jg 24 jaarboek 4 - Reynaertgenootschap

~ 295 ~
Tiecelijn 24
scènes uit de Tweede Wereldoorlog evoceren ergens wel een huis, een land, een
mens wordt aangestoken. Dat gebeurt bijvoorbeeld ook in Bernhard Schlinks
roman Der Vorleser (1995) en de daarop gebaseerde film The Reader (2008),
waarin onder anderen Kate Winslet en Ralph Fiennes schitteren. Hanna
Schmitz staat terecht omdat ze als bewaakster in het kamp van Struthof het
schriftelijke bevel zou hebben gegeven een groep vrouwen in een brandend
kerkgebouw opgesloten te houden. Twee details blijven in mijn leesherinnering
bovendrijven. Eerst en vooral hoe het de jury, die Hanna schuldig verklaart,
ontgaat dat ze de schuld op zich neemt omdat schaamte haar verhindert op te
biechten dat ze analfabeet is. ‘Hanna konnte nicht lesen und schreiben. Deswegen
hatte sie sich vorlesen lassen’ (p. 126). Verder is er de weinig opbeurende
bedenking dat de gruwelbeelden van Struthof achteraf samenvallen met ‘den
wenigen Bildern von Auschwitz und Birkenau und Bergen-Belsen zu, die ich
schon hatte, und erstarrten mit ihnen’ (p. 152).
Het kamp van Natzweiler-Struthof lag/ligt in de lieflijke Vogezen. De skeletten
van de vermoorde Joden werden meteen gebruikt als brandstof voor de
oven die de publieke wasplaats verwarmde. Van een ‘locus terribilis’ gesproken.
Ik onthoud dit afschuwelijke feit uit Necropolis (1967), de onlangs in het
Nederlands verschenen herinneringen van Boris Pahor (Anthos, 2011), die als
verpleegkundige een reeks kampen overleefde. 3 Dat de as van diezelfde doden
ook tot voedsel diende voor de omliggende ‘wijngaarden des doods’ (p. 59)
voegt een grimmige dimensie toe aan de geur van verkoolde lijken die over de
tekst hangt. In deze onthullende roman duiken verder voortdurend vergelijkingen
op met dieren (raaf, beer, arend, inktvis, spin, olifant). In een poging
de omvang van ‘het kwaad dat hier ieder voorstellingsvermogen te boven ging’
(p. 143) toch voor te stellen? Verklaart de ‘hopeloze traagheid’ waarmee ‘het
menselijk geweten ontwaakt’ (p. 54) waarom de mens zijn onmenselijkheid zo
lang kan vergoelijken?
Pahor slaagt er, wat mij betreft, in de lezer bij de keel de grijpen. Op het moment
dat je denkt de halve Reynaert te hebben zien voorbij wandelen, op de vos
zelf na natuurlijk, duikt hij toch op. Een keer wanneer ‘een brede lichtbundel’
de verteller herinnert aan ‘de lange staart van een vos, die voor (zijn) linkerkoplamp
verscheen op de weg naar Stanjel’ (p. 209). Een andere keer in meer
metaforische zin wanneer hij aan een diep schuldgevoel terugdenkt bij het verorberen
van een stukje hard, oneetbaar brood. ‘Op dat moment voelde ik de
knagende tanden van de hongerige vos in mijn maag, en wist ik dondersgoed
dat ik over de grens was gegaan, dat ik het terrein van het primaire instinct had