EW Vooruitblik 2023 - Inkijkexemplaar

NUMMER 52 • 78STE JAARGANG
31 DECEMBER 2022 • € 6,99
WEEKBLAD
VOORUITBLIK 2023
POLITIEK Jaar van de tekorten? 7 TRENDS Werkdruk
neemt toe IMMIGRATIE Turbulent tijdperk gaat beginnen
7 AMBASSADEURS over ‘hun’ land in 2023 VS Politieke influencers
IRAN Tirannie van de tulband FINANCIËN Uw geld in 2023 7 REGIO’S
Economie in 2023 ESSAY Klaas Knot (DNB) AUTO Het antwoord op
Tesla ETEN Kweekvlees & zeewierfarms CULTUUR In première
ESSAY 50 jaar naaktstrand AGENDA Van dag tot dag

2 EW 31 DECEMBER 2022
Omslagillustratie Eliane Gerrits
INHOUD
Eerst de feiten.
EW is als Elseviers Weekblad opgericht in 1945 en is een voortzetting
van Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift (1891-1940)
WERELD
Turkije kiest komend jaar een
president. Wordt het opnieuw
Recep Tayyip Erdogan? Hoe is
Turkije veranderd in de twintig
jaar dat hij aan de macht is?
32
ECONOMIE & UW GELD
De nasleep van corona en de
energiecrisis – er is genoeg
reden tot somberheid. Tegelijk
zijn er lichtpuntjes. Hoe ziet de
wereldeconomie eruit in 2023?
10
NEDERLAND
Komend jaar wordt het jaar van de tekorten. Er is een
tekort aan brandstof, aan geld om de inflatie te
compenseren, aan personeel, aan ruimte. Leven in een
oorlogseconomie eist zijn tol. Net als leven in een vol land.
44
4 Commentaren Kop in het zand; Veerkracht; Keer het tij;
Achter Zelensky
6 Cartoon Eliane Gerrits
NEDERLAND
10 Politiek 2023 – het jaar van de tekorten
13 Monarchie Coos Huijsen over tien jaar koningschap
14 Provinciale Statenverkiezingen Bodegraven
17 Gerry van der List Het belang van de keuze van de waterbus
18 Varia Harde aanpak drugsmisdaad; Zeemijnen opruimen met
drones; EU-politici willen scoren op immigratie
20 Essay Turbulent tijdperk gaat echt beginnen
22 Trends Socioloog Tanja Traag over zeven ontwikkelingen
25 Geerten Waling Partijwet vraagt wijsheid en zelfopoffering
WERELD
28 Mondiaal Zeven Nederlandse ambassadeurs over hun land
31 Robbert de Witt Het wordt bibberen voor de Duitsers
32 Verkiezingen Twintig jaar Erdogan aan de macht in Turkije
34 Verenigde Staten Amerikanen in de media met grote invloed
36 Essay De tirannie van de tulband
38 Trends Van nieuwe kerncentrales tot meer desinformatie
39 Polen Radek Sikorski pleit voor harde aanpak van Rusland
ECONOMIE & UW GELD
42 Cijfers Koopkracht van doorsnee-gezin stijgt
44 Mondiaal De wereldeconomie in 2023
48 Eemshaven Het gebied viert zijn 50-jarig bestaan
50 Essay Bestrijding van inflatie is zaak van lange adem
52 Koopkracht Uw geld in 2023
54 Fiscaal De belastingen in 2023
56 Saxo Bank Steen Jakobsen over wat belegger te wachten staat
KENNIS & GEZONDHEID
60 Technologie Softwarerevolutie dwingt autofabrikanten
zichzelf opnieuw uit te vinden

31 DECEMBER 2022 EW 3
NON SOLUS
60
KENNIS &
GEZONDHEID
De softwarerevolutie
dwingt grote
fabrikanten
zichzelf opnieuw
uit te vinden.
Auto’s worden
dynamische
platforms die
‘door de lucht’
kunnen worden
bijgewerkt.
65 Simon Rozendaal Knuffelen, die 20 bomen per Nederlander
66 Ruimtevaart Zoeken naar water en leven rond Jupiter
68 Studiefinanciering Studenten gaan er flink op vooruit
70 Essay Labvlees versus sojaknutselaars
72 Duurzaam Wat kun je allemaal met zeewier?
74 Onderzoek Gesprek met Charlotte Vrijen over optimisme
CULTUUR
76 In première Een greep uit het culturele aanbod in 2023
80 Architectuur Markante gebouwen in 2023
82 Van Gogh Emilie Gordenker over viering jubileum museum
84 Essay Bloot slaat dood: de preutsheid groeit
86 Grootmeesters Eregalerij voor zes schakers
90 Agenda Het jaar van dag tot dag
95 Liesbeth Wytzes Ziekte is geen taboe meer. Aftakeling wel
97 Agenda Herdenken in 2023 – 500 tot 5 jaar geleden
98 Agenda Vooruitblik op 2024
76
CULTUUR
Wat hebben musea, bioscopen,
podia en streamingdiensten volgend
jaar zoal te bieden? Een greep uit
het culturele aanbod van 2023.
Veel succes!
Tot vervelens toe klagen bestuurders
en politici dat alles zo ‘complex’
is geworden. Alsof het een
natuurverschijnsel is dat hun is overkomen.
Maar het komt door de regelzucht
van hun eigen beroepsgroep.
Piet de Jong, premier van 1967 tot
1971, had als gepensioneerd politicus
medelijden met ze. ‘Als ergens een weg
moest komen, tekenden wij gewoon een
streep op de kaart. En dan kwam die
weg er.’ Tegenwoordig gaan er jaren, zo
niet decennia overheen, omdat alles zo
‘complex’ is geworden, wist hij.
De samenleving, het pendant van de
politiek, verandert organisch. Taalgebruik,
omgangsvormen tussen mannen
en vrouwen, sport en zelfs zogenaamd
‘eeuwenoude’ tradities veranderen vrij
soepel met de tijd, ook al gaat het soms
met horten en stoten.
De wet- en regelgeving daarentegen
is een complex breiwerk, waaraan je
nauwelijks iets kunt veranderen zonder
alles op z’n kop te zetten. Dat maakt het
politieke en bestuurlijke handwerk, ook
nog eens onderhevig aan de wispelturigheid
van kiezers en internationale regelgeving,
zo verschrikkelijk moeilijk.
Een voorbeeld. Miljoenen ontvangen
een salaris voor hun werk bij een bedrijf
of overheidsorganisatie. Maar blijkbaar
zijn die bedragen onvoldoende, want
de staat spijkert veel inkomens bij met
allerlei toeslagen. Deels subsidieert de
staat daarmee de werkgevers, die blijkbaar
te lage salarissen betalen. Zo
worden miljarden euro’s rondgepompt.
Een duur en een complex
systeem dat ook nog eens fraude
in de hand werkt, zoals altijd als
ergens geld wordt uitgedeeld.
Gelukkig hebben kabinet
en parlement gezegd dat
ze af willen van al die
toeslagen. Een mooi
voornemen, maar het
Nederland van Piet de
Jong bestaat niet
meer.
Veel succes in 2023!
Arendo Joustra,
hoofdredacteur

10 EW 31 DECEMBER 2022
NEDERLAND 2023
Jaar van
de tekorten
Het einde van de compensatiesamenleving
is in zicht. Nieuwe steunoperaties kan de
schatkist niet aan. Wat brengt 2023 verder?
Ter Apel: asielzoekers in rij voor registratie
Carla Joosten
in Den Haag
Het was al geen tijd van overvloed
meer, maar 2023
wordt helemaal het jaar van
de tekorten. Aan brandstof,
aan geld om prijsstijgingen te compenseren,
aan personeel en aan ruimte. Al die
tekorten zullen politiek en bedrijven komend
jaar tot harde keuzes dwingen.
Die keuzes volgen vaak pas als de
nood hoog is. Vooral in het slome Den
Haag, waar pas midden in de ernstigste
energiecrisis van na de Tweede Wereldoorlog,
na jarenlang politiek gedraal,
werd besloten tot de bouw van twee
nieuwe kerncentrales in bij voorkeur
Borssele. Het voornemen stond al in het
Coalitieakkoord van 2021, maar door de
energiecrisis is de bouw van kerncentrales
niet meer omstreden, zoals jarenlang
het geval was. Door de oorlog in Oekraïne
en de dreiging voor NAVO-gebied,
zelfs op de linkerflank, staat ook meer
geld voor defensie niet meer ter discussie.
Onomstreden of niet, het zal nog jaren
duren voor die twee kerncentrales er
zijn. Het kabinet mikt op 2035. Maar het
komt aan op de bouw en Haagse plannen
stranden de laatste jaren vaker op problemen
met de uitvoering, de achilleshiel
van de overheid. Beleid wordt niet of
slecht uitgevoerd. Van natuurvergunningen
voor luchthavens als
Schiphol en Lelystad tot vergunningen
voor huizenbouw
of drinkwaterwinning. Die
komen allemaal niet of moeizaam
– na wildwest handel in
stikstofrechten – los. En dat heeft alles te
maken met dat andere tekort: ruimte.
Intussen zit er geen rem op de immigratie,
die meer eist van terreinen waar
toch al tekorten zijn: van zorg tot woningbouw
en onderwijs. De gevolgen van
die bevolkingsexplosie dringen langzaam
door tot Den Haag. Premier Mark
Rutte (VVD) zei na de vergadering van de
ministerraad op 2 december dat ‘er te
lang op migratie geen samenhangend
beleid is geweest’. Goh.
Ruttes uitspraak volgde op de ruzie
binnen de coalitie van VVD, D66, CDA en
ChristenUnie over de gedwongen spreiding
van asielzoekers, waarin Rutte zijn
eigen VVD moest beloven werk te maken
van beperking van de komst van migranten.
In de praktijk komt daarvan niets terecht.
De regering kijkt reikhalzend uit
naar de ‘scenario’s’ waarmee een staatscommissie
de politici eind 2023 te hulp
gaat schieten. Dit gedraal typeert de coalitie,
waarin D66 en ChristenUnie en
soms ook CDA menen dat praten over migratie
‘gevoelig’ ligt.
De uit Den Haag vertrokken VVD’er
Klaas Dijkhoff heeft daar geen probleem
mee. Hij vindt dat niet langer moet worden
gewacht met serieus migratiebeleid.
Als zelfstandig ondernemer ziet hij alom
Rutte erkent: te lang is
er geen samenhangend
beleid geweest op migratie
In het Brabantse Veldhoven
wordt volop gebouwd
personeelstekorten en bepleit hij de
komst van meer arbeidsmigranten.
Nederland kan niet zonder vakkrachten
uit het buitenland, zei de oud-VVDfractievoorzitter
in het radioprogramma
Sven op 1. Dijkhoff wil meer arbeidsmigratie
en de problemen rond huisvesting en
uitbuiting aanpakken. Met maatregelen
waaraan bedrijven zich moeten houden.
Maar het kabinet zit in de wachtstand
tot de dag dat de staatscommissie – ja,
echt pas eind 2023 – met haar scenario’s
komt. Ook komend jaar worden pakweg
50.000 asielzoekers met nareizigers verwacht.
Het tekort aan opvangplekken
neemt dus alleen maar verder toe.
Omdat Europese besluiten over immigratie
maar niet van de grond komen, is
ook uit die hoek geen vooruitgang te verwachten.
De bedoeling van een voorstel
van de Europese Commissie uit 2020 was
om zowel asiel als immigratie beter te re-

31 DECEMBER 2022 EW 11
Ramon van Flymen/ANP
Kaees van de Veen/ANP
Hoogspanningsmast in Zaandam
Berlinda van Dam/ANP
Premier van
de tekorten Rutte
Robin Utrecht/ANP

22 EW 31 DECEMBER 2022
NEDERLAND 2023
Zeven
trends
in 2023
Gertjan van Schoonhoven
Illustraties Flos Vingerhoets. Foto’s Suzanne van de Kerk
De naweeën van corona bepalen de
sociale ontwikkelingen. Hoofdsocioloog
van het CBS Tanja Traag (45) pikt er
zeven belangrijke uit.
I ‘SNELLER NAAR 18 MILJOEN INWONERS’
Wanneer wordt Nederland het land van
18 miljoen inwoners? Die vraag houdt
ook het CBS, het Centraal Bureau voor de
Statistiek, al geruime tijd bezig. Vijf jaar
geleden was de prognose dat dit aantal
in 2031 zou worden bereikt, daarna werd
het 2025. ‘Maar het zal wel ietsje sneller
gaan,’ zegt Tanja Traag. Waarschijnlijk
niet al in 2023, maar ergens in 2024.
De aanhoudende bevolkingsgroei,
vooral veroorzaakt door immigratie, is
een politiek beladen onderwerp dat de
gemoederen bezighoudt, ziet Traag. Zeker
in de sociale media. Waar ze weleens
van schrikt, zegt ze, is hoezeer migratie
wordt teruggebracht tot asielmigratie. En
hoe migranten dan in één adem door
worden voorgesteld als profiteurs. ‘Hoe
groot die groep Nederlanders is, weten
we niet precies. Maar het sentiment is er.’
De werkelijkheid is complexer, zegt
Traag. Er komen veel meer (Europese) arbeidsmigranten
dan asielzoekers. ‘Die
heb je gewoon nodig op een krappe arbeidsmarkt.
Zo zit de migratiekwestie vol
lastige politieke vragen. Ik mis soms het
begrip daarvoor.’ Of neem, zegt ze, de
plotselinge komst in 2022 van honderdduizend
Oekraïners. Zoiets is politiek
domweg niet te voorzien.
De meeste asielzoekers krijgen om
goede redenen een verblijfsstatus, zegt
Traag. ‘Een meerderheid van de Nederlanders
is bovendien vóór ten minste tijdelijke
opvang.’ Maar de tolerantie staat
onder druk. ‘Mensen koppelen migratie
meer aan de eigen situatie. Als zij zelf
moeite hebben een huis te vinden, of
hun kinderen, krijgen ze minder begrip.’

31 DECEMBER 2022 EW 23
II ‘JEUGD
KREEG FLINKE
KLAPPEN VAN
CORONA’
Suïcide onder jongeren is een populair
thema in de media, maar gezien de koele
cijfers is dat overdreven. Traag: ‘Van alle
bevolkingsgroepen plegen jongeren het
minst zelfmoord. Mannen van middelbare
leeftijd zouden meer media-aandacht
verdienen.’ Dit betekent niet dat er
bij jongeren niets aan de hand is. Integendeel,
zegt Traag. ‘Jongeren hebben
flinke klappen gekregen van corona. Het
mentale welzijn van vooral meisjes en
jonge vrouwen is verslechterd. Meer
neerslachtigheid. Eenzaamheid.’
Hoe dat op de lange termijn uitpakt,
moet nog blijken. Maar onderschat de
impact niet, zegt Traag. ‘Juist in deze levensfase
is mentale en sociale stabiliteit
heel belangrijk voor jongeren. School
speelt voor hen daarin een cruciale rol,
en juist die plek hebben ze gemist. Daar
hebben we misschien te weinig oog voor
gehad.’
III ‘MINDER
VERSCHILLEN’
De Emancipatiemonitor 2022
van het CBS bevestigde het
weer: de verschillen tussen
man en vrouw nemen af, al zijn
sommige patronen diep in onze
cultuur verankerd. Traag: ‘De
meeste Nederlanders vinden
nog steeds dat vrouwen het
beste parttime kunnen gaan
werken als er kinderen komen.
Toch neemt de economische
zelfstandigheid van vrouwen
toe, en substantieel ook. Vrouwen
gaan gewoon meer uren
werken.’ In grotere deeltijdbanen,
maar ook in voltijdbanen.
‘Zo neemt grosso modo de
emancipatie toe.’
IV ‘WERKDRUK IS TERUG
BIJ OUDE NORMAAL’
De grafiek hiernaast kan niet duidelijker
zijn: de coronajaren vormden voor de
Nederlanders die konden thuiswerken
een oase van ontspanning. Traag: ‘De
verhouding werk-privé was zeker tijdens
het eerste coronajaar 2020 voor veel
mensen beter. Met als gevolg minder
burn-outs.’ Maar de grafiek maakt ook
duidelijk dat die tijd voorbij is. De werkdruk
is terug bij het ‘oude normaal’, zegt
Traag.
Wat dat betekent? ‘In 2020 hadden
mensen het gevoel dat ze zelf in control
waren. Dat ze meer autonomie hadden
en minder werkdruk voelden. Thuis dingen
moeten laten liggen voor je werk, is
een aanjager van burn-outs. In 2020 hadden
veel mensen daar minder last van
dan in 2019 en 2021.’

28 EW 31 DECEMBER 2022
CHILI MOEIZAME GRONDWETSWIJZIGING
Carmen Gonsalves (57)
‘De recente afwijzing van de omstreden nieuwe Grondwet was een opluchting
voor velen in Chili. Toch blijft 66 procent van de Chilenen voorstander van een
nieuwe Grondwet, en zal het proces in 2023 waarschijnlijk opnieuw beginnen.
Voor Nederland is het positief dat Chili zich weer heeft laten zien als een veerkrachtige
democratie. Het land kan tegen een stootje en is als gelijkgezinde,
ontwikkelde, open economie een steeds belangrijker partner in Latijns-Amerika.
Chili’s belang neemt toe doordat het een grote producent wordt van
groene waterstof, een essentiële component van onze energietransitie.’
De wereld
in 2023
Zeven Nederlandse ambassadeurs over wat er
komend jaar in ‘hun’ land staat te gebeuren.
Patrick van Oosterom
TRINIDAD EN
TOBAGO
EILANDENBLOK
Raphael Varga van
Kibèd en Makfalva (67)
‘De Nederlandse ambassade
in Trinidad en Tobago
staat klaar voor Nederland,
Curaçao, Aruba en Sint-
Maarten in acht landen in de Caribische regio en bij drie
regionale organisaties. In 2023 zal veel aandacht blijven
uitgaan naar de gevolgen van klimaatverandering. De
Caribische eilanden zijn bijzonder kwetsbaar. In het orkaanseizoen
staat onze marine vanuit Curaçao de regio al
jaren bij. Na oproepen van landen als Barbados en Antigua
en Barbuda werd bij de klimaatconferentie COP27 afgesproken
dat er een schadefonds komt voor landen die het
meeste gevaar lopen door klimaatverandering. Hoe het
fonds zal worden ingezet, wordt in 2023 bekend.’
DEM. REP. CONGO
EERLIJKE VERKIEZINGEN?
Jolke Oppewal (66)
‘Voor de Democratische Republiek Congo
(DRC) staat 2023 in het teken van twee
uitdagingen. De eerste is om een eind te
maken aan de oorlog in het oosten van
het land. Dit is het langstdurende conflict
in de wereld, met het grootste aantal
interne ontheemden en met risico’s op
verdere regionale escalatie. De tweede
uitdaging is om de presidentsverkiezingen
eind 2023 eerlijk, transparant en op
tijd te laten verlopen. Stabiliteit van de DRC is ook voor Nederland van
strategisch belang, deels vanwege de enorme natuurlijke rijkdommen
(bossen, biodiversiteit, mineralen) die het land herbergt. De ambassades
in de regio werken nauw samen om de oorzaken van het conflict in
Oost-Congo te helpen wegnemen.’

31 DECEMBER 2022 EW 29
ZWEDEN GLOEDNIEUW NAVO-LID
Bengt van Loosdrecht (57)
‘Veiligheid is het sleutelwoord. Allereerst tegenover Rusland.
De regering van Ulf Kristersson moet Zweden de NAVO
in loodsen en vindt Nederland aan haar zijde. Daarnaast wil
Zweden economische veiligheid. Als voorzitter van de Europese
Unie in het eerste halfjaar van 2023 zet het zich in
voor een gelijk speelveld op de interne markt. De open strategische
autonomie waarnaar EU-landen streven, mag de
Zweedse concurrentiepositie niet bedreigen. En ten slotte is
duurzaamheid een voorwaarde voor toekomstige veiligheid.
Nederland kijkt daarom naar de sterke Zweedse innovatieve
spelers in de energietransitie, elektrische mobiliteit en
slimme steden, en matcht die met de meest vernieuwende
partijen in Nederland. Samen staan we sterker. En veiliger.’
RUSLAND DE KOSTEN
VAN DE OORLOG
Gilles Beschoor Plug (60)
‘De oorlog in Oekraïne zal alle ontwikkelingen
in Rusland blijven overheersen in
2023. De oorlog bepaalt ook de relatie
van Rusland met Nederland. Natuurlijk
vanuit onze solidariteit met Oekraïne en
de verdediging van vrijheden, normen
en waarden, maar het conflict raakt ook
onze economie en portemonnee. De
vraag is niet alleen of Rusland de oorlog in 2023 kan volhouden
en hoe we dat met sancties kunnen verhinderen. Maar ook of het
Kremlin met zijn allesoverheersende propaganda het land rustig
kan houden als de kosten van de oorlog – materieel en emotioneel
– toenemen. En hoe komen we uit het conflict? De meeste
Nederlandse diplomaten zijn het land uit gezet, maar de ambassade
blijft de ontwikkelingen ter plekke volgen.’
KROATIË TOETREDING EUROZONE
Henk Voskamp (64)
‘Het jaar 2023 staat voor Kroatië in het teken van de
toetreding tot de eurozone, tien jaar na de verwerving
van het EU-lidmaatschap. Als Kroatië in de eurozone
komt, krijgt het een steviger positie op de internationale
kapitaalmarkten. Dat vergemakkelijkt het zakendoen
in Kroatië voor Nederlandse bedrijven, net als
het reizen voor de vele vakantiegangers. Ruim
500.000 Nederlanders bezoeken elk jaar Kroatië,
vooral per auto. Velen gaan naar de talrijke campings
aan de Adriatische kust in Istrië, en ook Split en
Dubrovnik zijn populair. Kroatië zal bovendien per
2023 toetreden tot het Schengengebied, wat afschaffing
van de grenscontroles betekent aan de Sloveense
grens, en ook op Schiphol.’
ZUID-KOREA RAKETTEN
UIT HET NOORDEN
Joanne Doornewaard (62)
‘In 2023 herdenkt Zuid-Korea dat zeventig
jaar eerder een wapenstilstand met
Noord-Korea werd gesloten. Het weerhoudt
Noord-Korea er niet van geregeld
raketten te testen, een grote zorg voor de
wereld, omdat ze steeds verder reiken en
Noord-Korea weigert afstand te doen van
zijn kernwapens. Wat het hele jaar door
zal spelen, is de nasleep van de ramp in
Itaewon, waar zoveel jongeren tijdens
Halloween verdrukt raakten in nauwe
straatjes en omkwamen. Onderzoek moet
uitwijzen hoe zulke rampen zijn te voorkomen.
Verder maakt de ambassade zich op
voor de komst van een handelsdelegatie
onder leiding van minister Liesje Schreinemacher
van Buitenlandse Handel
(VVD). Bedrijven komen hier de duurzame
energiesector verkennen.’

34 EW 31 DECEMBER 2022
VERENIGDE STATEN
Geluiden
met grote
invloed
Een meningenparade
domineert de media in
Amerika. Elke politieke
groep of stroming heeft
zijn favoriete show,
podcast en nieuwsbrief.
Victor Pak
Komend jaar valt het startschot
voor de strijd om het
Witte Huis. De presidentsverkiezingen
zijn pas in 2024,
maar kandidaten lanceren hun campagnes
al in 2023. Voor een succesvolle campagne
is het essentieel om naamsbekendheid
te verwerven, en dat is een
kwestie van aanschuiven bij het juiste
programma. Die vinden is een hele klus.
Kleine mediakanalen hebben een
groeiende invloed op het publieke debat.
Een uur praten in een ogenschijnlijke niche-podcast
kan voor een politicus waardevoller
uitpakken dan een quote in een
televisieprogramma op prime time.
Voor het debat op rechts (in rood) domineert
Fox News nog, maar groeit de invloed
van onafhankelijke shows. Het
progressieve MSNBC is voor links (in
blauw) populair. Daartussen klinken
slechts een paar neutrale stemmen.
RACHEL MADDOW
Presentator MSNBC
1,7 miljoen kijkers
Koningin van het linkse geluid op televisie. Presenteerde vanaf
2008 als eerste lesbische vrouw een programma op prime time voor
tv-zender MSNBC. Sinds 2022 is ze alleen nog op maandag te zien.
JON FAVREAU
Oprichter Crooked Media
1,5 miljoen podcastluisteraars
Richtte na een carrière als tekstschrijver
voor president Barack
Obama zijn eigen mediabedrijf
op. Bij zijn podcasts over progressieve
thema’s schuiven
veel Democraten graag aan.
Roger Askew/REX/Shutterstock/ANP
JEN PSAKI
Politiek commentator
1,3 miljoen volgers op Twitter
Werkte vanaf 2020 als perswoordvoerder
van het Witte Huis
onder president Joe Biden.
Stapte daarna over naar de
linkse nieuwszender MSNBC als
commentator en presentator.
Jerod Harris/Getty Images for Vox Media Eyevine/ANP

31 DECEMBER 2022 EW 35
NIKOLE HANNAH-JONES
Journalist The New York Times
670.000 volgers op Twitter
Journalist van linkse signatuur
schrijft veel over ras, racisme
en discriminatie. Verwierf grote
bekendheid dankzij het 1619-
project over het Amerikaanse
slavernijverleden.
CENK UYGUR
Presentator The Young Turks
5,3 miljoen volgers op YouTube
Progressieve commentator van
Turkse komaf. Begon in 2002
show op de radio, maar is tegenwoordig
populair op YouTube.
Zijn eigen carrière om de politiek
in te gaan, flopte in 2020.
Vox Media Paul Archuleta/Getty Images Jason Armond / Los Angeles Times via Getty Images
JAKE TAPPER
Presentator op CNN
854.000 kijkers
Is hét gezicht van nieuwszender
CNN. Presenteert zich als onafhankelijk
scherprechter die zijn
gasten uiterst kritisch interviewt.
De kijkcijfers zijn alleen
niet zo hoog als de concurrentie.
MATT TAIBBI
Nieuwsbriefschrijver
1,5 miljoen volgers op Twitter
Maakte naam als journalist bij
blad Rolling Stone. Vertrok en
begon de nieuwsbrief TK News.
Publiceerde eind 2022 geheime
documenten van Twitter over
censuur op het sociale medium.
Patrick T. Fallon/AFP/ANP Daniel Zuchnik/WireImage Dimitrios Kambouris/Getty Images for WarnerMedia
TUCKER CARLSON
Presentator Fox News
3 miljoen kijkers
Onbetwiste koning van het conservatieve nieuws. Voor ambitieuze Republikeinen
is een gesprek met Carlson een essentiële steun in de rug.
Schuwt de controverse niet, ook als dat schandalen tot gevolg heeft.
MATT DRUDGE
Website DRUDGE REPORT
42 miljoen websitebezoekers
Bedacht in 1995 als een van de
eersten een online conservatief
nieuwsmedium dat onafhankelijk
van een krant of tv-zender
opereert. Nog altijd onmisbaar
voor veel Republikeinen.
Brandon Bell/Getty Images
ALEX JONES
Eigenaar InfoWars
2 miljoen luisteraars
Bedacht complot over de dood
van kinderen bij een schietpartij
op een basisschool in Sandy
Hook in 2012. Heeft een trouwe
schare fans voor radicale opvattingen
in The Alex Jones Show.
Janos Kummer/Getty Images
Roy Rochlin/Getty Images Tayfun Coskun/Anadolu Agency via Getty Images
EZRA KLEIN
Journalist The New York Times
2,6 miljoen volgers op Twitter
Begon in 2003 als een van de
eerste bloggers over politiek. Begon
zijn eigen website en stapte
later over naar de krant The New
York Times. Heeft daar een goed
beluisterde opiniepodcast.
BARI WEISS
Nieuwsbriefschrijver
900.000 volgers op Twitter
Was journalist bij The New York
Times, maar nam ontslag wegens
onvrede over de te progressieve
koers. Begon als tegengeluid
een digitale nieuwsbrief met
de naam The Free Press.
SEAN HANNITY
Presentator Fox News
2,7 miljoen kijkers
De rechtsbuiten van tv-zender
Fox News. Scoort sinds 1996 op
televisie. Geeft ruimte aan controversiële
opvattingen en gasten.
Had goed contact met oudpresident
Donald Trump.
DAN BONGINO
Podcast- en radiopresentator
8,5 miljoen luisteraars
Conservatieve politieke commentator
maakt naam met zijn
keiharde uitspraken in The Dan
Bongino Show. Werkte bij de politie
in New York voordat hij zich
ontpopte als commentator.

42 EW 31 DECEMBER 2022
2023 in cijfers
Koopkracht van doorsnee-gezin stijgt komend
jaar met 3,8 procent, wat vooral het gevolg is
van de extra financiële steun door de overheid
om de hoge energiekosten op te vangen.
Jeroen van Wensen
Illustraties Jelrik Atema
BRUTO MINIMUMUURLOON
12,40 euro
(+10,15%)
Rijksoverheid
Het had een knaller
moeten worden, de
structurele verhoging
van het minimumloon.
Maar door de torenhoge
inflatie pakt de
uiteindelijke stijging
van de laagste lonen
toch wat mager uit.
MEGAWATTUUR GAS
130 euro
(-15%)
ABN AMRO
De prijs van gas zal
vermoedelijk nog wel
hoog blijven. Toch
voorzien economen
van ABN AMRO dat de
gasprijs in 2023 lager
ligt dan in het
afgelopen jaar.
PRIJSPLAFOND ENERGIE
9,7 miljard euro
(+111,6%)
Najaarsnota
Het prijsplafond voor de
energierekening kost
zo’n 14 miljard euro,
verdeeld over 2022 en
2023. Maar lopen de
energieprijzen op, dan
nemen de kosten voor
het kabinet verder toe.
INFLATIE
2,6%
(-7,3 procentpunt)
CPB
Enorme prijsstijgingen
zijn in 2023 voorbij.

31 DECEMBER 2022 EW 43
GASPRODUCTIE GRONINGEN
2,8 miljard kuub
(-28,2%)
Ministerie van Economische Zaken
AUTOVERKOPEN
340.000
(+5,8%)
RAI Vereniging en BOVAG
De verkoop van nieuwe
personenauto’s bleef in
2022 flink achter bij de
prognoses: verwacht
390.000, verkocht
320.000. De vraag is
of de plus van bijna
6 procent voor 2023
wordt gehaald.
RENTE STAATSSCHULD
1,75%
(-1 procentpunt)
ABN AMRO
De inflatie gaat omlaag
en de rente op de schuld
van de staat daalt mee.
Wie de hypotheekrente
moet vastzetten, kan dat
in 2023 vermoedelijk
doen voor een lager tarief
dan afgelopen jaar.
BANEN IN DE BOUW
348.000
(+0,6%)
UWV
VERKOOP BESTAANDE HUIZEN
179.000
(-4,8%)
Rabobank
ECONOMISCHE GROEI
0,9%
(-3,3 procentpunt)
CPB
Bedrijvigheid koelt af.
STAATSSCHULD
485 miljard euro
(+2,9%)
Najaarsnota en CPB
De staatsschuld stijgt in
2023 met zo’n 14 miljard
euro. Maar uitgedrukt in
procenten van het nationaal
inkomen (993 miljard euro
in 2023) neemt de schuld
in 2023 juist weer af, van
49,6 naar 48,8 procent.
BRUTOLONEN WERKNEMERS
312 miljard euro
(+4,6%)
CPB

44 EW 31 DECEMBER 2022
Joris Heijn en
Jeroen van Wensen
Economie
in 2023
Corona en de energiecrisis trekken
een zware wissel op economieën
wereldwijd. Tegelijk vallen er in
2023 lichtpuntjes te zien.
Krisztian Bocsi/Bloomberg via Getty Images
Een hoogoven in Salzgitter, Duitsland: het land vreest een gastekort
NOORDWEST-
EUROPA
Vorig jaar werd op deze plek
nog voorspeld dat de wereld
een periode van economische
voorspoed tegemoet
kon zien. Op de coronakrimp zou een ongekende
inhaalgroei volgen. ‘Staan we
net als honderd jaar geleden aan de vooravond
van de roaring twenties?’ luidde
toen de vraag.
Helaas kon dat optimisme al vrij snel
de prullenbak in door de aanval van Rusland
op Oekraïne, de energiecrisis, de
oplopende rente en de torenhoge inflatie
– die elk verband houden met elkaar. De
vraag is hoe deze gitzwarte erfenis uit
2022 zich in 2023 manifesteert. Er is genoeg
reden tot somberheid. Warme bakkers
sluiten noodgedwongen hun deuren,
de chemische industrie verkast naar
werelddelen met lagere gasprijzen.
Maar er zijn ook lichtpuntjes. De grote
krapte op de arbeidsmarkt neemt af en
de overheid geeft veel financiële steun
zodat de koopkracht van huishoudens
een flinke plus laat zien. En de rente
keert terug naar meer normale niveaus,
waardoor krankzinnige zeepbellen (zoals
de bitcoin) doorgeprikt worden.
Geen regio heeft zulke slechte
groeivooruitzichten voor 2023 als
Noordwest-Europa. Het Verenigd
Koninkrijk zal nog een tijd nodig
hebben om het vertrouwen terug
te winnen dat in 2022 verloren
ging met het exorbitante ‘minibudget’-plan.
Consumenten zitten
er vast tussen een lage pond
(dus dure import), snel gestegen
hypotheekrente en een overheid
die de broekriem moet aanhalen.
De grootste pijn zit bij industriële
krachtpatser Duitsland, dat
plots (vrijwel) zonder Russisch
gas zit. Voor geen enkele grote
economie zijn de vooruitzichten
zo verslechterd als die van Duitsland.
Het Internationaal Monetair
Fonds (IMF) verwacht een krimp
van 0,3 procent in 2023.
In rap tempo zal Duitsland
harde keuzes moeten maken over
zijn economische toekomst:
welke industrieën wel en niet behouden
nu het gas duur en beperkt
is? Want het IMF waarschuwt:
de winter van 2023 wordt
nog lastiger dan die van 2022.
Goed overheidsbeleid kan helpen,
zegt het IMF, maar fout beleid
– prijsplafonds en geldstrooierij –
kan de problemen verergeren.
Intussen is de Europese Centrale
Bank (ECB) traag met het
verhogen van de rente om de inflatie
te bedwingen. Dat is op
korte termijn gunstig voor de economie.
Maar als centrale bankiers
het vertrouwen van de samenleving
verliezen, bestaat het risico
dat werknemers hogere lonen
eisen en de inflatie blijvend is.

31 DECEMBER 2022 EW 45
Metin Aktas/Anadolu Agency via Getty Images
Allison Dinner/Getty Images)
Brandweerman bij een gebombardeerde drukkerij in Charkov, Oekraïne
De Verenigde Staten verstrekken gigantische groene subsidies
ZUID- EN
O0ST-EUROPA
VERENIGDE STATEN
Oekraïne heeft ook economisch
het meest te lijden van de Russische
oorlogsdrift. Het IMF schat
dat de Oekraïense economie in
2022 met ruim eenderde krimpt.
De vakjes met verwachtingen
voor 2023 heeft het IMF leeggelaten.
Want wat is een voorspelling
waard voor een deels bezet land
waarvan de infrastructuur gericht
kapot wordt geschoten door
een barbaarse bezetter?
Die barbaarse bezetter weet
zijn gas en olie ondanks toenemende
sancties goed te verkopen.
Door de hoge energieprijzen
stroomt het geld Rusland binnen
en dat geeft het Kremlin ruimte
om de economie te ondersteunen.
De effecten van de westerse
sancties blijven dan ook beperkt.
De Russische economie krimpt
volgens het IMF met 3,4 procent
in 2023, veel minder dan aanvankelijk
gedacht.
Geen geld, geen gas. Zo luidt
kort gezegd de situatie in vooral
Oost-Europa. Het gemor over de
hoge energieprijzen neemt er toe,
De economische groei in de Verenigde
Staten houdt in 2023 niet
over. Het IMF gaat uit van 1 procent.
Veel andere landen zouden
dit jaar maar al te graag dat
groeicijfer hebben.
In tegenstelling tot de Europeanen
lijken de Amerikanen in
2023 wél de inflatie enigszins onder
controle te krijgen. Het IMF
gaat uit van een daling van de inflatie
van 8,1 naar 3,5 procent.
De Amerikaanse centrale
bank (de Fed) heeft de rente al
fors verhoogd en daarmee veel
economische pijn weggenomen.
2023 geeft, als het goed is, meer
ruimte om het wat rustiger aan te
doen. Het risico van die snelle
renteverhoging is wel dat de financiële
markten zeer kort de
tijd hebben gehad om zich aan
te passen. Dat kan problemen
opleveren, zoals ze er in 2022
al waren in de wereld van de
cryptomunten.
De Verenigde Staten verwachten
in 2023 meer olie uit de grond
te halen en meer vloeibaar gemaar
de financiële ruimte voor
overheden om burgers en bedrijven
te helpen, is beperkt. Dat
komt vooral doordat staatsschulden
in de nasleep van de coronapandemie
al op historisch hoge
niveaus staan.
Boven de markt hangt dan
nog de ECB, die de inflatie inperkt
door de rente te verhogen. Dat is
vooral slecht nieuws voor het met
staatsschulden overladen Italië.
Het IMF rekent voor dat land op
0,2 procent krimp.
maakt gas (lng) te kunnen exporteren.
Dat geeft het land een goed
uitgangspunt in de handelsoorlog
die het aan het opstoken is met
China, bijvoorbeeld op het gebied
van computerchips. Ook Europa
mort over oneerlijke concurrentie,
vanwege de gigantische
groene subsidies die de Amerikanen
willen verstrekken. Die plannen
lijken effect te hebben. Energiebedrijven
verleggen de investeringsblik
al van Europa naar de
Verenigde Staten.

52 EW 31 DECEMBER 2022
Uw geld
in 2023
Jeroen van Wensen
Lonen en pensioenen stijgen in 2023 fors,
nadat de kosten voor levensonderhoud in
2022 door het dak gingen. Wat betekent dat
voor de koopkracht? En de huizenmarkt?
Over 2022 kwam de inflatie uit
op 10 procent. In 2023 blijft
daar 3,5 procent van over,
verwacht het Centraal Planbureau
(CPB), doordat de overheid de
energieprijzen voor huishoudens aftopt
met het prijsplafond. Maar hoe het moet
in 2024 weet niemand. Dan trekt het kabinet
het prijsplafond in, maar staan de
energieprijzen waarschijnlijk nog net zo
hoog. EW zet de belangrijkste ontwikkelingen
voor de persoonlijke financiën in
2023 op een rij.
UW KOOPKRACHT
Als reactie op de torenhoge inflatie van
2022 gaan in 2023 de lonen en pensioenen
in veel gevallen fors omhoog. Het bedrijfsleven
noteert een plus van 4,6 procent
voor de lonen. En pensioenfonds
ABP, voor ambtenaren en onderwijzers,
verhoogt de pensioenen dit jaar met
11,96 procent – vele andere pensioenreuzen
volgen dat indexatiepad.
Hoewel formidabel, zijn die stijgingen
toch niet voldoende om de inflatie bij te
benen. De prijsontwaarding komt in 2023
volgens het CPB uit op 3,5 procent – dat
zou 6 procent zijn geweest als het kabinet
geen energieplafond had ingevoerd.
Al met al daalt de koopkracht in 2023 met
0,3 procent ten opzichte van 2022. Maar
dat percentage staat wel bol van de statistische
vertekeningen door de op hol
geslagen energiemarkt.
Tot voor kort ging het Planbureau bij
het bepalen van de energieprijzen namelijk
alleen uit van nieuw afgesloten energiecontracten.
Dat was nooit een probleem,
omdat de prijzen jarenlang vrijwel
constant waren. Maar sinds het
najaar van 2021 lopen de energietarieven
van nieuwe en bestaande contracten ver
uiteen. Ga je alleen uit van nieuwe prijzen,
dan overschat je de inflatie. Neem je
ook de lagere prijzen van de (vele) vaste
contracten mee, dan benader je de werkelijke
inflatie beter. Dat doet het CPB
daarom sinds 2022. Met als statistisch effect
dat de inflatie over 2022 lager uitpakt
en die van 2023 hoger: veel vaste contracten
lopen af en worden opgevolgd door
een duur nieuw contract.
Kort gezegd hangt net als in 2022
het werkelijke, individuele koopkrachtplaatje
grotendeels af van uw energieverbruik
en energiecontract.
UW INKOMEN
De belastingtarieven op het inkomen dalen
in 2023 licht, terwijl heffingskortingen
stijgen. Daardoor betalen ondernemers
en werknemers minder belasting,
met als kanttekening dat de zelfstandigenaftrek
voor ondernemers sneller
wordt afgebouwd (zie ‘Belasting in 2023’
op pagina 54).
Werknemers betalen in veel gevallen
meer pensioenpremie. Bij het ABP stijgt
die van 25,9 procent naar 27,9 procent

31 DECEMBER 2022 EW 53
Getty Images
over het (pensioengevende) salaris. Bij
een salaris van 4.000 euro bruto per
maand, gaat de ambtenaar of onderwijzer
er daardoor netto iets meer dan een
tientje in de maand op achteruit.
UW HUIS
Makelaars rapporteren minder bezichtigingen,
overbieden begint uit de mode te
raken en prijsstijgingen vlakken af. ABN
AMRO, Rabobank en ING verwachten dat
de huizenprijzen in 2023 zelfs met enkele
procenten dalen. De fors gestegen hypotheeklasten
zijn daaraan debet. Wie eind
2021 de hypotheekrente tien jaar heeft
vastgezet, betaalt zo’n 1,5 procent rente
aan zijn bank. Wie dat eind 2022 deed,
betaalt 4,5 procent rente.
Toch hoeven huiseigenaren die de
hypotheekrente moeten verlengen niet
te wanhopen. Mogelijk staat de hypotheekrente
aan het eind van het jaar
weer lager, zeggen de economen van
ABN AMRO. De economie koelt af, daardoor
daalt de rente op staatsleningen
en dat is weer gunstig voor de hypotheekrente,
want die is daaraan gekoppeld.
Op fiscaal gebied zijn de wijzigingen
gering: de te betalen belasting over het
huis, het eigenwoningforfait, daalt van
0,45 procent naar 0,35 procent.
Komt de WOZ-waarde boven 1,2
miljoen euro uit, dan is het eigenwoningforfait
2,35 procent
(‘de villataks’).
Voor huizenbezitters met een
hypotheek heeft de hoge inflatie
één heel groot voordeel: hypotheekschuld
smelt weg als
sneeuw voor de zon.
UW SPAARRENTE
Hoewel de tijd van negatieve
rente voorbij is en kleine partijen
als Bunq meer dan 1 procent
spaarrente vergoeden, is het bij de
grote banken nog lang geen vetpot. ING
vergoedde eind december 2022 niet meer
dan een paar tienden van procenten aan
spaarrente over saldi tot 1 miljoen euro.
Boven 1 miljoen euro stond de spaarrente
op nul procent.
De grotere banken zitten niet te wachten
op spaargeld: ze hebben er meer dan
genoeg van, dus spaarders lokken met
hoge rentes hoeft niet. Een gevolg van jarenlang
ruim monetair beleid en klanten
die tijdens de coronacrisis hun geld niet
hebben kunnen uitgeven.

76 EW 31 DECEMBER 2022
In première
LIAM DANIEL/NETFLIX
Wat hebben musea,
bioscopen, podia en
streamingdiensten
volgend jaar zoal te
bieden? Een greep
uit het culturele
aanbod in 2023.
Joppe Gloerich
Golda Rosheuvel als koningin Charlotte
Grootste Vermeertentoonstelling
ooit
Liefhebbers van Hollandse meesters
ontkomen in 2023 niet aan een bezoek aan
Amsterdam. Uit collecties van over de hele
wereld wist het Rijksmuseum 28 van de in
totaal 37 schilderijen van Johannes Vermeer
(1632-1675) bijeen te brengen in wat vermoedelijk
de grootste tentoonstelling is
die ooit aan de Delftenaar werd gewijd.
Johannes Vermeer, Brieflezend meisje
bij het venster (circa 1657-1659)
Zeven werken van Vermeer waren nog
niet eerder in Nederland te zien, waaronder
Brieflezend meisje aan het venster en Dame
en dienstmeid. De tentoonstelling duurt
van 10 februari tot en met 4 juni. Het meisje
met de parel, afgelopen oktober nog doelwit
van protesten, is er tot en met 30 maart te
zien.
Staatliche Kunstsammlungen Dresden
Eigen serie voor
Bridgerton-vorstin
In de hitserie Bridgerton, over de negentiende-eeuwse
Londense high society, is
een opmerkelijke rol weggelegd voor koningin
Charlotte. Heel verrassend is het dan
ook niet dat de door Golda Rosheuvel gespeelde
vorstin haar eigen spin-off krijgt.
Queen Charlotte: A Bridgerton Story belicht
in acht afleveringen de jeugdjaren van de
koningin, die leefde van 1744 tot 1818. De
Netflix-serie zal ongetwijfeld kunnen rekenen
op heel wat belangstellende liefhebbers
van kostuumdrama’s. Naar verwachting te
zien vanaf mei 2023.
Sterren kijken
aan het Vrijthof
Terry O’Neill (1938-2019) kreeg talloze beroemdheden
voor zijn camera. Vooral in de
jaren zestig en zeventig gold de Brit, die onder
meer publiceerde in Newsweek, TIME en
Vanity Fair, als dé celebrity-fotograaf, die
vooral opviel door de ongedwongen poses
waartoe hij de sterren wist te verleiden. Zijn
werk omvat veel ietwat onflatteuze, maar
sfeervolle foto’s waarin de showbizz met
milde spot wordt beschouwd. Het Fotomuseum
aan het Vrijthof in Maastricht toont in
FAMOUS ruim 125 portretten uit O’Neills
oeuvre in een stijlvol ingerichte expositie
rond de thema’s film, muziek en mode. Te
zien van 4 februari tot en met 10 september.
Mick Jagger door Terry O’Neill
Terry O'Neill

31 DECEMBER 2022 EW 77
Musicals: Egypte,
Berlijn en Friesland
Een vernieuwde versie van klassieker
Aida van Elton John en Tim Rice, naar
een opera van Giuseppe Verdi, gaat
23 april in première in het Scheveningse
AFAS Circustheater. De Disneymusical
gaat over een liefdesverhaal
gesitueerd in faraonisch Egypte.
Hoofdrollen in de groots opgezette
productie van Stage Entertainment zijn
er voor Gaia Aikman, April Darby en
Naidjim Severina.
Eveneens nieuwsgierig maakt
Checkpoint Charlie, over de dromen
van enkele inwoners van Berlijn ten
tijde van de Muur. Hoofdrollen in de
musical, die 30 januari in première
gaat, zijn er voor Linda Verstraten en
Sanne den Besten.
Voor muzikaal drama in een oer-
Nederlands decor is er de musical De
Tocht, première op 1 oktober. Hierin
dient de Elfstedentocht als ‘metafoor
voor het leven’ in een rockmusical over
vijf vroegere schaatsvrienden.
Gordon Meuleman
Yela de Koning speelt Coriolanus
Shakespeares kijk op
politiek en het volk
Nina Spijkers geldt als een groot regietalent.
Mede daarom mag verwachtingsvol worden
uitgekeken naar Coriolanus, de Shakespeare-tragedie
die onder haar regie wordt
gespeeld door Het Nationale Toneel. Opmerkelijk
gegeven is dat een vrouwelijke actrice
(Yela de Koning) in de rol kruipt van Coriolanus,
een eens gevierde, maar later verbannen
generaal in het oude Rome. In weinig
stukken legt Shakespeare zo veel nadruk op
de gespannen relatie tussen politiek en het
volk. De tournee begint (14 februari) en eindigt
(8 april) in Den Haag, daartussen trekt
Coriolanus door het land.
André Rau
De stijl van modeontwerper Gianni Ver sace:
uitdagend, extravagant en kleurrijk
In de musical De Tocht dient de Elfstedentocht als achtergrond voor verhaal over vrienden
Diva viert jubileum,
met het Metropole
In 2023 is het veertig jaar geleden dat
Karin Bloemen debuteerde als professioneel
artiest. Dat jubileum viert ze komend
jaar met de concertreeks 40 jaar de allermooiste
liedjes, waarin de diva het podium
deelt met het Metropole Orkest. Samen
spelen ze speciaal gearrangeerde liedjes
uit Bloemens oeuvre. Na de première op
12 februari volgt een tournee langs schouwburgen
in elf steden.
Karin Bloemen viert veertigjarig jubileum
ANP
De culturele invloed
van Gianni Versace
Het Groninger Museum heeft een naam
hoog te houden als het gaat om tentoonstellingen
over pioniers van buiten de beeldende
kunsten. Eerder trokken exposities
over The Rolling Stones en David Bowie veel
bekijks. Nu is er Gianni Versace Retrospective,
te zien tot en met 7 mei, waarin de invloed
blijkt van de extravagante Italiaanse
ontwerper op mode, pop-art en design.
Dat betekent: heel veel originele, uit
particuliere verzamelingen bijeengebrachte
outfits, accessoires, foto’s van en door de
modepionier (1946-1997), die een kwart
eeuw geleden werd vermoord.