Werken aan wijken van de toekomst - Reyeroord - Logboek & Bouwstenen

Bouwstenen
Werken aan wijken
van de toekomst
Lessen uit de ontdekkingsreis ‘Reyeroord+’
Geïnterviewden
Ilona van der Laan
Cynthia de Bruin
Jacco Kwakman
Egbert Arnold
Jelmer Boersma
Bas Sala
Luuk van der Burgt
Monique Groeneweg
Esther Hoenderop
Rosa Jansen
Joke Drijfhout
Kim Hooning
Rolf Jonker
Jolande van ‘t Woudt
Deelnemers sessie 1
Eline van Weelden
Mercedes Leipoldt
Ilona van der Laan
Cynthia de Bruin
Luuk van der Burgt
Raoul Notenboom
Stagiair Reyeroord+
Deelnemers sessie 2
Eline van Weelden
Mercedes Leipoldt
Ilona van der Laan
Cynthia de Bruin
Deelnemers sessie 3
Eline van Weelden
Mercedes Leipoldt
Ilona van der Laan
Egbert Arnold
Luuk van der Burgt
Team Architecture Workroom Brussels
Hedwig van der Linden
Jasmien Wouters
Roeland Dudal
In samenwerking met het Kernteam Reyeroord+
augustus 2022 - maart 2023
ARCHITECTURE WORKROOM BRUSSELS
GEMEENTE ROTTERDAM

Creëer vrije ruimte
Blijf actief en open in gesprek
Verkrijgen van tijd, ruimte en vertrouwen
voor andere manieren van werken
Continu in verbinding met de wijk door ‘de deur
altijd open te houden’ en uit te nodigen tot gesprek
CONDITIES
HOUDING
Experimenteer zichtbaar
Met experimenten in de wijk de toekomst tastbaar
maken en werken aan vertrouwen in de gemeente
Neem bewoners écht serieus
Bewoners goed informeren over bijeenkomsten,
betrekken tijdens sessies en inzichten terugkoppelen
Deze bouwstenen gaan
over de factoren die van invloed
zijn op het scheppen van de
juiste omstandigheden om
te werken aan wijken van de
toekomst.
Het werken aan wijken van de
toekomst vraagt om een andere
houding van bewoners, de
gemeentelijke organisatie en van
individuele ambtenaren die aan
deze wijken werken.
Werk verbeeldend
Handel rol-overstijgend
Belang van verbeelding om professionals en
bewoners te prikkelen en het gesprek te voeden
Interdisciplinair en intersectoraal kernteam
samenstellen werkend vanuit een netwerkstructuur
INHOUD
SAMENWERKING
Blijf structureel leren
Fases van terugkoppeling inbouwen bij het
werken aan de wijk en lessen bundelen
Haal expertise in huis
Verrijking van het kernteam op bepaalde momenten
door de uitwisseling met experts op te zoeken
Om de leefwereld van
bewoners te verenigen met
stedelijke ambities en transitieuitdagingen
moet je op zoek
naar inhoudelijke kansen voor
verbinding.
Bouwen aan wijken van de
toekomst is mensenwerk,
waarbij goede samenwerking
binnen de gemeente, met
experts en met wijkbewoners
cruciaal is.
Koppel het kleine en het grote
Versterk het netwerk in de wijk
Verbinden van de leefwereld en de wensen
van bewoners met stedelijke ambities
Breng het bestaande netwerk in kaart,
bouw deze op en creëer kortere lijntjes

De grote transities vragen om andere en nieuwe manieren
van werken. Ook binnen de gemeentelijke organisatie is deze
behoefte er. Je dreigt gemakkelijk vast te lopen in gemeentelijke
procedures, planning of de eigen taal van de verschillende
afdelingen. Het risico is dat je de gemeenschappelijke opgave
daardoor uit het oog verliest. Vaak wordt er direct gestart met
een project vanuit een bepaalde probleem- en doelstelling,
terwijl er voorafgaand ook tijd en ruimte nodig kan zijn voor het
zoeken van de juiste probleemstelling. Dit vraagt om het
creëren van vrije ruimte, zowel voor de beweging zelf als voor de
betrokkenen. Vrije denk- en actieruimte is een omgeving van
vertrouwen waar ruimte is voor verkenning, zonder direct vast te
zitten aan kritieke prestatie-indicatoren (KPI’s). Dit betekent niet
dat deadlines en ambities vervallen. Ze worden daarentegen wel
ruimer opgesteld als stippen op de horizon. Het gaat daarbij om
het zekerder worden in onzekerheid.
“Met de beweging Reyeroord+ zoeken we naar de regels en de
rek. In bestaande processen kun je veel meer rek organiseren.
Dit is essentieel om zaken écht te veranderen. De vraag is in
hoeverre je als gemeenteambtenaar vrij kunt bewegen binnen
de organisatie. Processen van de gemeente zijn soms zwart-wit,
hier opereren we juist in dat grijze gebied; dat vergt maatwerk.”
Creëer vrije ruimte
Verkrijgen van tijd, ruimte en vertrouwen
voor andere manieren van werken
Experimenten
#BelijningsactieParkeerplaatsen
#ILoveRiool #Jongeren-
OntmoetingsPlek2.0
#PadVanMonkeyTown
#ParkvanMorgen/Plant-E
#Reyscafé
Middelen
#Co-creatieveW orks hops
#DeNachtClub #Droomschets
#Ideekaarten #Placemaking
#ReflexiefMonitoren
#VreemdeVriend
#(Omgevings)wandeling

Het kan soms lang duren voordat projecten rond vervangingsopgaven
of transitievraagstukken daadwerkelijk van start gaan.
Experimenteren in de voorbereidende fase van zo’n project
biedt enerzijds de mogelijkheid om onderdelen uit projecten
alvast te testen in de praktijk en maakt anderzijds al sneller
veranderingen zichtbaar in de wijk. Het is hierbij van
belang dat het experimenteren op een zorgvuldige manier
gebeurt en dat betrokkenen en bewoners dit ook zo ervaren.
Zo werk je aan vertrouwen in de gemeentelijke organisatie,
omdat er directe aandacht is voor de wijk en de betrokken
gemeenteambtenaren zichtbare aanspreekpunten zijn in de
wijk. Met de wijknetwerker als het vaste gezicht die de olie
tussen de raderen is. Deze experimenten vormen kleine,
betekenisvolle en tastbare stappen richting de grote en
complexe, maar noodzakelijke transitieopgaven die je niet in
één keer, snel, systeembreed én diepgaand kunt oppakken.
“De experimenten kennen verschillende aanleidingen: dit kan
een vervangingsopgave zijn, een behoefte vanuit de wijk, een
initiatief waar energie zit of het experiment is passend binnen
één van de ambities van Reyeroord+.”
Experimenteer zichtbaar
Met experimenten in de wijk de toekomst tastbaar
maken en werken aan vertrouwen in de gemeente
Experimenten
#BelijningsactieParkeerplaatsen
#InDeReyVanMorgen(1, 2, 3)
#JongerenOntmoetingsPlek2.0
#ParkVanMorgen/Plant-E
#Regentonschuttingen
Middelen
#DeNachtClub
#InformatiebordenInBuitenruimte
#Placemaking
#ProbesInOpenbareRuimte
#Zelfbeheer

Het is niet vanzelfsprekend om je voor te stellen hoe de
toekomst eruit kan zien. Bovendien gaat het nadenken over de
toekomst gepaard met verandering, wat ook weerstand kan
opwekken. Door aansprekende beelden te gebruiken wanneer
je met bewoners en professionals praat over de toekomst van
een wijk, doe je beroep op de verbeeldingskracht. Doordat je
vanuit een andere bril kijkt, ontstaan er nieuwe perspectieven
en wordt het leuk om hier samen aan te bouwen! De bewoners
krijgen inzicht in wat de veranderingen in de wijk voor hen
kunnen betekenen. Met verbeelding vertaal je abstracte
transities via ontwerpvoorstellen uiteindelijk naar zichtbare en
concrete transformaties in de wijk.
“We merken in Reyeroord+ dat het voorstelbaar maken van
de toekomst met verbeeldingskracht helpt om de ‘zijdeur’
te vinden, dus het zoeken naar de aspecten waar mensen op
aanhaken en waarop je verder kunt bouwen.”
Werk verbeeldend
Belang van verbeelding om professionals en
bewoners te prikkelen en het gesprek te voeden
Experimenten
#Aardgasvrij-WarmReyeroord
#DeMagischeSpeeltuin #Heemtuin
#ILoveRiool #Regentonschuttingen
Middelen
#Co-creatieveWorks hops
#DeNachtClub #Droomschets
#Filmpjes #Ideekaarten
#KlimaatadaptieveBouwstenenkaarten
#ProbesInOpenbareRuimte
#Wijk-werkpakket

Het bewust tijd maken om te evalueren en het regelmatig
delen van lessen is van groot belang als onderdeel van het
experimenteren en op andere manieren werken binnen de
gemeentelijke organisatie. Verken en deel zowel met collega’s
als met mensen uit de wijk: wat ging er goed en wat kan
beter? Een vaste persoon als monitor helpt om het gezamenlijk
leren te versterken en te borgen. Wanneer dit niet gebeurt,
loop je het risico dat inzichten verloren gaan en de aanpak
als ‘vrijblijvend’ wordt gezien. Door geregeld even uit te
zoomen en te reflecteren op wat je aan het doen bent, kun
je terugkerende onderwerpen herkennen, de experimenten
indelen in bepaalde thema’s en analyseren welke middelen
met welke beoogde effecten zijn ingezet. Door hierbij goed te
kijken naar de mate waarin de context bepalend was voor het
behaalde effect, kan worden vastgesteld wat de werkzame
ingrediënten zijn die ook op andere plekken in de gemeente
toepasbaar zijn. Zo kunnen aanbevelingen gedaan worden voor
vereiste veranderingen op systeemniveau om deze andere
manier van werken te doen slagen.
“Bij transitieopgaven heb je te maken met onverwachte
obstakels en kansen. Er komen veel inzichten bij tijdens het
proces en zo kom je er zo stap voor stap achter wat werkt.”
Blijf structureel leren
Fases van terugkoppeling goed inbouwen bij het
werken aan de wijk en lessen bundelen
Experimenten
#Bewegingssensoren
#Energiehuis #Heemtuin
#InDeReyVanMorgen(1, 2, 3)
#LabReyeroord+
#Materialendepot #Oeverloos
Middelen
#Beslisboom #Impactmeting
#Leskaarten #ReflexiefMonitoren
#ReyeroordPlatform #Reysverslagen
#VreemdeVriend

wens
wens
wens
wens
Landelijke en stedelijke transities moeten verbonden zijn met
de wijken en haar bewoners en ook bijdragen aan de leefbaarheid
in de wijk. Het zijn elkaar versterkende sporen die
op elkaar afgestemd moeten worden. Door deze samen te
brengen en te sturen op waarden op gebiedsniveau kunnen ze
elkaar versterken. Er zijn manieren nodig om (inter)nationale
transitiethema’s te vertalen naar de leefwereld van bewoners;
naar thema’s waar energie zit in de wijk. Ook als er in eerste
instantie geen financiële middelen voor zijn, leert ervaring dat
bij aanwezige energie de budgetten volgen. Bovendien is de
wijze waarop je financiële middelen binnen de gemeente aanvraagt
op dit moment niet afgestemd op experimenteren. Op dit
moment wordt de aanvraag van middelen gekoppeld aan vooraf
gedefinieerde resultaten, terwijl een experiment juist een onderzoek
is waarbij het resultaat onbekend is. Niet enkel sturen
op tijd en geld, maar starten vanuit de waarden die je wilt
realiseren en daar ambities rond formuleren; dit leidt tot een
meer integraal resultaat.
“We verkennen manieren om het beleid vanuit de gemeente
en de wensen vanuit Reyeroord+ bij elkaar te brengen. Zo
halen we de dromen van bewoners op en laten deze landen in
visiedocumenten.”
Koppel het kleine en het grote
Verbinden van de leefwereld en de wensen
van bewoners met stedelijke ambities
Experimenten
#Energiehuis #ILoveRiool
#LabReyeroord+
#NatuurlijkBijElkaar #Oeverloos
#DeMagischeSpeeltuin
Middelen
#Beslisboom
#Co-creatieveWorkshops
#DesignSprints #Droomschets
#Ideekaarten #Kansenkaart
#KlimaatadaptieveBouwstenenkaarten
#Kompas #Placemaking #Reysplan

Een andere manier van werken betekent in wijken ook het
investeren in de relatie met bewoners. Bouw aan zichtbare
aanwezigheid van vaste gezichten vanuit de gemeente die
daarbij ook aanspreekpunten zijn voor vragen, klachten of
ideeën. Dit betekent ook af en toe buiten vaste werktijden in de
wijk zichtbaar zijn: in het weekend, ‘s avonds en soms ‘s nachts.
Het gaat om luisteren en ruimte bieden aan initiatieven uit
de wijk vanuit een ‘ja, mits’-mentaliteit, zoals ook binnen
de Omgevingswet van toepassing is. Op deze manier sla je de
deur niet dicht en houd je contact. Hierbij is het van belang
om op persoonlijke wijze uit te nodigen voor bijeenkomsten,
laagdrempelig in gesprek te blijven en mensen en hun bijdragen
te zien en te waarderen. Een lange adem is essentieel.
“Er is binnen Reyeroord+ een bepaalde gezamenlijke mindset
waarmee we de communicatie met bewoners oppakken, de
vorm hiervan ligt niet vast. We draaien de zaken om door ons
pro-actief in te zetten in de wijk. We lopen niet weg door te
zeggen ‘daar ben ik niet van’, maar zijn behulpzaam en gaan op
zoek naar de juiste collega. De bewoner staat centraal en cocreatieve
momenten zijn geïntegreerd met het gemeentelijke
proces. Dit proces moet niet dichtgetimmerd zijn, maar ruimte
bieden voor zaken die je vooraf niet had kunnen bedenken.”
Blijf actief en open in gesprek
Continu in verbinding met de wijk door ‘de deur
altijd open te houden’ en uit te nodigen tot gesprek
Experimenten
#Aardgasvrij-WarmReyeroord
#BelijningsactieParkeerplaatsen
#Energiehuis #Heemtuin
#Hondenspeelplek #Oeverloos
Middelen
#BewonersbestandW ijknetwerker
#Co-creatieveWorkshops
#DeNachtClub #MediatorBetrekken
#ProbesInOpenbareRuimte
#ReflexiefMonitoren #Reyscafé
#Straatgesprekken

workshop
In programma’s en wetgeving zoals de Omgevingswet is het
participeren vanuit de wijk een vereiste bij het werken aan
wijken. De vorm om dit te doen, is niet vastgelegd en kan op
verschillende manieren worden ingevuld. Het is belangrijk om
de tijd en inzet van bewoners en ondernemers uit de wijk op
waarde te schatten. Bij bijeenkomsten waarbij de inzichten
uit de wijk gevraagd worden moeten bewoners vooraf goed
geïnformeerd worden over de inhoud van de bijeenkomst:
waar gaat deze over en waar kunnen hun inzichten wel en niet
meegenomen worden? Een transparant proces is van belang.
Tijdens de bijeenkomst geeft de gemeente handreikingen
om de wijk mee te laten spreken over de toekomst, door deze
voorstelbaar te maken. Dit draagt bij aan het op gelijke voet
starten met samenwerken van bewoners en de gemeente.
Vervolgens is van belang om kort na zo’n moment van interactie
een terugkoppeling naar de wijk te geven.
2
“Huiver niet om al te beginnen en de wijk te betrekken, ook
al weet je nog niet precies wat de vraag is. Dit is wennen voor
zowel de gemeente als voor bewoners, echter zien beide
partijen elkaar uiteindelijk als gelijkwaardigen doordat je
samen het project start. Zo is Reyeroord+ een voorloper van
het programma Wijk aan Zet.”
Neem bewoners écht serieus
Bewoners goed informeren over bijeenkomsten,
betrekken tijdens sessies en inzichten terugkoppelen
Experimenten
#Heemtuin #NatuurlijkBijElkaar
#PadVanMonkeyTown
#Regentonschuttingen
Middelen
#Droomschets #Filmpjes
#Ideekaarten #Impactmeting
#KlimaatadaptieveBouwstenenKaarten
#Kompas #Leefstijlen #Reyskaart
#Reysverslagen #Wijk-werkpakket
#Zelfbeheer

Een kernteam waarvan de leden over sectorale grenzen heen
denken en acteren is van grote waarde voor integraal werken.
Een divers team, samengesteld op basis van motivatie en
persoonlijke kwaliteiten opererend vanuit een netwerkstructuur.
Het kernteam stelt ambities en een gezamenlijk
afwegingskader op, waarmee het team beslissingen neemt.
Samen bedenken en vervolgens samen uitvoeren is van
belang: gedeelde verantwoordelijkheid en eigenaarschap
voor de gezamenlijke opgave en samenwerken voorbij het
oordeel. Je zoekt competenties zoals: betrokken zijn,
verbindingen leggen, creatief denken, interdisciplinair werken,
doorzettingsvermogen, communicatief sterk. Ook is het van
belang dat er een breder geïntegreerd platform bestaat dat
elkaar regelmatig ontmoet. Dit platform bestaat uit collega’s
vanuit verschillende afdelingen en andere professionals, en
mogelijk zelfs bewoners, betrokken bij de vraagstukken in de
wijk. Daarbij werk je aan een gezamenlijke cultuur en taal.
“Een rol-overstijgend kernteam vraagt om een organisatiebrede
afspiegeling en in eerste instantie het inzetten op talent
en niet op een gemeentelijke rol. Binnen Reyeroord+ bestaat
dit team uit collega’s van stadsbeheer en de wijkorganisatie van
dienstverlening. Zij weten wat er speelt in de wijk.”
Handel rol-overstijgend
Interdisciplinair en intersectoraal kernteam
samenstellen werkend vanuit een netwerkstructuur
Experimenten
#Aardgasvrij-WarmReyeroord
#Energiehuis #ILoveRiool
#LabReyeroord+ #Oeverloos
Middelen
#AppgroepReyeroord+ #Beslisboom
#DesignSprints #Kompas
#ReflexiefMonitoren
#ReyeroordPlatform
#ReyeroordsKijken

tuinvrouw
mediator
Het belang van zichtbaarheid van de gemeente in de wijk is
in eerdere bouwstenen reeds benoemd. Daarnaast is het ook
belangrijk dat de gemeente af en toe een neutrale, externe
tussenpartij inschakelt. De beste manier van werken aan de
wijk is de wisselwerking tussen beide: zowel als gemeente zelf
experimenteren en ontwikkelen, als partijen van buiten inhuren
met specifieke expertise en vaardigheden om van te leren.
Trek bijvoorbeeld samen op met product-, landschap- en
sociaal-ontwerpers of betrek een ervaren mediator wanneer
er een conflict is tussen actoren. Deze vakmensen beschikken
over vaardigheden en methodieken die waardevol zijn bij het
ontwikkelen van nieuwe manieren om aan de wijk te werken.
Echt samenwerken in twee richtingen, en niet enkel opdracht
geven vanuit één richting, is essentieel om van externe partijen
te leren en dat te vertalen naar de eigen organisatie.
x
10j
x
x
x
x
x
“Wees niet bang om hulp van buiten in te schakelen wanneer
het je pet te boven gaat. Waar nodig werken we binnen
Reyeroord+ samen met experts van buiten die ons helpen te
experimenteren en waardoor we gezamenlijk leren.”
Haal expertise in huis
Verrijking van het kernteam op bepaalde momenten
door de uitwisseling met experts op te zoeken
sociaalontwerper
Experimenten
#Energiehuis #ILoveRiool
#LabReyeroord+ #Oeverloos
#Regentonschuttingen
#SlimmeRegenwaterbuffer-
Veegwagens
#Waterweg
Middelen
#DeNachtClub #DesignSprints
#Impactmeting
#(Omgevings)wandeling
#Placemaking #VreemdeVriend

Om grote stadsbrede transitiedoelstellingen te verbinden
met behoeftes vanuit de wijk is de eerste stap het in beeld
brengen van de wijkbewoners en de sleutelfiguren in de
wijk. Daarbij is het ook van belang om op zoek te gaan naar
vertegenwoordiging van de meer onzichtbare, stille bewoners.
Als startpunt begin je met luisteren en het versterken van de
energie en talenten uit de wijk. Daarbij ga je aan de slag
vanuit het principe van gelijkwaardigheid, zo win je aan
vertrouwen bij de bewoners en ondernemers. Het is essentieel
om flexibel te zijn als gemeente, maatwerk te kunnen bieden
en daarbij integriteit te bewaren. Het gaat hierbij om het er
samen zijn voor de wijk.
“Het gaat erom dat we ons allemaal bewust zijn: de scope is de
wijk en niet de ontwerptafel. Binnen Reyeroord+ maken niet
alleen de dienstverlenende collega’s wandelingen door de wijk,
maar ook collega’s zoals de stragisch adviseurs. In mijn werk
als wijkmanager kijk ik samen met de wijknetwerker eerst of er
al een netwerk is in de wijk door deze in kaart te brengen. Bij
een netwerk gaat het niet om één actieve groep maar om de
opstelsom waardoor een veerkrachtige wijk ontstaat. Daarbij
helpen we iedereen met hetzelfde enthousiasme en energie,
het gaat niet om iemand zijn positie in het netwerk.”
Versterk het netwerk in de wijk
Breng het bestaande netwerk in kaart,
bouw deze op en creëer kortere lijntjes
Experimenten
#BelijningsactieParkeerplaatsen
#Energiehuis #Heemtuin
#JongerenOntmoetingsPlek2.0
#LabReyeroord+
#NatuurlijkBijElkaar #Oeverloos
Middelen
#BewonerAlsOpdrachtnemer
#BewonersbestandWijknetwerker
#DeNachtClub #Leefstijlen
#Placemaking
#SocialeMediaKanalen
#Straatgesprekken

Logboek
Werken aan wijken
van de toekomst
Lessen uit de ontdekkingsreis ‘Reyeroord+’
ARCHITECTURE WORKROOM BRUSSELS
INFO@ARCHITECTUREWORKROOM.EU
ARCHITECTURE WORKROOM BRUSSELS
GEMEENTE ROTTERDAM

LEESWIJZER
Met de ontdekkingsreis ‘Reyeroord+’ heeft de
gemeente Rotterdam de afgelopen jaren een
beweging in gang gezet. Er is een hoop werk
verzet in de naoorlogse wijk Reyeroord, gelegen
in stadsdeel IJsselmonde op Rotterdam Zuid.
Om van de uitgevoerde experimenten en toegepaste
middelen te kunnen leren voor andere
Rotterdamse wijken van de toekomst, zijn samen
met het kernteam Reyeroord+ ‘Bouwstenen’
geformuleerd. Deze bouwstenen zijn gebaseerd op
specifieke experimenten en toegepaste middelen
uit Reyeroord. In dit voorliggende ‘Logboek’
is deze verscheidenheid aan experimenten en
middelen verzameld en overzichtelijk gemaakt. Het
geeft inzicht in de stand van zaken, om enerzijds
de koers van Reyeroord+ scherp te stellen en
om anderzijds het verhaal van Reyeroord+ uit te
leggen binnen de gemeente Rotterdam. Dit logboek
nodigt uit om te blijven aanvullen: hoort, zegt het
voort en noteer, schrijf en teken!
Logboek Introductie
4
5
Introductie Logboek

ACHTERGROND
“Sinds begin 2018 zijn wij op ontdekkingsreis in
Reyeroord, een supernormale wijk in Rotterdam
Zuid. Met de rioolvervanging en energietransitie
als vertrekpunt experimenteren we stap voor stap
richting de voorbeeldwijk voor de transformatie van
Rotterdam. [...] Deze rioolvervanging en aanleg van
het warmtenet zijn twee grote ingrepen die jaren in
beslag zullen gaan nemen en grote impact hebben op
de wijk en zijn bewoners. Om die reden wil en moet de
gemeente dit zoveel mogelijk samen met bewoners
doen. Zij heeft hiervoor de beweging Reyeroord+ in
gang gezet, waarin ambtenaren samen met bewoners
aan de slag gaan. [...] In Reyeroord doen we het
anders en doen we het samen. Door voortdurend te
ontwikkelen, maken we het verschil. We gaan voor een
veerkrachtige wijk, die klaar is voor de toekomst. Uit
deze reis halen wij ons plezier! ‘Reyeroord+’, omdat
de wereld niet ophoudt bij de wijkgrens. En we soms
over de wijkgrens heengaan als dat beter is.”
Gemeente Rotterdam, presentatie Reyeroord+
De beweging Reyeroord+ zit in een overgangsfase:
na jaren van experimenteren vooruitlopend op de
vervangingsopgaven in de openbare ruimte – riolering,
maar ook wegen, groen en speelplekken – gaan
deze grotere projecten nu richting uitvoering. Bij
deze uitvoering is het belangrijk om de opgebouwde
relatie met de wijk en de lessen uit de experimenten
te borgen en niet in de oude, reguliere manier van
werken te vervallen. Daarbij is de uitdaging om grote
transitieopgaven en behoeftes uit de wijk samen te
brengen.
Er zijn veel zaken waarvan geleerd kan worden in
Reyeroord, zowel binnen het kernteam van Reyeroord+
als in de uitwisseling met collega’s en met externe
professionals. Enerzijds kun je leren over de inhoud,
anderzijds ook over de processen. Hoe zouden lessen
uit deze ‘Reyeroordse manier’ structureler gedeeld
kunnen worden met andere wijken in Rotterdam en
daarbuiten? De Reyeroordse manier van werken lijkt
bekend binnen de gemeentelijke organisatie, maar
is op dit moment slechts door een kleine groep
eigen gemaakt als praktijk: dus in plaats vanl over
de Reyeroordse manier praten, juist ook vanuit de
ervaringen met deze aanpak praten. In Reyeroord is
het belangrijk niet enkel te vertellen over het resultaat,
maar om te leren vanuit de praktijk en de lessen door
te geven.
Samengevat startte deze zoektocht vanuit de vragen:
Wordt er ook concreet geleerd uit Reyeroord+ (of
vooral over gesproken in een kleinere groep)? Hoe
kunnen er bepaalde bouwstenen ontrafeld worden
uit het proces van Reyeroord? Voortgekomen uit deze
vragen zijn 10 Bouwstenen en dit Logboek voor het
‘Werken aan wijken van de toekomst – Lessen uit de
ontdekkingsreis Reyeroord+’.
Logboek Introductie
6
7
Introductie Logboek

“Anders doen is investeren in
de relatie met bewoners vanuit
co-creatie en het bij elkaar laten
komen wat er vanuit beleid
gewenst is en wat vanuit de
mensen.”
INHOUDSOPGAVE
I. Experimenten
9
“Je moet het ervaren om te
snappen wat het is, de Reyeroordse
werkmethode.”
Cynthia de Bruin,
Wijkmanager Reyeroord,
Hordijkerveld en Kreekhuizen
II.
Middelen
61
III.
Tijdlijnen
129
Mercedes Leipoldt,
Programmamanager Reyeroord+
en gebiedsregisseur IJsselmonde
“We hebben een kompas
ontwikkeld om transities door te
vertalen naar ambities.”
“Reyeroord+ staat voor een
manier van werken waar we het
in Rotterdam al lang over hebben:
niet meer in sectoren werken,
meer op wijkniveau werken en de
transities meenemen.”
Eline van Weelden,
Strategisch adviseur
Reyeroord+
“We proberen ook veel slimmer
na te denken over de inzet van
budgetten, niet verkokerd maar de
integraliteit te bewerkstelligen.”
Luuk van der Burgt,
Programmamanager
Gebiedsbeheer, eerder
Programmamanager
Reyeroord+
Ilona van der Laan,
Wijknetwerker Reyeroord
9 Introductie Logboek

I. Experimenten

EXPERIMENTEN
9
Om nu al te werken aan de wijk van morgen wordt er
in Reyeroord geëxperimenteerd!
Deze experimenten zijn zichtbaar in de buitenruimte
en worden ‘Stad-ups’ genoemd. Hierbij geldt de
start-up mentaliteit; je nek durven uitsteken, lef tonen
en ook durven falen. Act fast, fail fast, learn fast!
Het cluster Stadsbeheer Rotterdam is hiermee een
voorloper.
Reyeroord+ heeft een eigen vocabulair en betekenis
aan woorden gegeven. Zo is de term ‘pilot’
bijvoorbeeld wel bekend binnen de gemeente
Rotterdam, maar wordt in Reyeroord aldus gesproken
over Stad-ups omdat een pilot (vaak) fysiek is en al
meer structuur heeft (het is al iets en dat ga je testen
in de wijk) dan een Stad-up. Terwijl een Stad-up ook
innovatief kan zijn qua sociaal of organisatorisch
aspect en niet noodzakelijk fysiek is.
8
22
10
3
21
22
13
2
23
6
13
Om los te komen van de reeds toegepaste pilots en
middelen heeft Reyeroord+ bewust een ‘eigen taal’
ontwikkeld, maar dit maakt het ook moeilijker om de
Reyeroordse manier van werken over te dragen.
In dit logboek spreken we van ‘experimenten’. De
uitingsvorm van deze experimenten zijn uiteenlopend:
dit kan beginnen op kleine schaal, met bijvoorbeeld
het testen van verschillende verharding, maar betreft
ook de herinrichting van de groenstrook tot spons
voor het opvangen en vasthouden van regenwater,
het herinrichten van een speelplein, of de aanpak van
binnentuinen in bouwblokken. Soms zijn het meer
eenmalige interventies, soms langere leertrajecten.
Bij het experimenteren gaat het zowel om de lange
termijn en het van bovenaf laten landen van stedelijke
transities, als ook om het meenemen van de wensen
en eerder korte termijn behoeftes vanuit de wijk door
deze ‘energie’ van onderop te erkennen en activeren.
22
18
20
Overzicht verschillende experimenten:
1) Aardgasvrij - “Warm Reyeroord” (door hele wijk)
2) Bamboeverkeersborden
3) Bankjes met gerecyclede 3D-print leuning
4) Belijningsactie parkeerplaatsen
5) Bewegingssensoren (verspreid over groenstrook)
6) CENT-R
7) Circulaire bezems
8) De Magische Speeltuin
9) Energiehuis (Heindijk 350, net buiten Reyeroord)
10) Heemtuin
11) Hondenspeelplek
12) I Love Riool (verspreid over Reyeroord Noord)
13) In de Rey van Morgen (1, 2, 3)
14) Jongeren Ontmoetings Plek 2.0
15) Kroostegels
16) Lab Reyeroord+ (geen fysieke plek)
17) Materialendepot (enkel inventarisatie)
18) Natuurlijk bij Elkaar
19) Oeverloos
20) Pad van Monkey Town
21) Park van Morgen / Plant-E
22) Regentonschuttingen
23) The Walker
24) Slimme regenwaterbuffer veegwagens (locatie n.t.b.)
25) Waterweg
Experimenten onderverdeeld in transitiethema’s:
SOCIAAL-DUURZAME STAD
• Belijningsactie parkeerplaatsen
• De Magische Speeltuin
• Energiehuis
• Hondenspeelplek
• Jongeren Ontmoetings Plek 2.0
• Lab Reyeroord+
• Oeverloos
• Pad van Monkey Town
CIRCULAIRE STAD
• Bamboeverkeersborden
• Circulaire bezems
• In de Rey van Morgen (1, 2, 3)
• Materialendepot
• Waterweg
KLIMAATADAPTIEVE STAD
• Heemtuin
• I Love Riool
• Kroostegels
• Natuurlijk bij Elkaar
• Regentonschuttingen
• Slimme regenwaterbuffer veegwagens
TECHNOLOGISCH-INNOVATIEVE STAD
• Aardgasvrij - “Warm Reyeroord”
• Bankjes met gerecyclede 3D-print leuning
• Bewegingssensoren
• CENT-R
• Park van Morgen / Plant-E
• The Walker
5
22
11
19
22
21
25
4
14
15
14
8
7
22
22
22
13
Plattegrond met in rood de experimenten aangegeven
Logboek Experimenten
12
13
Experimenten Logboek

“We voelden aan dat er kansen
liggen in de groenstrook tussen
Hordijkerveld en Reyeroord. Kun je
met placemaking aan de slag gaan?
Dat is Oeverloos geworden.”
Luuk van der Burgt,
Programmamanager
Gebiedsbeheer, eerder
Programmamanager
Reyeroord+
“We hebben het Energiehuis
opgericht om de grote
transitiethema’s bij bewoners
onder de aandacht te brengen.”
“We wijzen de hele wijk aan
als experiment-wijk. Binnen de
gemeente werken we vaak vanuit
projecten. Experimenten maken
het mogelijk dat je sneller kunt
handelen, je hoeft bijvoorbeeld
geen vergunning aan te vragen.”
Ilona van der Laan,
Wijknetwerker Reyeroord
SOCIAAL-DUURZAME STAD
In Reyeroord wordt gewerkt aan een sociaal
duurzame stad. De buitenruimte is vriendelijk
voor zowel kinderen als ouderen en nodigt uit
tot spelen, sporten, ontmoeten en verblijven.
Zoals met de experimenten ‘De Magische
Speeltuin’, ‘Jongeren Ontmoetingsplek 2.0’ en
‘Oeverloos’. Hierbij is ruimte voor initiatieven van
onderop, voorbeelden hiervan zijn de realisatie
van de ‘Hondenspeelplek’, ‘Pad van Monkey
Town’ en ‘Belijningsactieparkeerplaatsen’. Er
wordt gebruikgemaakt van talenten in de wijk
waardoor werkloosheid wordt tegengegaan.
De kennis wordt ontwikkeld in de wijk vanuit
het ‘Lab Reyeroord+’ en een experiment als het
‘Energiehuis’.
Egbert-Jan Arnold,
Projectmanager Werk en Inkomen
15 Experimenten: sociaal-duurzame stad Logboek

Experimenten: sociaal-duurzame stad
Belijningsactie parkeerplaatsen
De Magische Speeltuin
Energiehuis
Hondenspeelplek
Jongeren Ontmoetings Plek 2.0
Lab Reyeroord+
Oeverloos
Pad van Monkey Town
2018 2019 2020
2021 2022 2023 2024
Legenda
MIJLPAAL
LOPEND EXPERIMENT
DOORLOPEND EXPERIMENT
Logboek Experimenten: sociaal-duurzame stad
16
17
Experimenten: sociaal-duurzame stad Logboek

Belijningsactie parkeerplaatsen
Wat en waarom?
Bewoners hadden een grote wens om belijning aan
te leggen in de parkeervakken om zodoende meer
parkeerplekken te creëren ten opzichte van de vrije
openbare ruimte.
Vanuit de gemeente werd hier geen gehoor aan
gegeven in verband met de geplande grootschalige
opbreking van de straat binnen 5 jaar. Door middel
van creatief denken, praktisch en oplossingsgericht
(namelijk zelf aanbrengen van de belijning door
bewoners) is dit toch gerealiseerd. Hiermee is een
stap gemaakt inzake vertrouwen overheid, participatie
en sociale cohesie van het buurtje.
Wanneer?
Actie is uitgevoerd op 15 april 2021
Wie?
• Kinderen van de Dalenoord en omgeving
• Gemeente Rotterdam (o.m. Ilona van der Laan)
De Magische Speeltuin
Wat en waarom?
Leerlingen van groep 7 van de mr. Van Eijckschool
en de Beatrixschool presenteerden op 8 juli 2019 de
ontwerpen voor hun eigen ideale leer- en speelplek;
op het terreintje tussen de twee scholen lag een
stuk groen dat niet echt werd gebruikt. Uit alle
ideeën kwam één ontwerp en toen ging het snel! Op
18 september werd het terrein feestelijk geopend
én gingen de kinderen direct zelf aan de slag via
workshops. Picknickbankjes werden geverfd en
de moestuin werd meteen in gebruik genomen.
RTV Rijnmond was er een dag voor de opening en
interviewde de kinderen. De leerlingen kozen de naam
‘De Magische Speeltuin’.
Wanneer?
• Februari 2019: Start ontdekkingsreis Magische
Speeltuin
• Juli 2019: Ontwerpen Magische speeltuin –
kinderen presenteren ontwerpen op de Rotterdam
• September 2019: Opening magische speeltuin en
Reyergames – succes participatie zichtbaar
Wie?
• Leerlingen
• Kernteam Reyeroord+
• Collega’s Stedelijk Beheer Spelen
Logboek
Experimenten: sociaal-duurzame stad
18
19
Experimenten: sociaal-duurzame stad
Logboek

Energiehuis
Hondenspeelplek
Wat en waarom?
In het Energiehuis komen initiatieven voor duurzaam
wonen, leren en werken samen. Een plek om te
zien, horen en ervaren wat iedereen in en om het
huis doet en kan bijdragen aan duurzaam leven. Van
hergebruik tot aardgasvrij, van isoleren tot gft, van
zonne-energie tot waterberging en van biodiversiteit
tot energiebesparing. Bewoners en maatschappelijke
partners zoals Pameijer en gemeente Rotterdam
hebben hiervoor de krachten gebundeld.
In de gebiedsaanpak Aardgasvrij Reyeroord staat een
integrale aanpak voorop waarin we het aardgasvrij
maken van de wijk verbinden met de andere opgaven
in de wijk. We werken aan het aardgasvrij maken,
de energietransitie in de breedte, klimaatadaptatie,
circulariteit, werkgelegenheid, veiligheid en het
aanpakken van schulden in één gebied, oftewel een
duurzame en groene toekomst voor Reyeroord. We
leren daarbij met onze collega’s hoe we deze opgaven
gezamenlijk oppakken en elkaar versterken. Daarbij
staat de betrokkenheid van bewoners voorop. Met
een actieve participatieaanpak maken we de wijk
toekomstbestendig. Om dichtbij te bewoners te
kunnen komen, gaan we het Energiehuis opzetten,
als fysieke locatie waar we deze thema’s zichtbaar
samenbrengen, en die als broeinest van duurzaamheid
gaat fungeren. In het Energiehuis programmeren we
(verschillende gemeentelijke afdelingen en partners)
allerlei activiteiten rond onze opgaven.
We willen in het Energiehuis een programmering
gericht op duurzaamheid neerzetten, welke zal
bijdragen aan een bewustwording en gedragsverandering
bij de bewoners van Reyeroord en
Heindijk. De volgende onderdelen krijgen in het
Energiehuis een plek:
• Leer-werktraject Energietransitie
• Sociale werkplek gericht op duurzaamheid, in
samenwerking met Pameijer
• Leer-werktraject Groen
• Keteldepot
• Repaircafé
• Circulaire ruilwinkel
• Composttuin
• Grotere activiteiten vanuit de Duurzaamheidswinkel
(workshops, themabijeenkomsten)
• Bijeenkomsten met bewoners over de
toekomstige wijk (duurzaam-breed)
• Informeren over de energietransitie in Reyeroord
en Heindijk (aardgasvrij)
• Ontmoetingsplek om ervaringen te delen
aangaande boven genoemde thema’s
Wanneer?
Officiële opening september 2021
Wie?
• Bewoners
• Maatschappelijke parners zoals Pameijer, Plastic
Lab van Ecodam, Herenbos en Feenstra
• Gemeente Rotterdam, samenwerking clusters
Stadsontwikkeling (afdeling duurzaamheid),
Stadsbeheer (waaronder het programma circulair
en Reyeroord+) en Werk & Inkomen
Wat en waarom?
Een aantal bewoners dienden een bewonersinitiatief
in vanuit hun behoefte aan een speelplek voor
hun hond. Het initiatief ontving subsidie van de
gemeente Rotterdam en zo werd een omheinde
hondenspeelplek naast Oeverloos gerealiseerd. Door
verschillende meningen tussen hondenbezitters en
niet-hondenbezitters ontstond er een geschil tussen
bewoners. Door het betrekken van een mediator en
een evaluatietraject is uiteindelijk weer een stabiele
situatie ontstaan.
Wanneer?
Vlak voor Corona kwamen bewoners met het idee voor
een hondenspeelplek. Gedurende het proces kwam
de pandemie Corona, wat er eigenlijk voor zorgde dat
die wens nog groter werd (laagdrempelig ontmoeten
van bewoners in openbare ruimte). Op creatieve en
innovatieve manier is er toen digitaal overlegd om dit
tot stand te brengen.
In 2020 is er via een bewonersinitiatief een hondenspeelplek
in de brede groenstrook gerealiseerd. In
2021 heeft een evaluatietraject plaatsgevonden met
o.a. een geluidsmeting, begeleide gesprekken met
een mediator en een enquête via gemeentepeiler en
op papier. Dit was afgesproken bij toekenning van
budget, maar gezien zowel positieve als negatieve
reacties over het gebruik van de hondenspeelplek
bleek een evaluatie extra zinvol.
Wie?
• Bewonersinitiatief aangevraagd door bewoners
• Met ondersteuning van Stichting Tussentuin en
kernteam Reyeroord+
• Budget verstrekt door de toenmalige
Gebiedscommissie
• Evaluatietraject door kernteam Reyeroord+,
ondersteund door een mediator en in overleg met
de toenmalige Gebiedscommissie
Logboek Experimenten: sociaal-duurzame stad 20
21
Experimenten: sociaal-duurzame stad
Logboek

Jongeren Ontmoetings Plek 2.0
Lab Reyeroord+
Wat en waarom?
Het speelplein van de Voormalige Jongeren
Ontmoetings Plek (JOP) bij de skatebaan is toe aan
vernieuwing. Samen met omwonenden en gebruikers
van het plein wilt de gemeente Rotterdam nadenken
over hoe het plein opgeknapt kan worden. Om
wateroverlast in de wijk zoveel mogelijk te beperken is
onderzocht op welke wijze regenwater geborgen kan
worden op, of onder, het plein. Daarbij is onderzocht
hoe dit geborgen regenwater uiteindelijk hergebruikt
kan worden, bijvoorbeeld voor gebruik als speelwater
in een waterspeelplaats.
De
jongerenontmoetings
plek
Reyeroord:
Het creëren van een veilige en familiare
plek voor jongeren
Wanneer?
In 2021 is een trainee van de gemeente Rotterdam
gestart met een verkenning naar mogelijke
vernieuwing voor de JOP. In juli 2022 maakten we
tijdens vier middagen gezamenlijk van de JOP een
prettigere plek. Door de oude JOP weg te halen,
verplaatsbare picknicktafels te plaatsen en met
straatgraffiti het asfalt kleur te geven ziet de plek er
frisser, prettiger en veiliger uit. Ook raakten partijen
uit de buurt betrokken. Ze maakten plannen voor de
plek en samen voerden we die uit.
Wie?
• In opdracht van de gemeente Rotterdam
• Met dank aan de samenwerking tussen deze
partijen: Mr. van Eijck School, JOZ, SOL,
Buurtklimaatje, Oeverloos, Kindcentrum
Ijsselmonde, Veenoord - School for sport &
lifestyle
Wat en waarom?
Reyeroord is de plek waar bewoners, ondernemers,
partners en gemeente samen dromen en initiatieven
ontwikkelen om Reyeroord te transformeren naar een
voorbeeldwijk van morgen! Om hierin een volgende
stap te zetten hebben we Lab Reyeroord+ ontwikkeld
met steun van het Stimuleringsfonds Creatieve
Industrie.
We doen mee aan een ontwikkeltraject ‘Anders
werken aan stad, land en dorp’ om nieuwe methoden
en werkwijzen van participeren te ontdekken voor ons
Stadslab. Bottom-up en in co-creatie bouwen aan
gezonde, LAB REYEROORD+
leefbare en veerkrachtige wijken, waarbij
de Aanvraag focus vervolgfase ligt op Ontwikkeltraject het werken Anders Werken vanuit aan Stad, kleine, Dorp en lokale Land
experimenten Van februari tot juni 2019 waarin heeft de gemeente we sociale Rotterdam deelgenomen en fysieke aan de opgaven
eerste fase
van het ontwikkeltraject ‘Anders werken aan stad, dorp en land’. Onder begeleiding van
met elkaar willen verbinden.
Nicole Rijkens-Tromp en in samenwerking met drie andere gemeenten, is verkend hoe een
stadslab in de wijk Reyeroord vorm kan krijgen.
Met deze aanvraag wil een consortium van Stichting Tussentuin, Studio voor de Stad
(initiatief in oprichting, zie p. 8), en de Gemeente Rotterdam, subsidie aanvragen om een
volgende stap te zetten in het uitvoeren van activiteiten in een gelijkwaardig stadslab: Lab
Reyeroord+.
DE LOKALE CONTEXT
Rotterdam staat aan de vooravond van een grote transformatie. De stad moet zich
aanpassen aan klimaatverandering ende overstap maken naar duurzame energie en
circulaire systemen. Tegelijkertijd wordt de stad steeds drukker, diverser en complexer,
waardoor het behouden van bijvoorbeeld de sociale cohesie en gezondheid grote
uitdagingen zijn. Hoe maken we onze wijken klaar voor de toekomst, waarvan de
onzekerheid alleen maar toeneemt? En kunnen we deze maatschappelijke opgaven
.
Wanneer?
• Indiening in oktober 2018
• Fase 1: start leertraject
• Fase 2: opzetten leeromgeving / lab
• Fase 3: onderzoeken van de impact van Lab
Reyeroord+ en de interventies
Wie?
• Bewoners
• Lokale partners: de Pelgrimskerk en Pameijer
• Kennisinstellingen: de Veldacademie, de
Hogeschool Rotterdam en de Erasmus Universiteit
• Noorderwind, Zeewaardig, Stichting Tussentuin,
Bas Sala en WijkEnergieWerkt
• Gemeente Rotterdam
Contactpersoon
Boukje Vastbinder | boukje@noorderwind.co | 06-22158613
omzetten in kansen door stapsgewijs en in co-creatie een nieuwe werkelijkheid te creëren?
Dat willen we ontdekken in Reyeroord: een supernormale wijk in Rotterdam Zuid.
Opgave voor de wijk
In Reyeroord komen Om de komende kern bestaat jaren een breed aantal netwerk beheeropgaven aan partners bij en elkaar. bewoners, De wat riolering inmiddels is al goed is
aan vervanging toe, de opgebouwd energietransitie steeds staat verder voor uitgebouwd de deur zal en worden. we hebben Vervolgens een grote zal er opgave per stad-up een
om droge voeten te houden. team gevormd Deze worden, beheeropgaven zoals toegelicht bieden in het een kader enorme op pagina kans 5. om Per Reyeroord stad-up zullen er
klaar te maken voor de afhankelijk toekomst. van De het onderhoudsbudgetten inhoudelijke thema, vertegenwoordigers die dagelijks, vanuit wekelijks de gemeente, en bewoners
en/of ondernemers, aannemers en (technisch) experts vanuit dit netwerk benaderd worden.
jaarlijks worden geïnvesteerd in het ‘onderhouden van het verleden’ kunnen ook worden
Ook zijn er contacten met de Hogeschool Rotterdam om studenten productontwerp en
ingezet om stapsgewijs watermanagement aan een gewenste koppelen toekomstige aan één leefomgeving van de stad-ups. te bouwen.
In Reyeroord gaan we Daarnaast op ontdekkingsreis willen we deze naar periode wijk ook gebruiken van morgen: om een de ambities (in)formele zijn organisatie helder, in de wijk
maar de weg ernaartoe op te ligt zetten open. die Dit ook doelzoekend na deze subsidie proces verantwoordelijk is kenmerkend zal zijn voor voor het aanjagen van Lab
transitieopgaven en vraagt Reyeroord+. om fundamentele We willen dit doen veranderingen door te beginnen manieren met het samenbrengen van werken van en een raad.
met lokale overheden. Deze Het kan doel bestaan van deze uit de ontdekkingsreis verschillende actoren is om die samen nu al betrokken in kleine, zijn lokale bij het project.
experimenten te ontdekken Bijvoorbeeld wat werkt per initiatiefnemer en wat echt één bijdraagt vertegenwoordiger aan een wijk aangevuld waar je met nu experts, en in de zoals
ervaren stadmakers uit Rotterdam of vertegenwoordigers van lokale initiatieven die al actief
toekomst wil wonen, zijn, ontmoeten en beleven.
zijn in de wijk (zoals het Hofpleintheater).
Hoe wordt er nu al “anders gewerkt” in Reyeroord?
• We zien dat de traditionele planmatige, top-down aanpak
goed werkt voor bekende en voorspelbare vraagstukken,
maar minder voor complexe transitievraagstukken. In
Reyeroord redeneren we andersom: de gebruiker staat
vanaf het begin centraal en is onderdeel van het proces.
• We werken vanuit stad-ups: kleine, lokale experimenten
waarin we opgaven met elkaar verbinden.
• Met elk experiment willen we bijdragen aan een
verandering van de gemeentelijke werkwijze en een
ontwikkeling bij bewoners stimuleren. Bij beiden zien we
nog een traditioneel beeld van rolverdeling tussen
overheid en burgers. In stad-ups staat de opgave en
energie in de wijk centraal en proberen we verschillende
betrokkenen te laten ervaren hoe je samen eigenaar bent
van je omgeving. Tot nu toe ervaren we dat dit met name
op gang komt wanneer op kleine schaal dingen zichtbaar
worden: mensen gaan zien wat er mogelijk is en raken
geïnspireerd om zelf iets te gaan ondernemen.
• Met stad-ups werken we vanuit de theorie van “small wins”
(Termeer & Dewulf, 2019): ‘kleine stapjes’ die via
zelfversterkende mechanismen kunnen uitgroeien tot grote
verandering. Met de ambitie om ‘kleine stapjes’ te zetten
voorkom je ook dat mensen ofwel lamgeslagen worden
door de enorme complexiteit, ofwel uit zelfoverschatting
denken dat ze het probleem wel even oplossen.
1
Hoe gaan w
• Per sta
om me
bestaa
rondom
• Mocht
investe
stakeh
wordt
verzam
bewon
• Bewon
het ev
een ac
• Tenslo
prototy
KRACHT VA
Wat is de rol
• Ontwerp
vraagstu
disciplin
transdis
van sam
een ontw
experim
belangri
kruisbes
netwerk
• De profe
het bred
die expe
ontwerp
• De betro
facilitere
plannen
kunnen
stakeho
• Tegelijke
en beho
onderde
wijk. Zo
stap sys
de comp
onderde
met de b
7 oktober 2021
Van
Chanice Swedo
1
Begeleider: Kim Hooning
Opdrachtgever: Cynthia de Bruin-Rosier
Logboek Experimenten: sociaal-duurzame stad 22
23
Experimenten: sociaal-duurzame stad
Logboek

Oeverloos
Pad van Monkey Town
Wat en waarom?
De groenzone in Reyeroord is onderbenut.
Parallel aan het ontwikkelen van de conceptvisie
van deze Groenstrook is Stichting Tussentuin,
tevens in opdracht van de Gemeente Rotterdam,
een placemakings-traject ‘Oeverloos’ gestart om
de groenzone al op korte termijn te activeren en te
achterhalen wat de behoeftes zijn van de gebruikers.
Dit placemakingsproject met de naam Oeverloos,
biedt input voor de langere termijnvisie. Eerst een
netwerk opbouwen en dan samen kijken wat kan.
Waterberging, biodiversiteit en een fijne plek om te
verblijven en recreëren zijn de uitgangspunten.
Wanneer?
• in september 2018 Start placemaking/participatie
• in november 2019 ‘Natuurvriendelijke oever:
Onderzoek naar mogelijkheid bij Oeverloos’
• Oeverloos staat er nog steeds en is inmiddels een
stichting
Wie?
• Bewoners
• Stichting Tussentuin
• Lokaal en sociaal ondernemer Adam Hamwi
• Tuinvrouw Marjolein van den Berg
• Gemeente Rotterdam
Wat en waarom?
Aanleiding voor dit experiment is de onveilige situatie
voor voetgangers vanaf tramhalte Akkeroord naar
speelparadijs Monkey Town Rotterdam. De enige
manier om vanaf tramhalte Akkeroord Monkey Town te
bereiken is door over een weg te lopen.
Dit project is in samenwerking met VSO Herenwaard,
samen met deze school is kort leertraject opgezet
waarin een aantal leerlingen zich bezighouden met
de werkzaamheden rondom de aanleg van een
voetpad. Deze leerlingen helpen uiteindelijk mee aan
de realisatie van het voetpad. Dit voetpad heeft een
lengte van plus minus 95 meter en een breedte van
1.50 meter gelegen tussen de trambaan paralel aan de
Groeninx van Zoelenlaan en de weg Akkeroord.
Maatschappelijk toegevoegde waarde van dit project
is dat de VSO Herenwaard een aantal keer gratis
gebruikmaken van Monkey Town omdat zij meehelpen
met de aanleg van dit voetpad. Zo helpen ze elkaar.
Verder zijn er afspraken gemaakt met de ondernemer
van Monkey Town dat hij verantwoordelijk is voor het
schoonhouden van het voetpad na aanleg.
Wanneer?
De werkzaamheden beginnen en eindigen in het
eerste kwartaal van 2020. De fasering van het project
wordt gedaan volgens een buitenruimteproject:
Organisatie Buitenruimte.
• Eind januari 2020 bekendmaking leerlingen VSO
Herenwaard
• Eind januari 2020 bezoek aan bestratingsproject
in IJsselmonde
• Februari 2020 lesprogramma bestrating voor
leerlingen VSO Herenwaard
• Maart 2020 aanleg voetpad
Wie?
• Gemeente Rotterdam, projectleider Daan Vermeer
• VSO Herenwaard
• Ondernemer Monkey Town
De tegels die worden gebruikt bij de aanleg van
het voetpad zijn hergebruikt. Dit draagt bij aan de
doelstellingen van Rotterdam Circulair en Reyeroord+.
Een ecologisch
waterbergingspark voor
mens en dier
Oktober 2020
REYEROORD ROTTERDAM
Logboek Experimenten: sociaal-duurzame stad 24
25
Experimenten: sociaal-duurzame stad
Logboek

..........................................
..........................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Logboek Experimenten: sociaal-duurzame stad 26
27
Experimenten: sociaal-duurzame stad
Logboek

“In Reyeroord hebben we
geëxperimenteerd met een
Materialenpaspoort. Op het
raakvlak tussen programma’s heb
je heel veel innovatie: daarom
hebben we het Programma
Rotterdam Circulair benut in
Reyeroord.”
Rolf Jonker,
Projectleider Ingenieursbureau
Gemeentewerken
“Hoe gaan we circulair werken
in Reyeroord? We merken dat er
soms nog te weinig experimenten
geweest zijn. In Reyeroord Oost
wordt er getest met waterdoorlatende
stoeptegels. Sommige
innovaties had je drie jaar geleden
nog niet. Specifiek voor Reyeroord
is het kleine uittesten.”
Esther Hoenderop,
Projectmanager Cluster
Stadsbeheer
CIRCULAIRE STAD
In Reyeroord wordt gewerkt aan een circulaire
stad. Dit sluit aan bij de ambitie van Rotterdam
om in 2030 circulariteit als maatstaf te hanteren.
Dat betekent dat we kiezen voor producten die
langer meegaan, we spullen en materialen hergebruiken
en recyclen waar dat kan; zoals met
de experimenten ‘Circulaire bezems’, ‘Materialendepot’
en ‘In de Rey van Morgen (1, 2, 3)’.
Hierdoor hebben we steeds minder nieuwe
grondstoffen nodig. Voor Reyeroord is de ambitie
dat er geen materialen en grondstoffen de wijk in
en uit gaan. Voor sommige experimenten wordt
samengewerkt met externe experts, zoals bij de
‘Bamboeverkeersborden’ en ‘Waterweg’.
De ambitie is hoog, maar stimuleert om de transitie
naar een circulaire economie te versnellen.
Ook wil Reyeroord+ bewoners stimuleren om zelf
aan de slag te gaan, door bijvoorbeeld spullen te
delen met buren.
29 Experimenten: circulaire stad Logboek

Experimenten: circulaire stad
Bamboeverkeersborden
Circulaire bezems
In de Rey van Morgen (1, 2, 3)
Materialendepot
Waterweg
2018 2019 2020
2021 2022 2023 2024
Legenda
MIJLPAAL
LOPEND EXPERIMENT
DOORLOPEND EXPERIMENT
Logboek
Experimenten: circulaire stad
30
31
Experimenten: circulaire stad
Logboek

Bamboeverkeersborden
Circulaire bezems
Wat en waarom?
Vanuit de duurzame ambities van Rotterdam is er
behoefte om verschillende alternatieve materialen
voor verkeersborden te onderzoeken. Op dit moment
worden de aluminium borden al ‘gerefurbished’, maar
ook andere materialen komen steeds meer op de
markt. In Reyeroord bieden we de ruimte om hiermee
te experimenteren. In tegenstelling tot aluminium is
bamboe een hernieuwbaar materiaal. Het groeit in
vier jaar tot een volwassen boom, wordt vervolgens
geoogst en verwerkt tot een verkeersbord. Dat is
mogelijk een interessant alternatief.
In de toekomst zullen ook borden van andere
materialen een plek krijgen om een goede vergelijking
te kunnen maken.
Wanneer?
Vanaf 2021 tot 2025
Wie?
• HR Groep
• Gemeente Rotterdam
Wat en waarom?
Jaarlijks worden er gemiddeld 18.500 bezems van
berkenrijs verbruikt, en met het restafval weggegooid
en verbrand. Het doel is om waardevernietiging van
bezems te minimaliseren Tijdens de boomfeestdag
op 13 maart 2018 zijn er drie berken geplant. Van de
takken maken we nieuwe bezems. In Reyeroord is van
de takken van oude bezems een haag gemaakt. Zo
geven we de voedingsstoffen terug aan de natuur!
Nieuwsbrief Reyeroord:
Jaarlijks gebruikt Schone Stad ruim 18.000 bezems
van berkenrijs, die daarna worden verbrand. Vanuit
de uitvoering kwam het idee om verschillende
soorten bezems tegen een innovatief en circulair
licht te houden. De vragen waren: welk materiaal
is voor bezems het meest geschikt en duurzaam,
en hoe kunnen we het restmateriaal hergebruiken?
Studenten van de TU-Delft hebben samen met aantal
reinigingsteams in een pilot verschillende bezems
(stro, plastic en berkenrijs) onderzocht en de veeguren
in kaart gebracht. Bij de berkenrijsbezem is ook de
invloed van onderdompelen in water onderzocht.
Onderdompelen verlengt de gebruiksduur van die
bezem aanzienlijk. En zo komt de berkenrijsbezem
als winnaar uit de bus. In Reyeroord is een beginnetje
gemaakt met het hergebruik van bezems. Er is in
de groenstrook in de wijk een haagje gemaakt van
de takken van ‘uitgewerkte’ berkenrijsbezems. Die
zogenaamde ‘ril’ is een mooie schuil- en broedplaats
voor kleine zoogdieren en een plek voor schimmels en
zwammen.
Wanneer?
2018-2019
Wie?
• Gemeente Rotterdam, contactpersoon: Johan Bunk
Logboek
Experimenten: circulaire stad
32
33
Experimenten: circulaire stad
Logboek

In de Rey van Morgen (1, 2 en 3)
Wat en waarom?
Wanneer verharding in Rotterdam 60 jaar oud is
krijgt dit het label ‘einde technische levensduur’.
Dit is het geval in Reyeroord. Normaliter wordt
voor een nieuw ontwerp van deze straten nieuw
materiaal bedacht, besteld en aangelegd. Het oude
materiaal wordt afgevoerd naar een breker. Uit
intern onderzoek en consultatie van TNO blijkt dat
de technisch functionele kwaliteit van de 60 jaar
oude betonstraatstenen nog goed is. De esthetische
kwaliteit wordt echter als onvoldoende gezien.
Vandaar dat normaal voor dit materiaal een nieuw
product besteld wordt. In deze experiment wordt
onderzocht wat er mogelijk is om de esthetische
levensduur van 60 jaar oude betonstraatstenen met
minimaal 30 jaar te verlengen.
In de Rey van Morgen 1
In Reyeroord geven we al aan het begin van het
proces de mogelijkheid tot meedoen en - denken
van bewoners. Maar waarom zou je meedoen als er
nog niets lijkt te gebeuren? Door een klein stuk straat
alvast te laten zien, willen we kijken of de interesse
van bewoners eerder gewekt kan worden. Op
hotspots tonen we nieuwe technieken, hergebruik van
materialen en innovatief meubilair. Een kijkje in de Rey
van Morgen!
In de Rey van Morgen 2
Deze fase bestaat uit het ontwikkelen en aanleggen
van verschillende proefvakken om de esthetische
kwaliteit van hergebruikt materiaal te verbeteren.
Deze proefvakken zijn aangelegd bij de Wendeldijk
met een mix van verschillende soorten refurbished
betonstraatsteen. Deze proefvakken zijn intern en met
bewoners geëvalueerd en gewaardeerd.
In de Rey van Morgen 3
Het meeste kansrijke concept uit fase 2 is uitgevoerd
in de Schuilingsoord in Reyeroord Noord. In november
2022 zijn twee testvakken met hergebruikte
straatstenen aangelegd in de rijweg. Deze stenen
komen uit bestratingsprojecten ergens anders uit
Rotterdam en zijn tussentijds opgefrist. De testvakken
blijven in de straat liggen totdat de straat op een later
tijdstip een opknapbeurt krijgt.
Daarnaast wordt de verbinding gezocht met de
herijking van de Rotterdamse Stijl om een standpunt
in te nemen over de haalbaarheid van hergebruikt
bestratingsmateriaal.
Wanneer?
• Bewonersevent mei 2018: eerste pop-up versie
• April 2019: opening In de Rey van Morgen 1
• 2019/2020: oogst reacties bewoners en collega’s
• 2020: technische en financiële evaluatie
• Augustus 2020: Plan voor in de Rey van Morgen 2
• Begin 2021: Aanleg proefvakken
• November 2022: Aanleg in de Rey van Morgen 3
• Op basis van de aangegeven voorkeur is gekomen
tot een selectie van twee varianten die nu in de
straat aangelegd gaan worden
• Een volgende stap is om dit mee te nemen in het
project Reyeroord Noord.
Wie?
• Gemeente Rotterdam (o.m. Rolf Jonker, Joris
Vermeiren, Rik de Nooijer, Hanneke van der
Heijden, Luuk van der Burgt, Peter Kalksma)
• Uitvoering Werken en aannemer
Uitnodiging
jury gezocht voor de mooiste mix ‘refurbished’ steen!
de wijk van morgen begint hier
Reyeroord, de #wijkvanmorgen vraagt
Jureer mee!
uw mening, denkkracht en frisse blik.
Heeft u een achtergrond in weg-ontwerp Datum
of infratechniek? Affiniteit met bouwen, Reageer vóór 5 december
circulariteit, het ontwerpen en beheren van
de buitenruimte of vanuit een heel andere
hoek interesse? Reageer dan op deze Plaats
brief vóór 5 december door een e-mail Reysmateriaal - Reyeroord
te sturen naar reyeroord@rotterdam.nl
ovv Jury-lid Reysmateriaal met uw naam
en telefoonnummer en dan nemen we
contact met u op.
Reyeroord
Materialendepot
Wat en waarom?
Groen, bestrating, speelobjecten, water: alle objecten
en materialen in de buitenruimte willen we zo veel
mogelijk in de wijk houden en een tweede leven
geven. Om dit te kunnen doen, is er waarschijnlijk
een plek nodig om objecten en materialen tijdelijk op
te slaan voordat het een nieuwe plek kan krijgen in
de wijk. Op termijn kan dit materialendepot ook een
plek zijn voor spullen en materialen van bewoners.
Waar misschien zelfs nieuwe producten van oude
materialen gemaakt kunnen worden.
Om de circulaire ambitie van Reyeroord waar te
maken, is het nodig om een overzicht te hebben
van alle materialen die aanwezig zijn in de wijk. De
materialenlijst van elk project is verwerkt in een
digitaal overzicht, zodat het duidelijk is hoeveel
materiaal er precies ligt in Reyeroord.
95.00
8.00 2.00 7.80 3.00
10.00 10.00 10.00 20.00 8.00 8.00 8.00
Voorstel fysiek materialendepot
Pallets met gesorteerd materiaal
Lege
pallets
Mobiele
breek
installatie
Gronddepot 1
Gronddepot 2
Slibdepot 1
30.00
Was- sorteer
pakketeer
machine
78.00
Los puin en
oud granulaat
Houtzagerij +
Drooghuis
Keet
Weegbrug
8.00
20.00 18.00 40.00
Los BSS
Los BSS
Conceptuitwerking en raming fysiek materialendepot Reyeroord
10.00
Los BSS
Los BSS
(sociale)
werkplaats
Daarnaast is een onderzoek uitgevoerd naar de
haalbaarheid van een fysiek materialendepot in de
wijk. De uitkomst is dat het een grote investering vergt
om dit in Reyeroord te realiseren.
Op termijn kan dit materialendepot ook een plek
zijn voor spullen en materialen van bewoners. Waar
misschien zelfs nieuwe producten van oude materialen
gemaakt kunnen worden.
Wanneer?
• Juli 2019: doorontwikkeling materialendepot
• Augustus 2021: oplevering onderzoek digitaal en
fysiek materialendepot
Wie?
• Gemeente Rotterdam, Rolf Jonker
Grove raming fysiek materialendepot
Element eenheidskosten hoeveelheid kosten
Terrein
Ondergrond 100,- /m2 6000 m2 € 600.000,-
- fundering
- verharding (asfalt)
- drainage
- verlichting
- omheining
Inrichting terrein - - € 200.000,-
Weegbrug/keet - - € 250.000,-
(sociale) werkplaats
Gebouw 1000,-/m2 800 m2 € 800.000,-
Inrichting
- Machines - - € 100.000,-
- Meubels - - € 50.000,-
Realisatie
Totaalkosten 35% 1950000 € 700.000,-
- Vergunningen
- Aansluitkosten
- Ontwerp/engineering
- Indexatie
Totaal € 2.700.000,-
Bandbreedte negatief 125% € 2.700.000 € 3.375.000,-
Bandbreedte postief 75% € 2.700.000 € 2.025.000,-
PM-post
Koop grond 240,-/m2 6000 m2 € 1.440.000,-
(van de gemeente)
Huur grond 0,10/m2/week 6000 m2 € 31.200,-
(van de gemeente)
(per jaar)
Referentie weegbrug
Referentie gepakketeerde tegel
Referentie opslagboxen
F
Wann
streef
de fun
worde
bouw
voldo
zoals
vings
wette
Bij 10
kinge
voorz
kinge
dat de
goede
mach
onder
hebbe
mater
Door
kunne
beton
gepak
bewe
Voor
werkp
conta
gesch
Logboek
Experimenten: circulaire stad
34
35
Experimenten: circulaire stad
Logboek
196

Waterweg
..........................................
Wat en waarom?
De gemeente Rotterdam test het komende jaar
speciale tegels in Reyeroord. Ze zijn speciaal om twee
redenen: ze zijn niet van zand gemaakt en ze laten
regenwater passeren. Eva Aarts en Wies van Lieshout
van Waterweg maken stenen van baggerspecie
afkomstig uit Nederlandse waterwegen. Door bagger
als grondstof te gebruiken helpen ze het milieu.
Het verwerken en afvoeren van bagger is namelijk
kostbaar en geeft CO2 uitstoot.
Door het veranderende klimaat heeft Nederland
steeds vaker te maken met hevige regenbuien. Met als
resultaat grote plassen op straat omdat de riolering de
grote hoeveelheid regenwater niet kan verwerken. In
samenwerking met de gemeente hebben Eva en Wies
speciale stenen ontwikkeld. Aan de zijkant ervan zitten
kleine openingen. Hierlangs kan het regenwater de
grond instromen, waardoor er minder water het riool
in hoeft.
Om de stenen te testen, is er op woensdag 12 oktober
2022 een vakje van ongeveer 1,5 vierkante meter
neergelegd op de Nieuwenoord. Een jaar langen
testen we zo hoe de tegels het doen als ze op straat
liggen. Behalve het vakje tegels op de stoep, liggen er
ook een paar klinkers in de rijweg. Hiermee kijken we
wat de invloed van het verkeer op de tegels is.
Wanneer?
2022
Wie?
• Wies en Eva van Waterweg
• Eline van kernteam Reyeroord+
• Arjen Oostra – beheerder wegen Stadsbeheer
• Diverse collega’s geïnterviewd over ontwerp,
machinaal bestraten en beheer
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Logboek
Experimenten: circulaire stad
36
37
Experimenten: circulaire stad
Logboek

KLIMAATADAPTIEVE STAD
“In het Heemtuin-traject vonden
mensen het moeilijk om onder
woorden te brengen wat ze wilden.
We hebben daarom gewerkt met
kaartjes met referenties, aan de
hand waarvan mensen konden
uitleggen wat hun dromen zijn
voor de Heemtuin.”
“Reyeroord+ is een
experimenteerruimte waar je
integraal kan werken. Hier komt
experimenteren en vernieuwen
samen, door er menskracht,
financiën en ruimte voor te
geven. Nu is het zaak om voorbij
het experiment te gaan en het
structureel te maken.”
Bas Sala,
Oprichter De Slimme Regenton
en ontwerper bij Studio Bas Sala
In Reyeroord wordt gewerkt aan een klimaatadaptieve
stad. Zo is het de ambitie dat er in
Reyeroord als waterwijk geen druppel water het
riool in gaat; het hemelwater wordt gebufferd
en gebruikt voor waterspeelplaatsen en moestuinen.
In experimenten als ‘I Love Riool’,
‘Regentonschuttingen’ en ‘Slimme regenwaterbuffer
veegwagens’ wordt gewerkt aan nieuwe
manier van wateropvang en bewustwording bij
bewoners. In Reyeroord wordt geëxperimenteeerd
met nieuwe materialen, zoals de ‘Kroostegels’.
En door de openbare ruimte anders in te richten,
zie bijvoorbeeld ‘Natuurlijk bij Elkaar’ en ‘Heemtuin’,
ontstaan naast klimaatadaptatieve plekken
ook aangename plekken voor ontmoeting.
Luuk van der Burgt,
Programmamanager
Gebiedsbeheer, eerder
Programmamanager
Reyeroord+
39 Experimenten: klimaatadaptieve stad
Logboek

Experimenten: klimaatadaptieve stad
Heemtuin
I Love Riool
Kroostegels
Natuurlijk bij Elkaar
Regentonschuttingen
Slimme regenwaterbuffer veegwagens
2018 2019 2020
2021 2022 2023 2024
Legenda
MIJLPAAL
LOPEND EXPERIMENT
DOORLOPEND EXPERIMENT
Logboek
Experimenten: klimaatadaptieve stad
40
41
Experimenten: klimaatadaptieve stad
Logboek

Heemtuin
I Love Riool
Wat en waarom?
Sinds 2019 werken bewoners en gemeente stap
voor stap aan de toekomst van de Heemtuin. Dit is
ontstaan vanuit de behoefte van omwonenden om
van dit enigszins verwaarloosde park weer een stuk
stadsnatuur te maken waar bewoners blij van worden
en waar de natuur de ruimte krijgt. Maar wat moet dat
dan precies zijn en hoe kunnen we dat realiseren? Met
die vraag als vertrekpunt zijn bewoners uitgenodigd
om samen de toekomst van deze plek vorm te geven.
Maar wat blijkt: dromen van een leeg vel is lastig.
Ter ondersteuning zijn verschillende werkvormen
ontwikkeld waarin beeld als inspiratiebron centraal
stond. Inspireren met mogelijke toekomsten die zelf
te vormen zijn om zo door te dringen tot ons meer
onbewuste deel van het brein en behoeften. Hieruit
is een gezamenlijke droomplaat met een gedeelde
visie op de toekomst van de heemtuin ontstaan die
de basis is gaan vormen om stapsgewijs de heemtuin
te verrijken en het heemtuingevoel weer terug te
brengen. Intussen is er heel wat veranderd en komt
de tuin tot bloei. Van het Park van Morgen tot wilde
bloemvakken en van natuurspel “de Heemgame” tot
een minibieb.
Wanneer?
Maart 2019: Start Heemtuinproces
Vervolgens steeds stap voor stap iets oppakken
en kijken wat er nodig is om de plek verder te
ontwikkelen. De mijlpalen staan in de tijdlijn hieronder.
Wie?
• Kernteam Reyeroord+
• Omwonenden Heemtuin
• Plant-E
Wat en waarom?
In Reyeroord zetten we ontwerpkracht in om te komen
tot nieuwe perspectieven. Dit hebben we gedaan
binnen Lab Reyeroord+, een tussenruimte voor
kleinschalig creatief experiment waar in co-creatie
wordt gewerkt aan lastige vraagstukken uit de wijk
Reyeroord. Als vervolg diende zich de vraag aan: kan
zoiets ook onderdeel worden van onze projecten?
Kunnen we met andere manieren van werken die
projecten echt benutten om veranderingen in de
wijk, zowel fysiek als sociaal, te bewerkstelligen? Met
dat vertrekpunt hebben we een creatieve ontwerper
uit de stad, Bas Sala en zijn team, gekoppeld aan
ons gemeentelijk projectteam rioolvervanging
en buitenruimte. Een traject gebaseerd op een
samenwerking tussen “vreemde vrienden”, een begrip
dat we goed gejat hebben van de politie.
Bas was al betrokken bij Lab Reyeroord+ en heeft
daarin de regentonschutting ontwikkeld. We hebben
hem daarom uitgenodigd om mee te werken in de
voorbereiding op de rioolvervanging. Een poging om
meerdere disciplines met elkaar te laten samenwerken
en met creatieve interventies ruimte te maken voor
een verandering in ons werken en denken: zowel
binnen de gemeente als bij bewoners.
We zijn iets gestart waarvan we aan het begin
niet precies wisten waartoe het zou leiden. Het
belangrijkste doel daarom: leren van elkaar en over
samenwerken tussen verschillende bloedgroepen.
Concreet heeft dit traject daarbij geleid tot een
tweeledig resultaat: Een methodiek en vaardigheden
ontwikkelen hoe je ook anders bewoners kan
betrekken bij een rioolopgave (1); Vanuit de behoeften
die zijn opgehaald bij bewoners een voorstel doen
voor interventies (2).
Wanneer?
Van maart 2022 t/m januari 2023
Wie?
• Projectteam Buitenruimte
• Studio Bas Sala
• Eline van Weelden en Mercedes Leipoldt vanuit
kernteam Reyeroord+ als verbinders/grenswerkers
• John Jacobs als “formele opdrachtgever” en
leermeester vanuit het Rotterdams Weerwoord
• Een bredere club collega’s vanuit de organisatie
die willen leren van dit traject
SAMEN DE TOEKOMST VAN DE HEEMTUIN VERKENNEN
Het Reyeroord+ team is
constant bezig met het
evalueren en ontwikkelen
van de lopende projecten
startbijeenkomst
6 MAART 2019
Informeren en samen werken
aan een sfeerbeeld en tijdlijn.
co-creatie atelier
17 APRIL 2019
Sfeerbeeld concretiseren m.b.v.
ideekaarten en tekenaar dit dit
vertaald in een droomschets en
keuze beplanting plant-e.
ondertussen...
werken we aan vervangen van
plantenschalen, watervalbrug, aanpak
van kleine knelpunten rondom beheer
en onderhoud van straatwerk en
overleg rondom uitrit Korendijk.
rododendronvakken
19 JUNI 2019
Verwijderen rododendrons en
bezoek wethouders
11 JUNI 2019
Wethouders Bonte, Kathmann
samen opnieuw inzaaien van
en Van Gils komen op
de plantvakken.
bezoek.
heemgame
6 JULI 2019
In spelvorm op avontuur naar
het park van morgen
SEPTEMBER - NOVEMBER 2019
Aanleg van interactieve sfeerverlichting
de toekomst van de heemtuin:
op energie uit planten langs een
speuren, proeven en planten.
natuurlijk vlonderpad.
OPENING
HET PARK VAN MORGEN
18 NOVEMBER 2019
minibieb
Annette realiseert
bloemvelden
VOORJAAR 2020
Na slechte opkomst in 2020 bloemvakken
opnieuw ingezaaid met een bijenmengsel
heemgame
4 MAART 2020
Opening van de heemgame
die een vast onderdeel is
samen met de
van de firma Cruydthoek.
geworden in de heemtuin.
gemeente een
minibieb en zitplek in
natuurlijke stijl
Helaas kon de geplande wandeling door
Corona niet doorgaan in oktober 2020. Dus
gaan we voor de herkansing in juli 2021!
wandeling
Op 12 juli maken we met geïnteresseerde bewoners
maken we een wandeling om over de ontwikkelingen
te informeren en behoeften te inventariseren.
zaaidag: fleur & zelfbeheer
22 APRIL 2021
Kale plekjes in de bloemvakken worden
opgevuld met extra kleurrijk zadenmengsel.
Daarnaast gaat Sharida aan de slag met
een stukje zelfbeheer met wilde planten. Én
dat biedt nog veel meer kansen!
plantenbakken
MEI 2021
Nog meer kleur en fleur
met een bewonersinitiatief
voor plantenbakken
voor de huizen.
ondertussen...
worden kleine aanpassingen in het
maaibeheer doorgevoerd op basis van de
wensen die geuit zijn tijdens de wandeling.
Daarnaast ontstaat er een klein netwerk
aan bewoners die samen werken aan het
insectenhotel en zelfbeheervak
Langzaam toewerken naar
een mozaiek van plekken:
wat is de volgende stap?
onderhoud & evaluatie
ZOMER 2022
De bloemvakken worden voor de eerste keer
gemaaid om de grond te verarmen en de
Heemgame krijgt een nieuw vergrootglas. Ook
start een evaluatie van het Park van Morgen
inrichting zelfbeheer
VOORJAAR 2022
Met een aantal medebewoners
richt Sharida het zelfbeheervak
verder in en wordt het
insectenhotel verfraaid.
MIS JE WAT?
VOEG HET TOE EN
GEEF HET DOOR!
en blijken er bewoners minder blij te zijn met
ontwikkelingen. We gaan graag in gesprek!
reyeroord@rotterdam.nl
Logboek
Experimenten: klimaatadaptieve stad
42
43
Experimenten: klimaatadaptieve stad
Logboek

Piloot Repoor t
22222002222222222-2222200222223
F lip ddeee Reeeyeeerroooorrdd
Krroooooosstttttteeeeeeeegeeeeeeeellss van Flliip ttttttheeeeeeee Ciitttttty & de Geeeeeeeemmeeeeeeeeeeeeeeeentttttteeeeeeee Roootttttttttttteeeeeeeerrdamm
Kroostegels
Natuurlijk bij Elkaar
Wat en waarom?
Flip the City ontwikkelt kroostegels: optimale
plantensubstraatbodems om biodiverse en klimaatadaptieve
beplanting te realiseren. Deze kunnen
huidige straattegels vervangen voor nieuwe stedelijke
natuur. Deze kroostegels zijn geplaatst voor onze
allereerste grote test, dit noemen we een ‘pilot’. Met
deze pilot gaan we testen of de kroostuintjes doen wat
ze moeten doen. Bijvoorbeeld of de bloemzaden die
in de tegel zijn verwerkt/daadwerkelijk uitgroeien tot
een mooi bloembed.
Het is de bedoeling dat tijdens dit proces de tegel
langzaam uitelkaar valt en verteerd. Dit zorgt ervoor
dat de bloemzaden de juiste voedingsstoffen krijgen
voor tijdens het groeiproces. Ook schimmel kan horen
bij het verteringsproces.
Na onderhandelingen met de gemeente Rotterdam
heeft Flip de City in samenwerking met de proef
wijk Reyeroord+ de eerste eendenkroos tegel
pilot geplaatst. Een partij van 60 tegels, met de
hand gemaakt in BlueCity, waarin verschillende
concentraties kroos en inheemse biodiversiteitszaden
zitten.
De pilot De Reyeroord+ pilot is opgezet om drie
kernprincipes te testen: (1) de uitvoering van de
kroostegels, (2) hoe ze functioneren binnen de wijk,
en (3) hoe mensen uit de wijk ze ervaren. De resultaten
van deze pilot leverden ons echter veel meer op.
We zagen hoe in een paar weken tijd de tegels, onze
denkbeeldige producten wat we eigenlijk alleen
maar op pen en papier kenden, uitgroeiden tot
werkelijkheid. Hoe ze de plaatselijke biodiversiteit
bevorderden en talrijke insecten aantrokken, hoe
mensen ermee op de foto gingen, maar ook hoe onze
kroostuintjes, wanneer er geen planten groeiden, snel
vol raakten met afval.
Dit heeft onze belangrijkste bevinding beïnvloed:
communicatie. Ons product moet communiceren dat
het deel uitmaakt van de natuur: zelfs in de winter.
Daarom maken we momenteel prototypes van nieuwe
versies van de tegel die het hele jaar door groei en
groen bieden.
Wanneer?
Juli 2021 tot begin 2023
Wie?
• Eliza Scholtens en Hidde Griek van Flip the City
• Gemeente Rotterdam (o.m. Carolien van Eykelen,
Luuk van der Burgt, Werner Zander, Ruud van der
Hout en Kim Hooning)
Wat en waarom?
De binnentuin gelegen aan de Vegelingsoord 15-
77 is een voorbeeldproject waarin zowel bewoners
als collega’s ervaren wat de meerwaarde van een
integrale manier van werken is. Het combineren van
kansen die de binnentuin biedt heeft geresulteerd
in een klimaatbestendige verblijfplaats waar ruimte
is voor iedereen die hiervan gebruik wilt maken.
De binnentuin zal bijdragen aan de circulariteit
van Reyeroord door regenwater op te vangen en
voor meerdere doeleinden te gebruiken, zoals het
groen voorzien van water in een droge periode. De
combinatie tussen een duurzame binnentuin en de
bijbehorende VVE resulteert in een goed voorbeeld
voor de 179 andere binnentuinen in Rotterdam.
Verschillende gemeenschappelijke tuinen tussen
en rond appartementsgebouwen zijn in particulier
bezit. Eigenaarschap van en beheer door bewoners
kan leiden tot sociale en fysieke verbeteringen. Denk
aan binding tussen bewoners, maar ook het bergen
van water en het bevorderen van biodiversiteit. Met
een voorbeeldproject willen we zowel bewoners als
collega’s laten ervaren wat de meerwaarde van een
integrale manier van werken is. Want er zijn veel
partijen nodig om tot een succes te komen!
Wanneer?
• Vraag van bewoonster: juni 2020
• Wandeling met bewoonster: begin juli 2020
• Gezamenlijke subsidieaanvraag: eind juli 2020
(wordt niet toegekend)
• Op zoek naar ander budget
• Herstart project: mei 2021
• Aanleg: april 2022
Wie?
• Initiatiefneemster en medebewoners
• Daan Vermeer, Ilona van der Laan, Werner Zander
en Jelmer Boersma vanuit Reyeroord+
• Joni Reijven vanuit programmateam biodiversiteit
• Ecoloog Olaf van Velthuijsen
• Projectleider Ingenieursbureau
Logboek
Experimenten: klimaatadaptieve stad
44
45
Experimenten: klimaatadaptieve stad
Logboek

Regentonschuttingen
Wat en waarom?
In 2020 zijn een aantal ‘sprintjes richting de
toekomst’ uitgevoerd, waarbij we in korte tijd een
lastig en complex vraagstuk uit de wijk oppakken en
uitwerken tot tastbaar prototype. Je test hiermee
de mogelijkheden in fysieke en programmatische
zin. In één van die sprints zijn we op zoek gegaan
oplossingen om publieke en private ruimtes gezamenlijk
voor te bereiden op extreem weer. Zowel
fysiek is dit een uitdaging als in de relatie tussen
gemeente en bewoners een interessant én lastig
gebied. In Reyeroord zien we veel tuinen die direct
grenzen aan publiek terrein. Bewoners bij de
wateropgave betrekken is lastig. Naast dat er overlast
wordt ervaren, is er nog weinig bewustzijn dat je er
zelf ook wat aan kunt doen.
Zo hebben we samen met ontwerpers en bewoners de
“regentonschutting” ontwikkeld. Dit is een bijzondere
regenton die je aan de publieke zijde van een schuur
of schutting plaatst, maar ook privaat gebruikt wordt.
Zo vormt de regentonschutting een grensobject
waar gesprekken plaats kunnen vinden over het weer,
droogte, klimaatverandering, of andere onderwerpen
die spelen in de wijk. Ondanks dat de opgave groot is,
blijkt het betrekken van bewoners bij die wateropgave
lastig. Naast dat er overlast wordt ervaren, is er nog
weinig bewustzijn dat je er zelf ook wat aan kunt doen.
De regentonschutting heeft als doel het bewustzijn
van de klimaatopgave te vergroten en te onderzoeken
hoe de inzet van grensobjecten bijdraagt aan het
gezamenlijk klimaatbestendig maken van de stad.
Met steun van het Rotterdams Weerwoord zijn er in
2021 in de zomer 10 regentonschuttingen geproduceerd
door Studio Bas Sala. Bewoners zijn uitgenodigd
zo’n ton te adopteren. Deze tonnen worden
dus in de openbare ruimte geplaatst, met een kraantje
dat door de schutting naar de tuin gaat, waar de
bewoner het water kan benutten. Je zou het kunnen
zien als een soort geveltuintje, maar dan voor water.
In deze testfase zijn de tonnen op verantwoordelijkheid
van de gemeente geplaatst en blijven ze ook
eigendom van de gemeente. Echter is de bewoner
dus als adoptant verantwoordelijk voor het beheer.
Onderdeel van de test is om deze vorm van eigenaarschap
en plaatsing in de openbare ruimte te monitoren
en jaarlijks te evalueren.
Wanneer?
• 2020: Sprint-stad-ups
• 2021: 10 regentonschuttingen in de wijk geplaatst
• 2022: evaluatie en impactmeting
Wie?
• Bas Sala
• Eline en Werner vanuit kernteam Reyeroord+
• Sanne Mylonas vanuit Noorderwind
• Bewoners die de regentonschuttingen hebben
geadopteerd
Slimme regenwaterbuffer veegwagens
Wat en waarom?
Voor 2019 is de inzet om een groot aantal van
onze veegmachines van hun drinkwaterverslaving
af te helpen. We vangen het water op in slimme
regentonnen en vervolgens wordt dit water weer
hergebruikt om de straten van Reyeroord mee schoon
te maken.
De schoonmaakwagens die de straten en stoepen
vegen gebruiken kraanwater om dit te doen, wat
natuurlijk zonde is. Daarom wordt er gezocht naar
een locatie waar een combinatie van een regenton en
een ondergrondse berging de schoonmaakwagens
kan voorzien van regenwater. Dit regenwater zal
opgevangen worden van een dak van een flat. In
samenwerking met de bewoners wordt er gezocht
naar manieren hoe zij ook voordelen kunnen halen uit
dit regenwatertappunt.
Studio Bas Sala heeft de afgelopen jaren de Slimme
Regenton ontwikkeld. Deze regenton is slim doordat
het kraantje aan de ton ook online kan worden
bediend. De tonnen vormen gezamenlijk een netwerk
dat is gekoppeld aan de lokale weersvoorspelling.
Hierdoor worden de regentonnen optimaal benut.
Naar aanleiding van de online weeranalyse regelt
het volautomatische systeem het waterniveau in de
tonnen. Ze zijn vol tijdens droge periodes en legen
zichzelf voordat een piekbui valt.
De Slimme Regenton is een simpele en leuke
manier om regenwater bewuster te gebruiken en de
leefomgeving klimaatbestendig te maken.
In de publieke ruimte plaatsen we grote eye catchers,
diamanten en hufterproof regentonnen. De slimme
regenton is ook geschikt om private (collectieve)
tuinen te plaatsen. Voor elke plek is er een oplossing.
Ook bewoners vervullen een belangrijke rol bij
deze gezamenlijke opgave en kunnen een Slimme
Regenton in hun tuin plaatsen. Zo werken we samen
aan het bewuster opvangen en vasthouden van regen
en ontstaat extra capaciteit om regenwater op te
vangen in de stad. Met de Slimme Regenton kan
straks iedereen meewerken aan beter beheer van
regenwater.
Wanneer?
• Oktober 2019: Startgesprek met Schone Stad,
daarna verkenning maar projectleider ging weg.
• 2020: Daan Vermeer neemt over als projectleider,
zoektocht naar geschikte locatie
• April 2021 tot april 2022: haalbaarheidsonderzoek
door Bas Sala
Wie?
• Studio Bas Sala
• Gemeente Rotterdam (o.m. Daan Vermeer en
Jelmer Boersma)
Logboek
Experimenten: klimaatadaptieve stad
46
47
Experimenten: klimaatadaptieve stad
Logboek

..........................................
..........................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Logboek
Experimenten: klimaatadaptieve stad
48
49
Experimenten: klimaatadaptieve stad
Logboek

“Nederland wil in 2050
aardgasvrij zijn. Reyeroord is
als wijk uitgekozen als proeftuin
omdat er rioolvervanging en
waterbuffering toegepast wordt,
en er is ook al een warmtenet
in de wijk. Er was behoefte aan
een plek in de wijk om mensen te
ontvangen en te informeren over
de energietransitie. Omdat er een
locatie aan de rand van de wijk
leegstond, is de peuterspeelzaal
omgetoverd tot Energiehuis.”
Jacco Kwakman,
Programmamanager
Aardgasvrij Reyeroord
“Bepaalde groepen in Reyeroord
bereik je lastig. Via huisbezoeken
kom je meer te weten dan enkel
informatie over aardgasvrij worden
en kan je ook signalen over andere
zaken doorgeven aan integraal
team.”
TECHNOLOGISCH-INNOVATIEVE STAD
In Reyeroord wordt gewerkt aan een technologisch-innovatieve
stad. Zo is een van de
leidende ambities dat Reyeroord een duurzame
energiewijk vormt die geheel zelfvoorzienend is
en waar aardgas verleden tijd is. Met ‘Aardgasvrij-
Warm Reyeroord’ komt alle toekomstige energie
uit stadswarmte of zonnepanelen. Reyeroord
produceert zijn eigen duurzame energie (zie het
experiment ‘The Walker’) en verlichting (zoals
experimenten ‘CENT-R’ en ‘Park van Morgen /
Plant E’). Ook wordt er gebruik gemaakt van
slimme dataverzameling vanuit het experimenteren
met ‘Bewegingssensoren’ en van technische
innovaties met materialen vanuit het experiment
‘Bankjes met rerecyclede 3D-print leuning’.
Rosa Jansen,
Projectmanager Maatschappelijke
Ontwikkeling
51 Experimenten: technologisch-innovatieve stad
Logboek

Experimenten: technologisch-innovatieve stad
Aardgasvrij - “Warm Reyeroord”
loopt zeker door tot 2027
Bankjes met gerecyclede 3D-print leuning
Bewegingssensoren
CENT-R
Park van Morgen / Plant-E
The Walker
2018 2019 2020
2021 2022 2023 2024
Legenda
MIJLPAAL
LOPEND EXPERIMENT
DOORLOPEND EXPERIMENT
Logboek
Experimenten: technologisch-innovatieve stad
52
53
Experimenten: technologisch-innovatieve stad
Logboek

Aardgasvrij - “Warm Reyeroord”
Wat en waarom?
Warm Reyeroord is de campagne en aanpak om
bewoners te betrekken bij de transitie naar een
aardgasvrije wijk en de wijk van het gas af te krijgen.
Reyeroord is één van de eerste buurten in Rotterdam
die van het gas wordt afgesloten en moet transformeren
naar een duurzame energievorm.
Wanneer?
Project Aardgasvrij Reyeroord loopt van 2019 tot 2028:
• Oktober 2019: Aardgasvrij Meedoen frontlijn
integraal
• December 2019: Zoektocht naar de
samenwerking tussen Aardgasvrij en Reyeroord+
rondom communicatie en participatie
(Huisbezoeken Aardgasvrij Heindijk)
• 2024: aanleg en aansluiting op stadsverwarming
eerste deelgebied
• 2028: aanleg en aansluiting op stadsverwarming
laatste/vierde deelgebied
Wie?
• Jacco Kwakman (Programmamanager Aardgasvrij
Reyeroord, cluster Stadsontwikkeling)
• Rosa Jansen (huisbezoeken, cluster Maatschappelijke
ontwikkeling)
• Zeewaardig
• Noorderwind
• Kickstad
Bankjes met gerecyclede 3D-print leuning
Wat en waarom?
Vanuit Reyeroord kwam begin 2020 het initiatief van
een ondernemer (10XL, producent) om een bankje
te printen met Rotterdams hergebruikt plastic.
Deze verzoeken komen regelmatig, maar er is niet
echt een Rotterdamse vraag naar een nieuwe bank
aangezien de huidige standaarden voldoen. Daarnaast
bleek het lastig om onderdelen van de Rotterdamse
bank in plastic uit te voeren. Maar oefenen met
printtechnieken en met hergebruikt plastic is wel
wenselijk. Vandaar dat we opdracht gegeven hebben
voor een product welke we echt nodig hebben en
die aansloot bij de Rotterdamse stijl. Zo kwamen we
op een geprinte armleuning voor de BN-bank. De
BN-bank wordt al sinds de jaren 60 in Rotterdam
geplaatst, momenteel staan er nog 2.980 van dit soort
banken in Rotterdam. Twee jaar terug is afgesproken
dat vanwege onze circulariteitsdoelstelling
de bestaande BN-banken minder snel uit het
Rotterdamse straatbeeld te laten verdwijnen. Dat
betekent niet dat we nieuwe BN-banken gaan
aanschaffen maar wel dat we ze langer laten staan
en indien mogelijk repareren. Vanzelfsprekend heeft
reparatie met onderdelen van bestaande bankjes dan
de voorkeur. Hierdoor zal de BN-bank dus uiteindelijk
uit het Rotterdamse straatbeeld verdwijnen maar
zal dit door de circulaire aanpak wat langer gaan
duren. De bankjes voldoen echter niet volledig aan
de inclusiviteitseisen. Een armleuning is daarvoor
noodzakelijk. De armleuning is soms nodig om te gaan
zitten en om weer op te staan. In sommige gevallen
is het ontbreken van de armleuning misschien geen
probleem maar in vergrijsde buurten en op plusroutes
is de leuning wel noodzakelijk. (Vervanging van
goede BN-banken door de Rotterdamse stijl bank is
niet circulair en zeer kostbaar. Dat is een ongewenst
alternatief.) Rotterdam heeft dus opdracht gegeven
om een leuning te ontwerpen en te printen.
De producent 10XL heeft daarvoor een ruime ontwerp
studie gedaan wat resulteerde in een groot aantal
modellen. Twee modellen zijn nu uitgeprint en willen
we nu gaan testen om functionaliteit en op uitstraling.
De eerste leuningen zijn geprint in de Rotterdamse stijl
kleuren Ral 7016. Daarnaast zullen er ook leuningen
geprint worden zonder toevoeging van pigment.
Waarschijnlijk zal deze leuning een lichter grijze
kleur hebben. Deze leuning heeft dan min of meer
een materiaal eigen kleur. Het is zoektocht naar een
functionele leuning welke past bij de huidige bank.
Er wordt nu gekeken naar een zoveel no-nonsense
uitstraling. Dat kan door een eenvoudig vorm en door
bijvoorbeeld 2 of slechts 1 leuning toe te passen.
De modellen blijken vanuit zonder montage al
behoorlijk stevig te zijn. De montage zal met een
slotbouten plaats vinden (net als de huidige planken)
waardoor de leuningen nog meer stevigheid zullen
krijgen. Aan de levensduur en de MKI wordt nu
gerekend. Waarschijnlijke is het plastic van de leuning
nog meerdere malen te recyclen. Bij een geslaagd
model zullen zeker niet alle BN-bankjes van leuningen
worden voorzien. De inschatting is een tiental bankjes
per jaar. Maar dit natuurlijk afhankelijk van de vraag
naar de gewenste inclusiviteit. De kosten zullen ca.
50 euro per leuning. Dit is niet heel goedkoop en het
gevolg van het relatief dure printproces.
Reyeroord heeft binnen dit experiment ruimte
geboden voor testlocaties.
Wanneer?
2021
Wie?
• Opsteller van advies: Rik de Nooijer
• Ambtelijk opdrachtgever: Alice van de Hoef
Logboek
Experimenten: technologisch-innovatieve stad
54
55
Experimenten: technologisch-innovatieve stad
Logboek

Bewegingssensoren
CENT-R
Wat en waarom?
Om het gebruik van het park tussen Reyeroord en
Hordijkerveld te meten zijn bij de in- en uitgangen
infraroodsensoren geplaatst. De infrarood-sensor ziet
warmte. Wanneer iets dat warmte uitstraalt de sensor
passeert, telt de sensor. De sensor ziet alleen warmte,
geen mensen. Ook een grote hond wordt gewoon
meegeteld. We kunnen dus niet zien wie er langs
komt, hoe die persoon er uitziet of wat die persoon
doet. Het is een beetje vergelijkbaar met de sensor
van een schuifdeur bij een winkel of een automatisch
buitenlicht. Als er iets voor de sensor komt, reageert
deze.
Door de sensoren op slimme plekken neer te zetten,
kunnen we ‘zien’ welke plekken druk zijn en welke
niet. We kunnen hier ook uit afleiden hoe mensen
het park gebruiken. Waar ga je er in, en waar er
uit? Met deze informatie kunnen we de inrichting
van het park slimmer en beter maken. Maar we
kunnen bijvoorbeeld ook activiteiten organiseren op
momenten dat er toch al veel mensen aanwezig zijn,
of juist niet.
Daarnaast is er aan de hand van dit experiment
onderzoek gedaan naar de beleving van
Rotterdammers ten aanzien van sensoren in de stad.
Dit onderzoek maakt deel uit van een stadsbreed
gesprek over de waarden in de slimme stad.
Dit geheel is onderdeel van Living Lab Sensible Sensor
Reyeroord.
Wanneer?
2020 & 2021
Wie?
• Gemeente Rotterdam, Team Smart City
Wat en waarom?
De CENT-R is een Rotterdamse uitvinding bedoeld
voor op straat. De CENT-R is een soort kastje met
een glasvezel- en elektriciteitsaansluiting. Hierdoor
kan de CENT-R voor meerdere functies gebruikt
worden, zoals voor het opladen van een elektrische
auto, als straatverlichting of voor het plaatsen van
camera’s. Maar ook voor sensoren die luchtvervuiling
en geluid kunnen meten of voor supersnel internet.
Bovendien kan de CENT-R slim omgaan met stroom.
Door zijn veelzijdigheid is de CENT-R een drager
van verschillende digitale netwerken in stad van de
toekomst.
In Reyeroord staan de eerste 3 CENT-R’s. Ze vormen
de eerste modellen om zowel technisch als sociaal het
product te testen en verder te ontwikkelen. Zo zijn er
ook gesprekken gevoerd met bewoners om te weten
wat zij in de toekomst met de CENT-R willen.
De CENT-R is een modulair concept dat bijdraagt aan
het reduceren van materiaalgebruik en objecten in
de openbare ruimte. Indirect zorgt de CENTR ervoor
dat op termijn niet allemaal losse kastjes geplaatst
worden in de openbare ruimte, maar dat deze in
een geïntegreerd systeem komen. Daarnaast zorgt
de modulaire opbouw ervoor dat er niet een nieuw
ontwerp gemaakt moet worden, maar dat bestaande
onderdelen gewisseld kunnen worden.
Wanneer?
Plaatsing in januari 2019, inmiddels wordt gewerkt aan
serieuze opschaling in de stad
Wie?
• Peter Wijnands en Jacco de Jongh vanuit
gemeente Rotterdam, ondersteund door collega’s
van programma Smart City
• Producent Lightwell
• Afstudeerproject van Eliza Bootz over De stem van
jongeren bij de besluitvorming in de stad
Voel je het?
Resultaten van het
onderzoek naar behoeften
rondom sensoren in Reyeroord
LIVING LAB
SENSIBLE SENSOR
ALS DE BUITENRUIMTE ZOU
KUNNEN PRATEN, WAT
ZOU HET JOU VERTELLEN?
SEPTEMBER 2021
Jongerenparticipatie binnen de digitale stad
Hoe is de CENT-R een waardevolle toevoeging tijdens momenten dat jongeren
zich met elkaar begeven in de publieke buitenruimte van Reyeroord?
LIVING LAB SENSIBLE SENSOR
Naam
Elisa Bootz
Datum 24 | 01 | 2021
Logboek
Experimenten: technologisch-innovatieve stad
56
57
Experimenten: technologisch-innovatieve stad
Logboek

Park van Morgen / Plant-E
Wat en waarom?
Het is het eerste park in de wereld dat interactief
verlicht is met energie, opgewekt door planten.
In Reyeroord vindt niet iedereen het prettig om
‘s avonds door de groenstroken te wandelen.
Samen met de bewoners gaan we ontdekken of
interactieve verlichting opgewekt door planten de
subjectieve veiligheid positief kan beïnvloeden. De
werkzaamheden zijn inmiddels in volle gang en de
opening staat in het najaar gepland. Bewoners werden
via een nieuwsbrief geïnformeerd.
Energie is overal! In het Park van Morgen testen we
de technologie van Plant-e, waarbij de verlichting
zijn stroomt haalt uit energie die wordt omgezet
door planten. De lampjes brandden afgelopen tijd
niet en die ontwikkelen we nu door. In november
2019 is deze technologie toegepast in Het Park van
Morgen, wat een echte wereldprimeur is geworden!
Door slim gebruik te maken van energie die door
planten en bomen wordt gemaakt, ontwikkelen
we energiesystemen van de toekomst. Dit park is
gerealiseerd in samenwerking met Plant-e, Nova
Innova en de Gemeente Rotterdam. We zijn als
Rotterdam trots dat we aan deze technologie een
bijdrage hebben geleverd. Lange tijd, met name in
de droge periode, heeft het systeem onvoldoende
gewerkt. Verschillende ingrepen zijn door de tijd heen
gedaan om dit te verhelpen.
Van de ervaringen die we opdoen in het Park van
Morgen leren we de techniek door te ontwikkelen
tot een toegankelijke oplossing. Komende periode
gaan we dan ook het Park van Morgen evalueren.
We gaan dan in op de technische werking van het
systeem, onder andere welke storingen er zoal
hebben plaatsgevonden en hoe die zijn verholpen.
Ook wordt onderzocht wat het Park van Morgen heeft
opgeleverd, zoals het ontwikkelen van nieuwe kennis
en inzichten op het gebied van nieuwe duurzame
technieken.
Wanneer?
November 2019 tot op heden
Wie?
• Plant-E en Nova Innova
• Gemeente Rotterdam (o.m. Maurice Nikken,
Werner Zander, Helena Keizer en Tony Pipping)
• Bewoners (omwonenden Heemtuin)
The Walker
Wat en waarom?
In IJsselmonde ligt een stoep die energie kan
opwekken met zonnepanelen. Het is de eerste stoep
in Rotterdam die dat kan. De stoep is te vinden
op het drukke stuk naar het Veenoord College. De
stroom die de stoep oplevert gaat naar een lichtmast
die ook laadpaal voor elektrische auto’s is. Met de
vloer kunnen 320 mensen een jaar lang hun mobiele
telefoon opladen of een elektrische auto kan met de
stroom zo’n 4000 kilometer afleggen.
De ‘energiestoep’ kan ook gebruikt worden om op te
spelen. In de tegels zitten led-lampjes en sensoren
die reageren op beweging. Door snel op de juiste
tegels te stappen kunnen spelers de lichtjes uit doen
om vervolgens op de nieuw brandende lampjes te
springen. De energiestoep is gemaakt door het bedrijf
Energy Floors. De stoep past in het grote groene plan
voor Reyeroord, dat van het gas af gaat.
Gedurende de dag wekt The Walker energie op uit
zonlicht. Met een maximaal vermogen van 35 Wp
(wattpiek) per vloermodule levert de totale vloer van
22 modules jaarlijks gemiddeld 654 kWh (kilowattuur)
aan het elektriciteitsnet. Hiermee kunnen 320 mensen
een jaar lang hun mobiele telefoon opladen of kan
een elektrische auto zo’n 4000 km rijden.
Naast The Walker staat de CENT-R, een veelzijdige
mast, die elektrische auto’s kan opladen, de straat
verlicht, maar ook ingericht kan worden met camera’s
en sensoren. De opgewekte energie van The Walker
gaat deels naar de CENT-R die hiermee weer de straat
met led kan verlichten. Een aantal andere panelen
wordt gekoppeld aan de laadpalen voor elektrische
voertuigen. Zo worden zij ook van groene stroom
voorzien. En ondertussen brengt de energie de vloer
tot leven voor een spel dat u kunt beïnvloeden of een
lichtkunstwerk!
Wanneer?
Oktober 2020 tot heden
Wie?
• Kernteam Reyeroord+
• Collega’s mobiliteit en smart city
• Docent en leerlingen Veenoord College
• Energy Floors
Logboek
Experimenten: technologisch-innovatieve stad
58
59
Experimenten: technologisch-innovatieve stad
Logboek

..........................................
..........................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Logboek
Experimenten: technologisch-innovatieve stad
60
61
Experimenten: technologisch-innovatieve stad
Logboek

II. Middelen

MIDDELEN
Bij het werken aan de verschillende experimenten in
Reyeroord worden er een heel wat middelen ingezet.
Hieronder volgt een overzicht van de op dit moment te
onderscheiden middelen:
1) Appgroep Reyeroord+
2) Beslisboom
3) Bewoner als opdrachtnemer
4) Bewonersbestand wijknetwerker
5) Bewonersinitiatief
6) Bewoners-werkgroepen
7) Co-creatieve workshops
8) De Nacht Club*
9) Design sprints
10) Droomschets*
11) Filmpjes
12) Gemeentepeiler
13) Heemgame
14) Huis-aan-huis-gesprekken
15) Ideekaarten
16) Impactmeting
17) Informatieborden in buitenruimte
18) Kansenkaart
19) Klimaatadaptieve bouwstenenkaarten
20) Kompas*
21) Leefstijlen
22) Leskaarten
23) Mediator betrekken
24) MijnRotterdam
25) Omgevingswandeling*
26) Placemaking
27) Probes in openbare ruimte
28) Reflexief monitoren*
29) Reyerbrieven*
30) Reyeroord platform*
31) Reyeroords kijken*
32) Reyscafé
33) Reysgids*
34) Reyskaart*
35) Reysplan*
36) Reysverslagen*
37) Sociale media-kanalen
38) Straatgesprekken
39) Systems engineering
40) Vreemde vriend
41) Wijk-werkpakket
42) Zelfbeheer
* Deze middelen zijn meer in het algemeen ingezet om
de beweging te ondersteunen.
Deze middelen zijn te categoriseren in zes
verschillende soorten gebaseerd op het beoogde
effect van het middel:
RICHTINGGEVEND MIDDEL
• Beslisboom
• Droomschets
• Kansenkaart
• Kompas
• Leefstijlen
• Reflexief monitoren
• Reysplan
• Vreemde vriend
OOGSTMIDDEL
• Heemgame
• Huis-aan-huis-gesprekken
• Ideekaarten
• Wijk-werkpakket
INFORMEREND MIDDEL
• Bewonersbestand wijknetwerker
• Filmpjes
• Informatieborden in buitenruimte
• Reyerbrieven
• Reysgids
• Reyskaart
• Sociale media-kanalen
UITWISSELINGSMIDDEL
• Appgroep Reyeroord+
• Bewoners-werkgroepen
• Co-creatieve workshops
• De Nacht Club
• Klimaatadaptieve bouwstenenkaarten
• Leskaarten
• Mediator betrekken
• MijnRotterdam
• Omgevingswandeling
• Probes in openbare ruimte
• Reyeroord platform
• Reyeroords kijken
• Reyscafé
• Straatgesprekken
IMPLEMENTATIEMIDDEL
• Bewoner als opdrachtnemer
• Bewonersinitiatief
• Design sprints
• Placemaking
• Systems engineering
• Zelfbeheer
RICHTINGGEVEND MIDDEL
INFORMEREND MIDDEL
IMPLEMENTATIEMIDDEL
OOGSTMIDDEL
UITWISSELINGSMIDDEL
EVALUATIEMIDDEL
EVALUATIEMIDDEL
• Gemeentepeiler
• Impactmeting
• Reysverslagen
Logboek Middelen
64 65
Middelen Logboek

“Reyeroord+ is een Lab omgeving
waar je dingen mag doen
doordat het anders geregeld is op
organisatorisch vlak. Het voelt
alsof je hier echt aan de toekomst
mag werken.”
Rolf Jonker,
Projectleider Ingenieursbureau
Gemeentewerken
“Voor mij staat ‘ganzenleiderschap’
als metafoor
voor de samenwerking in het
kernteam. Dit gaat het over
gedeelde verantwoordelijkheid
en eigenaarschap voor de
gezamenlijke opgave en
samenwerken voorbij het oordeel.”
RICHTINGGEVEND MIDDEL
Bij het werken aan de wijk van de toekomst is het
belangrijk om gezamenlijk de juiste stippen op
de horizon te zetten waar je met elkaar naar toe
werkt. Hiervoor zijn er in Reyeroord+ verschillende
‘richtinggevende’ middelen gehanteerd.
Sommige middelen zijn uitgevonden in Reyeroord,
zoals het ‘Reysplan’. Andere middelen bestaan al
en krijgen een eigen invulling, zoals het werken
met een ‘Kompas’, met ‘Leefstijlen’ of het gebruik
maken van ‘Reflexief monitoren’. Ook zijn er
middelen die vaak in samenhang met elkaar
worden toegepast, zoals de ‘Beslisboom’ waarbij
er behoeftes vanuit de wijk worden gekoppeld aan
het ‘Kompas’ dat het kernteam in de hand houd.
Of de ‘Droomschets’ waar de dromen ingetekend
kunnen worden op een ‘Kansenkaart’.
Jolande van ’t Woudt,
Reflexief Monitor Reyeroord+
67 Middelen: richtinggevend middel
Logboek

Beslisboom
Droomschets
Wat en waarom?
De vragen in de beslisboom helpen om het gesprek
over een idee voor Reyeroord aan te gaan.
Stap 1 helpt om de behoefte achter het idee te
achterhalen en de droom waar het idee aan bijdraagt.
Waarom wil men het idee? Welke behoeften zitten
erachter? Waarom is daar behoefte aan? Welke droom
draagt het idee aan bij? Zijn er ook andere ideeen te
bedenken die die behoefte vervullen?
Stap 2 helpt vervolgens te bepalen wat de impact is
van het idee. Is Beslisboom het voor een Reyeroord+
exclusief klein groepje
De vragen in de beslisboom helpen om het gesprek over een idee voor
bewoners? Hoe Reyeroord kan aan het te gaan. idee voor een bredere groep
van waarde zijn?
Stap 1 helpt om de behoefte achter het idee te achterhalen en de droom waar
het idee aan bijdraagt. Waarom wil men het idee? Welke behoeften zitten
erachter? Waarom is daar behoefte aan? Welke droom draagt het idee aan
bij? Zijn er ook andere ideeen te bedenken die die behoefte vervullen?
Stap 3 helpt bepalen hoe de gemeente en bewoners
gaan samenwerken. Hoe kunnen bewoners bijdragen
aan de uitvoering van het idee?
Wanneer?
Vanaf 2018, wanneer besloten wordt over een
experiment of interventie
Wie?
• Idee ontwikkeld door kernteam Reyeroord+
Stap 2 helpt vervolgens te bepalen wat de impact is van het idee. Is het voor
een exclusief klein groepje bewoners? Hoe kan het idee voor een bredere
groep van waarde zijn?
Stap 3 helpt bepalen hoe de gemeente en bewoners gaan samenwerken. Hoe
kunnen bewoners bijdragen aan de uitvoering van het idee?
Wat en waarom?
Vatten van dromen van bewoners over de toekomst
van de wijk in tekeningen. Zo wordt een andere
beleving en invulling van een plek in de wijk
tastbaar en kun je er met elkaar over praten. Deze
droomplaat is live getekend in gesprek met bewoners,
ondersteund met ideekaarten. Het is een middel
tot gesprek, maar is later ook uitgewerkt tot een
beeldende visie op de toekomst van de heemtuin, die
met anderen gedeeld kan worden en er steeds weer
bij gepakt kan worden als een volgende stap gezet
wordt. Bewust is gekozen voor een zijaanzicht in plaats
van een plattegrond, het is echt getekend vanuit de
beleving van de bewoner of bezoeker.
Wanneer?
In Reyeroord ingezet in april 2019, in het cocreatietraject
rondom de Heemtuin
Wie?
• Idee ontwikkeld door kernteam Reyeroord+
• Gemaakt in samenwerking met Sander de Knegt
in gesprek met bewoners
1. Draagt het idee bij aan.... ?
Vb. droom:
leefbaar
maken van de
buitenruimte
en gezonde
leefstijl
Vb. behoefte:
buiten bewegen
in de winter
In onze Heemtuin willen we ...
kleurrijk en divers groen
de natuur beleven en ontdekken
Een eetbare tuin: bij voorkeur onderhoudsarm en robuust, met
bijvoorbeeld voornamelijk kruiden. Ruikt lekker! Te combineren
met lokaal groenafval composteren en gebruiken voor de tuin.
Behoud deze ruimte om te spelen. Echter zorgen over veiligheid
van de speeltoestellen. En misschien wat meer schaduw?
In de wijk wordt een plek gemist om gezellig een kopje koffie te drinken. Een klein, lokaal tentje
in het groen, richting de Keizerswaard kan een impuls geven aan dit gebied. Wel aandacht dat de
tuin ook een plek voor rust en ontspanning is en er geen afval achterblijft.
onze buren ontmoeten
Natuurlijk (vlonder)pad als onderdeel van een belevingsroute.
Route verbinden met andere gedeeltes van de grotere groenstrook.
De pluklocaties combineren met activiteiten, zoals een
plukwandeling en cursus tuinieren. Ook is er veel kennis en
mogelijkheden voor beheer bij Pameijer Groenservice. Benut dit!
veilig tot rust komen
Ruimte voor honden, maar zonder de poep!
Vb. idee:
schaatsbaan
Vb. ander idee:
winter wandeling
plukken, ruiken en proeven
ruimte om te spelen
Brommers en scouters aanpakken die overlast veroorzaken.
Uitleg bij de verschillende onderdelen. Wat mag je
plukken en wat niet? Waarom is het niet zo netjes?
Uitkomsten van een avond samen een toekomst voor de
heemtuin co-creëren rondom het thema groen op 17 april 2019.
Combinatie van gezelligheid en rust: plekken die ontmoeting faciliteren,
zonder dat het verplichtingen schept. Voorkomen dat dit hangplekken worden.
2. Voor hoeveel bewoners is het van waarde?
Een plek om kennis op te doen.
Veel behoefte aan een trapveldje voor kinderen en ruimte voor uitdagend
spelen. Plekken waar kinderen nog zelf hun spel kunnen bedenken.
Wilde natuur behouden en meer kleur en diversiteit in de beplanting.
Houd hierbij ook rekening met schaduw- en zonlocaties.
Bankjes aan het water, in plaats van voor de huizen.
Natuurlijke oevers met kleurrijke, wilde planten. Ruimte
om te genieten van vergezichten over het water.
Geen bankjes direct voor woningen
i.v.m. mogelijke overlast
Paden met hoge bloemen, bijvoorbeeld lavendel.
Een rustige plek waar je de vogeltjes hoort fluiten
en een knus gevoel van buiten zijn ervaart.
Ruimte voor dieren: behoud van nesten op de eilandjes en bijvoorbeeld
een poel om meer ruimte te creëren voor kleine beestjes en amfibieën.
Met bijenkasten de biodiversiteit en natuurbeleving vergroten. Lokale
partijen kunnen honing verkopen, bijvoorbeeld via Pameijer. Combineren
met activiteiten, zoals een honingfeest en bijentellingen.
Verbinding met de rest van de wijk
verbeteren door veilige oversteekplaatsen.
Naast alle mooie bloemen en wildernis ruimte
voor een plek om (droog) te picknicken.
Een tuin waar veel te ruiken en zien is. Met wisselende bloeiers die je steeds
weer verrassen en zoemende beestjes. Niet te netjes maar wel ‘geordend’.
3. Wie doet wat?
informeren raadplegen advies vragen regisseren faciliteren
WAT ZIE JIJ ALS VOLGENDE STAP?
Meer natuurlijk spelen. Als onderdeel van de
belevingsroute een vlindertuin met mogelijkheden
tot zoeken van beestjes, vlinders, etc.
WAT IS DAARVOOR NODIG?
aanhoren mening geven meedenken uitvoeren regievoeren
Logboek Middelen: richtinggevend middel 68
69
Middelen: richtinggevend middel
Logboek

Kansenkaart
Kompas
Wat en waarom?
Ambities en behoeften vanuit verschillende
betrokkenen koppelen aan plekken in de vorm van een
kans voor die plek. Dit geeft inzicht en vormt een basis
voor verdere verkenning, gesprek en realisatie van de
kansen. De kansenkaart kan ook gezamenlijk ingevuld
worden en zo een middel voor verkennend gesprek
zijn.
Wanneer?
In Reyeroord ontwikkeld eind 2018 en basis voor
verdere ontwikkeling van deze groenstrook vanaf 2019
Wie?
• Idee ontwikkeld door kernteam Reyeroord+
• Tot stand gekomen met collega’s en professionals
uit de wijk
Wat en waarom?
Kompas als handelingskader:
4 fysieke en 4 sociale ambities
In Reyeroord gaan we op ontdekkingsreis: op zoek
naar een leefbare wijk die klaar is voor de toekomst.
Hoe die toekomst eruit ziet weten we niet precies,
maar we hebben daarbij wel een kompas: onze acht
ambities. Ontdek hier wat deze ambities precies
inhouden.
Wanneer?
Ontwikkeld begin 2018, dient nog steeds als gids
Wie?
• Ontwikkeld door kernteam Reyeroord, in
samenwerking met diverse collega’s op basis van
bestaand beleid en visie
U BENT
HIER!
KANSENKAART
GROENSTROOK 1.0
1) Leefbaarheid voor alles
2) Slim gebruik van data
3) Circulair: Rotterdam als materiaaldepot
4) Duurzaamheid en duurzame energie
5) Gezonde levensstijl
6) Gezond gezinsbudget
7) Talenten benutten
8) Overbruggen van de generatie- en cultuurkloof
WINKELCENTRUM
KEIZERSWAARD
4 NATUURLIJK
SPELEN
TRAM
Figuur: Kansenkaart 2019, Reyeroord, Gemeente Rotterdam
8
9
6 VOETGANGERS
OVERSTEEKPLAATS
REYEROORD
3 JONGEREN
ONTMOETINGSPLEK
- SKATEPARK
- WATERBERGING
5 ‘TURBO TUSSENTUIN’
- WANDELGEBIED
- WATERBERGING
- BIODIVERSITEIT
2 ‘REYERBEACH’
HORDIJKERVELD
6 VOETGANGERS
OVERSTEEKPLAATS
1 NATUUREDUCATIE
Logboek Middelen: richtinggevend middel 70
71
Middelen: richtinggevend middel
Logboek

Leefstijlen
Reflexief monitoren
Wat en waarom?
Elke leefstijl vraagt om een eigen benadering
waardoor mensen zich aangesproken voelen en in
beweging komen. Welke formulering gebruik je voor
je boodschap, welke tone of voice past het beste en
welk communicatiekanaal sluit goed aan? Kortom: een
handig hulpmiddel voor ons om zo breed en inclusief
mogelijk Rotterdammers te bereiken en te betrekken!
Er bestaan verschillende modellen om leefstijlen in
kaart te brengen. In Rotterdam gebruiken we het
leefstijlenmodel van bureau Marketresponse, het
BSR-model (Brand Strategy Research). Het laat de
achterliggende persoonlijkheid van mensen zien op
basis van waarden. Die waarden zijn de basis van de
vier leefstijlen: geel, groen, blauw en rood.
Wanneer?
In Reyeroord voor het eerst ingezet begin 2020 bij de
voorbereiding op de participatie rond het Hart van
Reyeroord; daarna op verschillende momenten in
participatieprocessen
Wie?
• Ontwikkeld door Market Response, in Rotterdam
te gebruiken via adviseurs inspraak en participatie
Wat en waarom?
Reflexief Monitoren geeft je concrete handvatten,
specifiek gericht op leren en bijsturen in
transitievraagstukken (structurele verandering). De
meeste benaderingen voor monitoring gaan uit van
meten en afrekenen, maar dat staat haaks op wat we
weten over sociaal-maatschappelijke transities, die
volzitten met onzekerheid en controverse.
Wanneer?
In Reyeroord ingezet van 2020 t/m 2023
Wie?
• Methodiek ontwikkeld door Wageningen
University & Research en Erasmus Universiteit
• Uitgevoerd door kernteam Reyeroord+ onder
begeleiding van Jolande van ‘t Woudt
Ilona: doen we niet te veel? Eline:
Dat vind ik wel een terechte vraag.
Cynthia: we
zijn ook door
org010
gevraagd. Dat
was belangrijk
voor de
verandering
intern.
Ilona: wat ik me nou afvraag hebben
we hier (

itkree
e
n
ombardijen
si
a s
Maasstad Ziekenhuis
Bergam
tunn
Bedrijventerrein
Hordijk-West
k
Amm
LEIN
Bedrijventerrein
Hordijk-Oost
on
Valkr lkr e e
kr ek
Klamdijk
Bronsdijk
Heindijk
Blesdijk
eyerdijk
Huniahof
Kerstendijk
Driedijk
B
Kadijk
Aalsdijk
Hazendijk
Viking ord
sw ard ard
ekdijk
P
A
ord
ord
Groe
© Gemeente Rotterdam, Stadsbeheer, Basisinformatie - januari 2018
B
Reysplan
Wat en waarom?
Het Reysplan is een intern visiedocument, een
programmaplan dat het kernteam richting geeft.
Verfijning en helderheid zichtbaar maken koers.
Voor onszelf een belangrijke stap is geweest dat we
op een gegeven moment de dromen en ambities zijn
gaan ordenen en hebben we het vastgelegd. Vlak
daarvoor is er ook een beslisboom gemaakt. Dat
kwam ook uit diezelfde vraag: wanneer doen we iets
wel en wanneer doen we iets niet? Dat is intern een
belangrijk structureringsmoment geweest.
Reyeroord
WAARDES
Welke waardes hebben we gemeenschappelijk. Hoe kunnen we die meenemen?
ZANDBAK
Er is ruimte om te leren,
experimenteren en
fouten te maken.
ENERGIELEVERANCIERS
Shell, Nuon
CO-CREATIE
We doen dit samen met
bewoners. Hierin geven
we bewoners een stem
(gelijkwaardigheid).
ÉÉN GEMEENTE
Niet zes clusters.
De wijk van morgen begint nu
PLEZIER
We maken duurzaamheid leuk.
Maar zonder ballonnen, die zijn niet
erg duurzaam.
VISIE REYEROORD
Door samen verantwoordelijkheid te
nemen, maken we Reyeroord fysiek
en sociaal klaar voor een
duurzame toekomst.
Wanneer?
September 2018: Ontwikkeling Reysplan
Wie?
• Ontwikkeld door kernteam Reyeroord+
WAAR ZIJN WE GOED IN?
Wat zijn de competenties van iedereen samen? Wat kunnen we bereiken in de buurt?
TEGENWIND
We kunnen goed omgaan
met tegenslagen.
DE 5 SLEUTELS
Assets, jaarlijkse beheerbudgetten,
data, dagelijks contact met de mensen
en de stad, gemotiveerde medewerkers
BEKENDHEID CREËREN
Voor waar we mee bezig zijn.
VERBINDEN
Met bewoners en binnen de
gemeente: alle clusters zijn
vertegenwoordigd.
AMBITIEUS
Enthousiast en postitief.
CREATIEF
Vreemde vriend
Wat en waarom?
Ambtenaren en creatieve professionals uit de stad,
op het eerste gezicht een ongebruikelijke combinatie.
Vaak werkt de één in opdracht van de ander, maar
wat gebeurt er als je ze koppelt en écht samen aan
vraagstukken laat werken? Als ambtenaren kunnen
we een hoop leren van sociaal ontwerpers, creatieven
die zich inzetten voor sociaal-maatschappelijke
vraagstukken. Juist nu vraagstukken complexer
worden, is er behoefte aan andere perspectieven,
aanpassingsvermogen en andere manieren van
werken. En dat kunnen we leren door aan de slag
te gaan met “vreemde vrienden”, een begrip dat is
ontstaan bij de Politie, als basis voor de “Social Design
Politie” (www.socialdesignpolitie.nl).
Van belang is dat deze vreemde vrienden langdurig
met elkaar optrekken en elkaar echt als gelijkwaardig
beschouwen. Enerzijds gaan ze met concrete
vraagstukken aan de slag en anderzijds leren ze van
elkaar en kan er als organisatie geleerd worden door
er een leeromgeving aan te koppelen.
Wanneer?
Samenwerking met Marjolein Vermeulen en Jaap
Warmenhoven vanaf 2020, samenwerking Bas Sala en
projectteam buitenruimte in 2022
Wie?
• Idee ontstaan bij de Nederlandse Politie, op
de eigen situatie toegepast door kernteam
Reyeroord+ in samenwerking met collega’s en
creatieve professionals uit de stad
• Voorbeelden in Reyeroord zijn de samenwerking
tussen Bas Sala en het projectteam buitenruimte;
de samenwerking tussen Marjolein Vermeulen
en Jaap Warmenhoven samen met het kernteam
Reyeroord+ en enkele ander wijkprofessionals
PARTNERS
We gaan nu een fase in waar
we meer gaan samenwerken
met partners buiten de gemeente.
DE WIJK
Bewoners,
lokale ondernemers
WIE WAT WANNEER?
Wie is waar verantwoordelijk voor om deze doelen te bereiken?
LEEFBAARHEID
TRANSITIE VAN DE ORGANISATIE
Alles draagt bij aan de
Een nieuwe, integrale manier van
leefbaarheid van de wijk
werken binnen de gemeente.
(verbetering van de fysieke
ruimte).
TASTBAAR
Doelen zichtbaar maken
en een effectieve adoptie
AANSLUITING
van duurzaamheid.
Leren aansluiten bij de
leefwereld van bewoners. MEERWAARDE
Creëren voor de stad, bewoners
en het klimaat.
ACHT AMBITIES
Leefbaarheid, data, circulair, duurzaamheid,
gezonde levensstijl, geen armoede, benutten
DOELEN
talenten, overbruggen cultuurkloven
Wat zijn gemeenschappelijke doelen?
Wat willen we bereiken in de buurt?
Reyeroord
Circulaire bezems
Jaarlijks worden er gemiddeld 18.500 bezems van berkenrijs verbruikt, en met het restafval weggegooid en verbrand. Het doel is
om waardevernietiging van bezems te minimaliseren
We plaatsen berken in de wijk. Van de takken maken we nieuwe bezems. In Reyeroord is van de takken van oude bezems een
haag gemaakt. Zo geven we de voedingsstoffen terug aan de natuur!
Check de lessen op de Reyskaart!
Vlashage
Krimpenerstr
Kreek
M a stadw stadw
H astrecht astrecht
Stol- Stol- wijkstr at
erakstr
ch onhovenstr at at
s Binghamw
Haag
Bezembos
OG
Reiniging & POK groen
Joop Polfliet
2018 - ...
Goud Goud
OG
str at
str str at at
Huniadijk
Bazeldijk
Bandeloodijk
Heindijk
Korendijk
Water ord
Schuilings ord
Kreileroord
Reyerdijk
ordijk
V en ord
Schalker ord
Hinkelen ord
Wilbert ord
Rieker ord
Kouwen ord
Bredenoord
Schelmer ord
Herenoord
Friezen ord
Elzen ord
Rheder ord
Noten ord
Saxen ord
Nieuwenoord
Ruigoord
Tulpen ord
Berg ord
Franken ord
Olden ord
N ormanen
Bri ten ord
Akkeroord
Kimbren ord
Vegelinsoord
Zevenoord
Onzen ord
Krommen ord
Nieuwenoord
Bataven ord
Quaden ord
Opteno ord
Zeven ord
H ag ord
Kelten ord Dalen ord
Tubanten ord
Nuden ord
Ganzen-
Zevenbergsedijkje
A16 A16
Iris Bakker
Teamleider
MBU’ers
WRT-managers
2 Voorlieden
Molgerdijk
Tu Tu se se
Sli kerv
erstr at
Bergambach
Overzichtskaart Reyeroord
Het experiment is gedaan. Er is een 0 haag van het 400 Meters
berkenrijs in Reyeroord geplaatst. Nu het gaat het om
uitbreiding en verdere implementatie.
Vooronderzoek materialen en organisatie
Plaatsing haag in Reyeroord
Planten berkenrijs t.b.v. nieuwe bezems
(13 maart tijdens boomfeestdag)
schaal 1:6000 ´
Johan
Bunk
Peter
Mirrer
Fatuma
Köker
Uitbreiding haag totdat deze buiten het
bosplantsoen loopt
Implementatie en uitrol werkproces i.s.m.
WRT managers
Organisatie workshops t.b.v. bewustwording
waarde van materialen
Logboek Middelen: richtinggevend middel 74
75
Middelen: richtinggevend middel
Logboek

.......................................... ..........................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Logboek Middelen: richtinggevend middel 76
77
Middelen: richtinggevend middel
Logboek

“Het werkt om af en toe de
graafmachine naar voren te halen
door het doen van experimenten,
want dan krijg je reactie van
bewoners.”
Luuk van der Burgt,
Programmamanager
Gebiedsbeheer, eerder
Programmamanager
Reyeroord+
“Veel werkzaamheden die ik in
Reyeroord heb gedaan, zoals
experimenteren met communicatiemethoden,
staan niet in mijn
functie omschrijving. Met
Reyeroord+ was er ruimte van
ambtelijk opdrachtgevers om te
experimenteren.”
OOGSTMIDDEL
In Reyeroord staat de bewoner centraal. Om
dichterbij de leefwereld van deze bewoners te
komen worden hun inzichten op verschillende
manieren ‘geoogst’. Dit kan gebeuren in de vorm
van spel- elementen zoals de ‘Heemgame’ of het
‘Wijk-werkpakket’. Er wordt uitgenodigd om
op een andere manier te gaan kijken naar de
wijk: hoe zou de wijk eruit kunnen zien in de
toekomst? Door bijvoorbeeld het toepassen van
‘Ideekaarten’ haalt het kernteam verschillende
perspectieven op de wijk op. Om deze diversiteit
aan blikken te waarborgen zet de gemeente
verschillende middelen in, zo vinden er ook ‘huisaan-huis-gesprekken’
plaats voor mensen die
minder snel op een workshop of bijeenkomst
afkomen.
Kim Hooning,
Coördinator team Communicatie
Stadsbeheer
79 Middelen: oogstmiddel
Logboek

Heemgame
Huis-aan-huis-gesprekken
Wat en waarom?
De Heemgame is ontwikkeld als spel om met kinderen
de toekomst van een plek te verkennen, in dit geval
de Heemtuin, een stuk openbaar groen in Reyeroord.
Met een eigen speurpakket konden kinderen de tuin
verkennen én een mogelijke toekomst creëren. De
inzichten zijn gebruikt om de plek verder vorm te
geven én hebben geleid tot het creëren van een vast
natuurspel op deze plek.
HEEMGAME
speurkaart: dromen
Wanneer?
2019
Wie?
• Ontwikkeld door kernteam Reyeroord+ en als
middel ingezet om behoeften van kinderen in
Reyeroord op te halen
speurkaart: dromen
de toekomst begint nu. Kies een plek waar jij graag zou
willen spelen. welke dromen heb je voor deze plek?
DIT ZOU IK OP DEZE PLEK WILLEN DOEN:
Wat en waarom?
Om verschillende doelgroepen te bereiken worden er
ook huis-aan-huis-gesprekken gevoerd met bewoners
in de wijk. Bijvoorbeeld het persoonlijk uitnodigen
voor bijeenkomsten biedt gelijk een mogelijkheid om
een gesprek over de wijk voeren.
Een ander voorbeeld is het traject waarin collega’s
van Maatschappelijke Ontwikkeling samen met
collega’s vanuit opgave Aardgasvrij langs de deuren
zijn gegaan om met bewoners over de sociale kant van
de energietransitie te praten. Het kan dan bijvoorbeeld
gaan over de impact van aardgasvrij op iemands
financiën. Maar deze eerste contactmomenten
vormen ook een mooi haakje voor vragen over andere
levensgebieden. Want soms spelen er ook hele andere
dingen, bijvoorbeeld op het gebied van relaties of
gezondheid.
Wanneer?
Vanaf start Reyeroord+ in januari 2018
Wie?
• Kernteam Reyeroord+ en andere professionals
(zoals Bas Sala) met mensen uit de wijk
DIT ZOU IK OP DEZE PLEK WILLEN VOELEN:
Onze praatwolk
In gesprek met bewoners in Reyeroord Noord.
De afgelopen periode zijn door Studio Bas Sala deur tot deur gesprekken (18) en
straatgesprekken gevoerd met bewoners in Reyeroord Noord.
Doel van de gesprekken:
Inzicht krijgen in de behoeftes en wensen van de bewoners die normaliter niet
naar inspraakmomenten komen.
teken jouw
plek hier
Hoe werden de gesprekken ingevuld? Als leidraad voor de gesprekken zijn drie
thema’s gekozen:
Thema 1: Ideeën bij je huis en in de tuin
Thema 2: Ideeën voor in de buurt
DIT ZOU IK OP DEZE PLEK WILLEN HOREN:
Thema 3: Ideeën wat kan de gemeente doen?
De thema’s zijn in beelden omgezet. Bewoners en passanten krijgen meerdere
plaatjes te zien van bestaande ontwerpen/ingrepen of door ons ontwikkelde
concepten. Deze concepten zijn ontwikkeld naar aanleiding van de verschillende
gesprekken en sessies met de gemeente, een ruimtelijke analyse en data
onderzoek. Tevens zijn er een aantal toevoegingen gedaan op verzoek van de
stedenbouwkundig ontwerper.
Bij de appartementencomplexen is het thema “Ideeën bij je huis en in de tuin”
niet behandelt. Wel is er gevraagd naar de invulling van dak en balkon.
locatie: een spannende plek
in de heemtuin
Tip: steek de reyerdijk of groeninx van zoelenlaan niet over
Tijdens de gesprekken hebben we ook ingrepen gedaan. We hebben wolken met
teksten geplaatst in de wijk. Teksten over de rioolopgave. En we hebben stickers
met de tekstwolken uitgedeeld. Na een gesprek kregen de bewoners een aantal
stickers. 1 om zelf te houden een minimaal 1 om weg te geven aan iemand in de
wijk. Zo wordt het verhaal verder verteld van de komende rioolopgave. Steeds
meer mensen herkennen ons van de wolken die in de wijk geplaatst zijn.
HEEMGAME
www.cloiq.nl
www.cloiq.nl
Onze bevindingen:
Bewoners zijn trots op de wijk. Het betamelijk rustige wonen temidden van het groen en toch
Voorbeeld gespreksformulier.
Meerdere varianten met
verschillende afbeeldingen
Drie of vijf beelden per pagina
midden in de stad wordt als prettig ervaren. Men vergelijkt de wijk soms met andere plekken
op zuid zoals Charlois. Reyeroord Noord wordt in de vergelijkingen als zeer positief genoemd.
Men kent zijn buren en men kent elkaar in de wijk. Veel bewoners recreëren in de eigen buurt.
Hier ligt ook een kans. Er is behoefte aan andere type verblijfsplekken.
Het weids opgezette stedenbouwkundig ontwerp wordt als positief ervaren maar is qua
inrichting wel wat gedateerd. Er is behoefte aan een ander type groen. Het park vindt men
mooi, men komt er graag. De bewoners zijn trots op de wijk en staan open voor nieuwe
dingen. Een toevoeging aan de wijk vanuit de rioolopgave kan een bijzonder waterobject zijn.
Bij het tonen van dergelijke bijzondere objecten in de publieke ruimte reageert men echt
enthousiast. Men wil graag iets bijzonders. Men wil zich kunnen identificeren met deze
objecten. Dit is onze wijk.
Parkeren is natuurlijk het grootste probleem van Reyeroord. Maar ook beheer of de
communicatie rond beheer behoeft aandacht. We zijn in de gesprekken vaak gewezen op het
beheer van de innovaties. Men vindt de innovaties (vanuit programma Reyeroord+?) heel mooi
maar maakt zich zorgen om het beheer.
Meerdere bewoners gaven aan dat ze vonden dat het niet goed beheerd werd en zagen dit als
probleem voor nieuwe ontwikkelingen. Men wil nieuwe dingen maar onder de voorwaarde dat
het beheer goed geregeld is.
Wellicht wordt er op een bepaalde wijze beheerd en is daar een hele goede reden voor!
En ligt het meer aan de communicatie rond beheer waar er gaten vallen. Men is in ieder geval
slecht op de hoogte van het beheer. En trekt daaruit conclusies. In de gesprekken komt naar
voren dat maar in een van de achttien gesprekken een deelnemer op de hoogte was van de
Rioolvervanging.
Wij gaan de komende periode een aantal ontwerpconcepten verder uitwerken. Een aantal
voor bij de mensen in de tuin en een aantal voor de publieke ruimte. De concepten voor de
tuin zijn gericht op (hulp bij) afkoppelen en de concepten voor de publieke ruimte zal gericht
zijn op bijzondere waterobjecten.
www.cloiq.nl
www.cloiq.nl
Logboek Middelen: oogstmiddel 80
81
Middelen: oogstmiddel
Logboek

Ideekaarten
Wijk-werkpakket
Wat en waarom?
Dromen over de toekomst! Dat is iets wat niet
makkelijk is. En dan vragen de transitievraagstukken
ook nog om ingrijpende veranderingen die we nog
niet kennen. Daarvoor moeten we bestaande patronen
en associaties doorbreken. Maar daar kan je mensen
wel bij helpen. Een manier om dat te doen, zijn deze
ideekaarten. De voorkant geeft een globaal idee weer,
met een foto en een titel. Ook zijn er kaarten met
bijvoorbeeld dezelfde titel, maar een ander beeld. Het
beeld en de titel dienen als inspiratie, onder de titel
is ruimte om het eigen idee te omschrijven. Op de
achterkant staan verdiepende vragen die inspelen op
emoties en zintuiglijke ervaringen, wat uitnodigt tot
andere denkpatronen.
De kaarten zijn in Reyeroord gebruikt om bewoners te
helpen een gewenst toekomstbeeld van de Heemtuin
te vormen.
Wanneer?
Kan op verschillende momenten ingezet worden, maar
in Reyeroord specifiek ingezet bij de Heemtuin in 2019
Wie?
• Ontwikkeld door kernteam Reyeroord+, ingezet in
co-creatiesessies met bewoners uit de wijk
Wat en waarom?
Het wijk-werkpakket is specifiek ingezet in het begin
van het participatietraject in het Hart van Reyeroord.
We zijn het persoonlijk gaan langsbrengen bij mensen
die hadden aangegeven om te willen meedenken. Het
was een manier om mensen te bedanken voor hun
interesse, betrokken te houden en alvast te inspireren
en prikkelen om over de toekomst na te denken.
Het pakket bevatte bijvoorbeeld tips om het huidige
park anders te ervaren, een persoonlijke boodschap
van projectmanager Daan Vermeer en een kaart
met inspirerende plekken in de omgeving die je met
oefeningen en een eigen ervaringsboekje kon gaan
ontdekken.
Wanneer?
Zomer 2020
Wie?
• Ontwikkeld door kernteam Reyeroord+,
uitgedeeld aan en gebruikt door bewoners
Logboek Middelen: oogstmiddel 82
83
Middelen: oogstmiddel
Logboek

..........................................
..........................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Logboek Middelen: oogstmiddel 84
85
Middelen: oogstmiddel
Logboek

“In Reyeroord hebben we veel
gebruik gemaakt van leefstijlen
van bewoners. Wat voor type
bewoners zijn dit op basis van data
(zoals gezinssamenstelling, type
auto’s) en op die manier hen op
gepaste wijze kunnen benaderen
door bijvoorbeeld bijeenkomsten
op juiste locatie en het juiste
moment te organiseren, passend bij
de leefritmes van bewoners.”
“In Reyeroord+ werkt een team
van willende ambtenaren, dat
appelleert aan het gevoel: we
staan er samen voor. We bedenken
iets en voeren het uit dat is een
enorm belangrijke stap! Belangrijk
als overheid om tussentijds te
communiceren naar bewoners.”
Joke Drijfhout,
Beleidsadviseur Maatschappelijke
Ontwikkeling
INFORMEREND MIDDEL
Er gebeurt veel in Reyeroord! Om bewoners
en ondernemers uit de wijk, maar ook andere
professionals en overige gemeenteambtenaren
op de hoogte te houden van wat er plaatsvindt
in Reyeroord, past het kernteam verschillende
‘informerende’-middelen toe. Met het uitgebreide
‘Bewonersbestand wijknetwerker’ is een groot
deel van de bewoners via mail te bereiken en
je kunt je opgeven voor het ontvangen van
de nieuwsbrief: de ‘Reyerbrieven’. En met de
‘Informatieborden in buitenruimte’ zijn er ook
fysiek in de wijk plekken waar je geïnformeerd
wordt over de experimenten. Daarnaast zijn er
‘Filmpjes’ en uitingen op ‘Social media-kanalen’
waardoor een breed publiek kan worden bereikt.
Kim Hooning,
Coördinator team Communicatie
Stadsbeheer
87 Middelen: informerend middel
Logboek

Bewonersbestand wijknetwerker
Wat en waarom?
De wijknetwerker in IJsselmonde Zuid heeft een
eigen werkwijze. Het contact met bewoners is zeer
persoonlijk en intensief. Om het brede netwerk goed
te informeren, bouwt zij vanaf het begin aan dit
bestand. Het bestand bedraagt na 4,5 jaar zo’n 600
unieke emailadressen van zeer betrokken bewoners.
Hiermee werkt zij aan vertrouwen en een goede relatie
met het netwerk. Het bestand is ook zeer actief in
participatie processen.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+
Wie?
• Ilona van der Laan is de wijknetwerker
Filmpjes
Wat en waarom?
In Reyeroord worden verschillende communicatiemiddelen
uitgeprobeerd om mensen te informeren
over de ontwikkelingen in de wijk. Zo wordt er ook met
video gewerkt, zowel vanuit de gemeente als lokale
omroepen als TV IJsselmonde.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+
Wie?
• Diverse partijen vanuit de wijk en de gemeentelijke
organisatie, zoals TV IJsselmonde, OPEN
Rotterdam en het programma Rotterdam Circulair
• Ook heeft het kernteam Reyeroord+ zelf enkele
filmpjes gemaakt om bewoners mee te nemen in
ontwikkelingen of mensen voor te stellen, zoals bij
het Hart van Reyeroord
Screenshot Aanleg Natuurlijk bij Elkaar,
TV IJsselmonde (zie link), 2022
Screenshot Sharida, de groenstrook & Oeverloos,
TV IJsselmonde (zie link), 2021
Screenshot In de Rey van Morgen 1,
Rotterdam Circulair (zie link), 2021
Screenshot In de Rey van Morgen 2,
Rotterdam Circulair (zie link), 2021
Screenshot Bijeenkomst Hart van Reyeroord,
Rotterdam Circulair (zie link), 2022
Screenshot Ontwerp Hart van Reyeroord,
Gemeente Rotterdam (zie link), 2022
Logboek Middelen: informerend middel 88
89
Middelen: informerend middel
Logboek

Informatieborden in buitenruimte
Reyerbrieven
Wat en waarom?
De “Informatieborden in de buitenruimte” hebben als
doel om bewoners te informeren over wat er gaande
is en wat er op die plek te zien of te doen is. Hoger
doel hierbij is ook bewustwording van de transities in
de wijk en in sommige gevallen uitnodigen om mee
te doen. Dan staat er bijvoorbeeld een oproep voor
geïnteresseerde bewoners op om mee te doen.
Op dit moment is het kernteam bezig met herziening
en uitbreiding van de borden. Zowel wat betreft
ontwerp als lay-out voldoen de huidige borden niet
(meer), er dient een meer uniforme uitstraling en
duidelijkere communicatie te komen.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+
Wie?
• Ontwikkeld door kernteam Reyeroord+ en
gerealiseerd samen met de collega’s van
Stadsbeheer
Wat en waarom?
De communicatielijn via nieuwsbrieven, de
zogenoemde ‘Reyerbrieven’, is een belangrijke
strategie om op bepaalde momenten in te kunnen
zetten. Deze Reyerbrieven hebben een positieve toon
en zijn toegankelijk geschreven.
Daarnaast heeft het kernteam rondom specifieke
activiteiten huis-aan-huis-brieven gestuurd, zoals
bijvoorbeeld de nieuwsbrief over Plant-E.
Het experiment ‘Oeverloos’ heeft eigen nieuwsbrief
gekregen.
Het hele archief aan digitale nieuwsbrieven door de
jaren heen is online terug te vinden.
Inmiddels probeert het kernteam om met hun nieuws
onderdeel te worden van het “wijknieuws”, wat
sinds de installatie van de wijkraden verspreid wordt.
Daarom zijn er de afgelopen tijd geen “Reyerbrieven”
meer gemaakt. Ook werkt het kernteam aan een
verdere samenwerking met gebiedscollega’s die aan
de rioolvervanging en aan het programma aardgasvrij
werken, zodat de communicatie daarrond aansluit bij
de wijze van communiceren van Reyeroord+.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+
Wie?
• Ontwikkeld door kernteam Reyeroord+
NIEUWS: PLANT-E
SFEERVOL WANDELEN DOOR REYEROORD
Een bijzondere avondwandeling door het groen van Reyeroord: dat kan binnenkort! We leggen een
interactief vlonderpad met sfeerverlichting aan in de Heemtuin. Samen met een aantal bewoners,
ontwerper Ermi van Oers en het jonge, innovatieve bedrijf Plant-E hebben we nagedacht over de
aanleg van deze sfeerverlichting en de soort beplanting. Uiteindelijk is een mooi ontwerp ontstaan
dat de komende weken wordt aangelegd; van sfeerlicht tot fijne bankjes om even uit te rusten.
PLANNING
26 aug - 1 sep
Grond gereedmaken en
afsluiten groenstrook
9 - 22 sep
Installeren Plant- E
Informatiebord bij experiment
‘CENT-R’
Informatiebord bij experiment
‘Park van Morgen / Plant-E’
Impressie van de sfeerverlichting in de avond
23 - 29 sep
Installeren vlonders
30 sep - 6 okt
Inplanten
14 - 20 okt
Verwachte oplevering
WAAR KOMT HET VLONDERPAD TE LIGGEN?
Het vlonderpad wordt aangelegd in een deel van de Heemtuin, tussen de Korendijk en de Pelgrimskerk.
Het gedeelte wordt tijdens de werkzaamheden afgezet aan twee kanten en is in die periode niet
toegankelijk. Op de achterzijde van deze brief is een kaartje met de locatie toegevoegd.
HOE WERKT HET?
Met energie uit planten zorgen de plantenmodules voor ledverlichting die
interactief werkt; als wandelaars over de verborgen tegel onder de vlonders
lopen, wordt op verschillende plekken de verlichting geactiveerd. Met elke
stap zorgt u dus zelf voor het licht!
De eerste werkzaamheden starten in de laatste week van augustus en
midden oktober zijn alle werkzaamheden afgerond. De groenstrook is dan
weer volledig open voor wandelaars. Het kan zijn dat de verlichting nog niet
helemaal werkt; we zijn afhankelijk van weersinvloeden en de bacteriegroei
van de beplanting. Uiteraard wordt de opening gevierd met u als bewoner
van Reyeroord. De uitnodiging hiervoor ontvangt u binnenkort!
Meer informatie via www.rotterdam.nl/reyeroord
Reyeroord
Informatiebord bij experiment
‘Natuurlijk bij Elkaar’
Informatiebord bij experiment
‘In de Rey van Morgen’
Informatiebord/sticker bij experiment
‘Bewegingssensoren’
Huis-aan-huis brief rond experiment
‘Park van Morgen / Plant-E’
Logboek Middelen: informerend middel 90
91
Middelen: informerend middel
Logboek

Reyskaart
Reysgids
Wat en waarom?
De Reykskaart is dé netwerkkaart van Reyeroord+
Binnen Reyeroord+ experimenteren we samen met
de wijk stap voor stap richting de voorbeeldwijk
voor de transformatie van Rotterdam. Uitgangspunt
daarbij is: samen dromen, samen doen. Met als basis:
op zoek naar de energie die in de wijk aanwezig is
en die aanwakkeren, verbinden en versterken. Om
samenwerken in de wijk makkelijker te maken, biedt
de Reyskaart inzicht in het netwerk, de energie en
initiatieven in de wijk.
De wijkkaart waar alle initiatieven op weergegeven
zijn. Binnen Reyeroord+ experimenteren we samen
met de wijk stap voor stap richting de voorbeeldwijk
voor de transformatie van Rotterdam. Uitgangspunt
daarbij is: samen dromen, samendoen. Met als basis:
op zoek naar de energie die in de wijk aanwezig is
en die aanwakkeren, verbinden en versterken. Om
samenwerken in de wijk makkelijker te maken, biedt
de Reyskaart inzicht in het netwerk, de energie en
initiatieven in de wijk.
De kleuren van de punten refereren naar de acht
Reyeroordse ambities. Zo wordt zichtbaar op welke
manier een initiatief bijdraagt aan deze ambities.
Sommige bronnen van energie dragen niet direct bij
een specifieke ambitie, maar hebben bijvoorbeeld een
belangrijke verbindende waarde. Dan is dit punt grijs
weergegeven
Op de kaart is Reyeroord en haar omgeving te zien. De
punten staan op een locatie in de wijk waar de energie
zich bevindt. Overkoepelende energie die door de hele
wijk of stad te vinden is, staat onderin de kaart op het
grijze vlak.
De kaart biedt de mogelijkheid om op verschillende
onderwerpen te filteren: bijdrage aan de ambities, het
type energiebron en de vorm van eigenaarschap. Deze
filters vind je door op de icoontjes te klikken, bovenin
onder de zoekbalk.
Wanneer?
Gelanceerd in 2021
Wat en waarom?
Het project Reyeroord+ is gestart met het
samenstellen van een Reysgids voor de bewoners,
waarbij iedereen stap voor stap wordt meegenomen
op ontdekkingsreis naar het Reyeroord van morgen.
De Reysgids is een communicatiedocument om breed
te delen wat er allemaal speelt in Reyeroord.
Wanneer?
November 2018: Ontwikkeling Reysgids
Wie?
• Ontwikkeld door kernteam Reyeroord+
Deze kaart is online beschikbaar via ArcGis Online
en is continu in ontwikkeling. Op de kaart zie je
verschillende “energiepunten”. Als je op een punt klikt
krijg je meer informatie te zien. Zo zie je de naam en
een aantal kenmerken.
Wie?
• Ontwikkeld door kernteam Reyeroord+
• In samenwerking met Tjits Tuinhof van de afdeling
Basisinformatie, gemeente Rotterdam
Logboek
Middelen: informerend middel
92 93
Middelen: informerend middel Logboek

Sociale media-kanalen
..........................................
Wat en waarom?
Om een breed publiek te bereiken worden
verschillende sociale media-kanalen benut om de
ontwikkelingen in de wijk onder de aandacht te
brengen. Denk hierbij aan Instagram, Facebook en
LinkedIn, maar ook LikeJeWijk, een lokaal initiatief.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+
Wie?
• Kernteam Reyeroord+
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Logboek
Middelen: informerend middel 94
95
Middelen: informerend middel Logboek

UITWISSELINGSMIDDEL
“De Nachtclub is een fantastisch
voorbeeld van het ontleden van de
vraag achter de vraag. Het op een
donkere plek, in een andere setting
thema’s bespreken heeft navolging
gekregen in andere wijken. Daar zit
een goede manier van kijken in die
ook relevant is op andere plekken.”
Egbert-Jan Arnold,
Projectmanager Werk en Inkomen
“Zoals ik het heb gezien zijn we
vanuit Reyeroord veel meer als
netwerkorganisatie bezig. Als je het
intern bekijkt proberen we overal
verbindingen te maken.”
“Een duurzame intensieve relatie
in de wijk zorgt ervoor dat dingen
hier kunnen kantelen.”
Ilona van der Laan,
Wijknetwerker Reyeroord
De experimenten in Reyeroord vinden plaats
in co-creatie. Zo zijn er momenten waarbij er
‘uitgewisseld’ wordt met de wijk, binnen de
verschillende afdelingen van de gemeente en
met experts van buiten de gemeente. Zoals in
‘Bewoners-werkgroepen’, ‘Straatgesprekken’ en
‘Reyscafés’ worden de inzichten uit de wijk in
verband gebracht met gemeentelijke ambities en
andersom. De uitwisseling tussen medewerkers
van de gemeente vindt plaats op het ‘Reyeroord
platform’ en ook via de ‘Gemeentelijke appgroep
Reyeroord+’. De inbreng van externe experts wordt
hier ook bij betrokken en krijgt bijvoorbeeld
vorm met ‘De Nacht Club’, de ‘Probes in openbare
ruimte’ en de ‘Omgevingswandeling’.
Luuk van der Burgt,
Programmamanager
Gebiedsbeheer, eerder
Programmamanager
Reyeroord+
97 Middelen: uitwisselingsmiddel
Logboek

Appgroep Reyeroord+
Bewoners-werkgroepen
Wat en waarom?
Zitten rond de 100 mensen in, met name professionals
met interesse in wat er in Reyeroord speelt. Veelal
collega’s in allerlei rollen (van management tot
uitvoering), maar ook externe betrokkenen. Ik kan
jullie eraan toevoegen als daar interesse in is. Was aan
het begin enorm actief: werd veel gedeeld wat er in de
wijk gebeurd, maar ook inspiratie uit andere plekken
en initiatieven. Inmiddels is gebruik is beperkter
geworden.
Wanneer?
Vanaf het begin, in januari 2018
Wie?
• Deelnemers van de appgroep zijn geïnteresseerde
en betrokken professionals bij Reyeroord+; dit
zijn gemeenteambtenaren van verschillende
afdelingen, maar ook partners uit de wijk en stad
Wat en waarom?
Tijdens de bewonersbijeenkomst over het Hart
van Reyeroord kwam het erop neer dat een aantal
bewoners zelf aan de slag wil. Niet nog een overleg
waarin we met elkaar in gesprek gaan, maar ideeën
uitwerken die komen in het ontwerp van het park. Zo
zijn een aantal werkgroepen rondom verschillende
thema’s gevormd. De bewoners die zich hebben
aangemeld nemen het heft in eigen handen en
vormen samen een werkgroep, bijvoorbeeld op het
thema ‘fijn verblijven’.
Wanneer?
Tot nu toe ingezet in de ontwikkeling van de plannen
voor het Hart van Reyeroord; het idee is om dit
structureel te gaan doen
Wie?
• Kernteam Reyeroord+, begeleid door
projectmanager Daan Vermeer
Hierbij worden door de gemeente suggesties voor
werkwijzen en ondersteuning aangeboden wanneer
daar behoefte aan is. Zo zijn er zijn collega’s die alles
weten over verlichting en de wijkagent kan helpen
met ideeën over veiligheid in het park. Dit heeft
geresulteerd in een mooie verzameling moodboards
en adviezen die meegenomen zijn in het ontwerp. De
werkgroepen zijn hierin blijvend betrokken.
Ruimte voor hangjongeren
Johan
Werkgroep Groei & Bloei in het Hart van Reyeroord
Johan
Glibert
Sharida
Moodboards als uitkomsten van bewonerswerkgroepen
rond bepaalde thema’s
Logboek Middelen: uitwisselingsmiddel 98
99
Middelen: uitwisselingsmiddel
Logboek

Co-creatieve workshops
De Nacht Club
Wat en waarom?
Actieve, creatieve en beeldende werkvormen
zijn vaak het uitgangspunten. Er ligt nog geen
uitgewerkt plan of ontwerp voor een plek, maar we
ontdekken samen wat er kan en gewenst is. Doel is
om te prikkelen, maar niet te veel te sturen. Andere
middelen zoals ideekaarten en de klimaatadaptieve
bouwstenenkaarten kunnen bijvoorbeeld ingezet
worden.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+
Wie?
• Kernteam Reyeroord+ en andere professionals in
samenwerking met bewoners
Wat en waarom?
De Nacht Club is gestart als experiment over veiligheid
en geëvolueerd tot uitwisselingsmiddel.
De Nacht Club is een veilige plek voor onveilige
onderwerpen. Bewoners en professionals komen
als gelijken samen en vertellen over wat ze wakker
houdt. We schakelen makkelijk tussen grote vragen
en menselijke zorgen. Tussen veiligheid en durf.
Tussen armoede en de huur van deze maand. Tussen
eenzaamheid en wie je heel erg mist. Lucht je hart.
Leer de wijkagent kennen. Werk aan beleid. In De
Nacht Club.
Wat levert het op? Als professional is het niet altijd
makkelijk je te verhouden tot De Nacht Club. Want
wat is het precies en wat levert het op? Daarom wat
cijfers. 73 nieuwe connecties ontstonden. 10 keer
viel er een ongemakkelijke stilte. 2 keer was iemand
een beetje dronken. 27 keer gingen mensen elkaar
meer vertrouwen. En 2 keer een beetje minder. 8
ideeën werden weer opgepakt, 13 keer werden tranen
weggeslikt, en 4 keer weggeveegd. 3 mensen werden
boos en 1 keer woedend. 15 keer vroeg iemand zich
af of het nou over werk of privé ging. 5 keer werd er
geflirt. 1 iemand werd verliefd. 8 kinderen gingen te
laat naar bed. 9 mensen stonden heel vroeg op. 3
konden niet uit bed komen. 30 mensen vroegen naar
de volgende Nacht Club. 23 moesten flink bijslapen. 1
iemand zei: dit is precies wat de wijk nodig heeft.
Wanneer?
De Nacht Club is een toegewijde samenwerking.
Ontstaan in 2019 in de wijk Reyeroord Rotterdam
Zuid. Met organisaties als de politie, de gemeente
Rotterdam en vele buurtbewoners en professionals.
In 2021-2022 werkten twee jonge ontwerpers van
de TU Delft en de TU Eindhoven met ons samen en
deden onderzoek naar de werkingsmechanismen van
De Nacht Club. Studenten van de Willem de Kooning
Academie ontwierpen vanuit deze mechanismen
Nacht Clubs voor verschillende onderwerpen. In 2021-
2022 deed Thomas van Arkel van TU Delft onderzoek
naar De Nacht Club voor ‘Building Synergistic
Collaborations’.
Wie?
• De Nacht Club is een initiatief van twee
onafhankelijke social designers: Marjolein
Vermeulen (MV Design) en Jaap Warmenhoven
(Matching Futures)
• De Nacht Club is ondersteund door Stimuleringsfonds
Creatieve Industrie, Gemeente Rotterdam,
VONK en World Design Embassies
• Contactpersoon kernteam Reyeroord+:
Eline van Weelden
AANDACHTSPUNTEN
VOOR VERVOLG
betrek de kinderen
verminderen overlast hondenpoep
goed werkende verlichting
tijd nemen en bieden voor verwerking
VEILIGE ROUTE
echt voetgangersgebied
meedenken over inrichting van een
specifieke plek, zoals hoek Wateroord
digitaal meedenken:
aandacht voor de privacy
wegnemen barrieren oversteekplekken
af en toe fysiek afstemmen
DORPSGEVOEL
spelen op eilandjes
of met water
PLEK VOOR ONTDEKKEN EN BELEVEN
DIGITALE
MENINGSPEILING
EVALUATIE EN
BEPALEN VERVOLG
verkennen van eigenschappen
van de natuur
kleine diertjes vangen of bekijken
natuurlijke oevers
wilde bloemen langs de oevers
rietkragen doortrekken langs de oevers
STARTBIJEENKOMST
6 MAART
belevingspad ecologie
HEEMPARKGEVOEL WEER TERUG
vlindertuin
(was ooit bewonersinitiatief)
water niet kwijt
eetbaar groen
eilandjes beschermen en uitbreiden
diversiteit watervogels (bijv. met bijenhotels)
VERMINDEREN WATEROVERLAST
minder natte plekken
Stap voor stap experimenteren
en een aantal maatregelen
nemen in de buitenruimte die
invulling geven aan wederzijdse
behoeften.
snoeien etc. door mensen uit de buurt
BENUTTEN LOKALE TALENTEN
onder begeleiding van professionals
aandacht speeltuin
ACTIVITEIT IN
HET PARK
NATUURLIJK & SPEELS
CO-CREATIE ATELIER
AVONTUURLIJK GROEN
17 APRIL
niet te keurig
meer kleur, meer spanning,
minder saai groen
Logboek Middelen: uitwisselingsmiddel
100 101
Middelen: uitwisselingsmiddel Logboek

Het Reyeroord+ team is
constant bezig met het
evalueren en ontwi kelen
van de lopende projecten
minibieb
A ne te realis ert
samen met de
gem ente en
minibieb en zitplek in
natuurlijke stijl
6 M ART 2019
Informeren en samen werken
an een sfeerbeeld en tijdlijn.
19 JUNI 2019
Verwijderen rododendrons en
samen opnieuw inz aien van
de plantva ken.
6 JULI 2019
In spelvorm op avont ur naar
de toekomst van de h emtuin:
speuren, proeven en planten.
VOORJ AR 2020
Na slechte opkomst in 2020 bloemva ken
opnieuw ingez aid met en bijenmengsel
van de firma Cruydthoek.
2 APRIL 2021
Kale plekjes in de bloemva ken worden
opgevuld met extra kleu rijk zadenmengsel.
D arn ast g at Sharid an de slag met
en stukje zelfbeh er met wilde planten. Én
dat biedt nog v el m er kansen!
17 APRIL 2019
Sfeerb eld concretiseren m.b.v.
id ek arten en teken ar dit dit
vert ald in en dr omschets en
keuze beplanting plant-e.
1 JUNI 2019
Wethouders Bonte, Kathma n
en Van Gils komen op
bezoek.
SEPTEMBER - NOVEMBER 2019
Aanleg van interactieve sf erverlichting
op energie uit planten langs en
natuurlijk vlonderpad.
4 MAART 2020
Opening van de h emgame
di en vast onderd el is
geworden in de h emtuin.
Hel as kon de geplande wandeling d or
Corona niet d orgaan in oktober 2020. Dus
g an we v or de herkansing in juli 2021!
MEI 2021
Nog m er kleur en fleur
met en bewonersinitiatief
v or plantenba ken
v or de huizen.
werken we an vervangen van
plantenschalen, watervalbrug, aanpak
van kleine knelpunten rondom beh er
en onderhoud van str atwerk en
overleg rondom uitrit Korendijk.
OPENING
HET PARK VAN MORGEN
18 NOVEMBER 2019
MIS JE WAT?
VOEG HET TOE EN
GEEF HET DOOR!
Langz am toewerke n ar
en mozaiek van ple ken:
wat is de volgende stap?
Klimaatadaptieve bouwstenenkaarten
Wat en waarom?
Dit kaartspel is ontwikkeld door Daan Vermeer in
zijn afstudeerproject. Het is een kaartspel om in
gesprek te gaan over klimaatadaptieve maatregelen,
verdeelt in zes thema’s. Deze thema’s bevatten elk
maatregelkaarten, in totaal zijn dit er 85 verspreid over
de thema’s. Elke kaart bevat een afbeelding die een
beeld geeft bij de maatregel. De iconen onderaan de
kaart geven weer aan welke thema’s deze maatregel
nog meer bijdragen. Wat dit instrument tot een succes
brengt is de koppeling van de spelende thema’s
binnen de gemeente Rotterdam met zichtbare
maatregelen die een positieve bijdrage leveren aan
het desbetreffende thema zodat bewoners ontdekken
welke maatregelen bijdragen aan bestaande
problemen en dromen.
Wanneer?
Ontwikkeld in 2020, kan ingezet worden bij het
verkennen van mogelijkheden voor klimaatadaptieve
inrichting van een plek
Wie?
• Kaarten ontwikkeld door Daan Vermeer tijdens
zijn afstudeerproject Watermanagement aan de
Hogeschool Rotterdam; deze kunnen ingezet
worden in gesprek met bewoners
Leskaarten
Wat en waarom?
Een bepaalde soort “leskaarten” die een periode
ingezet zijn om lessen te delen op een laagdrempelige
manier. Het kernteam Reyeroord+ maakt deze
leskaarten (in het begin Reyskaarten genoemd) om
intern en richting andere betrokkenen bij de beweging
Reyeroord+ op simpele, beknopte manier lessen te
delen.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+, met name ingezet in
2019 en 2020
Wie?
• Ontwikkeld door kernteam Reyeroord+, gevuld
met lessen door diverse betrokkenen
HOE LEREN, DELEN & BORGEN WE?
HOE LEREN, DELEN & BORGEN WE?
BOUWSTENEN TOOL BINNENTUIN
Deze deelvraag komt voort uit het vernieuwende praktijkprobleem
afstudeermiddel ‘beroepsproduct’. De vraag Bovenstaand doel is vastgesteld vanuit een Een wens van het kernteam is een beroepsproduct
die hier wordt beantwoord is: “Hoe ziet een bestaand probleem binnen de gemeente Rotterdam. die het kennishiaat tussen bewoners en werknemers
Tool eruit die bijdraagt aan het verzamelen Eerdere werkvormen om dromen van bewoners te van de gemeente Rotterdam dicht.
van wensen van de bewoners gerelateerd aan
verzamelen bleken niet effectief. Omdat er binnen
het kernteam nog steeds gezocht werd naar een
de relevante thema’s binnen Reyeroord+?” Dit
doel
effectieve manier van het verzamelen van dromen is Het vooraf vastgestelde doel van het beroepsproduct
hoofdstuk beschrijft het ontstaansproces van
deze kans aangegrepen om hier het beroepsproduct is dat deze in staat moet zijn om het verzamelen van
het beroepsproduct en de definitieve versie op te baseren. Een grote oorzaak van deze weinig dromen van bewoners mogelijk te maken. Dit doel
hiervan.
effectieve werkvormen blijkt het kennishiaat tussen de is afkomstig vanuit een overleg met het Reyeroord+
bewoners en collega’s van de gemeente Rotterdam. kernteam. De tool is een hulpmiddel om het
resultaat
Bewoners hebben relatief weinig kennis over de gesprek te starten en om uiteindelijk de bewoners
Het beroepsproduct is een innovatieve Tool in de mogelijkheden om problemen binnen de zes thema’s keuzemogelijkheden te geven voor een herinrichting
vorm van een kaartspel genaamd ‘Bouwstenen Tool van het kaartspel op te lossen. Een methode die van een bepaald projectgebied, in dit onderzoek
Binnentuin’. Deze is breed toepasbaar in alle fases het kernteam heeft toegepast die niet goed bleek te betreft het de herinrichting van een binnentuin.
van de ontwerpcyclus, zo blijkt uit dit onderzoek. Het werken is het verzamelen is de bewoner zijn dromen
product is in korte tijd verspreid over de grenzen van zelf op te laten schrijven zonder enige context. onderzoek
de oorspronkelijke doelgroep bestaande uit de leden
Het onderzoek naar een beroepsproduct die
van het kernteam van Reyeroord+. Een breed scala “Als de bewoners een leeg velletje papier krijgen voldoet aan het oplossen van eerder beschreven
aan afdelingen is geïnteresseerd in dit product en met de vraag; ‘Wat zou je hier het liefst zien?’ praktijkprobleem is gedaan in een viertal methoden.
zegt behoefte te hebben aan het inzetten van deze hebben ze geen idee door gebrek aan kennis of Deze methoden zijn toegelicht in bijlage 2 omdat de
Tool om informatie te vergaren bij bewoners van het
doordat de bewoners niet weten waar zij moeten Methodologie in de Onderzoeksopzet deze methoden
desbetreffende projectgebied. Er kan dus gesproken
beginnen.”
deels afdekken.
worden van een multidisciplinair succesvol
beroepsproduct. Voorlopig hebben 11 collega’s van de
Luuk van der Burgt, transitiemanager Reyeroord+
gemeente Rotterdam aangegeven gebruik te willen
maken van de Tool.
het kaartspel
De definitieve versie van het beroepsproduct bestaat Deze thema’s bevatten elk maatregelkaarten, in
uit verschillende elementen.
totaal zijn dit er 85 verspreid over de 6 thema’s. De
verschillende thema’s zijn hier rechts afgebeeld.
wateroverlast
Het oplossen van de bestaande wateroverlast De afbeelding geeft de maatregel aan die de titel
en voldoen aan de technische randvoorwaarden beschrijft. De iconen onderaan de kaart geven
beschreven in deelvraag 4.
weer aan welke thema’s deze maatregel nog meer
bijdragen.
hittestress
Tijdens hittegolven een aangenamer klimaat creëren Wat deze Tool tot een succes brengt is de koppeling
dan in de huidige staat van de binnentuin.
van de spelende thema’s binnen de gemeente
Rotterdam met zichtbare maatregelen die een
biodiversiteit
positieve bijdrage leveren aan het desbetreffende
Een grotere verscheidenheid in soorten die
thema zodat bewoners ontdekken welke maatregelen
klimaatbestendig zijn.
bijdragen aan bestaande problemen en dromen.
leefbaarheid
Het verhogen van het geluksgevoel van de
omwonenden.
circulariteit
Het hergebruiken van bestaande materialen en
energiestromen.
duurzaamheid
Polder dak
Schaduw
Het duurzaam opwekken van energie en gebruik
maken van efficiënte energiestromen.
Groene gevel
Composteren
Gezamenlijk tuinieren
Dakturbines
HOE LEREN, DELEN & BORGEN WE?
Afbeelding 6: Maatregelkaarten Bouwstenen Tool Binnentuin
15 16
Afbeelding 8: Definitieve Resultaten Bewonersbijeenkomst 7 mei
definitieve resultaten
In afbeelding 8 zijn alle maatregelkaarten weergeven bewoners. Beiden partijen willen de waterproblematiek In deelvraag 4 wordt ingegaan op de overeenkomst
die de bewoners graag terugzien in het ontwerp opgelost, dat de biodiversiteit toeneemt en dat er tussen de meest relevante beleidstukken van de
van de binnentuin. De resultaten die in dit hoofdstuk hoogwaardige speelplekken gecreëerd worden. In de gemeente Rotterdam en de dromen van bewoners.
zijn beschreven vormen de basis voor het ontwerp. volgende deelvraag wordt ingegaan op de technische
Dit is mogelijk omdat de ambities van de gemeente kant van de gekozen maatregelen gericht op het
Rotterdam overeenkomen met de dromen van de waterbergend volume.
23 24
REYSKAART
Wat is jouw
Reystip voor
anderen?
DEEL JE LES!
Loslaten vraagt tegelijkertijd om elkaar in
vertrouwen stevig vast te houden.
Dromen van een leeg vel bleek lastig, zelf doen met
een carte blanche misschien nog wel lastiger.
Wakker kussen roept zowel positieve
als negatieve reactie en actie op. En
met beiden moeten we leren omgaan.
Reyeroord
Reyeroord
Ik ben een
stadslaborant
Reyeroord
REYSKAART HEEMTUIN ZOMER 2021
Sinds maart 2019 proberen we samen met een aantal
bewoners rondom “de heemtuin” stap voor stap aan
een stukje stadsnatuur te bouwen waar bewoners blij
van worden en waar de natuur de ruimte krijgt. Dat
gaat met vallen en opstaan. En dat betekent: we leren
veel. Op deze Reyskaart een aantal lessen.
Benieuwd wat er er allemaal gebeurd is in die
twee jaar? Check het bestand met de tijdlijn!
SAMEN DE TOEKOMST VAN DE HEEMTUIN VERKENNEN
startbijeenkomst
rododendronvakken
heemgame
bloemvelden
co-creatie atelier
bezoek wethouders
het park van morgen
heemgame
ondertussen .
STAPJES ZETTEN & LEREN
Luisteren én afspraken maken
We willen richting co-creatie, maar ervaren dat bewoners rondom de
Heemtuin zeer beperkt initiatief nemen en vooral verwachten dat de
overheid hun wensen uitvoert. In deze situatie is het toch raadzaam om
tijdens proces al afspraken te maken over uitvoer. Dus niet alleen ophalen
wat bewoners willen, maar tegelijk een “call to action”: wij doen dit en wat
doen jullie? Dit zien we op meer plekken in de wijk terug en moeten we
vooraan in het proces op gaan inspelen.
Een groeiproces voor natuur en mens
Bewoonster Sharida Bhageloe: “Een tuin is een meerjarenproces: het
groeit en bloeit ieder jaar anders. Wij mensen doen hetzelfde: wij groeien
ook in een proces door elkaar in ideeën en uitvoering te vinden. Soms
raak je in elkaars ideeën en wensen verstrikt en praat je langs elkaar
heen, maar met dialoogvoering is er altijd weer plek voor benadering.”
In zo’n proces zijn verwachtingen en vertrouwen van essentieel belang.
Dat hierin verschillen zaten, kwamen we pas tijdens het proces achter.
Kan je daar aan de voorkant meer aandacht aan besteden? En hoe ga je
om met veranderingen in het proces. Wanneer trek je bijvoorbeeld een
grens, stop je? En hoe geef je inzicht in elkaars proces? We merken dat
het voor veel bewoners moeilijk is om zelf de eerste stappen te zetten.
Hoe werkt dat? Wat kan je, wie kan je helpen? In Reyeroord is faciliteren
niet loslaten, maar echt samen stappen zetten en de weg vrijmaken.
Groetjes uit Reyeroord
zaaidag: fleur & zelfbeheer
plantenbakken
Reyeroord
Logboek
Middelen: uitwisselingsmiddel
102 103
Middelen: uitwisselingsmiddel
Logboek

Mediator betrekken
MijnRotterdam
Wat en waarom?
Bij het experiment ‘Oeverloos’ en de
‘Hondenspeelplek’ was er op een gegeven moment
overlast wat een aanleiding vormde om een een
onafhankelijke tussenpersoon, een bemiddelaar
te betrekken zodat kernteam een neutrale rol kan
behouden. Er waren twee groepen ontstaan (voor- en
tegenstanders) die lijnrecht tegenover elkaar stonden.
Wanneer?
In 2021
Wie?
• Onafhankelijke tussenpersoon die in gesprek gaat
met bewoners, in aanwezigheid van het kernteam
Reyeroord+
Wat en waarom?
Mijn Rotterdam is de digitale ontmoetingsplek waar
Rotterdammers kunnen meepraten en meebeslissen
over wat belangrijk is voor hun eigen wijk. Het is
sinds de introductie van ‘De wijk aan zet’ in 2022
de centrale plek voor digitale participatie waar
Rotterdammers kunnen meedenken en meebeslissen
over plannen en projecten van de gemeente, die
van invloed zijn op hun wijk. Daarnaast kun je op dit
platform een bewonersinitiatief indienen.
Op het platform kan per project een pagina
aangemaakt worden, waar verschillende participatieinstrumenten
aan gekoppeld kunnen worden. Denk
aan een informatie delen, een poll, een vraag een
ideeënformulier of de mogelijkheid om te stemmen.
Het platform Mijn Rotterdam is te vinden via de
website: mijn.rotterdam.nl.
Wanneer?
Sinds 2022
Wie?
• Ontwikkeld door de gemeente Rotterdam, middel
voor uitwisseling tussen gemeente en bewoners
Logboek
Middelen: uitwisselingsmiddel
104
105
Middelen: uitwisselingsmiddel
Logboek

Omgevingswandeling
Wat en waarom?
Wandelen en op straat het gesprek aangaan zorgt
voor een hele andere dynamiek dan een bijeenkomst:
andere verhalen, andere mensen en veel meer
concrete verbinding met plekken. Het kernteam
Reyeroord+ heeft veel verschillende wandelingen
gedaan met bewoners, collega’s, partners en andere
geïnteresseerden om te laten zien wat er allemaal
gebeurt in de wijk, maar ook om behoeften te
inventariseren, bewustwording te creëren en zaken af
te stemmen of kleine frustraties op te lossen.
Een specifieke vorm van zo’n wandeling is de
omgevingswandeling, ontwikkeld door Floor Ziegler
& Company. In Reyeroord hebben we dit ingezet om
te zoeken naar (nog) onzichtbare draden en gidsen in
de wijk en nieuwe ontmoetingsplekken om zo breder
inzicht te verkrijgen in de (bewoners van de) wijk. Maar
ook om ervaring op te doen met dit instrument. Dit
deden we met een brede club mensen. Sommigen
kenden Reyeroord heel erg goed en anderen waren
nog nooit in de wijk geweest. Om ervoor te zorgen
dat iedereen hetzelfde startpunt had, ontvingen de
deelnemers van tevoren de laatste Reysgids, een
factsheet (met informatie betreft de wijk) en een
reportsheet (dat ze zou ondersteunen tijdens de
wandeling, inclusief inspiratievragen).
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+, eerste ervaringen met de
omgevingswandeling in 2019
Wie?
• Kernteam Reyeroord+
• Professionals en/of bewoners
Probes in openbare ruimte
Wat en waarom?
Objecten in de openbare ruimte vormen zogenaamde
“probes” die bewoners prikkelen, uitnodigen om mee
te doen en helpen om behoeften te onderzoeken.
Hiervan zijn binnen Reyeroord verschillende
voorbeelden. Bijvoorbeeld een brievenbus in het
Hart van Reyeroord, een tijdelijk zaailoket, wolken
met prikkelende teksten in voorbereiding op de
rioolvervanging in Reyeroord Noord en drie opvallende
rode objecten met een link naar de energietransitie:
een ankerradiator, een ankerdouche en een
stekkerfornuis. De ankerradiator en ankerdouche
symboliseren het gebruik van restwarmte uit de haven
voor warm water in je huis. Het stekkerfornuis staat
voor het overstappen van koken op gas naar inductie.
De objecten komen bewoners tegen op weg naar
de supermarkt, naar school of een ommetje door
de buurt. Ze verplaatsen om de zoveel weken door
de wijk. Zo word je regelmatig weer even wakker
geschud.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+
Wie?
• Kernteam Reyeroord+
• Professionals en/of bewoners
Logboek
Middelen: uitwisselingsmiddel
106
107
Middelen: uitwisselingsmiddel
Logboek

Reyeroord platform
Wat en waarom?
Het Platform Reyeroord is zowel een brede groep
betrokkenen, een netwerk van mensen, die samen de
beweging Reyeroord+ vormen én de bijeenkomsten
waar deze groep voor uitgenodigd wordt om
uitwisseling binnen dit netwerk te faciliteren en de
beweging aan te jagen. Die bijeenkomsten verschillen
erg van inhoud en karakter en hebben zich de
afgelopen jaren mee ontwikkeld met de ontwikkeling
van Reyeroord+. In het begin was het vrij intensief en
organiseerden we tweewekelijks iets. Daarna werd
het wat minder frequent en meer op inhoudelijke
thema’s, we hebben het ook een tijdje in de vorm
van wandelingen gedaan en inmiddels is het een
aantal keer per jaar met vooral als doel de verbinding
te behouden, beweging erin te houden en kennis te
delen.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+
Wie?
• Coördinatie en facilitatie door kernteam
Reyeroord+
• Platform bestaat uit een brede groep betrokken
professionals
Reyeroords kijken
Wat en waarom?
Dit werkblad is ontwikkeld om collega’s de
Reyeroordse bril en mind-set uit te leggen en te laten
ervaren. Met dit werkblad zijn we met collega’s hun
eigen wijk ingegaan om hen een eerste stap te laten
zetten in hun eigen ontdekkingsreis
Wanneer?
Dit is de basis van hoe we werken in Reyeroord; met
collega’s hebben we dit middel specifiek ingezet
in 2020, met name om collega’s in Bloemhof te
inspireren
Wie?
• Ontwikkeld door kernteam Reyeroord+, ingezet in
wandelingen met collega’s
SAMEN DROMEN, SAMEN DOEN
De toekomst begint nu: ga op ontdekkingsreis om te voelen, ervaren en luisteren wat er leeft in de wijk. Welke dromen en
behoeften hebben verschillende gebruikers? En welke eerste stap zouden we kunnen zetten richting die toekomst.
ZET JE ZINTUIGEN AAN
IK ZIE ... IK VOEL ...
IK HOOR ... IK ERVAAR ...
Zet ook eens een andere pet op! Hoe zou een bewoner, een ondernemer,
een collega of wie weet wel Pippi Langkous deze plek ervaren?
WAT ZOU DE DROOM ZIJN VOOR DEZE PLEK?
WAT ZOU EEN EERSTE STAP ZIJN?
REIZEN IN KLEINE STAPJES
Je gaat op reis door kleine, betekenisvolle stapjes te zetten met tastbare resultaten: hoe kan dat eruit zien?
Wat zou je willen leren en ontdekken? En hoe ga je het samen doen met verschillende belanghebbenden?
Tip: Houd je kompas in het achterhoofd: hoe sluit je vanuit de leefwereld
aan bij de verschillende ambities voor de toekomst van de wijk?
MIJN REISNOTITIES..
Reyeroord
Logboek
Middelen: uitwisselingsmiddel
108
109
Middelen: uitwisselingsmiddel
Logboek

Reyscafé
Straatgesprekken
Wat en waarom?
Informele ontmoeting om verbinding en beweging
binnen Reyeroord te faciliteren. Afhankelijk van het
thema en doel in verschillende settings. Reyscafés
vinden altijd plaats in de wijk, bijvoorbeeld ook in
openbare ruimte. In eerste instantie met name gericht
op professionals, maar later ook juist op bewoners of
een mix.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+
Wie?
• Kernteam Reyeroord+
• In samenwerking met professionals en/of
bewoners
Wat en waarom?
Straatgesprekken zijn een laagdrempelige manier
om bewoners te bereiken en te luisteren naar wat er
speelt. Afhankelijk van het doel en de context, kan
dit op verschillende manieren. In het begin was het
gewoon met warme chocolademelk in gesprek over
dromen en nachtmerries. Later is het ook rondom
concrete thema’s en experimenten gedaan. Zoals na
de aanleg van In de Rey van Morgen en ‘Buurtpraatjes’
rondom het thema Aardgasvrij.
Wat aankleding en een activiteit met passend eten
en drinken kan werken als gespreksinstrument. Denk
aan koken met kruiden uit de plantenpak bij In de
Rey van Morgen of vers gemaakte pannenkoeken van
de inductieplaat in combinatie met informatie over
aardgasvrij wonen. Op dit soort momenten bereik je
bewoners die we anders niet bereiken.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+
Wie?
• Kernteam Reyeroord+
• In samenwerking met professionals (zoals
Zeewaardig Service Design en Studio Bas Sala)
en/of bewoners
6 juli 2019
REYSCAFÉ #1
Wat kunnen we doen met ons groen?
Ontdek, beleef en bouw een toekomstproof Reyeroord
1
10:00 - 12:00 Energieontbijt: wat kunnen we doen met ons groen?
Begin de dag goed met een ontbijtje in de Duurzaamheidswinkel in de Keizerswaarde en
leer van alles over de meerwaarde van openbaar groen!
3
2
12:00 - 13:00 Gezonde natuurwandeling
Wandel mee met Monique van Dalen en beleef het groen van Reyeroord.
Start bij de Duurzaamheidswinkel in de Keizerswaard.
12:30 - 13:30 Composteerworkshop
Hergebruik je afval door er compost van te maken! Goed voor tuin en planten op
het balkon én leuk om te doen. Weten hoe? Kom langs in de Pelgrimskerk!
12:30 - 13:30 Struin door de Binnentuin
Afstudeerder Watermanagement Daan Vermeer heeft samen met bewoners een spannend ontwerp
gemaakt voor binnentuin Vegelinsoord en Kimbrenoord. Benieuwd? Kom naar de tuin om het te ervaren!
4
Onderweg je reishonger stillen of meer weten over Reyeroord+?
Kom langs voor een kop koffie bij gele container van Oeverloos
of ga op zoek naar de energie van de Reysfiets!
14:00 - 17:00 Heemgame: op avontuur naar de toekomst van de Heemtuin
Wist jij dat Reyeroord een eigen Heemtuin heeft? Wat is dat precies en wat kun je daar als kind beleven?
Ontdek, droom mee en ga op onderzoek uit. Voor grote en kleine kinderen (van ongeveer 5 tot 12 jaar)!
Reyeroord
Logboek Middelen: uitwisselingsmiddel 110
111
Middelen: uitwisselingsmiddel
Logboek

..........................................
..........................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Logboek Middelen: uitwisselingsmiddel 112
113
Middelen: uitwisselingsmiddel
Logboek

IMPLEMENTATIEMIDDEL
“Het kan allemaal in Reyeroord.
Maar in een wijk verderop is het
allemaal nog zoals vanouds. En
kan veel minder. Waarom niet
breder uitrollen, bijvoorbeeld in
heel IJsselmonde?”
Jelmer Boersma,
Landschapsontwerper
IJsselmonde en Feijenoord
“Als je kijkt naar de methodiek,
zijn we in eerste instantie heel
erg gaan luisteren: waar droom je
van? En al snel dingen gaan doen,
ook al weet je nog niet het totale
eindbeeld. Iets doen maakt ook dat
het weer zichtbaar is.”
Luuk van der Burgt,
Programmamanager
Gebiedsbeheer, eerder
Programmamanager
Reyeroord+
In Reyeroord wordt geleerd door te doen! Daarom
is naast het richtinggeven, oogsten, informeren
en uitwisselen ook het ‘implementeren’ een
belangrijke categorie aan middelen. Naast
middelen die zijn uitgevonden in Reyeroord zijn
er tevens bestaande middelen waarvan graag
gebruik wordt gemaakt. Zoals als het beproefde
‘Bewonersinitiatief’ en de ‘Design sprints’. Ook
krijgen bekende zaken als ‘Placemaking’ en
‘Zelfbeheer’ een eigen invulling in Reyeroord
waar de bewoners zelf de plek maken en ook
het beheer van grotere stukken groen door
bewoners zelf wordt gedaan. Reyeroord gaat hier
ver in, experimenteert ook met de middelen en
vindt daarmee ook eigen middelen uit, zoals de
‘Bewoner als opdrachtnemer’.
115 Middelen: implementatiemiddel
Logboek

Bewoner als opdrachtnemer
Wat en waarom?
Een actieve bewoner die heel betrokken is bij
Oeverloos en inmiddels één dan in de week het
programma bij Oeverloos verzorgt en hier een
opdracht voor heeft vanuit de gemeente. Zo stimuleer
je dus de wijkeconomie, initiatief, sociale cohesie en
eigenaarschap.
Binnen Reyeroord+ lopen er vele experimenten.
Om echt de lokale economie, eigenaarschap en
betrokkenheid bewoners te vergroten, is als wijze van
experiment, een opdracht naar een bewoner gegaan.
Deze bewoner zat in een sociaal isolement en was
eenzaam. Inmiddels is hij een jaar aan de slag, is zijn
gezondheid is enorm verbetert, empowered en trots.
En zijn opdracht loopt naar tevredenheid!
Wanneer?
Vanaf begin 2022
Wie?
• Actieve en betrokken bewoner
• Ilona van der Laan als wijknetwerker, Gemeente
Rotterdam
Bewonersinitiatief
Wat en waarom?
Rotterdammers met een goed idee voor hun buurt
kunnen een financiële bijdrage vragen. Dit heet een
bewonersinitiatief. Een bewonersinitiatief is een plan
van, voor en door bewoners van de wijk. Een bewoner
mag het zelf indienen, maar kan dat ook samen met
een stichting, vereniging of een ondernemer uit de
wijk doen. De aanvraag loopt via ‘Mijn Rotterdam’,
waar een bewoner een plan activiteitenplan
meestuurt.
Wanneer?
Aanvragen kunnen het hele jaar door ingediend
worden
Wie?
• Bewoners met een initiatief voor de buurt
• Contact en ondersteuning door wijknetwerker of
de Rotterdamse stichting Opzoomer Mee
Logboek Middelen: implementatiemiddel 116
117 Middelen: implementatiemiddel
Logboek

Design sprints
Placemaking
Wat en waarom?
Een sprint is een intensief proces van een aantal
dagen waarin je aan de slag gaat met een lastig
vraagstuk. Even geen marathon met eindeloze
overleggen, maar voor een korte periode in een
hogere versnelling schakelen en in een paar dagen
naar een prototype toewerken dat direct wordt getest.
Op een sprintdag heb je één overzichtelijke agenda,
één belangrijke doelstelling en geen afleiding. Dat
maakt het uniek en heel krachtig! De sprintmethodiek
is gebaseerd op zowel agile als design thinking
principes en ooit ontwikkeld door Google.
Sprint water
In zo’n sprint worden allerlei creatieve methodieken
ingezet om bestaande perspectieven en patronen te
doorbreken, zodat we in sneltreinvaart ontdekken wat
werkt en wat echt bijdraagt aan een wijk van nu en van
de toekomst.
en van bepaalde ideeën helpt bij het verbinden
e gemeente, stadmakers en bewoners. Door
esten komen we erachter of de betrokkenen
al op één lijn zitten, of dat er bepaalde dingen
elijk zijn. Zo kwamen we er tijdens deze sprint
r dat niet iedereen weet wat het ‘afkoppelen’
en regenpijp inhoud. Zo’n inzicht helpt om de
communicatie hierover te verbeteren.
Quote: “Naast de aanscherping van kennis
heeft het me ook met een nieuwe wijk in
contact gebracht. Ik kende Reyeroord
niet zo goed maar ik vind het een leuke
wijk om te werken en te zijn. Blijven testen
en aftasten bij niet professionals van de
oplossingen. Is er voldoende draagvlak?
Vinden zij het nuttig ? Maakt het een
verschil.”
Wanneer?
Ontwikkeld en ingezet binnen Lab Reyeroord+ in
2020, daarna ook breder ingezet; van de resultaten
van de drie sprints binnen Lab Reyeroord+ is een
digitale wandeling gemaakt
Wie?
• Ontwikkeld door Noorderwind en kernteam
Reyeroord+
• In te zetten met diverse doelgroepen (afhankelijk
van het vraagstuk)
Wat en waarom?
Placemaking is een mensgerichte benadering om
de openbare ruimte te ontwikkelen, met co-creatie
als kern. Samen plekken maken en tegelijkertijd een
gemeenschap bouwen waar mensen zich thuis voelen,
maar ook verantwoordelijk.
In Reyeroord wordt er gewerkt met experimenten om
als direct te testen. Een aantal van deze experimenten
vormen al direct een verbeterslag op de fysieke plek.
Dit noemen we ‘Placemaking’. Sprekende voorbeelden
hiervan zijn de experimenten ‘I Love Riool’, ‘Oeverloos’
en de ‘Heemtuin’. Maar ook de ‘Belijningsactie
parkeerplaatsen’ en ‘De Magische Speeltuin’ bevatten
een vorm van placemaking.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+
Wie?
• Kernteam Reyeroord+ en bewoners, soms in
samenwerking met externe professionals
Hoe kunnen we de publieke en
private ruimte in samenspel
klaarmaken voor extremer weer
en zo water benutten om
kwaliteit te geven aan de wijk?
ERVAAR LAB REYEROORD+
Start wandeling
klik hier
Wandel en klik digitaal mee en
ontdek wat een sprintje richting
de toekomst kan opleveren.
BLAUWE LOPER
t testen met gebruikers,
als iets niet ‘af’ is levert
evolle inzichten op om
ere vervolgstappen te
n nemen. Het heeft zelfs
lteerd dat een bewoner
l waardevolle ideeën als
eeft opgestuurd naar de
wijknetwerker.
De blauwe loper is een waterpad richting de toekomst, waarin
publieke en private ruimte met elkaar verbonden worden door
verschillende waterelementen, die wateroverlast verminderen
of die het bewustzijn 2 van klimaatverandering bevorderen.
Velgersdijk
Reyerdijk
1
3
Schalkeroord Kouwenoord
Schalkeroord
Hinkelenoord
Bredenoord
Wilbertoord
Schelmeroord
2
Nieuwenoord
3
4
Rhederoord
4
6
Frankenoord
Brittenoord
Oldenoord
Akkeroord
Krommenoord
5
5
Kimbrenoord
Keltenoord
Dalenoord
Zelfs in digitale setting kunnen
we met elkaar tot vernieuwing en
co-creatie komen.
Nudenoord
Emelissedijk
Thamerdijk
1
Schoordijk
Herenoord
6
Wilbertoord
Ruigoord
Vegelinsoord
1. Start bij Oeverloos: introductie “Reyeroords waterpad”
2. De schuttington
3. Blauw groen: ontdek de waarde van groen voor de
waterhuishouding van de stad
4. Slimme oplossingen in je tuin
Zevenoord
Quadenoord
Zevenoord
Quote: “Ik kijk uit naar
nog meer van dit soort
projecten daar krijg ik
energie van.”
5. Water in de binnentuin: onderzoek naar een
klimaatbestendige gemeenschappelijke binnentuin
Pietersdijk
6. De afkoppelzaag
Zevenbergsedijkje
Logboek Middelen: implementatiemiddel 118
119
Middelen: implementatiemiddel
Logboek

Systems engineering
Zelfbeheer
Wat en waarom?
Gemeente Rotterdam loopt voorop in digitalisering
in de bouw; we werken dan ook met heel innovatieve
systemen. En dat is nodig gezien de grote opgaven
waar de stad voor staat: het woningtekort, de
energietransitie, het klimaat. Willen we dat goed
doen en niet achteropraken, dan moeten we
blijven innoveren. Daarom neem ik ook deel aan
werkgroepen en netwerken om nieuwe ontwikkelingen
op het gebied van Systems Engineering te helpen
ontwikkelen.’
Systems Engineering helpt om dromen, wensen en
behoeften van verschillende belanghebbenden op
gestructureerde en expliciete wijze te vangen en te
vertalen naar concrete ideeën voor de uitvoering.
De gestructureerde aanpak zorgt ervoor dat
stapsgewijs de scope, de context, invloed factoren,
belanghebbenden en al bekende wensen in kaart
worden gebracht. Vervolgens kunnen bewoners en
andere belanghebbenden wensen en behoeften
plaatsen op een interactieve kaart. De kaart geeft de
verschillende wensen weer en laat zien wat er mee
gedaan wordt. Dit gebeurd door aan de achterkant
de informatie slim te organiseren en vervolgens te
beoordelen.
In volgende fases biedt Systems Engineering een
taal waarmee verschillende partijen elkaar kunnen
begrijpen. Zo kunnen behoeften en wensen doorgezet
worden naar andere partijen. Daardoor worden
misverstanden zo veel mogelijk voorkomen.
Wanneer?
Binnen de grote riool- en buitenruimteprojecten,
vanaf 2021
Wie?
• Ontwikkeld vanuit Ingenieursbureau, gemeente
Rotterdam
• Contactpersoon gemeente Rotterdam:
Ivo Sipman
Wat en waarom?
Bij zelfbeheer zorgen bewoners zelf voor een
openbaar stukje groen in de buurt en bepalen
bewoners dus zelf hoe een groene woonomgeving
eruit ziet.
Bewoners nemen het onderhoud (deels) over van de
gemeente, samen met andere buurtbewoners. Een
mooie manier om bij te dragen en andere mensen te
leren kennen.
Zo is in Reyeroord bewoonster Sharida Bhageloe met
veel enthousiasme en kennis betrokken geraakt om
inheemse natuur te versterken en de Heemtuin nog
aantrekkelijker te maken. Sharida weet ontzettend
veel van de Nederlandse natuur. Ze heeft diverse
cursussen gevolgd en maakt al jaren prachtige
foto’s van de natuur in Reyeroord en omgeving. In de
Heemtuin heeft ze bijvoorbeeld een insectenheuvel in
zelfbeheer.
De gemeente ondersteunt zelfbeheer via de
wijkregisseur, met een wijktuinman en waar behoefte
is ook met een groenaannemer.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+
Wie?
• Beheer door bewoners, ondersteund
door kernteam Reyeroord+, collega’s van
Gebiedsbeheer en soms een aannemer
• Aanspreekpunt is de wijkregisseur
“Kwartiermaken” is een methodiek
gebaseerd op Systems Engineering (zie link)
Logboek Middelen: implementatiemiddel 120
121
Middelen: implementatiemiddel
Logboek

..........................................
..........................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Logboek Middelen: implementatiemiddel 122
123
Middelen: implementatiemiddel
Logboek

EVALUATIEMIDDEL
“Hoe verbind je dat wat je ziet met
andere delen van de clusters. Hoe
kunnen we leren hoe we dat beter
kunnen doen? Het in contact zijn
met de mensen, de wijsheid van de
mensen kunnen toevoegen, relatie
tussen overheid burger verkleinen.”
Monique Groeneweg,
Manager Stadsbeheer, voorheen
transitiemanager Reyeroord+
“Het is belangrijk om een sterke
wijkmanager te hebben die mag
sturen; en dus mandaat en budget
heeft. De clusters zijn hierbij
ondersteunend in plaats van
leidend.”
Waar geëxperimenteerd wordt, wordt geleerd.
Hierbij is het belangrijk om op geregelde
momenten te ‘evalueren’. In Reyeroord zijn er
verschillende middelen die hiervoor worden
ingezet. Met de gekende ‘Gemeentepeiler’
haalt het kernteam reacties en inzichten uit
de wijk op over de gedane maar ook de nog
uit te voeren experimenten. Na bijeenkomsten
worden er geregeld ‘Reysverslagen’ gemaakt
waarin gereflecteerd wordt op de uitkomsten.
Om ook de effecten van experimenten op een
bepaalde manier te kunnen waarden wordt de
‘Impactmeting’ toegepast. Waar er vaak enkel
geëvalueerd wordt aan het einde van een proces
wordt er in Reyeroord op verschillende momenten
teruggeblikt om de inzichten mee te nemen bij het
vooruitkijken naar de toekomst van de wijk!
Joke Drijfhout,
Beleidsadviseur Maatschappelijke
Ontwikkeling
125 Middelen: evaluatiemiddel
Logboek

Gemeentepeiler
Impactmeting
Wat en waarom?
Met de Gemeentepeiler kunnen bewoners via een app
direct hun mening geven over onderwerpen die spelen
in de wijk. Vanaf elke locatie en tijdsonafhankelijk. In
Reyeroord is één van de pilots met de Gemeentepeiler
uitgevoerd en inmiddels wordt dit middel in heel
Rotterdam ingezet.
In Reyeroord combineren we dit vaak met andere
middelen en interventies.
Zie ook rotterdam.nl/gemeentepeiler
Wanneer?
Voor het eerste ingezet in april 2019, daarna nog
enkele keren binnen Reyeroord+; inmiddels is het ook
een middel dat gemeentebreed wordt ingezet
Wie?
• Ontwikkeld door externe partij
• Gemeente Rotterdam heeft een abonnement
en dit wordt ondersteund vanuit de afdeling
Onderzoek & Business Intelligence
• De app/website kan gebruikt worden door
bewoners
Wat en waarom?
In Reyeroord werken we met verschillende partijen
aan interventies met een experimenteel karakter en
met als doel om een positieve verandering tot stand te
brengen, om ‘impact’ te maken in de wijk. Maar, wat
is die impact van die interventies dan eigenlijk? Dat
brengen we in kaart met een “impactmeting”. Zo’n
impactmeting gaat verder dan een traditionele meting
op harde uitkomsten, maar kijkt juist ook naar andere
vormen van waarde die zijn gecreëerd. Daarom zijn de
uitkomsten vaak ook kwalitatief van aard.
Door de impact van interventies inzichtelijk te maken
leren we nog beter wat werkt en niet werkt en
krijgen we inzicht in hoe we nog beter door kunnen
pakken naar uitvoering en opschalen van ontwikkelde
concepten.
In Reyeroord is een impactmeting uitgevoerd voor
de sprints van Lab Reyeroord+, met focus op de
Regentonschutting, en voor diverse interventies
binnen “Warm Reyeroord”, de aanpak om bewoners te
betrekken bij een aardgasvrije wijk. De impactmeting
bestond onder andere uit een schouwronde,
interviews gevoerd met verschillende betrokkenen
en bewoners en het een vragenlijst met 10 stellingen
en een reeks open vragen die is voorgelegd aan
verschillende bewoners.
Wanneer?
In Reyeroord ingezet in 2022
Wie?
• Kernteam Reyeroord+
• In samenwerking met externe experts van
Noorderwind
Fase 1 - Evaluaties Stadups
Fase 2 - Impactmeting Regentonschuttingen
Fase 3 - Impactmeting Regentonschuttingen
Bewoner consultatie Reyeroord+ Gemeentepeiler. Verslag 2 e peiling
Thema: vervolg bestrating in de buurt
Inleiding, context
Zie hiervoor
Peiling
Categorie: openbare ruimte
Titel: Bestrating in uw buurt
Introductietekst:
“Zoals u wellicht weet doet de Gemeente van alles om uw wijk mooier en meer toekomst
bestendig te maken. We hebben een proef gedaan op de stoep bij de COOP. Hierna gaan we
een proef doen op een klein stuk rijweg. Ook hier wil de gemeente met bestaande materialen
iets moois maken.”
Stemmers 20 april 2020: 15 (31%)
Resultaten:
1. Ik vind dit wel leuk en wil wel graag wat tijd besteden aan het ontwerp
a. Helemaal mee eens 7%
b. Mee eens 47%
c. Niet mee eens, niet mee oneens 33%
d. Mee oneens 7%
e. Helemaal mee oneens 7%
2. Het ontwerp moet door een architect gedaan worden, daarna wil ik wel
mee denken over het (definitieve) ontwerp. Welke reactie spreekt u het meest
aan?
a. Ja graag 7%
In 3 evaluatie sessies gingen we per sprint team (van Stad-up Water, Groen en Energie) in op de
vraag “Het is nu 1 jaar later, hoe staat het met de resultaten van de Stad-up?”. We richtten ons
specifiek op de resultaten uit de Stad-up omdat we wilden achterhalen waarom de resultaten
wel/niet zijn geïmplementeerd, welke lessons learned we eruit konden halen en hoe dit in de
toekomst kan worden ondervangen.
Deze 3 sessies hebben online plaatsgevonden in november 2021 met alle deelnemers &
facilitators van de sprint teams. De sessies hadden allemaal dezelfde opzet:
Stap 1 - Check: wat waren de oplossingen ontworpen in de sprint?
Stap 2 - Wat is er met de resultaten gebeurd en hoe is dit gelopen?
Stap 3 - wat werkte goed en wat kon er beter tijdens EN na de sprint?
Stap 4 - Geleerde lessen: suggesties hoe we in de toekomst een dergelijke oplossing laten
schalen
Stap 5 - Geleerde lessen: suggesties hoe we in de toekomst meer impact kunnen maken
De antwoorden per stap hebben we vastgelegd in 3 digitale whiteboards en hebben we als input
gebruikt voor de blogs die we later hebben geschreven. De whiteboard van Stadup Water is hier
te vinden. De whiteboard van de evaluatie van Stadup Energie staat hier en die van Stadup
Groen is hier te vinden.
Uit de sessies bleek dat na afloop van de sprints de volgende uitkomsten zijn geïmplementeerd:
● De Blauwe Loper is verder ontwikkeld door o.a. gesprekken met Rotterdams Weerwoord
en Stadsbeheer
● Er zijn 10 regentonschuttingen geadopteerd door bewoners van Reyeroord
● Groenkalenders gemaakt en opgehangen bij Oeverloos in een van de groenstroken van
Reyeroord
● Er zijn meerdere Groenactiviteiten georganiseerd door Oeverloos en de betrokken
bewoners
● De eerste Groenambassadeur (één van de betrokken bewoners bij de Stad Up Groen)
zorgt als ambassadeur zorgt voor een stuk openbaar groen en is nu bezig om een
netwerk van Groenambassadeurs op te zetten
● Er zijn energieadviezen en huisbezoeken geweest bij 5 bewoners in de wijk
● Er is één energiecoach opgeleid in de Bootcamp, maar kon helaas door corona restricties
een tijd geen huisbezoeken verrichten
● Er zijn drie webinars georganiseerd rondom het thema energietransitie als sociale
hefboom
In de blog op Noorderwind’s medium pagina hebben we beschreven welke lessen we hebben
geleerd en wat de redenen waren waarom sommige resultaten wel of niet waren
geïmplementeerd.
2
Na afloop van Stadup Water zijn er, zoals eerder gezegd, 10 Regentonschuttingen geplaatst in de
wijk. Om meer te kunnen zeggen over wat de werkelijke en potentiële impact van de plaatsing
van Regentonschuttingen is, wilden we op verschillende manieren aan de slag met het
vastleggen van de impact die deze regentonnen nu hebben.
Daarom hebben de volgende activiteiten verricht:
● Een schouwronde langs de regentonschuttingen met als doel om:
○ te achterhalen hoe de regentonschuttingen functioneren
○ te zien of er verschil in impact te merken is afhankelijk van de locatie van de
regentonschuttingen
○ te onderzoeken hoe de regentonschuttingen worden gebruikt
Visuals met conclusies van de schouwronde van de regentonschuttingen
● Interviews afgenomen met “adoptanten” van de regentonschuttingen met als doel om:
○ te achterhalen wat voor impact de regentonschutting hebben gemaakt op de
“adoptanten”
○ hoe omwonenden reageren op de regentonschuttingen
3
Hoe zorgen we dat de resultaten van de Stad-ups Water, Groen en Energie (en soortgelijke
ontwerp output) in de toekomst nog beter kunnen worden opgeschaald? Wat staat opschaling
voor deze en soortgelijke projecten nu in de weg? Deze vragen stonden centraal in Fase 3.
Om dit te achterhalen hebben we meerdere interviews gehad met ontwerpers en gemeente
ambtenaren actief in de wijk. Naast de sprint teamleden die we hebben bevraagd over het
opschaling vraagstuk, hebben we gesproken met:
● Bas Sala - ontwerper/ondernemer in de wijk (o.a. van de regentonschutting)
● Marcel Verhoef - Gebiedscommissie IJsselmonde
● Ilona van der Laan - Wijknetwerker IJsselmonde
● John Jacobs - Opdrachtgever vanuit Rotterdams Weerwoord
Wij hebben hen zowel bevraagd over de impact van ontwerp outputs uit participatietrajecten én
de kansen voor opschaling van deze output. Hun observaties zijn gevisualiseerd en verwerkt in
een blog.
Visual n.a.v. de interviews over impact & opschaal kansen van ontwerp output
Net als na afronding van de Stad-ups in 2020 organiseren we ook na afronding van deze 3 fases
een bijeenkomst om de resultaten te delen. We organiseren namelijk de Impact Borrel op 15
september 2022, exact 2 jaar na de einddag van de Stad Up’s, bij LaatBloeien Rotterdam waarbij
we alle betrokken uitnodigen om de resultaten mee te bespreken.
5
b. Ik wil hier nog even over nadenken 33%
c. Ik twijfel, maar was wel even langs gegaan bij de voorlichtingsactie
op 21 november
7%
d. Ik heb hier geen belangstelling voor 20%
te denken
e. Nee hoor, een architect hoeft niet, maar ik hoef er ook niet over mee
33%
Screenshot uit Gemeentepeiler rond
het experiment ‘In de Rey van Morgen’
Verslag Gemeentepeiler rond
het experiment ‘In de Rey van Morgen’
Logboek Middelen: evaluatiemiddel 126
127
Middelen: evaluatiemiddel
Logboek

Reysverslagen
..........................................
Wat en waarom?
Het doel van dit Reysverslag is terugblikken. Zo
maakte het kernteam Reyeroord+ bijvoorbeeld een
verslag van een ‘Omgevingswandeling’ om zodoende
te evalueren en inzichten te verwerken in de volgende
versie(s) van deze wandelingen. Dit Reysverslag is
benoemd voor deelnemers aan zo’n bijeenkomst
zodat zij op kort termijn teruggekoppeld krijgen wat er
met de opgehaalde inzichten wordt gedaan.
Wanneer?
Gedurende heel Reyeroord+
Wie?
• Opgesteld door kernteam Reyeroord+
• Verstuurd aan de deelnemers
Wat en waarom?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Wie?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
OVER DE GRENS..
BEZOEK STADSLAB2050 ANTWERPEN
2 juli 2019
We maken
de JOP oké,
doe mee!
beeldverslag
aanpak
JOP, Reyeroord
Wanneer?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Reysverslag
Omgevingswandeling
Reyeroord
Toekomst- proof
Boukje en Mercedes
26 juni 2019
In het kader van het ontwikkeltraject Anders Werken aan Stad, Dorp en Land
(Stimuleringsfonds voor Creatieve Industrie) kregen wij het aanbod van Floor
Ziegler & Company om als deelnemende gemeente op te treden voor haar project
‘Wijkbezoeken (omgevingswandelingen) aardgasvrij’. Op 26 juni heeft daarom de
omgevingswandeling ‘Reyeroord Toekomstproof’ plaatsgevonden.
Eline en Teun
De energietransitie is op technisch, financieel, economisch en sociaalmaatschappelijk
vlak een enorme opgave. Betrokkenheid onder bewoners is een
wezenlijke voorwaarde; gebrek aan draagvlak zal de transitie afremmen. Het
Overlegorgaan Fysieke Leefomgeving (OFL) is gevraagd om bij te dragen aan het
leerproces van de wijkgerichte wijkaanpak aardgasvrij en advies te geven over hoe
participatieprocessen bijdragen aan opschaling. Floor heeft daarom een methode
bedacht waarbij je met een bankje (‘de dwarszitter’) de wijk in gaat en eens gaat
luisteren naar wat mensen bezighoudt (wat ze ‘dwarszit’).
Teun, Eline, Floor en Joni
Rob en Raymond
Het doel van dit reysverslag is terugblikken op de omgevingswandeling, zodoende te
evalueren en inzichten te verwerken in de volgende versie(s). Dit reysverslag is voor
deelnemers: Hoe is het verlopen en wat wordt er met de uitkomsten gedaan?
Cynthia en Arzu
Teun en Eline
Doelen wandeling: De wandeling had een drieledig doel. Allereerst, zoeken naar
(nog) onzichtbare draden en gidsen in de wijk en nieuwe ontmoetingsplekken, t.b.v.
het breder inzicht verkrijgen in de (bewoners van de) wijk. Daarbij inventariseren
wat mensen waarderen aan de wijk, maar ook wat ze graag anders zouden zien. Ten
slotte wilden we vanuit het kernteam en het gebiedsteam aardgasvrij graag
experimenteren met het ‘instrument’.
Voorbereiding: Een variëteit aan mensen was uitgenodigd (Floor Ziegler &
Company, kernteam Reyeroord leden, reisgezelschap, predikant Pelgrimskerk, jonge
ambtenaren, stadmakers en onderzoekers van het OFL). Er was ook een
fotograaf/tekenares die alles heeft vastgelegd. Sommigen kenden Reyeroord heel
erg goed en anderen waren nog nooit in de wijk geweest. Om ervoor te zorgen dat
iedereen hetzelfde startpunt had, ontvingen de deelnemers van tevoren de laatste
Reysgids, een fact sheet (met informatie betreft de wijk) en een report sheet (dat ze
zou ondersteunen tijdens de wandeling, inclusief inspiratievragen). Het was een
mooi, gemêleerd, niet te groot en niet te klein gezelschap.
Ishan en Ilona
Lonneke, Dana, Jos, Karim
en Ishan
Tekeningen door Quinda Verheul: Veel gehoorde thema’s
De deelnemers hebben ook kennisgemaakt met een aantal (nieuwe)
ontmoetingsplekken. De Democratische school, het Mamacafé en de
voedselbankuitgifte zijn plekken die nog niet eerder zijn genoemd. Het was ook erg
positief dat de container (in de Groenstrook, de locatie voor placemaking en
workshops Stichting Tussentuin) werd genoemd. Het wordt erg gewaardeerd dat er
nu een ontmoetingsplek is in het groen.
Cynthia en Arzu
Raymond en Rob
Dag zelf: We zijn gestart met een korte introductie over stadslab Reyeroord+ (door
Joni en Eline) en het instrument (door Floor). Na de wandeling in tweetallen (ga
samen met iemand die je niet kent!) verzamelden we wederom bij Pameijer. We
genoten van een luxe vegetarische lunch (superlekker!) en praatten na over onze
ervaringen.
Alle deelnemersparen hebben minstens twee of drie personen in de wijk gesproken.
Deze buurtbewoners of -ondernemers (die bijna allen al redelijk lang, 20-30 jaar, in
de wijk vertoeven) zijn redelijk positief over de wijk. Drijfveren die genoemd
werden, zijn: open ruimte, rust, groen/natuur (wel verschil in kwaliteit groen en
bruikbaar groen, bijvoorbeeld in speelplekken), honden, ruimte voor kinderen en
veel parkeerplekken. Er werden ook diverse zorgen en angsten genoemd.
Dhiradj, Floor, Teun, Pien,
Marjolein en Teun
Na afloop heb ik een aantal deelnemers gevraagd naar hun ervaringen: ‘Het was een
leuke en leerzame ervaring’. Deelnemers maakten vergelijkingen met andere wijken
en benoemden het gegeven dat bewoners en ondernemers voor langere tijd in de
wijk zitten als zeer positief, want ‘dat is erg belangrijk voor community building’. We
kregen terug dat we moeten opletten te blijven waarderen dat wat er is en juist de
drijfveren voor mensen om in Reyeroord te wonen, beter te benutten. Zo werd
groen als kenmerkend en super positief voor Reyeroord benoemd. Ten slotte kwam
naar voren dat de ondernemers (bijv. aan de Bredenoord, maar ook ondernemers
die aan huis werken) in Reyeroord misschien onderbelicht worden, terwijl juist zij
een prikkel hebben om aan een duurzame toekomst voor Reyeroord te bouwen.
Teun en Teun
Logboek Middelen: evaluatiemiddel 128
129
Middelen: evaluatiemiddel
Logboek

III. Tijdlijnen

Oeverloos
Omgevingwandeling
Bewonersbestand
wijknetwerker
Reyerbrieven
Sociale mediakanalen
Reysplan
Bewonerswerkgroepen
Kansenkaart
Co-creatieve
workshops
Met gemeente
als facilitator!
Zelfbeheer
Design sprints
Met Sharida!
Bewonersinitiatief
Greenlab: educatieve
biodiverse tuin
Kompas
Reyscafé
Placemaking
Beslisboom
Bewonersinitiatief
Hondenspeelplek
Informatieborden
in buitenruimte
Huis-aan-huisgesprekken
Vanwege
Covid digitaal!
+ fysieke enquête
Filmpjes
Informatieborden
in buitenruimte
Straatgesprekken
Gemeentepeiler
Geluidsmeting
Bewoners als
opdrachtnemer
& vaste tuinvrouw!
Gedoe door geschil
tussen bewoners
Mediator
betrekken
Geschil verholpen!
Zes verschillende soorten middelen:
RICHTINGGEVEND OOGSTEND INFORMEREND UITWISSELING IMPLEMENTATIE EVALUATIE
Logboek Tijdlijnen 132
133
Tijdlijnen
Logboek

Heemtuin
Bewonersbestand
wijknetwerker
Reyerbrieven
Nieuwe bewoners
sluiten aan en netwerk
wordt versterkt
Reysplan
Behoefte vast
spelelement
Realisatie vast
spelelement
Filmpjes
Kansenkaart
Ideekaarten
Heemgame
Omgevingwandeling
Met bewoners!
Sharida
Klachten over
zelfbeheer
?
Kompas
Beslisboom
Co-creatieve
workshops
Kleine tastbare
ingrepen
Zaaiactie en
minibieb
Zelfbeheer
Straatgesprekken
Volgende stap
bepalen
Reyscafé
Droomschets
Aanpassingen
zelfbeheer
Leskaarten
Omgevingwandeling
Zes verschillende soorten middelen:
RICHTINGGEVEND OOGSTEND INFORMEREND UITWISSELING IMPLEMENTATIE EVALUATIE
Logboek Tijdlijnen 134
135
Tijdlijnen
Logboek

In de Rey van Morgen (1, 2 en 3)
Gemeentelijke appgroep
Reyeroord+
Reysgids
Reyerbrieven
Strategieplan
Toekomstvisie
Rotterdam
Kernteam benoemt
circulaire ambitie
Nog meer expertises
betrokken: technische en
sociale aspecten
Kernteam verkent lessen
en legt deze vast
Betrekken meer experts,
o.m. projectmangers
Kompas
Reysplan
Gebrek aan kennis
in kernteam om deze
ambitie te realiseren
Experts betrokken,
vooral interne
Experiment bedacht en
het kernteam is dit gaan
uitdragen
Reyeroord platform
Kernteam projectplan
gemaakt en budget
geregeld
Communiceren en
uitvoeren
Kernteam organiseert
feestelijke opening In de
Rey van Morgen 1
Filmpjes
Sociale mediakanalen
Informatieborden
in buitenruimte
Reflexief
monitoren
Input bewoners
Gemeentepeiler
Straatgesprekken
Huis-aan-huisgesprekken
Leskaarten
Esthetiek is grootste
uitdaging
Experts betrokken
bij vervolg
Omgevingwandeling
Kernteam draagt 2de
experiment verder uit
Kernteam start
vervolg-experiment
Kernteam projectplan
gemaakt en budget
geregeld
Straatgesprekken
Gemeentepeiler
Filmpjes
Uitkomsten vastleggen:
input bewoners rond
esthetiek en uitvoering
Uitkomsten delen
Kernteam maakt plan
voor vervolg: In de Rey
van Morgen 3
Reflexief
monitoren
MijnRotterdam
Informatieborden
in buitenruimte
Leskaarten
Lessen bundelen en
vertalen naar project
en organisatie
Zes verschillende soorten middelen:
RICHTINGGEVEND OOGSTEND INFORMEREND UITWISSELING IMPLEMENTATIE EVALUATIE
Logboek Tijdlijnen 136
137
Tijdlijnen
Logboek

Geïnterviewden
Ilona van der Laan
Cynthia de Bruin
Jacco Kwakman
Egbert Arnold
Jelmer Boersma
Bas Sala
Luuk van der Burgt
Monique Groeneweg
Esther Hoenderop
Rosa Jansen
Joke Drijfhout
Kim Hooning
Rolf Jonker
Jolande van ‘t Woudt
Deelnemers sessie 1
Eline van Weelden
Mercedes Leipoldt
Ilona van der Laan
Cynthia de Bruin
Luuk van der Burgt
Raoul Notenboom
Stagiair Reyeroord+
Deelnemers sessie 2
Eline van Weelden
Mercedes Leipoldt
Ilona van der Laan
Cynthia de Bruin
Deelnemers sessie 3
Eline van Weelden
Mercedes Leipoldt
Ilona van der Laan
Egbert Arnold
Luuk van der Burgt
Team Architecture Workroom Brussels
Hedwig van der Linden
Jasmien Wouters
Roeland Dudal
In samenwerking met het kernteam Reyeroord+
augustus 2022 - maart 2023