jg 24 jaarboek 4 - Reynaertgenootschap

Tiecelijn 24
Voor we te weten komen wat Reynaert van plan is, vertraagt de verteller na de
uitgebreide beschrijving van het landschap en het vossenhol nogmaals de handeling
door een reeks sententiae in te voegen. Deze spreuken, thematisch verwant
met sententiae in andere episodes waarin de wolf wordt afgetuigd, hebben
betrekking op de oppositie wijs-dwaas (sapiens-stultus), een belangrijk motief in
de Ysengrimus. 47 Zoals – vrijwel – altijd is Reynaert de wijze, terwijl de wolvin
hier de dwaas is, een rol die haar echtgenoot telkens weer met verve speelt.
Overigens betekent sapiens in de Ysengrimus niet wijs in de zin van verstandig,
weloverwogen, behept met inzicht, maar eerder slim, handig, streetwise: het
vermogen om je eigen belangen veilig te stellen, terwijl iedereen die zich door
een ander de kersen van zijn taart laat eten stultus is. 48
Stultus (V 803, 807, 809, 811), incautus (onoplettend, onachtzaam, V 810)
en temere (blindelings, V 803) karakteriseren het gedrag van de dwaas in de
sententiae en beschrijven het gedrag van de wolvin in deze episode, in alle episodes
waarin Isegrim de verliezer is, het optreden van de wolf. Ik geef hieronder
enkele voorbeelden om te laten zien hoezeer de sententiae in V 801-812 verbonden
zijn met andere episodes.
Dat we de dwaas gelijk mogen stellen met Isegrim blijkt o.a. uit stultum senem
in III 204 (de dwaze oude, d.w.z. de wolf) en Quid stulto concepta semel
prudentia confert? / Post sapere exiguum stultior usque manet (‘Wat heeft een
dwaas aan één helder moment? Na een moment van bezinning blijft hij alleen
nog maar dommer’, IV 669-670). In beide gevallen gaat het om vertellerscommentaar.
Dat Reynaert de vos sapiens is, zien we onder meer in het begin van
de hofdagepisode, wanneer Gutero de haas Reynaert komt melden dat hij aan
het hof ontboden wordt om daar een verklaring te geven voor zijn afwezigheid.
Hij antwoordt de haas dan: ‘Waar een sukkel het leven laat, gaat een wijs man
vrijuit’ (It sapiens liber, quo perit artis inops, III 302). Artis inops, hier vertaald
als sukkel, betekent letterlijk arm aan list. De wijze is dus rijk aan list, en dat
geldt bij uitstek voor Reynaert.
De wijze krijgt zonder veel moeite te pakken wat hij begeert (V 808), de dwaas
verliest alleen maar (V 803-805, 807-808). Iets dergelijks lezen we ook in VI
297, waar de vos tegen de wolf zegt: ‘Wie in zijn domheid andermans bezit
begeert, verliest zijn eigen bezit, zichzelf en dat wat hij begeert’ (Stulte aliena
petens sua seque petitaque perdit). Dit herinnert sterk aan Que queris, potius quam
te quesitaque perdas in V 805 en Preteriit stultus magno quesita labore in V 807.
V 803 is thematisch verwant aan sententiae elders in de tekst waarin de oppositie
wijs-dwaas gecombineerd wordt met gevaar: ‘De dwaas, die bang is als
~ 158 ~