 0596-682856 

0596-682856 

ALBERT GREVING 

ALBERT ALBERT GREVING 

ANJA JAGER 

ANJA ANJA JAGER ANJA JAGER JAGER 

ANUSCHKA DE SMIDT 

ANUSCHKA DE DE SMIDT DE SMIDT SMIDT 

EWALD EWALD EWALD SORBI 

SORBI SORBI 

FRANS FRANS FRANS DINGEMANSE 

RUUD RUUD RUUD VERKERK 

EDWIN EDWIN EDWIN GRISSEN 

KEIMPE KEIMPE KEIMPE KEIMPE VAN VAN VAN DER VAN DER DER KOOI KOOI DER KOOI KOOI 

LAMMERT LAMMERT AGEMA AGEMA AGEMA 

MAAIKE MAAIKE VAN VAN VEEN VAN VEEN VEEN 

MAREIN MAREIN KONIJN KONIJN 

MAREIN KONIJN 

MARIEKE MANESCHIJN 

MARIEKE MANESCHIJN 

MARILYN JOSIENA 

MARILYN JOSIENA 

PAUL PAUL PAUL CHRISTIAAN BOS BOS BOS 

PAUL CHRISTIAAN BOS 

Museum Møhlmann 


EDITH EDITH EDITH MADOU MADOU 

EDITH MADOU 

L. VON L. VON L. VON DÜLMEN KRUMPELMANN 

L. VON DÜLMEN KRUMPELMANN 

MARGOT HOMAN HOMAN 

MARGOT HOMAN 

MARIANNE BIJKER BIJKER BIJKER 

MARIANNE BIJKER

VAN OKTOBER TOT 

Møhlmann 

VAN 1 1 1 OKTOBER TOT TOT 

EN MET 17 DECEMBER 2022 

EN EN EN MET 17 17 17 DECEMBER 2022 

Open: 

Open: vr-za-zo 

vr-za-zo 13.00-17.00 

13.00-17.00 uur uur 

uur 

uur 

www.museummohlmann.nl 

www.museummohlmann.nl 

AREND KUIPER 

AREND AREND AREND KUIPER KUIPER KUIPER 

CLARY MASTENBROEK 

CLARY CLARY CLARY MASTENBROEK 

CAREL HULS 

CAREL CAREL CAREL HULS HULS HULS 

CAROLINE VERSCHOOR 

CAROLINE VERSCHOOR 

JAAP HARTMAN 

JAAP JAAP JAAP HARTMAN 

HERMIEN BUYTENDIJK 

GRIETJE GRIETJE POSTMA 

CAS CAS CAS WATERMAN 

CHRIS CHRIS CHRIS HERENIUS 

JOS JOS JOS MULDERS 

GERT GERT GERT RENSHOF 

MAJA MAJA MAJA VAN MAJA VAN VAN VAN BERKESTIJN 

BERKESTIJN 

MARCEL MARCEL MARCEL DURAN DURAN DURAN DURAN 

REIN REIN POL REIN REIN POL POL POL 

ROELOF ROELOF DE DE ROO DE DE ROO 

ROO 

NICKY NICKY NICKY DIJKSTRA 

NICKY DIJKSTRA 

RIEN RIEN VAN RIEN VAN UITERT VAN UITERT UITERT 

RIEN VAN UITERT 

YVONNE MELCHERS 

YVONNE MELCHERS 

WILMA WILMA WILMA VAN VAN DER VAN DER VLIET DER VLIET VLIET 

WILMA VAN DER VLIET 

SONJA SONJA SONJA BRUSSEN 

SONJA BRUSSEN 

ROBIN ROBIN ROBIN D’ARCY D’ARCY SHILLCOCK 

ROBIN D’ARCY SHILLCOCK 

ROLAND BEYER BEYER BEYER 

ROLAND BEYER 

MICHIEL MICHIEL KRANENDONK 

MICHIEL KRANENDONK

Galerie tips 

Lust voor het oog 

07-10 t/m 04-11 

Galerie Mokum 

Amsterdam 

www.galeriemokum.com 

Expressie in 

Harlingen 

08-10 t/m 02-12 

Galerie de Vis 

Harlingen 

www.galeriedevis.nl 

Arnout van Albada schildert de meest verrukkelijke lekkernijen: van kleurrijke 

pudding en borden gevuld met frambozen tot zoete 'red velvet'-cakes. Hij kiest 

zijn standpunt zorgvuldig. De ene keer kijken we op ooghoogte mee, de andere 

keer kijken we van bovenaf de ijstaart in. Wat opvalt in zijn schilderijen is het 

stevig compositorisch fundament. De kunstenaar werkt alle onderdelen tot in 

detail uit, van het licht op de schotel tot aan de suikerkorrels op de lange vingers. 

Van Albada toont zijn werk samen met Piet Sebens en Stijn Rietman bij Galerie 

Mokum. (md) 

Galerie de Vis in Harlingen toont werk van 

twee kunstenaars die landschappen op het 

schilderslinnen terugbrengen tot de essentie 

en daar weinig voor nodig hebben: Harrie 

Gerritz (°1940) en Johan Haanstra (1914-1991). 

De broer van cineast Bert Haanstra schilderde 

non-figuratieve doeken in heldere kleuren, 

ongebonden en vrij. Met een uitgebalanceerd 

samenspel van vlakken in allerlei vormen en 

‘schoongewaaide kleuren’ verbeeldde hij de 

sfeer van het Friese landschap, waar hij na zijn 

pensioen ging wonen. Zo groeide hij uit tot een 

bekende en breed gewaardeerde representant 

van het Fries expressionisme. (md) 

Johan Haanstra, Aalzum, 1982, olieverf op doek, 50 x 50 

cm, olieverf op doek. © de kunstenaar. 

Arnout van Albada, Coconut pandan cake, 2023, olieverf en ei tempera op paneel, 40 x 40 cm. 

© de kunstenaar. 

Muzikale blik 

op Montserrat 

t/m 29-10 

Dürst Britt & Mayhew 

Den Haag 

www.durstbrittmayhew.com 

Raúl Ortega Ayala, Fieldnote 20-06-19 – 7429 (Radio Antilles), 

2019, i.s.m. Peter Miles, pigmentinkt op fotografisch 

papier, verschillende afmetingen. © de kunstenaar. 

De Mexicaanse kunstenaar Raúl Ortega Ayala presenteert bij Dürst Britt & Mayhew 

Montserrat (a phono-archeology), een serie foto’s die hij maakte op het Caribische 

eiland Montserrat. In 1989 werd het eiland getroffen door orkaan Hugo. 

Tussen 1995 en 1997 werd het eiland voor een groot deel in de as gelegd door de 

uitbarsting van de vulkaan Soufrière. Ortega Ayala focust zich in zijn reeks, vooral 

op de befaamde AIR Montserrat studio, pleisterplaats voor de elite van de popmuziek, 

zoals The Police, Elton John, Michael Jackson en The Rolling Stones. Zijn 

beelden worden ondersteund door soundscapes van The Social Lover. (md) 

80

Artistieke ambiguïteit 

t/m 29-10 

Ron Mandos 

Amsterdam 

www.ronmandos.nl 

Chaos 

en orde 

13-10 t/m 26-11 

Galerie Phoebus 

Rotterdam 

www.phoebus.nl 

In hun nieuwe tentoonstelling bij Galerie Ron Mandos reageren Muntean/Rosenblum 

op de hedendaagse overvloed aan beeldmateriaal. Voor hun werken putten 

ze uit de fotografische beelden die dag in dag uit met duizenden tegelijk worden 

verspreid door modetijdschriften en sociale media. Zij plaatsen figuren uit de meest 

uiteenlopende contexten in binnenruimtes of landschappen om tot hun strak gecomponeerde 

scènes te komen. Deze afbeeldingen, overwegend jonge mensen in 

hun vrije tijd, maar die er niet uitbundig of zorgeloos uitzien, maar de toeschouwer 

met serieuze, melancholische uitdrukkingen aankijken - hebben een consistent dubbelzinnig 

karakter. (md) 

Muntean/Rosenblum, Untitled (‘Knowledge would not necessarily...’), 2023, pastel, krijt, olieverf op 

doek. © de kunstenaars – Ron Mandos. 

Gam Bodenhausen toont bij Galerie Phoebus 

nieuw werk in een solotentoonstelling. Vergelijkbaar 

met geologische processen ontstaat 

haar werk in een beweging van orde en chaos. 

Met enkel potlood op papier ontwikkelt zij een 

gelaagde wereld. Door het weglaten van kleur 

ontdekt ze nieuwe elementen, die nog steeds 

een verwijzing naar de tastbare wereld vormen. 

De meeste tekeningen zijn op groot formaat. 

Potloodlijnen vullen meterslange vellen papier 

of monumentale wandoppervlakken. Met 

grafiet als basismateriaal past Bodenhausen 

verschillende technieken toe. Deze variëren 

van delicate tot ruwe streken en van vlekken tot 

krassen. (md) 

Gam Bodenhausen, Ladekast, 2022, grafiet, potlood op 

papier. © de kunstenaar. 

. 

Stof tot nadenken 

14-10 t/m 17-11 

Galerie Terra Delft Gallery 

Delft 

www.terra-delft.nl 

Sinds het begin van haar carrière is Daphne Corregan sterk beïnvloed door stoffen en 

folkloristische kleding. Zij houdt van de contrasten van een ingewikkeld patroon of oppervlaktestructuur 

in relatie tot een eenvoudige, lelijke of onhandige vorm. De twee worden 

aan elkaar gekoppeld en helpen elkaar om iets nieuws te worden in keramiek. Voorstudies 

maakt de Amerikaanse door middel van tekeningen of fotografie. Ze haalt graag een 

sculptuur uit zijn dagelijkse context: maakt het plat, overdrijft de grootte of benadrukt een 

van de details. (md) 

Daphne Corregan, Picnic with Giorgio, 2020, keramiek, met de hand beschilderd, 25 x 36 x 15 cm. © de 

kunstenaar. 

81

Galerie agenda 

Amsterdam 

Galerie Fons Welters 

△ Sven Kroner 

08-09 t/m 14-10 

BorzoGallery 

△ Armando. The patiently 

waiting paper. Drawings, 

1954-2018 

t/m 21-10 

Galerie Mokum 

△ Arnout van Albada 

07-10 t/m 04-11 

Galerie Roger Katwijk 

△ Niek Hendrix & 

Marloes Roeper: The 

beginning 

t/m 14-10 

Gallery Ron 

Mandos 

△ Muntean/Rosenblum 

t/m 29-10 

Gerhard Hofland 

△ Jochen Mühlenbrink 

t/m 07-10 

GRIMM 

△ Matthew Day Jackson 

t/m 28-10 

Martin van Zomeren 

△ Marcel van Eeden: 

Blockbuster 

t/m 14-10 

O.D. Gallery 

△ SHN 

t/m 05-11 

VU ART Science Gallery 

△ Creating the commons 

t/m 31-10 

Appingedam 


△ 25e Onafhankelijke 

Realistententoonstelling 

01-10 t/m 18-12 

Colijnsplaat 

Gallery Maritime 

△ Vuurtorens en 

schepen: Maarten Groot 

& Ronny Moortgat 

t/m 30-10 

Delft 

Galerie De Zaal 

△ Eric Jan van de Geer: 

Re-constructed Reality 

t/m 22-10 

Galerie Terra Delft 

Gallery 

△ Daphne Corregan 

14-10 t/m 17-11 

Terra Delft 

△ A Sunny Day. Paul- 

Robin Sjöström solo 

t/m 07-10 

Den Bosch 

Jan van Hoof Galerie 

△ Lotte van Lieshout 

t/m 01-10 

Den Haag 

Dürst Britt & Mayhew 

△ Raúl Ortega Ayala 

t/m 29-10 

Galerie Ramakers 

△ "Ton van Kints 

& Cor van Dijk" 

t/m 22-10 

Ede 

Simonis & Buunk 

Kunsthandel 

△ t Is Koekkoek wat de 

klok slaat 

t/m 01-11 

Eefde 

Galerie Stijl 

△ Abstractie in Beeld 23 

t/m 30-10 

△ Overzichtsexpositie 3: 

20 kunstenaars van de 

galerie 

t/m 30-10 

△ 3X Zweerus 

t/m 30-10 

Eindhoven 

Contempo/Kazerne 

△ Nikki le Nobel: the 

silent storytellers 

t/m 03-10 

COVA art gallery 

△ Potrait of Dazzle IV 

t/m 01-10 

Pennings Foundation 

△ Ruimte / Space: 

groepstentoonstelling 

t/m 29-10 

Enschede 

Fotogalerie Objektief 

△ Pieter Griffioen 

t/m 06-10 

Garrelsweer 

Galerie Ruigewaert 

△ Aarde, wind en water 

t/m 29-10 

Harlingen 

Galerie de Vis 

△ Johan Haanstra 

08-10 t/m 02-12 

Maastricht 

PonteArte 

△ Elements: Nathalie 

Brans, Jenny Owens, 

Santiago Vélez 

t/m 16-10 

Rotterdam 

Galerie Phoebus 

△ Gam Bodenhausen 

13-10 t/m 26-11 

Soest 

Galerie Kring van 

Beeldhouwers 

△ Beestachtig goed 

t/m 03-11 

Utrecht 

Galerie Quintessens 

△ Cornelis Zitman 

t/m 14-10 

Velp 

Galerie O-68 

△ Perfect Dissonant: 

Lon Godin en Marena 

Seeling 

15-10 t/m 12-11 

△ Flora Est. Anya Janssen, 

Louise te Poele, Nikki 

van Es 

t/m 01-10 

Venlo 

Galerie Wilms 

△ Bibi Smit 

t/m 21-10 

Zutphen 

Dat Bolwerck 

△ Johan van der Wiel 

t/m 07-01 

Marloes Roeper, Helena, 2023, olieverf op doek, 115 x 140 cm. Te zien bij Roger Katwijk in Amsterdam. 

82

8 september - 17 december 2023 

uit hetzelfde hout 

rie 

| 2023 

eeldengalerij & 

joyce & marion bloem 

Joyce Bloem bracht haar eigen unieke en persoonlijke mythologie 

tot leven in haar kunstwerken. Marion Bloem weet de complexiteit 

van menselijke emoties en relaties op indringende wijze te verbeelden. 

Zij zijn verschillende boeken uit hetzelfde hout. 

Zij zijn verschillende zinnen uit hetzelfde hout. 

vrijdag, zaterdag, zondag 12.00 - 17.00 uur 

stadsring 137, amersfoort 

www.musiom.art | info@musiom.art 

ART DECO 

DOESBURG 

MUSEUMPAVILJOEN 

Verkoopexpositie – 3X ZWEERUS 

25 | 08 | 2023 — 30 | 10 | 2023 

Museale beelden van Henk en Hedwig Zweerus 

Abstract werk in het platte vlak van Henk en dochter Ludewien 

HENK ZWEERUS 

(1920–2005) 

HEDWIG ZWEERUS-WEBER 

(1922-1987) 

LUDEWIEN ZWEERUS 

(1949) 

Claire Colinet 

“The Crimean Dancer” 

Galerie Art Deco Doesburg 

presenteert op de beurs in 

de Gasthuiskerk in Doesburg 

dit chryselephantine 

beeld van Claire Colinet. 

TEVENS TE ZIEN TOT 30 | 10 | 2023 

In de Galerie 

Overzichtsexpositie III – kunstenaars van de galerie 

Zie www.galeriestijl.nl 

In de Beeldentuin, Beeldengalerij & Beeldenhuis 

‘Abstractie in Beeld 23’ 

Het Kunst Design en 

Antiek Evenement is 

van 5 t/m 8 oktober 

Adres: Gasthuisstraat 41, 

6981 CP Doesburg 

Openingstijden: Vrijdag t/m zondag van 13.00 uur tot 17.00 uur. 

Donderdag rondleidingen voor groepen op afspraak. 

Toegangsprijzen: € 6,50 p.p. | Kinderen tot 12 jaar gratis. 

Zutphenseweg 132, 7211 EG Eefde 

info@galeriestijl.nl 

0575 474 280 www.galeriestijl.nl 

Meipoortstraat 1 

6981 DJ Doesburg 

tel 06 53852250 

www.artdecodoesburg.nl 

Openingstijden: 

donderdag t/m zaterdag 

van 13.00-17.00

Veilingen 

Wereldwijd 

RICHTPRIJS: € 300.000-500.000 

Eckart Muthesius, Paar fauteuils, ca. 1930, speciale bestelling. Christie’s, 

Parijs, 03-10. © Christie’s Images Ltd. 

RICHTPRIJS: $ 150.000-250.000 

(€ 140.000-234.000) 

Steven Meisel, Madonna, New York, 1992, archiefpigmentdruk. 

Christie’s, New York, 06-10. 

© Christie’s Images Ltd. 

RICHTPRIJS: 

€ 120.000-200.000 

Millefleurs versierd met een Allegorie 

van de Liefdadigheid, Brussel, eerste 

derde deel 16e eeuw, wandtapijt, 237 x 

175 cm. Giquello, Parijs, 10-10. 

© Giquello. 

OP KOMST 

Souvenirs van 

Indore bij Christie’s 

Op 3 oktober pakt Christie’s uit 

met een uitzonderlijke privécollectie 

meubelen van de grootste 

ontwerpers van de moderne 

beweging uit de jaren 1930. Alle 

ogen zullen daarbij gericht zijn op 

het twintigtal stukken afkomstig 

uit de collectie van de maharadja 

van Indore, in zijn paleis Manik 

Bagh (1930-1933). Die werden aan 

het begin van deze eeuw gekocht 

door een gepassioneerde verzamelaar. 

Manik Bagh is een waar 

meesterwerk, ontworpen door de 

Duitse architect Eckart Muthesius 

(1904-1989) voor Yeshwant Rao II 

Holkar (1908-1961), de maharadja 

van Indore. Manik Bagh vormde 

een belangrijke bijdrage tot de 

geschiedenis van de sierkunst. 

Het is meteen ook de afspiegeling 

van de visionaire vorst, geheel 

doordrongen van de moderniteit. 

Op het veilingmenu staan 

stukken die even geraffineerd 

als revolutionair zijn, zoals een 

fraai ensemble van Muthesius 

himself, een beroemd paar 

bibliotheekfauteuils bekleed met 

rood linnen. Verder ook stukken 

van Michel Dufet (1888-1985), 

Ivan Da Silva Bruhns (1881-1980) 

en Djo-Bourgeois (1898-1937), 

met vernieuwende vormen en 

materialen. Men kan ook bieden 

op een sculpturale staande lamp 

van alpaca, van Muthesius, en een 

majestueuze draaispiegel uit de 

slaapkamer van de maharani 

(de vrouw van de maharadja), 

vervaardigd van duraluminium 

en glas – de vrucht van een 

samenwerking tussen Louis 

Sognot en Charlotte Alix. 

De collectie van 

Sir Roger Moore 

bij Bonhams 

Wie is die held die een smoking 

draagt, met een prachtige auto 

rijdt en wodka Martini drinkt? 

James Bond, natuurlijk! Sir Roger 

Moore (1927-2017), de vleesgeworden 

elegantie, speelde vaker 

de rol van 007 dan de andere 

acteurs, in zeven films, met 

name in Live and let die (1973), 

The man with the golden gun 

(1974), The Spy Who Loved Me 

(1977), Moonraker (1979), For 

Your Eyes Only (1981), Octopussy 

(1983) en A View to a Kill (1985). 

Hij was een van de beroemdste 

personages van zijn generatie, 

die treffend gestalte gaf aan die 

typisch Britse ‘cool’. Ook speelde 

hij in televisieseries als The Saint 

(1962-1969) en The Persuaders 

(1971). Op 4 oktober gaan bij 

Bonhams in Londen objecten 

uit zijn privécollectie onder de 

hamer. De veiling vindt plaats 

ter gelegenheid van de vijftigste 

verjaardag van zijn eerste rol 

als 007. Het aanbod omvat 180 

lots, rechtstreeks komend uit 

de familie van Sir Roger Moore, 

waaronder souvenirs van James 

Bond, verzamelobjecten en 

persoonlijke documenten. Zo kan 

men bieden op de smoking van 

mohair, met twee rijen knopen, 

die hij droeg tijdens de actiescène 

op de Eiffeltoren in A View to a 

Kill (richtprijs: £ 20.000-30.000), 

zijn witte skipak uit diezelfde film 

(richtprijs: £ 15.000-25.000) en 

een Seamaster Omega limited 

edition ‘50 Years of 007’ (richtprijs: 

£ 20.000-30.000). 

Een teruggevonden 

werk van Lalanne 

bij Sotheby’s 

Claude en François-Xavier Lalanne 

behoren tot de belangrijkste 

kunstenaars van de 20e eeuw. 

Ze hebben een uitgesproken 

poëtisch oeuvre gecreëerd, waarbij 

ze voortdurend streefden naar 

vernieuwing. Vijf decennia lang 

leefden en werkten ze samen, in 

hun woning annex atelier in Ury, 

nabij Fontainebleau. Ze leefden 

er te midden van de natuur, voor 

hen een onuitputtelijke inspiratiebron. 

Op 4 oktober kan men 

bij Sotheby’s in Parijs bieden op 

de laatste stukken uit de collectie 

van het koppel, teruggevonden 

achter een deur van een van de 

gebouwen van hun landgoed in 

Ury. Die deur zat zelf verborgen 

achter reusachtige bronzen stieren 

van François-Xavier. Het ensemble 

omvat enkele van de bekendste 

stukken van het koppel en enkele 

unieke, onbekende. Het bekendste 

is Boîte de Sardines, een surrealistisch 

werk dat François-Xavier 

in 1972 creëerde in opdracht van 

Jane Holzer. Het werd voorgesteld 

ter gelegenheid van een 

tentoonstelling in de galerie van 

Leo Castelli in New York. Het werd 

daarna gekocht door de bekende 

kunsthandelaar en verzamelaar 

Alexander Iolas. In 2005 kocht het 

echtpaar Lalanne het terug, bij 

Sotheby’s. De huidige richtprijs 

bedraagt € 180.000-280.000. 

Afdrukken uit 

het boek SEX 

van Madonna 

bij Christie’s 

Madonna en Maison Saint Laurent 

brengen het boek SEX, met foto’s 

en korte verhalen van Madonna 

en Steven Meisel, opnieuw uit. Het 

boek werd iets meer dan dertig 

jaar geleden uitgebracht. Christie’s 

houdt voor de gelegenheid op 6 

oktober in New York een veiling 

met als titel Madonna x Meisel 

– The SEX Photographs. Fans 

kunnen er bieden op meer dan 

veertig foto’s, unieke afdrukken 

uit het beroemde boek. Het boek 

had bij het verschijnen, in 1992, 

prompt wereldwijd succes. Het 

was een persoonlijke expressie van 

bevrijde seksualiteit. De erotische 

inhoud ervan zorgde destijds 

voor de nodige controverse. SEX 

was een idee van een van de 

meest vernieuwende popiconen 

aller tijden, met foto’s van Steven 

Meisel en teksten van Madonna, 

waarin die het had over Dita, haar 

84

RICHTPRIJS: 

ca. $ 125.000 (€ 117.000) 

Nautilusbeker, Nederland, Delft, begin 

17e eeuw (1607?), zilver en vermeil, 

33,7 cm hoog. Christie’s, New York, 11 

t/m 13-10. © Christie’s Images Ltd. 

RICHTPRIJS: € 600.000-1.000.000 

Donald Judd, Untitled, 1970. Christie’s, Parijs, 

19-10. © Christie’s Images Ltd. 

RICHTPRIJS: € 10.000.000-15.000.000 

René Magritte, La Valse Hésitation, 1955, olieverf op doek, 35 x 46 cm. 

Sotheby’s, Parijs, 19-10. © Sotheby’s Art Digital Studio. 

alter ego, speciaal gecreëerd voor 

het album Erotica. Het boek is 

nog altijd goed voor het absolute 

verkooprecord in de categorie 

koffietafelboeken. Nooit eerder 

ging een boek zo snel over de 

toonbank. De opbrengst van de 

veiling gaat naar Raising Malawi, 

een liefdadigheidsorganisatie die 

wezen en kwetsbare kinderen in 

Malawi helpt door hun essentiële 

middelen van bestaan te bieden. 

Wandtapijten van 

Galerie Chevalier 

in Drouot 

Galerie Chevalier, een in 1917 

opgericht familiebedrijf, is gespecialiseerd 

in oude wandtapijten. 

Intussen staat al de vierde generatie 

aan het roer, die zich nu meer 

op de productie van de 20e en 21e 

eeuw richt. Galerie Chevalier heeft 

dan ook beslist een collectie oude 

(wand)tapijten en precolumbiaans 

textiel van de hand te doen. Een 

en ander wordt op 10 oktober geveild 

door Giquello in Drouot. De 

Vlaamse tapijtkunst is hier waardig 

vertegenwoordigd door een zeldzaam 

en bijzonder mooi wandtapijt 

van het type millefleurs. Dit 

pronkstuk van de collectie wordt 

toegeschreven aan een Brussels 

atelier en is vervaardigd in het 

eerste derde deel van de 16e eeuw. 

In 2000 ging het al een eerste keer 

onder de hamer, bij Sotheby’s in 

München. Vroeger sierde dit tapijt 

het kasteel Monrepos in Ludwigsburg, 

in Baden-Württemberg 

(richtprijs: € 120.000-200.000). 

Men kan ook bieden op een ander, 

nooit eerder geveild wandtapijt, 

eveneens uit Brussel, daterend van 

het begin van de 18e eeuw, met 

daarop Amerika, naar een model 

van Lodewijk van Schoor. Dit zou 

dan weer € 30.000 tot 40.000 

moeten opbrengen. 

Eerste Rothschildveiling 

in New York, 


Van 11 tot 13 oktober houdt 

Christie’s in New York een veiling 

met als titel Rothschild Masterpieces. 

Het gaat om de eerste 

Noord-Amerikaanse veiling van 

werken toebehorend aan een van 

de grootste families van verzamelaars 

uit de geschiedenis. Een 

heus evenement voor kenners 

en de kunstmarkt! Het aanbod 

omvat een uitgelezen selectie 

kunstwerken die getuigen van 

de verbluffende creativiteit en 

vakkennis in het Europa van de 

16e tot de 19e eeuw. Het is meteen 

ook een afspiegeling van de heel 

eigen smaak waar historici deze 

beroemde familie mee associëren. 

De wereldbefaamde ‘Rothschildstijl’ 

heeft onbetwistbaar zijn 

stempel gedrukt op de kunstgeschiedenis. 

Bij Christie’s kan men 

bieden op zo’n zeshonderd lots: 

meubelen, emailwerk, majolica, 

juwelen uit de Renaissance, edelsmeedwerk 

en schilderijen van 

topkwaliteit. Het geheel zou meer 

dan $ 20 miljoen (€ 18,7 miljoen) 

moeten opbrengen. In de tweede 

helft van de 19e eeuw hebben 

twee generaties van Rothschilds in 

Frankrijk een uitzonderlijke collectie 

bijeengezameld, met stukken 

van een onberispelijke herkomst 

en van een zeldzame schoonheid. 

De Tize-collectie 


Terwijl Paris+ par Art Basel aan zijn 

tweede editie begint, gaat op 19 

oktober in Parijs bij Christie’s een 

belangrijke Europese privécollectie 

onder de hamer. Dat is meteen 

ook de start van een hele week van 

veilingen gewijd aan de moderne 

en hedendaagse kunst. Love 

Stories – from the Collection of 

Anne & Wolfgang Titze laat ons 

kennismaken met dit koppel en 

zijn heel eigen keuzes, maar het 

is bovenal een hommage aan het 

scherpe inzicht en de volgehouden 

veeleisendheid van deze verzamelaars. 

Lange tijd deden ze heel 

discreet over hun in 1995 begonnen 

collectie, met een groot aantal 

conceptuele en minimalistische 

werken, vaak van vooraanstaande 

kunstenaars met wie het koppel 

een duurzame vertrouwensrelatie 

had en die intellectueel op dezelfde 

golflengte zaten. Het koppel 

koesterde ook een bijzondere belangstelling 

voor de plaats van de 

vrouw in de hedendaagse kunst. 

Op het veilingmenu staan dan 

ook tal van werken van vrouwelijke 

kunstenaars, zoals Yayoi Kusama, 

Julie Mehretu, Lisa Yuskavage, 

Sarah Lucas, Rebecca Warren, 

Joyce Pensato en Paola Pivi. Het 

geheel zou volgens experts van 

het veilinghuis € 20 tot 30 miljoen 

in het laatje moeten brengen. 

Nooit eerder 

geveilde Magritte 

bij Sotheby’s 

Op 19 oktober houdt Sotheby’s, 

in Parijs, een veiling onder de titel 

Modernités. Men kan er onder 

meer bieden op een zeldzaam 

olieverfschilderij van René Magritte 

(1898-1967), La Valse Hésitation 

(1955). De richtprijs bedraagt € 10- 

15 miljoen, de hoogste ooit voor 

een werk dat in Frankrijk onder de 

hamer gaat. Het is de eerste keer 

dat het publiek het werk te zien 

krijgt sinds de tentoonstelling in 

de Brusselse Galerie Isy Brachot 

in 1979. Het werd nooit eerder 

geveild. Het heeft deel uitgemaakt 

van drie Belgische privécollecties, 

voordat het uiteindelijk werd 

toevertrouwd aan Sotheby’s. Op 

het schilderij zijn twee gemaskerde 

appels te zien, in de schaduw, 

voor een grote blauwe hemel met 

de bekende witte wolken van de 

surrealistische meester. De appel, 

historisch geassocieerd met het 

genre van het stilleven, is een 

typerend element van zijn oeuvre. 

Magritte maakte er zelfs een centraal 

thema van. Door de appels 

een masker op te zetten creëerde 

hij mysterieuze, antropomorfe 

personages. Twee imaginaire werelden 

ontmoeten elkaar hier. 

85

Frankrijk, 18 kt. gouden armband, jaren ’50, 

bezet met cabochon geslepen saffieren 

bruto 96,8 gr., l. 19 cm x b. 31 mm. 

Taxatie € 5.000 – 7.000 

Art Deco drie dubbele clip broche bezet 

met oud briljant geslepen diamant, met een 

totaalgewicht van ca. 8.00 ct. bruto 22,1 gr., 

h. 28 x b. 55 mm. 

Taxatie € 6.000 – 8.000 

Indonesische kunstcollectie uit de nalatenschap 

Crince Le Roy wordt aangeboden in samenwerking met 

de Koninklijke Vereniging Vrienden der Aziatische Kunst. 

Jo Koster van Hattem (1869-1944) 

Lentebloesem, Maroufle. Gesign l.o., 1916, 

30 x 35 cm. 

Taxatie € 3.000 – 6.000 

Alfred Reth (1884-1966), 

abstracte compositie, gemengde techniek 

op board, 62 x 50 cm. 

Taxatie € 2.000 – 4.000 

KIJKDAGEN 

donderdag 26 t/m zondag 29 oktober 

en vrijdag 3 en zaterdag 4 november 

van 10.00 - 17.00 uur 

KUNST- EN ANTIEKVEILING 

8 T/M 21 NOVEMBER 

www.dezwaan.nl 

Papua, Sentani Meer, voorouderfiguur. 

Provenance Harvy Menist. Expostie Museum 

of Primitive Art, NY, 1959, nr. 36. Collectie 

Jan de Goede, Amsterdam, h. 91 cm. 

Taxatie € 10.000 – 15.000 

Zwitserland, fijn gestoken lindenhouten 

Schwarzwalder parapluhouder, Brienz regio, 

ca. 1900; h. 120 cm, b. 70 cm, d. 75 cm. 

Taxatie € 1.000 – 2.000 

China, famille rose yellow-ground ‘three rams’ 

medallion bowl, Daoguang six-character seal 

mark and of the period (1821-1850). Sotheby’s 

Hong Kong, 20 May 1987, lot 147 

Diam. 14,7 cm. 

Taxatie € 3.000 – 5.000 

Italië, tafelkabinetje met gedamasceerde plaquettes 

met scenes van o.a. Cleopatra en Lucretia, omgeving Milaan, 

ca. 1580, h. 35 cm, b. 40 cm, d. 27 cm 

Taxatie € 5.000 – 8.000 

China, doucai porcelain ‘dragon’ dish, 

Yongzheng six-character mark and of the 

period. Diam. 21,3 cm. 

Taxatie € 4.000 – 8.000 

Keizersgracht 474 | 1017 EG Amsterdam | 020-6220447 | www.dezwaan.nl | info@dezwaan.nl 

Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 9.00-17.00 uur

Tom Wesselmann 

VEILING 

HEDENDAAGSE KUNST, 

MODERNE & OUDE MEESTERS 

Zaterdag 21 oktober 2023 – 13u & 19u30 

Kijkdagen: 11 t.e.m. 18 oktober – 10-19u 

Wenst u te verkopen? 

Contacteer Christophe Fedele: +32 9 348 54 40 

of christophe.fedele@de-vuyst.com. 

Bezoek aan huis op afspraak. 

Veilinghuis De Vuyst - Kerkstraat 22-54 - 9160 Lokeren (België) - +32 9 348 54 40 - info@de-vuyst.com - www.de-vuyst.com

Veiling resultaten 

Nederland 

€ 858 

Eduard Houbolt (1885-1954). 

Schiedam gezien vanaf de 

Dammelaan bij de Oude 

Dijk, gesigneerd, olieverf op 

board, 47 x 72 cm. Verkocht in 

de timed online veiling van 

23 en 24 augustus bij Vendu 

Rotterdam 

€ 1.885 

Een houten kroonluchter, 

een zogenaamde 

‘Leuchterspinne’. 

Duitsland, 

1848. Verkocht in 

de timed online 

veiling van 23 en 24 

augustus bij Vendu 

Rotterdam. 

€ 1.222 

Twee albums met 

postzegels, Deutsche 

Reich, bezet gebied en 

koloniën. Verkocht in 

de timed online veiling 

van 23 en 24 augustus 

bij Vendu Rotterdam. 

€ 429 

Een blikken ‘Charlie 

Chaplin’, uitvoering: 

Schuco, 

Duitsland, jaren 

20/30. Verkocht in 

de timed online 

veiling van 23 en 

24 augustus bij 

Vendu Rotterdam. 

€ 4.190 

Een stoelklok met 

sterrenbeelden, 

maan- en dagaanduiding, 

Christiaan 

van der Klaauw, Joure, 

h. 75 cm. Verkocht 

in de onlineveiling 

van 28 augustus bij 

Veilinghuis Korendijk 

Middelburg (dependance 

van Zeeuws 

Veilinghuis). 

€ 2.510 

Een zilveren broodmand 

met glazen binnenschaal 

door Hoeker & Zoon, 

gemerkt aan de onderzijde. 

Wed. N. Lieshout, 

Amsterdam, 1891, 18 x 

35 x 27 cm. Verkocht in 

de onlineveiling van 28 

augustus bij Veilinghuis 

Korendijk Middelburg 

(dependance van Zeeuws 

Veilinghuis). 

€ 2.250 

Een vuurverguld bronzen 

klokje. Uurwerk 

gesigneerd Courvoisier, 

Frankrijk, ca. 1800, h. 

19 cm. Verkocht in de 

onlineveiling van 28 

augustus bij Veilinghuis 

Korendijk Middelburg 

(dependance van 

Zeeuws Veilinghuis). 

€ 2.010 

Louis Apol (1850-1936). 

Tweemaster tussen het pakijs 

te Nova Zembla, gesigneerd, 

gemengde techniek op 

papier, 12 x 14,5 cm. Verkocht 

in de onlineveiling van 28 

augustus bij Veilinghuis Korendijk 

Middelburg (dependance 

Zeeuws Veilinghuis). 

€ 11.475 

Een Haagse klok, gesigneerd 

van Ceulen, met zeldzaam 

wekkermechanisme, ca. 

1690. Beschreven in het boek 

Springdriven Dutch pendulum 

clock door Dr. R. Plomp. 

Verkocht in de live online 

veiling van 5 september bij 

VendueHuis De Jager Goes. 

€ 14.850 

Een Chinees porseleinen 

kom, Ducai-decor, gemaakt 

voor de keizerlijke familie in 

Thailand, 19e eeuw. Verkocht 

in de live online veiling van 

5 september bij VendueHuis 

De Jager Goes. 

€ 10.215 

Een olie- en azijnstel, 

zilver, double usage, 

meesterteken Rudolf 

Sondag, Rotterdam, 

1780, h. 26 cm. Verkocht 

in de live online veiling 

van 5 september bij 

VendueHuis De Jager 

Goes. 

€ 12.825 

Luigi Loir (1845-1916). Talloze 

personen op plein bij feesttent, 

gesigneerd, olieverf op 

doek, 62 x 44 cm. Verkocht 

in de live online veiling van 

5 september bij VendueHuis 

De Jager Goes. 

€ 23.750 

Gerrit Benner (1897-1981). 

Landschap in Friesland, 

gesigneerd, olieverf op doek, 

uit de collectie van Jacobs 

Douwe Egberts, Joure. 

Verkocht in de zaal en online 

veiling van 4 t/m 9 september 

bij Heritage Auctions 

Europe IJsselstein. 

€ 11.850 

Een versierde Chinese celadon 

schaal. Verkocht in de 

zaal en online veiling van 4 

t/m 9 september bij Heritage 

Auctions Europe IJsselstein 

€ 10.000 

Kees Verkade (1941-2020). 

Exaltation II, torso brons, 1 

van 8 uit de collectie van Jacobs 

Douwe Egberts, Joure. 

Verkocht in de zaal en online 

veiling van 4 t/m 9 september 

bij Heritage Auctions 

Europe IJsselstein 

€ 5.000 

Een alamang uit Zuid-Sulawesi 

met benen greep en 

gouden elementen. Verkocht 

in de zaal en online veiling 

van 4 t/m 9 september bij 

Heritage Auctions Europe. 

88

Jan Sluijters (1881-1957) 

Portret van Tonia Stieltjes ca 1920 

olie op doek, 70 x 50 cm 

(schilderij is niet volledig weergegeven) 

r.b. gesigneerd Herk. particuliere collectie 

Opgenomen in RDK oeuvrecatalogus Jan Sluijters 

ZUYDWAL VEILINGEN 

live veiling 30 oktober 19.30 uur 

LAREN NH 

SCHILDERIJEN / BRONZEN / WERKEN OP PAPIER 

CHINEES PORSELEIN / DESIGN 

29 oktober kijkdag op afspraak 14-17 uur 

Catalogus online 

info@zuydwalveilingen.nl - www.zuydwalveilingen.nl - t. +31 6 53651139 

DESIGN, KUNST & ANTIEK 

VEILINGEN (ONLINE) 

EEN EENMALIG 

ONTWERP ‘DUTCH 

INTERIOR 

DESIGN 

DESIGN’, 

BESTAANDE VEILING UIT 

MARKO 6 TAFEL, NOVCOEN 

DE VRIES BUREAU, 

WIM RIETVELD TAFEL 

EN STUDIO REMY & 

VEENHUIZEN KRUK, 

AARDEWERK WANDPLAQUETTE, ‘VOGELS IN EEN VOOR LANDSCHAP’ 

ARTBROKER 

MAGGI GILES (1938) 

DESIGN 

KIJKDAGEN: 3, 4 EN 5 NOV (START 20 21 OKTOBER) 

010 - 411 85 44 

WWW.VENDUROTTERDAM.NL 

KUNST 

& ANTIEK 

VEILING 

7 NOV 

EEN PORSELEINEN VAAS MET 

EEN BRONZEN EMPIRE FAMILLE VERTE DECOR 

SCHOUWPENDULE, 

CHINA, KHANGXI (1662 - 1722) 

FRANKRIJK, 1820-1830 

BURGERSDIJK & NIERMANS 

BOEKEN – PRENTEN – HANDSCHRIFTEN 

VEILING 358 

14 en 15 november 2023 

Met onder meer: 

de bibliotheek van Prof. dr. J. den Boeft (klassieke geschiedenis), 

een grote collectie boeken op het gebied van medische geschiedenis, 

de bibliotheek van een verzamelaar met o.m. incunabelen, bijbels en bibliofilie 

en verder geïllustreerde boeken (Masereel), kaarten, grafiek, handschriften, etc. 

Maastricht 

Gallery 

Weekend 

Live veilingen in onze veilingzaal ondersteund door 

Invaluable en Lot-tissimo 

Oct. 

Oct. 

Oct. 

20th 

21st 

20th 22nd 

Oct. 

21st 

Oct. 

22nd 

Kijkdagen: 10-11 november 10.00-17.00, 

12 november 12.00-17.00 en 13 november 10.00-17.00 

www.b-n.nl - auctions@b-n.nl 

Nieuwsteeg 1, 2311 RW Leiden, 071-5126381/5121067 

maastrichtgalleryweekend.nl

Veilingen op komst 

Nederland 

2 oktober e.v.d. 

Veilinghuis van Spengen 

Timed online veiling 

HILVERSUM 

www.vanspengen.com 

RICHTPRIJS: 

€ 400 – 600 

Een paar zeldzame blauwwitte 

Chinees porseleinen 

borden met Chine-decommande-decor 

van het 

Pinto-familiewapen, laat 17e 

eeuw, Ø 21 cm. 

RICHTPRIJS: 

€ 3.000 – 4.000 

Een iepenhouten zigzagstoel, 

ontwerp Gerrit Thomas 

Rietveld, uitvoering Gerard 

van de Groenekan voor Metz 

& Co Amsterdam, circa 1960. 

RICHTPRIJS: 

€ 6.000 – 8.000 

Wouterus Verschuur sr. (1812- 

1874). De muziekkamer, gesigneerd, 

olieverf op paneel, 

19,5 x 24,8 cm. Herkomst: 

Kunsthandel Simonis & 

Buunk Ede. 

RICHTPRIJS: 

€ 10.000 – 12.000 

Kees van Bohemen 

(1928-1985). Hockenheim, 

gesigneerd en gedateerd ‘K 

v Bohemen 68’, olieverf op 

doek, 130 x 130 cm. 

30 oktober 

Zuydwal Veilingen 

Live veiling 

HUIZEN, VEILEN IN LAREN 

www.zuydwalveilingen 

RICHTPRIJS: 

€ 40.000 – 60.000 

Jan Sluijters (1881-1957). 

Portret van Tonia Stieltjes, 

ca. 70 x 50 cm. Opgenomen 

in de RKD oeuvrecatalogus 

Jan Sluijters. Tonia Stieltjes 

was een favoriet model van 

Sluijters. In de jaren twintig 

verbleef ze afwisselend in 

Amsterdam en Parijs. In de 

Franse hoofdstad raakte ze 

bevriend met Piet Mondriaan. 

Ze was bovendien 

activiste en zette zich in voor 

het socialisme. 

RICHTPRIJS: 

€ 1.500 – 3.000 

Leo Gestel (1881-1941). De 

zendmasten in Huizen 

met op de voorgrond een 

boer werkend op het land, 

gesigneerd, pastel, 36 x 53,5 

cm. Herkomst particuliere 

collectie, ca. 1920. 

RICHTPRIJS: 

€ 2.800 – 4.000 

Cornelis Vreedenburg (1880- 

1956). Tuin aan de Verdilaan 

in Hilversum. Gesigneerd en 

gedateerd 1930, olieverf op 

doek, 38 x 54 cm. Herkomst: 

particuliere collectie. Tijdens de 

oorlog is het huis met de tuin 

door de Duitsers ingenomen. 

De bewoners werden gedwongen 

te verhuizen en namen 

het schilderij mee. Kort daarop 

werd het Hilversume huis gebombardeerd. 

Maar het doek 

is ongeschonden uit de oorlog 

gekomen. 

RICHTPRIJS: 

€ 2.200 - 3.200 

Kees van Dongen (1877- 

1968). Éloge de Van Dongen, 

1957, Manuel Brucker, Editeur 

Parijs, 32 x 26,5 cm. Totaal 8 

kleurenlitho’s waarvan twee 

litho’s op dubbele pagina 

zonder tekst Polo en Odalisque 

gedrukt door Mourlot, 

Parijs. Gelimiteerde uitgave 

totaal 200 exemplaren. Juffermans 

JB 129. 

29 t/m 31oktober 

Botterweg Auctions 

Live online veiling 

AMSTERDAM 

www.botterweg.com 

RICHTPRIJS: 

€ 4.000 – 6.000 

Marlene Dumas (1953). 

Snowflake, kleurenlitho 

uitvoering Marcel Kalksma, 

Amsterdam 1999, gelimiteerde 

uitgave 22/50. 

RICHTPRIJS: 

€ 3.500 – 4.500 

Een steengoed vaas met 

uitsteeksels en witte craquelé 

glazuur, ontwerp Axel Salto, 

uitvoering Royal Copenhagen, 

Denemarken, 1943. 

RICHTPRIJS: 

€ 1.000 – 1.400 

Een omvangrijke collectie 

naoorlogse keramiek, van 

Hans de Jong, Lies Cosijn, 

Kees van Renssen, Jan Oosterman, 

e.a. 

RICHTPRIJS: 

€ 4.000 – 6.000 

Een mahoniehouten salonkast, 

ontwerp Chris Wegerif, 

uitvoering Arts and Crafts, 

Den Haag, ca. 1902. 

90

30 oktober t/m 

7 november 

VendueHuis 

Online veiling Maya 

Wildevuur 

DEN HAAG 

www.venduehuis.com 

Startprijs: € 500 

Maya Wildevuur (1944-2023). 

Geisha’s, gesigneerd en gedateerd, 

gemengde techniek 

op doek, zonder lijst, 250 x 

175 cm. 


Maya Wildevuur (1944-2023). 

Klaprozen, gesigneerd en 

gedateerd, acrylverf op doek, 

zonder lijst, 50 x 70 cm. 


Maya Wildevuur (1944- 

2023). Winterlandschap met 

knotwilgen, gesigneerd en 

gedateerd, acrylverf op doek, 

155 x 205 cm. (incl.lijst) 

Naast haar eigen schilderijen, 

biedt deze veiling ook 

verschillende kunstvoorwerpen 

uit het huis van Maya 

Wildevuur aan. Op deze foto 

ziet u het kunstenaarsatelier 

van Maya Wildevuur met 

verschillende meubelstukken 

en schilderijen die zijn 

opgenomen in de veiling. 

6 en 7 november 

Vendu Rotterdam 

Timed online veiling 

ROTTERDAM 

www.vendurotterdam.nl 

RICHTPRIJS: 

€ 6.000 – 12.000 

Jean-Pierre Norblin de la 

Gourdaine (1745-1830). Een 

elegant stel rust met hun 

honden naast een fontein, 

gesigneerd, olieverf op doek, 

57,5 x 73,3 cm. 

RICHTPRIJS: 

€ 2.000 – 4.000 

Een paar vuurvergulde 

vierlichts kandelabers ‘à la 

Victoire’, Frankrijk, 19e eeuw. 

Geïnspireerd op het model 

van de beroemde Franse 

beeldhouwer Pierre-Philippe 

Thomire (1751-1843), h. 69 cm. 

RICHTPRIJS: 

€ 500 – 1.000 

Maggi Giles (1938), een 

polychroom geglazuurde 

aardewerk wandplaquette 

Vogels in een landschap, 

gesigneerd en gedateerd 

1981, ca. 74 x 99,5 cm. 

RICHTPRIJS: 

€ 1.500 - 3.000 

Cor Alons (1892-1967), twee 

berkenhouten gefineerde 

gebogen fauteuils, uitvoering 

Den Boer Gouda, model 

HF 506 Easy chair, circa 1950, 

71 x 68,5 cm. 

6 en 7 november 

Van Zadelhoff Veilingen 

en Taxaties 

Live online veiling 

HILVERSUM 

www.vanzadelhoff.nl 

RICHTPRIJS: 

€ 150 - 220 

Een antieke geelgouden 

met zilveren ring bezet met 

diamant met bijpassende 

broche. 

RICHTPRIJS: 

€ 260 - 360 

Aan antieke laqué met goud 

gelakte trumeau met wit 

marmeren blad, 86 x 90 x 

44 cm. 

RICHTPRIJS: 

€ 280 – 400 

Een 14 Kt. gouden collier met 

opengewerkte hanger bezet 

met parels, 14,7 gram. 

RICHTPRIJS: 

€ 150 – 220 

Anton Smeerdijk (1885-1965). 

Winters landschap met persoon, 

gesigneerd, gouache 

op papier, 44 x 54 cm. 

91

HET HET GROOTSTE 

VEILINGHUIS 

VAN ZUID-WEST 

NEDERLAND 

INBRENG GEVRAAGD VOOR ONZE KOMENDE 

KUNST, ANTIEK, JUWELEN, DESIGN EN AZIATICA VEILING 

21, 21, 22 22 EN 23 NOVEMBER 2023 

Gerrit Gerrit 

RIETVELD RIETVELD 

Charles Charles 

Le Le CORBUSIER 

DE DE HOOGSTE OPBRENGSTEN TEGEN DE LAAGSTE KOSTEN 

Wilt u Wilt 1 of u meerdere 1 of meerdere items items inbrengen voor voor deze deze zeer zeer bijzondere veiling, dan is dat mogelijk, neemt u u hiervoor contact met met ons ons op op 

via onderstaand via onderstaand telefoonnummer of of emailadres. U U betaalt 0% 0% inbrengcommssie, dus u krijgt 100% hamerprijs uitbetaald, 

minus minus € 15 kavelgeld. € 15 kavelgeld. Wordt Wordt een een kavel kavel van van u u verkocht voor € 20.000, dan ontvangt u u maar liefst € 19.985! € WIJ WIJ TAXEREN DOOR GEHEEL NEDERLAND EN BELGIË 

Livingstoneweg 18, 18, 4462 4462 GL GL Goes Goes • • 0031 ( ( 00 )) 6 42 11 45 42 • info@veilinghuisdejager.nl 

WWW.VEILINGHUISDEJAGER.NL

HET GROOTSTE 

VEILINGHUIS 

VAN VAN ZUID-WEST 

NEDERLAND 

INBRENG GEVRAAGD VOOR ONZE ONZE KOMENDE 

KUNST, ANTIEK, KUNST, JUWELEN, ANTIEK, DESIGN, JUWELEN, EN AZIATICA VEILING 

LUXERY GOODS EN AZIATICA VEILING 

21, 22 EN 23 NOVEMBER 2023 


Gerrit 

RIETVELD 

Charles 

Le CORBUSIER 

DE DE HOOGSTE OPBRENGSTEN TEGEN TEGEN DE DE LAAGSTE LAAGSTE KOSTEN KOSTEN 

Wilt 

Wilt 

u 1 of 

u 1 

meerdere 

of meerdere 

items 

items 

inbrengen 

inbrengen 

voor 

voor deze 

deze 

zeer 

zeer 

bijzondere 

bijzondere 

veiling, 

veiling, 

dan 

dan 

is dat 

is dat 

mogelijk, 

mogelijk, 

neemt 

neemt 

u hiervoor 

u hiervoor 

contact 

contact 

met ons 

met 

op 

ons op 

via onderstaand 

via onderstaand 

telefoonnummer 

telefoonnummer 

of 

of 

emailadres. 

emailadres. U 

U 

betaalt 

betaalt 

0% 

0% 

inbrengcommssie, 

inbrengcommssie, 

dus u 

dus 

krijgt 

u krijgt 

100% 

100% 

hamerprijs 

hamerprijs 

uitbetaald, 

uitbetaald, 

minus 

minus 

€ 15 

€ 15 

kavelgeld. 

kavelgeld. 

Wordt 

Wordt 

een 

een kavel 

kavel 

van 

van 

u 

u 

verkocht 

verkocht 

voor 

voor 

€ 20.000, 

€ 20.000, 

dan 

dan 

ontvangt 

ontvangt 

u maar 

u 

liefst 

maar 

€ 

liefst 

19.985! 

€ 19.985! 

WIJ WIJ TAXEREN DOOR GEHEEL NEDERLAND EN EN BELGIË BELGIË 

Livingstoneweg 18, 18, 4462 GL Goes •• 0031 ( 0 ( 0 ) 6 ) 42 6 42 11 11 45 45 42 42 • info@veilinghuisdejager.nl 

• WWW.VEILINGHUISDEJAGER.NL

HET HET GROOTSTE 

VEILINGHUIS 

VAN ZUID-WEST 

NEDERLAND 

INBRENG GEVRAAGD VOOR ONZE KOMENDE KUNST, ANTIEK, 


JUWELEN, DESIGN, RELIGIEUZE EN AZIATICA VEILING 


21, 21, 22 22 EN EN 23 23 NOVEMBER 2023 

Gerrit 

RIETVELD 

Charles 

Le CORBUSIER 

DE HOOGSTE DE HOOGSTE OPBRENGSTEN TEGEN DE DE LAAGSTE KOSTEN 

Wilt u Wilt 1 of u meerdere 1 of meerdere items items inbrengen inbrengen voor voor deze deze zeer zeer bijzondere veiling, veiling, dan dan is is dat dat mogelijk, neemt u hiervoor contact met ons ons op op 

via onderstaand via onderstaand telefoonnummer telefoonnummer of emailadres. of emailadres. U betaalt U betaalt 0% 0% inbrengcommssie, dus dus u krijgt 100% hamerprijs uitbetaald, 

minus minus € 15 kavelgeld. € 15 kavelgeld. Wordt Wordt een een kavel kavel van van u verkocht u verkocht voor voor € € 20.000, dan dan ontvangt u maar liefst € 19.985! 

WIJ WIJ TAXEREN DOOR DOOR GEHEEL NEDERLAND EN BELGIË 

Livingstoneweg Livingstoneweg 18, 4462 18, 4462 GL GL Goes Goes • 0031 • 0031 ( 0 ( 0 ) 6 ) 64242111145 4542 42 •• info@veilinghuisdejager.nl 

WWW.VEILINGHUISDEJAGER.NL

VEILING 

RESULTATEN 

HET GROOTSTE 

HET 

VEILINGHUIS 

GROOTSTE 

VEILINGHUIS 

VAN ZUID-WEST 

VAN 

NEDERLAND 

ZUID-WEST 

NEDERLAND 

VEILING 

RESULTATEN 


Wij kunnen voor u veilen, van 1 item tot een gehele inboedel of verzameling. 


Meiping vaas, China 

Hamerprijs € 82.000,- 

Boeddha, verguld brons 


Zilveren theedoos, 

Hamerprijs: € 9.000,- 

DE HOOGSTE OPBRENGSTEN TEGEN DE LAAGSTE KOSTEN 

Van kunst tot antiek, van juwelen tot zilver en van design tot aziatica. 

Hiervoor berekenen wij géén inbrengcommissie. 

Wij kunnen u van dienst zijn voor het taxeren van een erfenis verdeling. 


Uniek door simultaan met de zaal, live te veilen op de 8 grootste internet platforms. 

Door onze persoonlijke en discrete benadering, hét veilinghuis voor al uw kostbaarheden. 

0% 

Pendule, ca. 1810 


Collier, 3 rijen bloedkoraal 

Hamerprijs: € 30.000,- 

Spiegeltelescoop, 


Gerrit 

RIETVELD 

Poul Kjaerholm PK 11 

Hamerprijs € 8.500 

INBRENGCOMMISSIE 

U betaalt achteraf slechts € 15 per kavel 

Charles 

Le CORBUSIER 

Staand horloge 


Barometer, 18 e eeuw 


Vaas Daum Nancy 


Vaas, Copier 


Schilderij Ben Viegers 


Vaas Georg Jensen 


Zakhorloge 


Wapenschotel, 18 e eeuw 


Diamant 4.20 Ct. 


UW ITEM HIERONDER? 

Yixing theepot 19 e eeuw 


Bijbel, 19 e eeuw 


Empire klok 


19 e eeuws ivoor 


Van 1 Item 

Hamerprijs € ? 

tot en met 


verzameling 


of inboedel 


Stoelklok met speelwerk 


Glas, 18 e eeuw 


Neemt u dan vrijblijvend contact met ons op 

Lot oude boeken 


18 e Eeeuwse tafelklok 


Drakenvaas, China 


Zilveren tabaksdoos 


Rolex herenhorloge 


Collier, bloedkoraal 


Chinees ivoor 


Schilderij, Jan Sluijters 


Rosenburg Den Haag 


Broche met diamanten 


DE HOOGSTE OPBRENGSTEN TEGEN DE LAAGSTE KOSTEN 

Wilt u 1 of meerdere items inbrengen voor deze zeer bijzondere veiling, dan is dat mogelijk, neemt u hiervoor contact met ons op 

via onderstaand telefoonnummer of emailadres. U betaalt 0% inbrengcommssie, dus u krijgt 100% hamerprijs uitbetaald, 

minus € 15 kavelgeld. Wordt een kavel van u verkocht voor € 20.000, dan ontvangt u maar liefst € 19.985! 

Dekselpot, ca. 1780 


Karel Appel, 1958 


Hermes tas, jaren ‘80 


Kandelaren, 18e eeuw 


Wanli kom ca. 1600 


Schouwklok A’dam 


WIJ TAXEREN DOOR GEHEEL NEDERLAND EN BELGIË 

Livingstoneweg WIJ 18, TAXEREN 4462 GL Goes DOOR • 0031 GEHEEL ( 0 ) 6 NEDERLAND 42 11 45 42 • info@veilinghuisdejager.nl 

EN BELGIË 

Livingstoneweg 18, 4462 GL Goes • 0031 ( 0 ) 6 42 11 45 42 • info@veilinghuisdejager.nl 

WWW.VEILINGHUISDEJAGER.NL 

WWW.VEILINGHUISDEJAGER.NL 

Kangxi kaststel 


Yixing, 18e eeuw 

Hamerprijs € 16.000,-

Auction calendar 

The Netherlands 

Belgium 

16 AMBERES 

Burgerveiling ANTWERPEN 

29 MONSANTIC 

Art et antiquités MONS 

Angewandte Kunst des 20. 

Jahrhunderts ONLINE 

OCTOBER 

26-10 CHRISTIE'S 

Made in Holland ONLINE 

2 ALD FRYSLAN 

Chinees en oosters porselein 

ONLINE 

2 VEILINGHUIS BOUWMAN 

Speelgoed en automobilia 

ONLINE 

2-5 VAN SPENGEN 

Kunst en antiek 

HILVERSUM 

OCTOBER 

29-15_ ARTS TALENTS ENCHÈRES 

BRUXELLES 

Art populaire, objets de 

curiosité, marionettes, outils 

ancien ONLINE 

30-1 DVC GENT 

Klassieke veiling GENT 

30-8 MILLON BELGIQUE 

Bandes dessinées ONLINE 

2 AMBERES 


16 HAYNAULT 

Arts d'Asie, monnaies et 

collections BRUXELLES 

16 VENTES ELYSÉE 

Art et antiquités GRIVEGNÉE- 

LIÈGE 

16-17 GALERIE MODERNE 

Art et antiquités BRUXELLES 

16-17 HORTA 


16-22 SALLE DE VENTES ROPS 

Art et antiquités ONLINE 

30 AMBERES 

Burgerveiling 

ANTWERPEN 

NOVEMBER 

3 DAMIEN VOGLAIRE 

Livres et peintures BRUXELLES 

3 MAISON DES HUISSIERS DE JUSTICE 

Deurwaarderstukken 

BRUXELLES 

4 DAMIEN VOGLAIRE 

Livres BRUXELLES 

06 DOROTHEUM 

Asiatische Kunst WIEN 

07 DOROTHEUM 

Fotografie WIEN 

07 DOROTHEUM 

Herbstauktion ONLINE 

07 DOROTHEUM 

Orientteppiche, Textilien & 

Tapisserien LINZ 

08 DOROTHEUM 

Druckgrafik und Multiples 

WIEN 

3 VEILINGHUIS OMNIA 

Kunst en antiek KOLHAM 

3-6 ALD FRYSLAN 

Kunst en antiek IJLST 

4 VEILINGHUIS DE RUITER 

Munten, zilver, juwelen, 

bankbiljetten en horloges 

KLAASWAAL 

6 VENDU ROTTERDAM 

Algemene veiling 

ROTTERDAM 

11-12 VENDU ROTTERDAM 

Algemene veiling ONLINE 

12-14 TWENTS VEILINGHUIS 

Kunst en antiek ENSCHEDE 



ONLINE 

18 SCHULMAN 

Numismatiek ONLINE 

19 SCHULMAN 

Algemene numismatiek 

AMSTERDAM 

20-7 VENDU ROTTERDAM 

Kunst & antiekveiling 

ROTTERDAM 

29-31 BOTTERWEG AUCTIONS 

AMSTERDAM 

Toegepaste kunst en design 

AMSTERDAM 

30 MEDUSA AUCTIONEERS 

Kunst en antiek BREDA 



ONLINE 

30 ZUYDWAL VEILINGEN 

Najaarsveiling van 

schilderjen, tekeningen, 

aquarellen, gouaches HUIZEN 

NOVEMBER 

1-2 MEDUSA AUCTIONEERS 

Kunst en antiek BREDA 

6 VENDU ROTTERDAM 

Designveiling 1900 - nu 

ROTTERDAM 

6-7 VAN ZADELHOFF 

Algemene veiling HILVERSUM 


20th/21st century: Amsterdam 

AMSTERDAM 

2-9 BONHAMS-CORNETTE DE 

SAINT-CYR 

Prints ONLINE 

3 BERG VAN BARMHARTIGHEID 

Juwelen en numismatiek 

BRUSSEL 

3-5 CARLO BONTE 

Kunst en antiek BRUGGE 

3-5 BERNAERTS 

Modern versus Classic 

ANTWERPEN 

5 ROB MICHIELS 

The Exclusive sale BRUGGE 

6 MAISON DES HUISSIERS DE JUSTICE 


BRUXELLES 

6 JORDAENS 

Inboedel van het Oost- 

Vlaamse provinciehuis Gent, 

schilderijen en wandtapijten 

GENT 

6-16 MILLON BELGIQUE 

Bijoux, montres et 

numismatique ONLINE 

7 MOREL DE WESTGAVER 

Boeken, literatuur, prenten en 

ansichtkaarten BRUXELLES 

7 ABS VEILINGEN 


MECHELEN 

8 BONHAMS-CORNETTE DE 

SAINT-CYR 

The zoute sale KNOKKE-HEIST 

9 AMBERES 

Kunst en antiek ANTWERPEN 

9 SALLE DE VENTES UCCLE SAINT-JOB 

Art déco et antiquités 

BRUXELLES 


Keramiek en glaswerk, kristal 

en juwelen BRUSSEL 

10-11 VANDERKINDERE 


11 LEGIA AUCTION 

Livres anciens HANNUT 

13 MAISON DES HUISSIERS DE 

JUSTICE 


BRUXELLES 

13-14 ARENBERG AUCTIONS 

Surrealisme, zeldzame 

boeken, handschriften en 

atlassen BRUSSEL 



MECHELEN 


Juwelen en numismatiek 

BRUSSEL 

17 HAYNAULT 

Bijoux et montres BRUXELLES 

17 VENTES ELYSÉE 

Vente bourgeoise GRIVEGNÉE- 

LIÈGE 

18-19 DEBAVEYE AUCTIONS 

Kunst en antiek HARELBEKE 

19 HÔTEL DES VENTES MOSAN 

Vente cataloguée ONLINE 

19 HÔTEL DES VENTES MOSAN 

Vente bourgeoise ONLINE 

19-21 SYLVIE'S WINE AUCTIONS 

Vintage oogsten vieren 

ANTWERPEN 


JUSTICE 


BRUXELLES 



MECHELEN 

21 DE VUYST 

Kunst en antiek LOKEREN 

21 NATIVE AUCTIONS 

Important private collection 

BRUXELLES 

23 AMBERES 


23 BONHAMS-CORNETTE DE 

SAINT-CYR 

The Stoclet collections 

BRUXELLES 

24 CAMPO & CAMPO 

Modern en hedendaags 

ANTWERPEN 

24-25 JORDAENS 

Kunst en antiek MORTSEL 

24-25 OSTANTIX AUCTIONS 

Aziatische en Europese 

kunst, vintage, design en 

verzamelobjecten OOSTENDE 

25 FLANDERS AUCTIONS 

Kunst en antiek WINGENE 


JUSTICE 


BRUXELLES 

28 ABS VEILINGEN MECHELEN 


MECHELEN 

28 CAMPO & CAMPO 

Grafiek ANTWERPEN 

4 ABS VEILINGEN MECHELEN 


MECHELEN 

6 AMBERES 

Burgerveilingen ANTWERPEN 


Juwelen, wijnen, 

muziekinstrumenten en 

stripverhalen BRUSSEL 


JUSTICE 


BRUXELLES 

Austria 

OCTOBER 

3 DOROTHEUM 

Möbel WIEN 

4 DOROTHEUM 

Aquarelle und Miniaturen 

ONLINE 

4 DOROTHEUM 

Meisterzeichnungen und 

Druckgraphik bis 1900 ONLINE 

5 DOROTHEUM 

Handtaschen & Accessoires 

WIEN 

12 DOROTHEUM 

Historische Waffen, 

Uniformen und Militaria 

ONLINE 

12 DOROTHEUM 

Uhren- u. Herrenaccessoires 

WIEN 

19 DOROTHEUM 

Erlesener Schmuck WIEN 

21 DOROTHEUM 

Klassische Fahrzeuge 

SALZBURG 

23 DOROTHEUM 

Möbel, Antiquitäten, Glas & 

Porzellan WIEN 

24 DOROTHEUM 

Gemälde des 19. 

Jahrhunderts WIEN 

25 DOROTHEUM 

Alte Meister WIEN 

NOVEMBER 

02 DOROTHEUM 

Erlesener Schmuck WIEN 

03 DOROTHEUM 

Kleinode des Jugendstils & 

09 DOROTHEUM 

Uhren, Technik, Kuriositäten 

& Photographica ONLINE 

France 

OCTOBER 

26-2 ARTCURIAL 

Estampes & multiples ONLINE 

27-9 MILLON 

Dessins de 1500 à 1900 

ONLINE 

30-3 MAISON R&C 

Bijoux & montres de 

collection (Drouot) PARIS 

30-8 MILLON 

Bandes dessinees ONLINE 

1 COUTAU-BÉGARIE 

Jazz (Drouot) ONLINE 

1 OSENAT 

Les intérieurs de Versailles 

(Drouot) VERSAILLES 

1-3 ADER 

Livres de photographies 

(Drouot) ONLINE 

2 GROS & DELETTREZ 

Collection d'art moderne de 

M.X (Drouot) PARIS 

3 ADER 

Art d'après-guerre et 

contemporain (Drouot) PARIS 

3 CANNES ENCHÈRES 

Bijoux Anciens & modernes 

CANNES 

3 CATHERINE VILLEMUR 

Aeronautique / 90 ans d'air 

France / Farman (Drouot) 

PARIS 

3 CHRISTIE'S 

Modern Reign, Tribute to the 

Maharajah of Indore PARIS 

3 DROUOT ESTIMATIONS 

Collections de jouets, 

Robots de l'espace& Design 

PARIS 

3 SOTHEBY'S 

Fine Jewels PARIS 

3-4 BEAUSSANT LEFÈVRE 

Une propriété au bord 

du lac (Drouot) 

PARIS 

3-17 AGUTTES 

Bijoux ONLINE 

96

october—november 2023 

4 ARTCURIAL 

Four seasons Hotel George 

V PARIS 

10 GIQUELLO & ASS 

Collection Galerie Chevalier 

(Drouot) PARIS 


The collector: Paris 

ONLINE 

19 DE BAECQUE & ASS 

Matériels photographiques 

VILLEURBANNE 

22 OSENAT 

Bijoux et mode (Drouot) 

FONTAINEBLEAU 

4 BONHAMS 

Parisians Collections 

including the Estate of Olivia 

de Havilland PARIS 

4 MILLON 

Carnets de voyages PARIS 

4 PIASA 

Design français PARIS 

4 THIERRY DE MAIGET 

Vente classique (Drouot) PARIS 

4 SOTHEBY'S 

Collection Claude & François 

Xavier Lalanne PARIS 

4-5 BONHAMS 

Parisians Collections 

including the Estate of Olivia 

de Havilland PARIS 

5 ARCANE ENCHÈRES 

Bijoux (Drouot) PARIS 

5 BOISGIRARD-ANTONINI 

Arts d'asie et d'orient NICE 


Or et numismatique LYON 

5 DOUTREBENTE 

Vente cataloguée de bijoux et 

argenterie (Drouot) PARIS 

5 LUCIEN PARIS 

Entier contenu d'une grande 

demeure nogentaise NOGENT 

5 MILLON 

Intérieur de Madame B., un 

appartement sur la Riviera 

NICE 

5-6 DE BAECQUE & ASS 

Collection Serge le Guennan: 

La géographie du détail 



Asie, tribale (Drouot) PARS 

6 DROUOT ESTIMATIONS 

Montres, bijoux, objets de 

vitrine et orfevrerie PARIS 

6 ERIC CAUDRON 

Vente de mobilier et objets 

d'art (Drouot) PARIS 


Bijoux & montres PARIS 

6 YANN LE MOUEL 



Urban art ONLINE 

6-16 MILLON 

Bijoux & montres ONLINE 

8 OSENAT 

Collection Jean Louis 

Noisiez, La Royauté (Drouot) 

VERSAILLES 


Bandes dessinées ONLINE 

10 ADER 

Haute couture (Drouot) PARIS 

10 ARTCURIAL 

Intérieur du 20e siècle PARIS 

10 DEBURAUX 

Bijoux anciens et modernes 


10 LEMON AUCTION 

Montres, bijoux, objets de 

vitrine et livres et timbres 


10 PESCHETEAU-BADIN 

Vente Classique (Drouot) 

PARIS 

10 TAJAN 

Les barbus Muller PARIS 

10 TAJAN 

Transmission(s)-collection 

Jean-Pierre et Matine Nuaud 

PARIS 

10-11 AGUTTES 

Manuscrits NEUILLY 

11 MIRABAUD-MERCIER 

Atelier Camille Roche 


11 PIASA 

Art moderne et contemporain 

PARIS 


Art moderne ONLINE 

12 AGUTTES 

Cabinet de physiqye de 

monseiur C. NEUILLY 


Intérieurs et décoration 

VILLEURBANNE 


Autographes et manuscrits 

MARSEILLE 

12 DELON-HOEBANX 

Vente Classique (Drouot) 

PARIS 



(Drouot) 

PARIS 

12 NOUVELLE ETUDE 

Le Dandy pop à table 


12 MILLON 

L'ecrin niçois NICE 


Fall in jewellery ONLINE 


Collection sale ONLINE 

13 ADER 

Côté XXE (Drouot) PARIS 

13 DOUTREBENTE 

Vente à l'ancienne sans liste 

et sans live (Drouot) PARIS 

13 FARRANDO 

Mobilier et objets d'art 



Arts premiers (Drouot) PARIS 

13 MAGNIN WEDRY 

Montres et bijoux (Drouot) 

PARIS 

13 SOTHEBY'S 

Art impressionniste et 

moderne day auction PARIS 

13-20 BONHAMS 

Prints & Multiples Online 

ONLINE 

14 AUDAP & ASS 

L'univers de Frances Patiky 

Stein (Drouot) PARIS 



LYON 

15 OSENAT 

Les écrins de Fontainebleau 

(Drouot) FONTAINEBLEAU 


Vente classique PARIS 

16-25 AGUTTES 

Arts d'asie ONLINE 

17 ADER 

Figuration de tradition 

Française & jeune peinture 

des années 50 (Drouot) PARIS 


Arts du Xxème - Design 



Minéraux LYON 

17 EVE 

Livres d'architecture (Drouot) 

PARIS 


Arts et littérature du XXE 

siècle: livres, autographes et 

oeuvres graphiques moderne 

et contemporain (Drouot) 

PARIS 

17 LEDUCQ 

Eclectique #3 (Drouot) PARIS 

17 NÉO ENCHÈRES 

Souvenirs de René Goblet et 

de sa famille (Drouot) 

PARIS 

17 PIASA 

Mode de vie parisein # 7 PARIS 

18 AGUTTES 

Cartes de collection NEUILLY 

18 BONHAMS 

Watches PARIS 


Presse-papiers, opalines et 

verrerie ONLINE 


Photographies & tableaux 

Modernes (Drouot) PARIS 

18 PESTEL-DEBORD 

Cabinet de curiosites du 

docteur M. & obets choisis 


19 ADER 

Insignes militaires - une 

collection (Drouot) PARIS 

19 BEAUSSANT LEFÈVRE & ASS 

Histoire et chevaleriesouvenirs 

du Général Sarrail 


19 BONHAMS 

Paris Jewels PARIS 


Vente classique NICE 

19 CHRISTIE'S 

Love stories - from the 

collection of Anne & Wolfgang 

Titze PARIS 


Intérieurs et décoration LYON 



MARSEILLE 

19 JEAN-MARC DELVAUX 



Collectionde madame L. 

NOGENT 

19 MILLON 

Numismatique XVIII NICE 

19 PIASA 

Design italien PARIS 

19-20 BEAUSSANT LEFÈVRE & ASS 

Histoire & chevalerie - 

souvenirs du général Sarrail 

(Drouot) 

PARIS 


Chanel vintage ONLINE 

20 ADER 

Casques Français et à pointes 

- une collection (Drouot) PARIS 

20 ARTCURIAL 

Amateurs et collectionneurs 

PARIS 

20 ARTCURIAL 

Eclectic Eye PARIS 

20 CHRISTIE'S 

Avant-garde(s) including 

thinking Italian PARIS 

20 CHRISTIE'S 

François-Xavier Lalanne - 

Rhinocrétaire I PARIS 

20 DEBURAUX - DU PLESSIS 


20 EUVRARD & FABRE 

Mode - vintage - bagagerie 



Dinosaure (Drouot) PARIS 


Arts décoratifs du Xxème 


20 HVMC 

Bijoux de charme MONTE- 

CARLO 

20 LIBERT DAMIEN 

Vente cataloguée (Drouot) 

PARIS 

20 OGER - BLANCHET 

Importants tableaux anciens, 

mobilier du XVIIE ET XVIIIE 

(Drouot) 

PARIS 

20 SOTHEBY'S 

Modernités PARIS 

20 SOTHEBY'S 

Art impressionniste et 

moderne evening auction 

PARIS 


Collection sale PARIS 

22 ARTCURIAL 

Automobiles sur les Champs 

PARIS 

24 ADER 

Collection Jean Claude 

Lachnitt (Drouot) PARIS 

24 ART VALOREM 

Ceramixte (Drouot) PARIS 

24 COPAGES AUCTION PARIS 

Bijoux et haute couture 



Haute époque, Japon coll. Part 

II (Drouot) PARIS 

24 L'HUILLIER & ASS 

Erotica! (Drouot) PARIS 

24 MAISON R&C 

Design (Drouot) PARIS 

24 MILLON 

Ecole de paris # 11 (Drouot) 

PARIS 

24 TAJAN 

Arts d'Orient PARIS 

24 YANN LE MOUEL 

Tableaux modernes et art du 

XXE (Drouot) PARIS 


Handbags: the Paris edit 

ONLINE 

26 AGUTTES 

Bijoux NEUILLY 


Du classique au XXème CANNES 

26 CHRISTIE'S 

Collection Jean-Louis Danis 

PARIS 

26 MILLON 

Collection et successoins 

niçoises NICE 

26 MILLON 

Bijoux d'artistes et de createurs 

II PARIS 

26 PIASA 

Céramiques et tapisseries 

d'artistes PARIS 

26 TAJAN 

Tableaux et dessins anciens 

PARIS 


Horogical timepieces ONLINE 


Photographies ONLINE 

27 ADER 

Mobilier et obets d'art 



Arts d'Asie LYON 


Bijoux et montres (Drouot) 

PARIS 

27 MILLON 

Artcurial PARIS 

28 OSENAT 

Art moderne (Drouot) 

FONTAINEBLEAU 

29 OSENAT 

Les intérieurs de Versailles 

(Drouot) VERSAILLES 

97

Auction calendar october—november 2023 

30-31 BONHAMS 

The art of luxury Hermès, 

Genevieve Fontan's collection 

PARIS 

31 ARTCURIAL 

Design Italien PARIS 

31 MILLON 

Boudoir de Madame PARIS 

NOVEMBER 

31-10 BONHAMS 

Weekly luxury ONLINE 

1 SOTHEBY'S 

Design 17/20: furniture & 

works of art PARIS 


Intérieurs et décoration LYON 


Maîtres Anciens : Peintures - 

Sculptures - Dessins ONLINE 

3 ADER 

Dessins modernes (Drouot) 

PARIS 

3 ARTCURIAL 

Oevres d'une collection 

privée PARIS 

4 ARTCURIAL 

Moroccan & African spirit 

PARIS 

4 OSENAT 

L'esprit du XXe siècle (Drouot) 

FONTAINEBLEAU 

5 OSENAT 

Art Russe (Drouot) VERSAILLES 

6 ARTCURIAL 

Souvenirs historiques 

Phaléristique & armes de 

collection PARIS 


Photographies VILLEURBANNE 

7 MILLON 

Mastrs arts decoratifs du XX 

PARIS 

7 TAJAN 

Art urbain PARIS 

8 AGUTTES 

Haute époque NEUILLY 


Vente classique MARSEILLES 


Automobilia - poupée et 

jouets CANNES 

8 OSENAT 

Photographies et appareils 

photo (Drouot) PARIS 

8 PIASA 

American design PARIS 

9 ADER 

Photographies (Drouot) PARIS 


Art nouveau et art deco 

MARSEILLES 


Vente classique NOGENT 

9 MILLON 

Vente d'estampes PARIS 


Gold Boxes ONLINE 

10 ARTCURIAL 

Amateurs et collectionneurs 

PARIS 





Textiles # 14 LYON 


Bijoux et montres (Drouot) 

PARIS 

10 MILLON 

Collection Pierre Bonhomme 


Germany 

OCTOBER 

9 GORNY & MOSCH 

Sammlung Klaus Grigo. 

Königreich Baktrien und 

Nebengebiete. 

MÜNCHEN 


Münzen der Antike: Slg. 

griechischer Münzen mit 

Schwerpunkt Magna Graecia, 

Slg. römische Republik, 

römische Kaiserzeit und 

Byzanz MÜNCHEN 

10 HERMANN HISTORICA 

Kunst & Antiquitäten, Antiken 

& Asiatika MÜNCHEN 

10 QUITTENBAUM 

Italienisches design MÜNCHEN 

10-12 BASSENGE 

Wertvolle Bücher und 

Autographen BERLIN 


Münzen der Neuzeit: 

Mittelalter, Altdeutschland, 

Reichsmünzen, Weimarer 

Republik, Medaillen, 

Judaica, Habsburg, Europa, 

insbesondere Italien, 

Russland und Übersee. 

MÜNCHEN 


Antike Waffen und Rüstungen 

aus aller Welt MÜNCHEN 


Internationales Design 

MÜNCHEN 


Orden und Militaria bis 1918 

MÜNCHEN 


Murano Glas MÜNCHEN 


Orden und Militaria bis 1918 

MÜNCHEN 


The Dave Delich Collection, a 

Private Californian Collection 

MÜNCHEN 


Orden und Militaria MÜNCHEN 

21 DR. FISCHER KUNSTAUKTIONEN 

Europäisches Glas & 

Studioglas HEILBRONN 

27 JENS SCHOLZ 

Auktion 77 KÖLN 

31 VAN HAM 

Parkett – The Complete 

Editions MÜNCHEN 

OKTOBER 

8 NAGEL AUKTION 

Schmuck & Uhren Highlights 

STUTTGART 

8-9 NAGEL AUKTION 

Alte Kunst & Antiquitäten 

Highlights STUTTGART 

9 NAGEL AUKTION 

Varia STUTTGART 

London 

OCTOBER 

22-3 BONHAMS 

Votes for Women: the Lesley 

Mees Collection 

ONLINE 

22-6 BONHAMS 

Making a Mark 

ONLINE 

27-6 BONHAMS 

Fun 'n Frolics. Paintings 

From the Estate of Fred Yates 

ONLINE 

28-5 SOTHEBY'S 

Fine Japanese Works of Art 

LONDON 

3 BONHAMS 

Design LONDON 


First open: Post-War and 

Contemporary Art ONLINE 

4 BONHAMS 

Sir Roger Moore: The 

Personal Collection LONDON 


Modern Discoveries LONDON 

11 BONHAMS 

Knightsbridge Jewels LONDON 

12 BONHAMS 

Modern & Contemporary 

African Art 

LONDON 

12 BONHAMS 

Post-War & Contemporary Art 

LONDON 

12 PHILLIPS 

20th Century & Contemporary 

Art Evening Sale LONDON 

12 SOTHEBY'S 

The Now Evening Auction 

LONDON 

12 SOTHEBY'S 

Contemporary Evening 

Auction LONDON 

13 CHRISTIE'S 

Collection sale LONDON 

13 SOTHEBY'S 

Contemporary Day Auction 

LONDON 

13 PHILLIPS 

20th Century & Contemporary 

Art Day Sale LONDON 



African Art LONDON 


The collector: London 

ONLINE 

14 CHRISTIE'S 

Post-War and Contemporary 

Art Evening Sale 

LONDON 

14 CHRISTIE'S 

Post-War and Contemporary 

Art Day Sale LONDON 

18 BONHAMS 

Silver and Objects of Vertu 

LONDON 

18 BONHAMS 

The Marine Sale LONDON 

18 SOTHEBY'S 

The Edith & Stuart Cary Welch 

Collection: Part Four ONLINE 

19 BONHAMS 

Pop x culture LONDON 

19 BONHAMS 

Expressionism Germany, 

Austria and Beyond 

LONDON 

19 BONHAMS 

Imressionist & modern art 

LONDON 

18 CHRISTIE'S 

Modern British and Irish art 

evening sale LONDON 

19 CHRISTIE'S 

Modern British and Irish art 

day sale LONDON 

24 SOTHEBY'S 

20th Century Art/Middle East 

LONDON 

24 SOTHEBY'S 

The Orientalist Sale LONDON 

24 SOTHEBY'S 


South Asian Art LONDON 

24 SOTHEBY'S 


Japanese Art LONDON 

25 BONHAMS 

Orientalist Art LONDON 

25 SOTHEBY'S 

The Edith & Stuart Cary Welch 

Collection: Part Three LONDON 

25 SOTHEBY'S 

Arts of the Islamic World & 

India 

LONDON 


The history of western 

musique: manuscrips from 

the Schoyen collection ONLINE 

26 CHRISTIE'S 

Art of the Islamic and Indian 

worlds including rugs and 

carpets 

LONDON 

26 PHILLIPS 

Picasso Ceramics ONLINE 


Modern and contemporary 

Middle Eastern art part II 

ONLINE 

26-9 BONHAMS 

Bonhams x Woolwich 

Contemporary Prints Fair Sale 

ONLINE 

27 CHRISTIE'S 

An eye enchanted: Indian 

paintings from the collection 

of Toby Falk LONDON 

27 SOTHEBY'S 

Classic Design: Furniture, 

Clocks, Silver & Ceramics 

LONDON 

27 SOTHEBY'S 

Design 17/20: Furniture, Silver 

& Ceramics LONDON 

30-31 BONHAMS 

Asian art LONDON 

31 PHILLIPS 

Design 

LONDON 

OCTOBER 

1 SOTHEBY'S 

Important Chinese Art 

LONDON 

1 SOTHEBY'S 

China/5000 LONDON 

2 BONHAMS 

Fine Chinese Art LONDON 

2 BONHAMS 

Fine Japanese Art LONDON 

3 BONHAMS 

The Golden Age of Motoring 

Sale LONDON 

3-15 BONHAMS 

Knightsbridge Jewels ONLINE 

8 CHRISTIE'S 

Modern and contemporary 

Middle Eastern art part I 

LONDON 

98

Fair calendar october—november 2023 

Belgium 

Denmark 

NOVEMBER 

Luxembourg 

United Kingdom 

OCTOBER 

OCTOBER 

9-12 Paris Photo 

PARIS 

NOVEMBER 

OCTOBER 

1 Collect-Hit & Brocantissimo 

GROOT-BIJGAARDEN 

5-8 Art on Paper 

BRUSSELS 

30/9-1 Salon d'Automne 

DEULIN 

7-8 Salon d'Automne 

DEULIN 

7-15 Brussels Biennale of 

Eclectic Architecture 

BRUSSELS 

19-22 Belgian Art Design Fair 

GENTBRUGGE 

NOVEMBER 

11-19 Antica Namur Fine Art 

Fair 

NAMUR 

6-8 Kunst for Alle 

Copenhagen 

COPENHAGEN 

France 

OCTOBER 

17-22 Paris Internationale 

PARIS 

18-22 Design Miami/Paris 

PARIS 

19-22 Asia Now 

PARIS 

19-22 Modern Art Fair 

PARIS 

19-22 Paris+ par Art Basel 

PARIS 

20-22 Paris Asian Art Fair 

PARIS 

20-22 AKAA 23 

PARIS 

Hungary 

NOVEMBER 

19-22 Art Market Budapest 

BUDAPEST 

Italy 

OCTOBER 

12-15 Rea Fair 

MILAN 

13-15 ArtVerona 

VERONA 

NOVEMBER 

3-5 Artissima 

TURIN 

10-12 Luxembourg Art Week 


LUXEMBOURG 

The Netherlands 

OCTOBER 

4-8 Art The Hague 

DEN HAAG 

26-29 TAF 

AMSTERDAM 

NOVEMBER 

1-5 Affordable Art Fair 

AMSTERDAM 

3-8 The Decorative Fair 

LONDON 

10-15 PAD 

LONDON 

11-15 Frieze Masters 

LONDON 

11-15 Frieze London 

LONDON 

11-16 WIAF 

LONDON 

12-15 The Other Art Fair 

London 

LONDON 

12-15 1-54 London 

LONDON 

19-28 Asian Art in London 

LONDON 

19-22 The Holy Art London 

LONDON 

Online-Veiling: 12-13-14 okt. 

Kijkdagen: 7-8-9 okt. 

Zeldzaam 18e eeuws Hollands 

topbureau met apart bovenstuk. 

Fraaie collectie Aziatica: kop & schotels, vazen, borden, kommen, beelden, munten, etc. 

BIJZONDERE COLLECTIE AZIATICA 

Jan ven Heel (1898-1990) 

man met mandoline 31x23cm. 

Prachtige 18e Eeuwse 

Amsterdams zilveren tabaksdoos 

Vele kavels aardewerk waaronder; apothekerspotten, kaststellen, tegels, Meissen etc. 

3.000+ KAVELS: LIVE-ONLINE MEEBIEDEN VIA DE SITE! 

Elegante geelgouden choker met 

briljant geslepen diamanten. 

Meer dan 3.000 kavels in de categorieën: Sieraden, Zilver & Verzilverd, Schilderijen, Munten, Postzegels & Ansichtkaarten, Diversen, 

Militaria, Poppen & Speelgoed, Klokken, Meubels, Tapijten, Brons & Beeldhouwkunst, Glas & Kristal, Porselein & Aardewerk 

• Twents Veilinghuis • Weerseloseweg 355 • 7522 PS Enschede • Tel.: 053-4351488 • Fax.: 053-4316625 • www.twentsveilinghuis.nl • 

• info@twentsveilinghuis.nl • Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 10:00 tot 17:30 • 

99

SCRIPTUM 

ART BOOKS 

WWW.SCRIPTUMART.NL 

Websites 

& adressen 

Bezoek online of op afspraak 

Oder 18-20 • 2491 DC Den Haag 

06 54 28 25 38 • art@scriptumart.nl 

Gecertificeerd 

Registertaxateur 

KUNST, ANTIEK EN INBOEDELGOEDEREN 

Collectioneurs 

JUDAICA 

Fam. Verhoeven – de Jonge 

Tel. 020-7173828, Mob. 06-33736669 

judaic@tiscalimail.nl 

Verzamelaar van joodse voorwerpen 

(judaica) vraagt te koop joods antiek 

www.judaic.nl 

Galeries 

ART GALLERY VOÛTE 

Grote Markt 39 A, 

3111 NH Schiedam 

Tel. +31 651 922 582 

Schilderijen, beelden, 

fotografie en keramiek 

Open: do. en vr. 10.00-17.30 uur. 

Zaterdag en zondag 12.00-17.30 uur. 

Ook op afspraak 

www.ArtGalleryVoute.com 

MODERN ART GALLERY.COM 

Online & Home Gallery moderne 

kunst. Tel.: +31(0) 638 268 193 

duit77@gmail.com 

Schilderijen, grafiek, beelden, 

fotografie O.a. Wil van Leeuwen, 

Jan Mulder, Wolvecamp, Heyboer, 

Corneille, P. Huf, Geert Kooiman 

www.modern-artgallery.com 

OPTIMA’S TOONZAAL 

25 kunstenaars, 300 objecten, 15 

categorieën 

www.optimastoonzaal.nl 

Zie ook voor boeken en kunst 

(galerie): 

www.optima-antiquariaat.nl 

Stalstraat 1, 4132 VD Vianen 

06-242 548 68 

GENTS FINE ART 

SCHILDERIJEN • AQUARELLEN 

• LITHO’S • KERAMIEK • 

SCULPTUREN • VARIA 

Online kunstgalerie. 

Expositieruimte in het centrum van 

Gouda. Open op afspraak. 

Tel. +31 (0)6 24 24 96 05 

Volg ons op Instagram @gentsfineart 

www.gentsfineart.nl 

Kunsthandelaren 

KUNSTHANDEL JAN LOUTER 

Breelaan 28, Bergen (N-H): 

Bergense School 

Online via website: 

Zeeuwse schilders 

Voor openingstijden galerie in 

Bergen, afbeeldingen, beschrijvingen 

en prijzen: 

www.janlouter.nl 

PASSAGE ARTS 

20e-eeuwse toegepaste kunst, 

Art nouveau, art deco, 

Vintage costume jewelry 

Tel. 0031 6 53516091 

www.arts1900.nl 

KUNSTHANDEL AMSTELART 

Europese schilderkunst van kleine en 

grote meesters op doek, paneel en 

papier. 

info@amstelart.nl 

Tel.0031 6 2426 5057 

www.amstelart.nl 

Antiquariaten 

ANTIQUARIAAT FORUM 

Westrenen, Tuurdijk 16, 

3397 MS ’t Goy-Houten 

Tel. 030-6011955, 

Fax 030-6011813 

Taxaties & In- En Verkoop 

Zeldzame Boeken, 

Handschriften, Prenten, 

Kaarten En Tekeningen. 

www.forumrarebooks.com 

Restauratie 

ATELIER SCHUURMAN 

Schilderijenrestauratie sinds 1992 

Govert Flinckstraat 162, HS 

Amsterdam Bel voor een kostenloze 

Expertise Tel. 0681652126 

www.atelierschuurman.com 

Reinold Stuurman 

Lid Federatie TMV 

Lijstenmakers 

ATELIERS FRANS DE ROO 

Schippersvaartweg 1 A 

2211 TJ Noordwijkerhout 

Tel. 0252543758 

Tel. 06 53664317 

info@ateliersfransderoo.com 

Lijstenmakers & Restauratoren 

verguldingen, kennis van zaken, 

fraai vakwerk 

www.ateliersfransderoo.com 

Stichtse Rotonde 3 E, 3818 GV Amersfoort 

+33 (0)4610501 / 06 53236971 / info@stuurpro.nl 

Uw website onder de loep? 

collect.net@ips.be / 1 plaatsing: € 45 

jaarcontract 9 plaatsingen: € 340

Zoekers 

Gevraagd 

BOEKEN 

P.J.E.M. Jacobs, Beeldend Benelux, 

kunstenaarslexicon in 6 delen 

(gebonden, groen kunstleer), uit 

2000. Prima staat. Vraagprijs 275 €. 

Burghout3@ziggo.nl Tel. 0650414034. 

Door verhuizing naar een appartement, 

wil ik mijn collectie klokkenboeken 

verkopen. Het betreft ca. 300 

boeken in zeer goede staat met verscheidene 

zeldzame en dure werken. 

Prijs overeen te komen. Alle info bij 

P. T. R. Mestrom, Tongersestraat 34 - 

6211 LN Maastricht Tel. 06-41120622 

KERAMIEK 

Gave vazen/tegels/borden van 

Rozenburg-Den Haag. 06-36075989 / 

boujes@gmail.com. 

Gezocht: Rozenburg vazen, ontwerp 

Colenbrander. Beschadigd geen 

bezwaar. 06-10581818 / dajaba@zeelandnet.nl. 

Gezocht door een verzamelaar: 

porselein uit Weesp. Telefoonnummer 

0622659789 

INFO 

Stichting WA de Wijn zoekt werk 

van de schilder/graficus Willem 

Abraham de Wijn (1902 – 1983). 

Niet zozeer om werk te kopen, maar 

om met nog onbekend werk op de 

website wadewijn.nl zijn oeuvre te 

completeren. info@wadewijn.nl of 

0614436165 

POSTKAARTEN 

T.K gevraagd: oude ansichtkaarten 

van Nederland en Nederlands-Indië. 

Ook grotere hoeveelheden. Tel. 06 

24103922 schelven44@zeelandnet.nl 

ZILVER 

Te koop gevraagd door een verzamelaar: 

Zilverwerk van de firma 

Odiot uit Parijs van vóór 1900. 

Telefoonnummer 0622659789 

Aangeboden 

ANTIEK 

Te koop: zuiver zijden Chinees kleed: 

150 cm x 92 cm. Ca. 3,1 miljoen 

knopen! Nieuw! Een schoonheid! 

Prijs: € 59,50. Tel: 010-458 96 94 

(Capelle aan den ijssel 

BOEKEN 

Te koop wegens hoge leeftijd: Bijbel 

Jacob Pieter Keur (1714). Afmetingen 46 

cm x 28 cm. Inhoud: 360 gravures en 4 

landkaarten. Zeer gaaf en met koperen 

sloten. Prijs: € 3.950. Tel: 010-458 96 94 

(Capelle aan den ijssel) 

Gratis ophalen: varia, kunst, antiek, 

revue van 1985 tot heden. 06-39211141 

GLAS 

Glasverzamelaar zoekt vazen van 

Fritz Heckert.Contact: A. de Jong 

aenawdejong@upcmail.nl 

KUNST 

Particulier biedt te koop aan: schilderij 

op doek van Wim de Haan uit het 

jaar 1955. Eveneens een olieverf op 

papier van Piet Ouborg (ca. 1945). Tel. 

06-23366607 of havrie77@gmail.com 

Door particulier aangeboden: schilderij 

van de Haarlemse materie-schilder 

Theo van Odyck en een 

aquarel van Jan Stekelenburg. Tel. 

06-23366607 of havrie77@gmail.com 

ZILVER 

Zilveren ( dubbele) beugel tas, met 

haak. Dubbel gegraveerde “papagaaien”. 

Streekdracht. Gekeurd 1818. 

Voorzien van een katoenen, met 

zeemleer gevoerde tas. 06.55772267 

collect 

€ 44,50 

voor 9 nummers 

of € 19,50 digitaal 

www.collectkaj.nl

Brussels 

International 

Drawing Fair 

NEW 

Location 

05 08.10.2023 

05: by invitation only 

06 > 08: public days 

GARE MARITIME Tour & Taxis 

Rue Picard 11 Picardstraat, 1000 Brussels 

artonpaper.be

KUNST. ANTIEK. DESIGN. 

Door de ogen van Rembrandt 

Sutorius, Directeur ARTIS 

19 – 26 november 2023 

RAI Amsterdam 

pan.nl 

BP

COLLECT Nederland Oktober 2023

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?