jg 24 jaarboek 4 - Reynaertgenootschap

~ 199 ~
Tiecelijn 24
mes natuurlijk maar al te graag aan twee kanten snijden. Welk spel speelt de
auteur met die topos?
Gaan we uit van de eerste variant – de heilige redt zichzelf – dan stellen
we vast dat de auteur goddelijke kracht plaatst tegenover Reynaerts kracht:
de heilige redt zichzelf door de goddelijke kracht, waarvan hij een werktuig
is; de schijnheilige Reynaert redt zichzelf zonder hulp van buitenaf, door zijn
‘Reynaerdye’ (A 2038). In het geval van de tweede variant – de heilige of een
dier redt een rechtvaardige – plaatst de auteur de heilige of het dier tegenover
Nobel en de rechtvaardige tegenover Reynaert. Nobel is dan wel een dier – een
leeuw – maar zeker geen heilige want de verteller geeft duidelijk aan dat hij en
de koningin gedreven worden door winstbejag (A 2492).
Om te beseffen hoe bijtend de spot op Nobel is, moeten we er het beeld van
de leeuw in de Bijbel en de bestiaria bij betrekken. Al in de Oudheid was de
leeuw het enige roofdier dat clementie kan betonen, maar in de joods-christelijke
traditie spaart hij enkel de rechtvaardige en de reine mens. 30 Nobel, die bij
Reynaerts aankomst aan het hof Reynaerts vleierij een halt toeriep en hem een
‘onreine booswicht’, ‘onreyne quaet’ (A 1797) noemde – het tegendeel dus van
‘rein’ en ‘rechtvaardig’ – spaart na Reynaerts leugenverhaal diezelfde Reynaert
en betoont hem clementie, omdat de koningin en hij uit winstbejag (A 2492)
maar wat graag willen geloven dat Reynaert nu niet meer is, wie hij was (A 2521).
De drieledige opbouw van dit type heiligenleven wordt in de Reynaert als
volgt geparodieerd. Reynaert komt in een hachelijke situatie terecht, niet omdat
iemand anders het evenwicht heeft verstoord, maar wel omdat hij dat zelf
heeft gedaan door zijn crimineel gedrag. Het evenwicht wordt door Reynaerts
tussenkomst (eerste variant) of door die van Nobel (tweede variant) schijnbaar
hersteld. Van harmonie, zo blijkt later, is geen sprake. Nobel geeft zelf toe
dat Reynaert hem heeft bedrogen en hem zijn beste vrienden heeft ontnomen
(A 3400-3405).
De wonderbaarlijke redding van of uit gevangenschap
Een gevangene wordt soms op wonderbaarlijke wijze behoed voor of gered
uit gevangenschap. In de Legenda aurea redt de heilige Maria Magdalena als
volgt een gevangene: ‘Weer een ander was vanwege afpersing in de boeien
geslagen en riep dikwijls de hulp van Magdalena in. En zie, op een nacht
verscheen hem een mooie vrouw die zijn boeien verbrak, de deur openbrak en