jg 24 jaarboek 4 - Reynaertgenootschap

Artikel / Tiecelijn 24
ReYnAeRT De WOnDeRDOeneR
Rene Broens
Een heiligenleven voert een heilige op als een toonbeeld van deugd. In De onbarmhartige
Reynaert liet ik zien dat Van den vos Reynaerde – dat de verteller
schertsend aanbiedt als ‘het heiligenleven van Reynaert’, ‘die vijte van Reynaerde’
(A 7) 1 – Reynaert opvoert als een toonbeeld van ondeugd. Reynaert doet het
tegendeel van de werken van barmhartigheid en die werken waren in de dertiende
eeuw het instrument bij uitstek voor leken om deugdzaam te leven en heilig te
worden. Omdat Reynaert zich als een kandidaat-heilige profileert maar de werken
van barmhartigheid op hun kop zet en met religieuze vermommingen zijn
tegenstanders verleidt, is hij een antiheilige, een schijnheilige, een spotheilige. 2
Een heiligenleven voert een heilige ook op als een wonderdoener. Bij het
begin van de dertiende eeuw veranderde de houding van de rooms-katholieke
kerk ten aanzien van wonderen. Ze legde meer nadruk op het deugdzaam leven
dan op de wonderen van de heilige, wilde het christelijk geloof in wonderen een
rationele grondslag geven en eiste in toenemende mate duidelijke legalistische
bewijzen voor wonderen. Satan kon immers een handeling verrichten die miraculeus
leek, een kandidaat-heilige kon een wolf in schaapskleren zijn en een
ongeschoolde kon iets wat niet miraculeus was toch miraculeus vinden. 3
Hoe reageert de auteur van Van den vos Reynaerde op de gewijzigde houding
van de kerk ten aanzien van wonderen? Laat hij Reynaert, die vos in schaapskleren,
ook wonderen doen? Speelt de auteur net als bij de deugden ook bij de
wonderen een spel met hagiografische topoi?
Om te achterhalen welke topoi hagiografen gebruiken om de wonderkracht
van de heilige op te roepen en met welke daarvan de auteur van Van den vos
Reynaerde speelt, raadpleegde ik Der hagiografische Topos van Thomas Pratsch
en Bêtes et Hommes dans le monde médiéval. Le bestiaire des clercs du Ve au XIIe
siècle van Jacques Voisenet. Pratsch onderzocht voor zijn werk Griekse heiligenlevens
in de Midden-Byzantijnse periode, Voisenet gebruikte in belangrijke
mate heiligenlevens om te achterhalen welke functies middeleeuwers aan het
dier toekenden. De twee werken zijn schatkamers van topoi.
Hagiografen putten bij het schrijven van een heiligenleven uit een grote voorraad
topoi die door de traditie zijn overgeleverd. Daarom kon ik ervan uitgaan
~ 188 ~