2023 04 20 Why Patterns - Ives Ensemble

Do 20 apr 2023
Grote Zaal
20.15 uur
Donderdag
avondserie
Why Patterns?
Ives Ensemble
Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale
programmaboekje is een extra service
ter voorbereiding op het concert. Het is
uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie
tijdens het concert te raadplegen via je mobiele
telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de
andere concertbezoekers.
Bij voorbaat dank.

Programma
Why Patterns?
Ives Ensemble
Rik Andriessen fluit
Josje ter Haar viool
Bence Huszar cello
Laurent Warnier slagwerk
John Snijders piano
Donderdag
avondserie
Serie Ives
Ensemble
Do 20 apr 2023
Grote Zaal
20.15 – 22.10 uur
ca. 45 minuten voor de pauze
ca. 50 minuten na de pauze
Inleiding
Foyerdeck 1
19.15 – 19.45 uur
Door Michel Khalifa
Dit concert wordt
opgenomen door
de Concertzender
voor uitzending op
een later tijdstip.
Staat je mobiele telefoon al uit?
Dank je wel.
2

Programma
John Cage (1912 - 1992)
Scenario for MF (1986)
Morton Feldman (1926 - 1987)
Durations 1 (1960)
John Cage
Cheap Imitation (1969) arr. Morton Feldman (1980)
Pauze
Christian Wolff (1934)
For Morty (1987)
Morton Feldman
Four Instruments (1965)
Why Patterns? (1978)
3

Toelichting
John Cage, Morton Feldman en Christian Wolff deelden een streven de klank te bevrijden
uit de greep van de componist. Het ordenen van klank in afgebakende structuren is nog
steeds bepalend voor het westerse componeren, maar het werk van deze drie bevriende
Amerikaanse componisten ontsnapt aan de dwang van de allesbepalende componist.
Terwijl hun generatiegenoten Pierre Boulez en Karlheinz Stockhausen halverwege de
vorige eeuw vasthielden aan een tot in extreem detail bepaald constructivisme, kozen
de New Yorkers voor het ontmantelen van de oude Europese opvatting van muziek en
componeren.
John Cage vond dat je in elk geluid muziek
kon horen en democratiseerde daarmee de
luisteraar tot componist. Om zichzelf buiten
zijn noten te houden, ging hij zijn werk
construeren op basis van toevalsoperaties met
behulp van het Chinese orakelboek I Tjing.
Dat gaat als volgt: je formuleert een vraag
en werpt daarna met muntjes. De kop- of
muntuitkomsten verwijzen naar een antwoord
in de I Tjing: een poëtisch tekstje dat je zelf
moet interpreteren. Zowel de vraag als de
interpretatie van het antwoord wordt dus niet
bepaald door het toeval, maar door diegene
die het orakelboek raadpleegt. De I Tjing gaf
Cage daarmee de mogelijkheid nog reuze veel
zelf bepalen, maar met de toevalsoperaties
verloste hij de muziek (deels) van hemzelf, de
componist, én van de oude compositorische
structuren.
Morton Feldman bleef veel meer
componist dan de intellectueel/filosofische
hemelbestormer Cage. Hij zocht niet naar de
bevrijding van de structuur, maar naar een
open muziek waarin klank en kleur vrij lijken
te zweven. Feldman componeerde intuïtief,
zonder vooropgezet plan dat de ontplooiing
van de klank in de weg staat. Ook zijn muziek
ontvouwt zich daardoor heel anders dan
eerdere muziek, maar staat lang niet zo ver af
van de traditionele opvatting van componeren.
Christian Wolff die vanaf zijn zestiende
met Cage optrok – en hem in 1951 een
door zijn ouders uitgegeven vertaling van
de I Tjing gaf – is meer geïnteresseerd in
de gedachte dat in alle geluiden muziek
te horen is dan in toevalsoperaties die de
componist neutraliseren. Wolff is nog steeds
gecharmeerd van de happenings die in het
hippe New York van de vorige eeuw allerlei
vormen van geluid, beeld en beweging
samenbrachten in open en onvoorspelbare
structuren waarin het publiek participeerde
door uit de optelsom van waarnemingen een
eigen artistieke, emotionele, of intellectuele
ervaring te distilleren.
John Cage
Scenario for M.F.
Scenario for M.F. ontstond in 1986 ter ere
van Feldmans zestigste verjaardag. Het
is niet alleen tekst, maar ook een grafisch
kunstwerk (zie de in dit boekje opgenomen
tekst) én muziek.
4

Toelichting
Het grafische element bestaat uit de
vormgeving waarin de letters Morton Feldman
in kapitalen gezet in het midden van de tekst
twaalf keer van boven naar beneden zijn te
lezen. De betekenis van de verdere woorden
is ondergeschikt aan de poëtische associatie
en voor Cage was de klank van elk woord
bovendien een muzikale manifestatie die
niet met de betekenis samenhangt. Uit de
complexe mengeling van vrijheid en strenge,
deels door toeval gekleurde regels die het
scenario op alle vlakken bepalen, ontstond een
ode aan Morton Feldman waarin ongrijpbaar
onderhuids misschien iets doorklinkt van het
geheimzinnig verstilde muzikale omniversum
dat hij naliet.
Morton Feldman
Durations 1
Durations 1, Four Instruments en Why
Patterns? hebben allemaal een sensuele
klankschoonheid gemeen die verschilt van
de abstracte, intellectuele wereld van Cage’
dwingende betekenisloosheid.
Feldman omschreef zijn eigen muziek als ‘In
between Debussy and Satie’ en de sensuele
klanksensatie verbindt zijn werk met die twee
componisten. Al Feldmans werk schept de
illusie van het ontbreken van een constructie –
wat bij zowel Debussy als Satie op een minder
ver doorgevoerd niveau ook al het geval is.
Feldman laat de herkenbare structuur veel
verder los dan zijn Franse collega’s, maar
ook in zijn schijnbaar zonder reden als een
zacht oplichtend sterrenstelsel aanwezige
muziek zit toch altijd een dwingende muzikale
logica. Zijn muziek is behalve klank ook altijd
een constructie – zelf als die niet helemaal
vastligt – die met een feilloze muzikale intuïtie,
fantasie en een enorm gevoel voor vorm en
verhoudingen onweerlegbaar ‘klopt’.
Feldmans muziek is
altijd een constructie die
onweerlegbaar ‘klopt’.
In Durations 1 is de duur van de noten vrij.
Elke partij is een zelfstandig discours dat de
spelers in een door ieder afzonderlijk gekozen
langzaam tempo afleggen. Dat maakt wat er
gelijktijdig klinkt onvoorspelbaar, maar door
de beperkte hoeveelheid noten die Feldman
koos, ontstaan er toch patronen in de klank
die op willekeurige momenten tot aan elkaar
verwante dissonante ‘akkoorden’ leiden zonder
dat er een duidelijk harmonisch of melodisch
verloop is. Dat er onder de willekeurigheid
toch een ongrijpbaar patroon schuilt, is
typisch Feldman, net als het gegeven dat de
klankkleur en de zacht verglijdende articulatie
van elke losstaande toon belangrijker is dan
melodie of samenklank.
John Cage / Morton Feldman
Cheap Imitation
Cage deelde Feldmans liefde voor Erik Satie
wiens theatermuziek Socrate via typerend
5

Toelichting
cageiaanse wegen tot Cheap Imitation
leidde.
Feldman vond Socrate een meesterwerk dat
‘duurt en duurt, terwijl er weinig gebeurt of
verandert’ en ook Cage viel voor de stille
redeloosheid van Saties muziek. Al zijn de
bekendste werken van Satie zoetgevooisd
en melodieus, de muziek is ook daar toch
meer een kwestie van betekenisloos ‘er zijn’
dan een dwingende uitdrukking van emotie
of een compositorische constructie. Socrate
heeft teksten van Plato, maar Satie deed geen
poging die in de muziek te dramatiseren. Het
stuk komt en gaat zonder dat tekst en muziek
elkaar raken.
Cheap Imitation ontstond nadat Cage en
Merce Cunningham – choreograaf en Cage’
levensgezel –een ballet op Saties muziek
wilden maken. Cage bewerkte Saties partituur
voor kamerorkest en vrouwenstemmen voor
twee piano’s, maar stuitte op problemen met
de rechten. Om die te omzeilen, bewerkte hij
zijn bewerking tot Cheap Imitation. De vorm
en het tempo van Socrate bleven intact zodat
Cunninghams choreografie bleef passen,
maar Cage reduceerde de muziek tot een
eenstemmige melodie en veranderde de
toonhoogten daarvan via toevalsoperaties.
Door de manier waarop Cage dat deed, blijf
je toch heel veel Satie horen in dit wonderlijk
poëtische stuk.
Feldman bewerkte Cage’ muziek tot een
betoverende versie voor fluit, piano en
glockenspiel. Tot halverwege het tweede deel
deed hij niets anders dan Cage’ noten over de
drie instrumenten verdelen. Daarna besloot
hij heel af en toe de noten heel even niet
elk afzonderlijk aan steeds één enkel ieder
instrument toe te bedelen, maar ze gelijktijdig
door twee of drie instrumenten te laten spelen
waardoor er een toevallige meerstemmigheid
ontstaat. De piano heeft de hoofdrol, maar
de fluit en het glockenspiel articuleren de
melodie tot een onthechte klanksculptuur die
Satie, Cage én Feldman samenvoegt in een
onbestemd bewegend mobiel dat in zijn stille
rust en samenhang een eenheid is.
Feldman maakte zijn bewerking als cadeau
voor de pianiste Aki Takahashi. Het Ives
Ensemble is haar dankbaar voor het ter
beschikking stellen van de partituur van deze
versie van Cheap Imitation.
Christian Wolff
For Morty
For Morty werd een jaar na Cage’ verjaardagstuk
gecomponeerd als in memoriam voor de
in 1987 gestorven Feldman. Alles is helemaal
uitgeschreven, maar doordat Wolff de optie
geeft het stuk met twee of drie musici uit
te voeren, is de uitkomst van wat er gaat
klinken niet zeker.
Dat is karakteristiek voor de ‘onbepaaldheid’
waar Wolff aan hecht. Hij geeft vaak meer
vrijheid, improviseerde zelf ook wel en zoekt
‘openness and transparency’ in zijn muziek.
Hoe je je het ook uitvoert For Morty roept
altijd de tijdloos verglijdende klankstructuren
6

Toelichting
van Feldman in herinnering. De bezetting met
drie instrumenten die lang uitklinken is daar
ook debet aan. Ze zijn een vast onderdeel van
Feldmans klankwereld net als de spaarzame
hoeveelheid noten en het zachte volume. De
snelheid waarmee For Morty zich ontwikkelt
en de korte lengte verschillen dan weer enorm
van Feldmans muziek. For Morty duurt een
paar minuten. Feldmans muziek werd steeds
langer – zijn laatste werken duren uren – en
beweegt zich vele malen trager dan Wolffs in
memoriam.
verschuiven van de manier waarop de drie
instrumentale lijnen in elkaar grijpen. Ook
hier krijgt de klank de ruimte dankzij het lage
volume, het trage tempo en de spaarzame
hoeveelheid noten, maar er is ook een
ongrijpbaar sluipende ontwikkeling die in het
slot de instrumenten doet samenkomen in
één gezamenlijke lijn van als losse lichtpunten
opflakkerende tonen.
Roeland Hazendonk
Morton Feldman
Four Instruments / Why Patterns?
Net als in Durations I ligt ook in Four
Instruments niet alles vast, maar naast
vrijere secties zijn er ook geheel bepaalde
gedeelten.
De samenklank wint aan belang, het klinkt
minder dissonant en er zitten fantastisch
geplaatste registerwisselingen in waarin plots
donkere lage noten opduiken die de muziek
ineens, bijna klassiek dramatisch richting
geven.
Why Patterns? is veel langer dan
de voorgaande stukken en inclusief
notenwaarden uitgeschreven. Feldmans
favoriete instrumentencombinatie van piano,
glockenspiel en fluit vervolgt een weg in
drie onafhankelijke lijnen die overlappende
herhalingspatronen hebben. Weer is er
daardoor eenheid, maar ook een constant
7

Scenario
John Cage
Scenario for M. F.
(with numbers in celebration of his 60 th birthday)
Szombathely, Hungary — July 1986
M
hoMe
Of
childeRs everywhere
seen from noT
tOwards
Nothing
when iF
thE
they Leave the eDge
the Moment
Act
to lighteN
O
to theM
nO
poweR
cloThes
and clOud
whe Never
Four and forty
all in placE
eventuaLly
eDges disappear
the aM lost
if At
abseNce right
8

Scenario
R
aM here
thOugh which
what poweR
cloThes
and clOud
what kiNd
belieF in
quiEt
sLeep
anD then
if Moment hAve
Never spoken
T
hiM
thOugh
eaR
arT
O
quaNtity
what oF
if bridgE
eLeven
dreaM
then
Act
quiesceNce
O
Magic
Of
thRee
9

Scenario
whaT
mOuth
what Now
Far is
lEave me
sLow
anD let
let treMble
hAve i
someth iNg
N
Middle end and
whO
peRsian
ciTy
clOud
uncertaiN
From
dEcision i
Last
Do
treMble
is it just A
souNd
F
Magic
questiOn is
Reimagined
ciTy
lOw
eNd and now i
oF
10

Scenario
placE of
sLeep
minD
E
Memory
After memory
iN and
theM
nOt city of
peRsia
persian
densiTy
mOuth
somethiNg is
Four and forty
was hE said
i taLk
Diad triad
Moment’s
beAuty
theN of now
L
Magic
dOubt
memoRy in
movemenT
mOuth is
closiNg
11

Scenario
home oF
bridgE
aLone
lonDon of
becoMing
Always
Near
D
hiM
thOugh
whispeR
greaTer density in
than Over
over oN
First
thE things
we Leave
leave minD
becoMing
hAve we
theN
M
Magic
questiOn
memoRy
arT
mOuth
uncertaiN
Four and forty
you lEave
aLI things
12

Scenario
briDge
becoMing
Act of
abseNce
A
i aM
Of of
fouR
arT
Outside
somethiNg
Found
hE is
eLeven
IonDon bridge
is froM
Act
quiesceNce act
N
Magic
whO is
thRee
iT
tO
tweNty writing two
seen From far
wE see
aLl
lonDon
treMble
At
theN is
13

Biografieën
Componisten
John Cage
14
foto: Co Broerse
John Cage (1912 ‐ 1992)
groeide uit tot een van
de belangrijkste avantgardecomponisten
van
de 20e eeuw. In een tijd
waarin de regels en wetten
van Arnold Schönberg,
een van zijn leermeesters,
en Anton Webern leidden
tot een streng serialisme,
introduceerde Cage
oosterse invloeden,
toevalsoperaties en
geprepareerde piano’s.
Mede onder invloed van zijn
andere compositiedocent
Henry Cowell legde Cage
in zijn vroege werken
minder nadruk op melodie
en harmonie en meer op
klankkleur en ritme. Met
Music of Changes (1951)
voor piano deed de I Tjing
en het toeval zijn intrede in
zijn werk. In de jaren veertig
was Cage een van de eersten
die met elektronische en
vooraf opgenomen muziek
experimenteerde. Cage
werkte veelvuldig samen
met choreograaf Merce
Cunningham, wat leidde tot
een aantal spraakmakende
happenings waarin vele
zaken gelijktijdig en min
of meer onafhankelijk van
elkaar plaatsvonden. Cage
was ook actief als auteur,
beeldend kunstenaar en
docent. In deze laatste
hoedanigheid was hij
betrokken bij het John Cage
Project dat in 1988 aan het
Koninklijk Conservatorium
in Den Haag plaatsvond
en dat Cage als componist
en invloedrijk denker
stevig verankerde in de
Nederlandse muziekwereld.
Morton Feldman
foto:William Gedney
Duke University Library
De Amerikaanse componist
Morton Feldman (1926 -
1987), kind van Russischjoodse
immigranten,
groeide uit tot een van
de belangrijkste en
meest vooruitstrevende
componisten van zijn tijd.
Samen met onder anderen
John Cage, Christian Wolff
en Earle Brown gaf hij de
New Yorkse School van
componisten een stem.
Deze componisten boden
een alternatief voor het

Biografieën
academisme dat in de jaren
vijftig en zestig heerste
in de Verenigde Staten en
kwamen met innovaties als
toevalsmuziek, grafische
partituren en meer. Feldman,
leerling van Wallingford
Rieger en Stephan Wolpe
voegde daar een vrije
ritmiek, statische en
fluisterzachte lijnen en in de
laatste jaren van zijn leven
werken van extreme lengte
aan toe. Hij gaf jarenlang
compositieles aan de
University at Buffalo.
Christian Wolff
Componist, docent en
uitvoerend musicus
Christian Wolff (1934) is
een in het Franse Nice
geboren zoon van een Duits
uitgeversechtpaar. In 1941
kwam hij naar de Verenigde
Staten. Daar kwam hij in de
vroege jaren vijftig onder
de hoede van John Cage bij
wie hij korte tijd compositie
studeerde.
Hoewel Wolff verder
grotendeels autodidact
is, was de invloed van
de kring rond Cage met
onder anderen Morton
Feldman, David Tudor
en Earle Brown groot.
Ook Frederic Rzewski en
Cornelius Cardew droegen
bij aan de ontwikkeling
van de esthetiek van
Wolff die een van de
grote namen werd van de
aleatorische muziek en de
geprepareerde piano. Wolff
werkte vele jaren samen
met het dansgezelschap
van Merce Cunningham en
trad veelvuldig zelf op als
musicus en improvisator.
Hij was jarenlang
docent vergelijkende
literatuurwetenschap,
klassieke talen – zijn
oorspronkelijke professie
– en muziek aan het
Darthmouth College in de
Verenigde Staten.
15

Biografieën
Uitvoerenden
Ives Ensemble
Het Ives Ensemble
speelt de beste moderne
kamermuziek in de
meest pure vorm. Met de
eigenzinnige Amerikaanse
componist Charles Ives
als naamgever zoekt het
ensemble steeds naar
verrassende muziek.
16
Met één been in de 20e
eeuw, één been in de 21e
eeuw en met ogen en oren
gericht op de 22e eeuw.
Het Ives Ensemble speelt
historische muziek van onze
tijd, muziek die we in de
toekomst zullen waarderen
als ons cultureel erfgoed.
Componisten als John Cage,
Aldo Clementi en Louis
Andriessen schreven muziek
voor het ensemble. En ook
nu wordt samengewerkt
foto: Maarten Jùngen
met toonaangevende
hedendaagse componisten
en kunstenaars. Met
Amsterdam als uitvalbasis
reizen de 12 musici door
binnen- en buitenland met
programma’s die bezoekers
opnieuw leren luisteren.

Verwacht
The Pit and the Pendulum
Slagwerk Den Haag
+ Claron McFadden
Donderdag
avondserie
Do 11 mei 2023
Grote Zaal
20.15 uur
Zolang er een hartslag is, is er hoop, zegt Rob Zuidam.
Slagwerk Den Haag en de expressieve sopraan Claron
Mc Fadden brengen de wereldpremière van Zuidams
nieuwste compositie, The Pit and the Pendulum, naar
het gelijknamige horrorverhaal van Edgar Allan Poe. Met
Zuidams eclectische idioom en feilloze antenne voor
muzikaal drama belooft dat een indringende meditatie
op onze sterfelijkheid te worden. Daarnaast staat op het
programma een selectie liederen van de Amerikaanse
meester George Crumb.
Het American Songbook is een project dat Crumb begon
als zeventiger en waarin hij een diepgaande invloed op
zijn oeuvre onderzoekt. Beroemde traditionals uit het
American Songbook, zoals Swing low, sweet chariot en Go
down, Moses, voorziet hij van verrassende en soms onaards
aandoende instrumentaties. De melodieën blijven herkenbaar,
maar het vervreemdende effect zet ze in een fascinerend
nieuw licht.
Rob Zuidam
foto: Karoly Effenberger
Programma: Rob Zuidam The Pit and the Pendulum
(wereldpremière)* / George Crumb Selectie songs uit het
American Songbook
* The Pit and the Pendulum is een compositieopdracht van
Muziekgebouw aan ‘t IJ en Slagwerk Den Haag met steun van
Ammodo
Tip: Bezoek om 16.00 uur de openbare repetitie van het nieuwe
werk van Rob Zuidam.
17

Verwacht
April
vr 21 apr / 20.15 uur
Spem in alium van
Thomas Tallis
Vox Luminis
za 22 apr / 20.15 uur
Virtuoze fluitisten uit India
Shashank Subramanyam &
Pravin Godkhindi
zo 23 apr / 15.00 uur
Open je Oren met componist
Martin Fondse (8+)
Presentatie: Dieuwertje Blok
wo 26 apr / 20.15 uur
Schnittke en Rachmaninov
Cappella Amsterdam +
Nieuw Vocaal Amsterdam
Ragged Music
Festival
za 29 – zo 30 apr
za 29 apr
15.00 uur
Oestvolskaja, Beethoven,
Sjostakovitsj
Mario Brunello, Alina
Ibragimova, Pavel
Kolesnikov + Samson Tsoy
19.30 uur
Bach, Schnittke, Tavener,
Rachmaninov
Mario Brunello, Alina
Ibragimova, Pavel
Kolesnikov, Elena Stikhina +
Samson Tsoy
22.15 uur / Loading dock
Sjostakovitsj’ laatste
symfonie
Mario Brunello, Alina
Ibragimova, Pavel Kolesnikov
+ Slagwerk Den Haag
zo 30 apr
11.00 uur
Bach en Sjostakovitsj
Pavel Kolesnikov +
Samson Tsoy
15.00 uur
Moessorgksi, Brahms,
Sjostakovitsj
Mario Brunello, Alina
Ibragimova, Pavel
Kolesnikov, Elena Stikhina +
Samson Tsoy
Zie voor het volledige programma
muziekgebouw.nl/ragged
Mis geen enkel concert!
Blijf op de hoogte en schrijf
je in voor onze nieuwsbrief
SoundLAB Workshop
Maak je eigen muziek met de
wonderlijkste instrumenten.
Voor kinderen (7+) met
volwassenen. Elke zondag,
13.00 uur in de Atriumzaal.
Kaartjes via muziekgebouw.nl/
soundlab.
WannaSwing
Op de kade voor het
Muziekgebouw staat de
interactieve muziekinstallatie
WannaSwing van theatermaakster
Caecilia Thunissen
en scenograaf Jan Boiten. Acht
schommels sturen composities
aan van hedendaagse
componisten als Joey Roukens,
Mayke Nas en Rob Zuidam.
Zie voor meer informatie
muziekgebouw.nl/wannaswing
Huil van de Wolff
Elke 22e van de maand
klinkt om 20.00 uur het
geluidsmonument Huil van
de Wolff van Martijn Padding
ter herinnering aan oprichter
van het Muziekgebouw
Jan Wolff (1941 - 2012).
muziekgebouw. nl/
huilvandewolff
Geheimtips
Bijzondere concerten
die je niet mag missen.
muziekgebouw.nl/geheimtips
18

Foto: Erik van Gurp
4’33 grand café
Kom voor of na het concert eten
in 4’33 Grand café. Reserveren:
020 788 2090 of 433grandcafe.nl.
Bij de prijs inbegrepen
Reserveringskosten zijn bij de
kaartprijs inbegrepen.
Ook een drankje, tenzij anders
vermeld op je concertkaartje.
Rondom het concert
- Na aanvang van het concert heb je
geen toegang meer tot de zaal.
- Zet je mobiele telefoon uit voor
aanvang van het concert.
- Het maken van beeld- of
geluidsopnamen in de zaal alleen
met schriftelijke toestemming.
- Algemene Bezoekersvoorwaarden
zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Steun het Muziekgebouw
Inkomsten uit kaartverkoop dekken
ten dele onze kosten. Word vriend
of doneer: met jouw extra steun
kunnen we concerten op het
hoogste niveau blijven organiseren.
Meer informatie:
muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven?
Blijf op de hoogte van nieuw
geboekte concerten of ander
nieuws. Volg ons via onze
e-nieuwsbrief (aanmelden op
muziekgebouw.nl/nieuwsbrief),
Facebook, Twitter of Instagram.
Dank!
Wij kunnen niet zonder de steun van
onze vaste subsidiënten en Vrienden
van het Muziekgebouw. Wij zijn hen
daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
druk & printservice
19