KIJK editie 12 - 2022 - Inkijkexemplaar

BLIJF DOORVRAGEN
WWW.KIJKMAGAZINE.NL 12 / 2022 / € 6,75
UITSLAG
Beste
Tech-idee
2022
ZENUWSLOPENDE
WETENSCHAP
Einde aan de pijn
EN OOK: TERUGVLUCHT: B-25 RAMT EMPIRE STATE BUILDING
EINSTEIN VS WHITEHEAD, DUEL OM DE ZWAARTEKRACHT
PLASPOWER: BACTERIËN ZETTEN AFVALSTOFFEN OM IN STROOM

24
36
6 ACTUALITEITENRUBRIEK
KIJK KORT Slim systeem koelt zonder
stroom, archeologen vinden oudste voorbeeld
van amputatie, DARPA ontwikkelt
oorlogsdrone, en meer wetenschappelijke
en technologische nieuwtjes.
13 LICHT UIT
COLUMN Anderhalf jaar lang ploos Eric
de Kruijk de wetenschap achter dagelijkse
dingen uit. Maar aan al het goede komt
een eind. Zijn laatste column voor ons gaat
over leds.
14 TECHSTRIJD
Welke innovatie van eigen bodem blies de
jury dit jaar van zijn stoel? En welk technisch
hoogstandje harkte de meeste stemmen
van het publiek binnen? De winnaars
van het Beste Tech-idee 2022 zijn...
22 ROBOHULP
FAR OUT Als je nieuwe natuurwetten wilt
opstellen, zul je eerst moeten vaststellen
welke variabelen van belang zijn. Amerikaanse
wetenschappers laten dit klusje nu
klaren door een AI-systeem.
24 MINI-CENTRALES
Bacteriën zijn in staat om energie op te
wekken uit poep, plas en ander organisch
materiaal. En van deze eigenschap maken
steeds meer bedrijven handig gebruik.
30 PAARDENMIDDEL
INTERVIEW Wonden sneller laten helen,
lymfoedeem verminderen, en de gezondheid
van ruimtevaarders waarborgen.
Volgens Jack van Loon is het sleutelwoord
voor dit alles: zwaartekracht.
36 LUCHTSHOWS
We mopperen vaak op de regen en de
wind, maar de inzendingen van de Britse
wedstrijd Weather Photographer of the
Year laten zien dat het weer ook voor
specta culaire verschijnselen zorgt.
42 ZENUWSLOPEND
Een paracetamolletje helpt niet tegen
chronische pijn. Daarom onderzoeken
wetenschappers of ze verlichting kunnen
bieden door pijnzenuwen te slopen.
48 ZELF DOEN
Zogenoemde game engines zouden het een
stuk simpeler hebben gemaakt om je eigen
videospel te ontwikkelen. Hoe simpel?
We namen de proef op de som.
54 SAMENZWEERSTUDIE
ONDERWATER ONDERVRAAGT Heeft het
geloven in complottheorieën evolutionair
nut? En waarom doen sommigen het wel en
anderen niet? Jan-Willem van Prooijen probeert
het complotdenken te doorgronden.
56 BOEM
TERUGVLUCHT In de nadagen van de
Tweede Wereldoorlog boorde zich een
bommenwerper in het beroemde Empire
State Building. Alles over ‘die andere
vliegtuigcrash in New York’.
62 ANDERS ADEMEN
Ingebouwde zuurstofflessen, inhaleren met
het achterwerk, ingesnoerde longen: een
aantal opmerkelijke ademhalingssystemen
uit het dierenrijk op een rij.
68 LUISTERVINKJE
TECH-TOYS Ideaal voor interviews, hoorcolleges
en belangrijke vergaderingen: de
iZYREC, volgens de makers de kleinste en
lichtste voicerecorder op de markt.
En meer moois in onze gadgetrubriek.
70 KRACHTMETING
Een eeuw geleden opperde Alfred North
Whitehead een alternatieve theorie om
de zwaartekracht te beschrijven. Helaas
moest die het uiteindelijk toch afleggen
tegen het idee van Albert Einstein.
76 SCHROBTIJD
KIJK ANTWOORDT Moet je je tanden
poetsen vóórdat je een ontbijtje neemt, of
is het verstandiger om het erna te doen?
Op deze en meer prangende vragen geeft
KIJK graag antwoord.
79 DINO-DNA
COLUMN Mythbuster Ronald Veldhuizen
moet diehard fans van de filmreeks Jurassic
Park teleurstellen: het is niet mogelijk om
DNA van dinosauriërs te halen uit amberfossielen.
Sorry.
14
56
4 12/2022

BLIJF DOORVRAGEN
70
42
56
24
BESTE TECH-IDEE • FAR OUT NATUURWETTEN • BACTERIESTROOM • JACK VAN LOON • BEELDREPO METEOROLOGIE • PIJNSTILLING • GAME ENGINES • JAN-WILLEM VAN PROOIJEN • TERUGVLUCHT B-25 • ADEMHALING DIEREN • WHITEHEAD
12/2022
ZENUWSLOPENDE
WETENSCHAP
WWW.KIJKMAGAZINE.NL 12 / 2022 / € 6,75
Einde aan de pijn
EN OOK: TERUGVLUCHT: B-25 RAMT EMPIRE STATE BUILDING
EINSTEIN VS WHITEHEAD, DUEL OM DE ZWAARTEKRACHT
PLASPOWER: BACTERIËN ZETTEN AFVALSTOFFEN OM IN STROOM
UITSLAG
Beste
Tech-idee
2022
70
EDITORIAL
BEELD COVER: SHUTTERSTOCK, BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF, NAPA74/ISTOCK, AIRWOLFHOUND/CC BY-SA 2.0, QUALCOMM/SAMSUNG, ALAMY, WIKIDATA, BEELD INHOUD: EYE OF SCIENCE/SPL. JAMIE RUSSELL/RMS, 123RF, BETMANN/GETTY IMAGES, WELLCOME COLLECTION, ERIC DE KLEIN
KESSELER
Strijd!
Als lezer heb je het waarschijnlijk niet zo in
de gaten, maar er is op de KIJK-redactie al
jaren een verbeten strijd aan de gang tussen
team KA en team KK. Dat zit zo. De redacteuren
Naomi en Laurien zijn verantwoordelijk voor
de nieuwsrubriek van dit blad, de KIJK Kort
(intern de KK) en ik, samen met een team van uitstekende
experts, voor de vragenrubriek KIJK
Antwoordt (de KA). Nou doen we al jaren onderzoek
onder onze lezers en steeds weer blijkt de KK
onder jullie net ietsje beter te scoren dan de KA.
We hebben het dan over een verschil van een
honderdste procent of zo, maar niettemin slagen
mijn collega’s er al jaren in om me voor te blijven.
Verder niet zo heul erg, ware het niet dat de dames
ook al jaren elke gelegenheid aangrijpen om me
met de neus op die stinkende feiten te drukken.
Meewarige blikken als het over KA gaat, eventjes
die duim en wijsvinger in een veelbetekenende
L-vorm op het voorhoofd… Je kent die kantoortreiterijen
wel.
Tot nu. TOT NU! Want een nieuw lezersonderzoek
wijst uit dat de KA bovenaan is geëindigd;
procenten (procenten!) boven de KK. Ik moet tot
mijn schaamte bekennen dat ik dat in de KIJKgroepsapp
ook triomfantelijk heb laten weten met:
“OH! YES! Er gaan een paar mensen op de redactie
zo’n slechte dag hebben...” Gevolgd door een
screenshot van het staafdiagrammetje waarin
mijn overwinning zich overduidelijk aftekent.
Beetje sneu? Zeker. Blij? Ook. En ik voel de bui al
hangen. De ‘tegenpartij’ vindt ongetwijfeld dat ik
mijn hoofdredacteurenstukkie misbruik. Of dat er
vast ergens een telfout is gemaakt. Dus de strijd
zal voortduren en dat is prima, want KIJK wordt er
alleen maar beter van.
Maar laten we wel wezen: natuurlijk verbleekt de
prestatie van KA volledig bij die van de echte
winnaars in deze editie: de teams die dit jaar de
hoofdprijzen in de wacht sleepten
van KIJK’s Beste Tech-idee
2022 (zie vanaf pagina 14).
Alle genomineerden, maar
vooral de winnaars van
deze techwedstrijd werken
aan innovaties die de wereld
beter maken. En
dat is pas echt belangrijk.
André Kesseler is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
12/2022 5

INNOVATIES VAN EIGEN BODEM
IN DE SPOTLIGHTS
Techcelente
IDEEËN
In Nederland werken studententeams en start-ups hard aan
technologische innovaties die de wereld een beetje mooier moeten
maken. Samen met weekblad EW zocht KIJK naar het beste techidee
van het afgelopen jaar. De stemmen zijn geteld, de juryleden
hebben hun oordeel geveld. En de winnaars zijn…
123RF
Tekst: Laurien Onderwater, Naomi Vreeburg en André Kesseler
14 12/2022

FOTO: ROBERT LAGENDIJK
De vakjury
Anna Gimbrère
is wetenschapsjournalist en
presentator, onder andere
bekend van de tv-programma’s
Galileo en Pointer.
Jim Heirbaut
is technisch natuurkundige en
werkt als redacteur bij het blad
De ingenieur.
Jacqueline van den Ende
is CEO en co-founder
van Carbon Equity, een
platform voor alternatieve
klimaatinvesteringen.
Anouk Vos
is cyberdeskundige en partner
bij Revnext, een advieskantoor
gespecialiseerd in technologydriven
strategies.
Hoe kwam de
ranglijst tot
stand?
Bij het bepalen van de lijst in dit artikel
gaven alle juryleden elke inzending een
cijfer van 1 tot en met 10. Hieruit werd
het gemiddelde berekend en zo is de
volgorde van de tech-ideeën vastgesteld.
Daarnaast brachten mensen hun
stem uit via kijkmagazine.nl. De innovatie
met de meeste stemmen hebben
we uitgeroepen tot publiekswinnaar.
The best
of the rest
Deze tech-ideeën haalden wel de shortlist,
maar niet de top 10 volgens de jury:
10
Veilige overgang
Artsen helpen prematuurtjes oversteken naar een kunstbaarmoeder.
20 TU Eindhoven: elektrische auto die
tijdens het rijden meer CO 2
opvangt
dan hij uitstoot
19 Wageningen University: 3D-techniek
om vegaburgers sappiger te maken
18 Voltgoed: smart box die het gebruik
van een warmtepomp optimaliseert
17 TU Eindhoven: zuinigere digitale
kleurendisplays
16 VU Amsterdam: handschoen die
het dagelijks leven van mensen met
spasticiteit makkelijker maakt
15 Drop & Loop: statiegeldmachine voor
kleding
14 TU Eindhoven: slimme mouw laat
doven en slechthorenden taal voelen
door trillingen
13 TU Eindhoven: techniek die
kunstogen en betere namaakorganen
mogelijk maakt
12 SmartBrick: meetkastje dat de
verzakking van kades kan detecteren
11
TU Delft: groene portiekflats gaan
het afbreken van deze gebouwen
tegen (publiekswinnaar)
In Nederland worden jaarlijks zo’n zevenhonderd kinderen extreem vroeg geboren,
oftewel: na 24 tot 28 weken. Bijna de helft overlijdt. Een van de oorzaken daarvan is dat de
longen van de baby’s te vroeg in aanraking komen met de buitenlucht. En zuurstof brengt
schade toe aan de nog niet volgroeide longblaasjes. De wetenschap werkt dan ook hard aan
mogelijkheden om te vroeg geboren kinderen te helpen overleven. Een daarvan: baby’s
direct na de geboorte in een kunstmatige baarmoeder plaatsen die de buitenlucht zo lang
mogelijk op afstand houdt. Maar hoe voorkom je dat een baby zuurstof inademt tijdens de
reis van de natuurlijke naar de kunstmatige baarmoeder? De TU Eindhoven denkt het te
weten. Het principe werkt als volgt. De buik van de moeder wordt via een keizersnede
opengemaakt, waarna een zogenoemde wondspreider de wond openhoudt. Vervolgens
bevestigen artsen een met kunstmatig vruchtwater gevulde biobag via een koppelstuk aan
de wondspreider. In deze zak kan de baby op de juiste temperatuur naar de kunstbaarmoeder
worden overgebracht.
Oordeel van de vakjury:
Jim: “Ik vind dit een heel knappe technologie.
En een ontzettend nuttig idee, aangezien het
levens kan redden.”
Anouk: “Belangrijk onderzoek om de overgang
van de echte baarmoeder naar de kunstbaarmoeder
te laten verlopen op een manier
waarbij de baby zowel fysiek als mentaal
amper in de gaten heeft dat hij of zij naar een
andere locatie wordt gebracht.”
BART VAN OVERBEEKE
12/2022 15

Bacterie wordt
stroomleveranci
SHUTTERSTOCK
n Een bacterie kan
stroom genereren
door zijn elektronen
af te geven aan de
omgeving. En die
kunnen wij gratis
aftappen.
24 12/2022

er
Energie opwekken uit poep, plas en ander organisch
materiaal. Het klinkt ideaal, en het kan allemaal dankzij
bacteriën. Handig voor in waterzuiveringsinstallaties,
ecologische robots en zelfs de ruimte.
Tekst: Marysa van den Berg
Mensen zijn niet de enigen die de
kunst van de stroomopwekking
hebben ontdekt. Sommige bacteriën
doen het ook – en daar kunnen wij
handig gebruik van maken. Bijvoorbeeld
door ze op elektroden te laten groeien en
die dan met behulp van een geleidende
draad met elkaar te verbinden, zodat er
een elektrisch circuit ontstaat.
Onderzoekers zijn er onlangs in geslaagd
om op deze manier een microbiële
brandstofcel (MBC) te maken. Deze
MBC, van 10 bij 10 bij 10 centimeter,
produceert op het moment 2 milliwatt,
vergelijkbaar met een AAA-batterij. Nog
niet veel dus, maar door MBC’s te stapelen
en te koppelen, kun je er uiteindelijk
straten mee gaan verlichten, fabrieken
van elektriciteit voorzien en robots laten
werken. Wordt de microbiële brandstofcel
in de toekomst een goede concurrent
van wind- en zonne-energie?
Plaspower
Bacteriën hebben geen monden en geen
longen. Toch ‘ademen’ ze. Dat werkt als
volgt: een bacterie neemt organische
stoffen (stoffen die grotendeels bestaan
uit koolstofatomen) op uit zijn omgeving.
Deze stoffen worden afgebroken
en de resulterende molecuulverbindingen
gebruikt de bacterie voor groei en
onderhoud. Het bijproduct van deze
zogenoemde ‘cellulaire respiratie’,
zoals het proces wordt genoemd, zijn
elektronen.
In een MBC worden die elektronen
gevangen en aan het werk gezet. In
deze batterij bevinden zich een kamer
met een negatief geladen elektrode (de
anode) en een kamer met een positief
geladen elektrode (de kathode). De
kamers zijn van elkaar gescheiden door
middel van een deels doorlaatbaar
membraan. “De bacteriën blijven aan de
anode vastplakken en breken daar de organische
stoffen af tot onder meer elektronen
en protonen”, legt bio-ingenieur
Ioannis Ieropoulos van de Universiteit
van Southampton in Engeland uit. “De
elektronen gaan dan via een draad naar
de kathodekamer. De protonen (positief
geladen deeltjes) doen hetzelfde.
Als ze allebei in de kathodekamer
12/2022 25

ZWAARTEKRACHTONDERZOEKER
JACK VAN LOON:
“Ruimtevaartorganis
beroerde werkgever
30 12/2022

aties zijn
s”
ALLARD FAAS
12/2022 31

Zenuwslopend
tegen pijn
Tekst: Marysa van den Berg
Wie aan chronische pijn lijdt, zit al snel aan
de opioïden of andere heftige pijnstillers.
Gelukkig worden er nieuwe technieken
ontwikkeld die pijnprikkels wegnemen zonder
bijwerkingen of verslavingsgevaar. Daarbij
draait het om het doorbranden, koelen of
elektrisch stimuleren van zenuwen.
42 12/2022

YANA TATEVOSIAN/GETTY IMAGES
12/2022 43

Zo maak je
een game
SHUTTERSTOCK
48 12/2022

Zelf een computerspel maken
is makkelijker dan ooit. Dankzij
kant-en-klare software kun je
zonder programmeerervaring een
videogame in elkaar zetten én
uitgeven. De enige vereiste is een
origineel idee.
Tekst: Jeroen Horlings
Heel veel mensen roepen dat ze
nog een keer een boek willen
schrijven, maar vaak blijft het
bij een droom. Hetzelfde geldt voor het
maken van een eigen computerspel. En
dat is niet zo gek, want er komt heel
wat kijken bij het ontwikkelen van een
game. Alleen al om de zwaartekracht
na te bootsen in een spel moet je kunnen
programmeren, ontwerpen en
complexe berekeningen uitvoeren. En
dan moet je het nog voor elkaar zien te
krijgen dat de game wordt uitgeven op
verschillende apparaten – van smartphone
tot game console. Dat vereist
zoveel vaardig heden dat één persoon
nooit de hele klus zal kunnen klaren.
Tot voor kort dan. Tegenwoordig zijn
er diverse game engines die je meestal
gratis kunt gebruiken. Niet alleen
professionele gamebedrijven doen daar
hun voordeel mee, ook een hobbyist
kan met behulp van deze software zijn
of haar spel relatief eenvoudig creëren
en uitbrengen op verschillende platformen.
Voor dit artikel besloot ik dat eens
zelf te proberen.
Basiszaken
Een game engine is de figuurlijke motor
waarop een spel wordt gebouwd. Elke
game bevat een aantal basiszaken die
deels of geheel zijn gekoppeld aan natuurwetten.
Denk aan bewegingen op
basis van zwaartekracht, zoals springen
of vallen. Aan licht en schaduwen.
En aan objecten waar je niet doorheen
hoort te kunnen lopen.
Een game engine is een softwarepakket
dat voorziet in dat soort basiszaken.
Stel, je wil je personage laten springen,
dan hoef je niet meer te programmeren
dat je poppetje als het eenmaal
boven is weer naar beneden gaat door
de zwaartekracht. Daar zorgt de game
engine voor.
Er bestaan flink wat softwarepakketten
waarmee je een spel kunt maken.
Meestal kan dat gratis, soms is er een
abonnement voor nodig – al dan niet
voor extra functionaliteit. De keuze
voor een bepaald pakket is niet onbelangrijk,
want alleen daar zal je spel
op werken. Later overstappen naar een
ander pakket betekent dat je grotendeels
opnieuw moet beginnen.
De eerste game engine die werd
vrijgegeven, was Unreal. Dat gebeurde
in 1998, tegelijk met het gelijknamige
3D-schietspel. Andere spelontwikkelaars
konden deze game engine als
basis gebruiken. Dat scheelde veel
programmeerwerk, waardoor ze zich
meer konden richten op de inhoud van
hun spellen.
Een tweede game engine, Unity, werd
in 2005 vrijgegeven samen met het
spel Gooball. De game flopte, maar
het ontwikkelplatform waarop hij was
gebouwd, werd populair na een demonstratie
op een grote ontwikkelaarsconferentie
van chipmaker Intel.
Geen lappen code
Unreal en Unity zijn de grootste en
bekendste platformen, waarop ook
tal van bekende games zijn gemaakt.
Unity werd bijvoorbeeld gebruikt bij de
pc-games Among us en Cities: Skylines.
Smartphone- en tabletgebruikers kennen
misschien Pokémon GO en Angry
Birds 2, waar dezelfde engine aan ten
grondslag ligt. Unreal werd gebruikt
voor onder meer Fortnite en Minecraft:
Dungeons.
De twee engines kunnen zich goed met
elkaar meten, maar Unreal is grafisch
wat geavanceerder en wordt ook door
wat meer toptitels gebruikt. Unity is
wat makkelijker onder de knie te krijgen.
Beide zijn gratis te downloaden.
Je hoeft pas te betalen als je spellen
100.000 dollar of meer aan omzet
hebben gegenereerd. Verder verdienen
de engines geld aan de verkoop van
digitale content die je in je games kunt
gebruiken, zoals kant-en-klare objecten
en achtergronden.
Programmeerervaring is geen
vereiste, maar wel een voordeel
n Verschillende delen uit de populaire
gamereeks Angry Birds gebruiken de
game engine Unity, waar ook amateurs
mee aan de slag kunnen gaan.
12/2022 49

Onderwater
Tekst: Laurien Onderwater
Nederlands onderzoek behoort tot de wereldtop.
Daarom laat KIJK-redacteur Laurien Onderwater je
in deze rubriek elke maand kennismaken met een
wetenschapper van eigen bodem. Deze keer: Jan-Willem
van Prooijen deed al onderzoek naar complotdenkers
lang voordat iedereen het over ze had.
De complotdenkersdenker
54 12/2022

ANP/HOLLANDSE HOOGTE/MANON BRUININGA
Wat zie jij als je aan
een complotdenker
denkt? Waar veel
mensen voorheen aan iemand
dachten met een aluhoedje op,
gaat dat stereotype allang niet meer
op: dé complotdenker bestaat niet meer.
Sterker nog, in iedereen schuilt een
complotdenker. Dat zegt Jan-Willem
van Prooijen, sociaal psycholoog aan de
Vrije Universiteit Amsterdam. Hij geeft
toe zelf ook weleens complottheorieën
te geloven. “Toen Donald Trump in 2016
werd gekozen tot president, geloofde ik
er geen bal van dat hij dat op een eerlijke
manier had bereikt. Er moest meer
aan de hand zijn. Maar in 2018 kwam
een rapport uit waarin stond dat er geen
enkel bewijs voor stemfraude was, dus
toen was ik ook wel weer bereid om dat
te accepteren.” En dat is wat de sociaal
psycholoog, en vele anderen, onderscheidt
van de hardnekkige complotdenkers:
hij lijdt niet aan tunnelvisie.
Van Prooijen studeerde psychologie
in Leiden en is nu universitair hoofddocent
sociale psychologie aan de
Vrije Universiteit Amsterdam. Sinds
vorig jaar is hij bovendien bijzonder
hoogleraar radicalisering, extremisme
en complotdenken aan de Universiteit
Maastricht.
Evolutionaire mismatch
Mede door social media en andere
(video)kanalen loopt het de laatste jaren
flink uit de klauwen met de complottheorieën.
Het onderwerp leek daardoor
vaker dan ooit te worden besproken bij
talkshows. Van Prooijen deed echter
al lang voordat het een ‘sexy’ item was
onderzoek naar mensen die in samenzweringsverhalen
geloven. “In 2008
begon ik ermee, ook al was dat niet even
makkelijk. Vooral in de wetenschappelijke
wereld werden complotgelovigen
snel weggezet als mensen met een
geestelijke afwijking. En ik ben sociaal
psycholoog, geen klinisch psycholoog.
Het kostte me daardoor best wat moeite
om serieus te worden genomen met
mijn onderzoek.”
Daar kwam geleidelijk aan verandering
in. “Een groot keerpunt was de verkiezing
van Trump in 2016.” Veel mensen
kregen argwaan bij de verkiezingsuitslag
en gingen uit van een complot.
Niet alleen ‘gekkies’. “Vanaf toen kreeg
ik ook steeds meer mediaverzoeken.”
Ook na al die jaren is hij het onderzoeken
van samenzweringen en mensen
die daarin geloven nog steeds niet beu.
“Waarom geloven mensen in complottheorieën,
zijn sommigen daar vatbaarder
voor dan anderen, en wat kunnen
de gevolgen zijn? Dat is in een notendop
waar ik me nu mee bezighoud. Ik heb
ook de evolutionaire basis van complotdenken
bestudeerd.”
Heeft het geloven in samenzweringstheorieën
dan een evolutionair nut?
Jazeker, vertelt de sociaal psycholoog.
Bij moderne jager-verzamelaars zijn er
nog geregeld conflicten tussen stammen.
Als er bijvoorbeeld een stamlid
overlijdt en de overige leden kunnen
dat niet verklaren, heerst al snel het
vermoeden dat een vijandelijke groep
hiervoor verantwoordelijk is geweest.
Van Prooijen: “Vroeger was de kans dat
iemand door een vijandige stam om het
leven kwam een stuk groter. Het was
dan handig om onbekende groepen niet
zomaar te vertrouwen, want daardoor
gingen je overlevingskansen omhoog.”
Moderne jager-verzamelaars hebben dit
wantrouwen overgenomen.
Nu leven de meeste mensen niet meer
in stamverband, maar we zoeken nog
altijd naar patronen om ons heen om
iets onverklaarbaars te kunnen verklaren.
“Onze maatschappij is in korte tijd
heel snel veranderd. Maar ons brein is
eigenlijk nog steeds toegespitst op die
oeromgeving van duizenden jaren geleden.
Dat wordt ook wel de evolutionaire
mismatch genoemd. Daardoor maken
we soms keuzes die toen misschien heel
nuttig waren, maar die ons nu vooral
tegenwerken. Nu zorgt het er bijvoorbeeld
voor dat we wetenschappers
wantrouwen, vaccins weigeren of niet in
klimaatverandering geloven.”
JEFF KOWALSKY/AFP/ANP
In aflevering
10 van de KIJK
& Luisterpodcastserie
De
Samenzwering
duikt de redactie
samen met Jan-
Willem van Prooijen in het hoofd van
de complotdenker. Je kunt de podcast
via deze QR-code beluisteren.
Seksslavinnen op Mars
Tot zover de evolutionaire theorie. Recentelijk
heeft Van Prooijen onderzoek gedaan
waarin hij onder meer aantoont dat
mensen ook om heel andere redenen in
samenzweringsverhalen geloven. “Soms
wordt een complottheorie gebruikt als
rechtvaardigingsmechanisme. Dat zagen
we bijvoorbeeld bij mensen die zich niet
wilden laten inenten. Ze vertrouwden
niet wat er in het vaccin zat of waren bang
voor naalden, en toen gingen ze complottheorieën
omarmen om die keuze te
rechtvaardigen. Ik was zelf overigens
verrast door die uitkomst.”
Het is ook niet altijd irrationeel om
in complotten te geloven, zegt Van
Prooijen. “Er is achterkamertjespolitiek
en er is corruptie, dus het zou bijna naïef
zijn om te denken dat er nooit iets geks
gebeurt. Daarom zijn we in zekere zin
allemaal complotdenkers.”
Toch kijkt ook de sociaal psycholoog
nog weleens op van wat mensen allemaal
de wereld in slingeren. “Ik schrok
enige tijd geleden van een statement dat
de NASA maakte. De ruimtevaartorganisatie
stelde dat er écht geen kolonie met
seksslavinnen op Mars is. Dat zo’n grote
organisatie zich geroepen voelt om daar
een officiële verklaring over af te leggen,
dat ging zelfs míjn pet te boven.”
n De verkiezingsoverwinning
van
Donald Trump in 2016
leidde tot hernieuwde
aandacht voor complotdenkers,
merkte
sociaal psycholoog
Jan-Willem van
Prooijen. Hij doet hier
al sinds 2008 onderzoek
naar.
12/2022 55

Duel om de
zwaartekracht
n Als op-en-top Engelsman was
Alfred North Whitehead een typisch
product van de Universiteit van
Cambridge. Deze foto is vermoedelijk
uit zijn tijd als hoogleraar toegepaste
wiskunde in Londen, waar hij onder
andere zijn boek The principle of
relativity schreef.
70 12/2022

Tekst: Timo Können
Hij bewonderde
de algemene
relativiteitstheorie,
maar hield niet
van de gekromde
ruimtetijd die
Einstein gebruikte om
de zwaartekracht te
beschrijven. Daarom
bedacht de Brit Alfred
North Whitehead
een theorie zónder
kromming die net zo
goed leek te werken.
Over een vergeten
theorie die dit jaar een
eeuw oud is.
FERDINAND SCHMUTZER
WELLCOME COLLECTION
Albert Einstein
valt moeilijk open-top
Duitser te
noemen: uit protest
tegen het
Duitse militarisme
werd hij op zijn
zeventiende
staatloos burger.
Op deze foto, uit
1921, was hij zowel
Zwitser als
(weer) Duitser.
‘
Zwaartekrachtgolven voor het eerst
direct waargenomen’, kopte KIJK
in 2016. Het was wereldnieuws dat
Albert Einstein na honderd jaar alsnog
gelijk gaf. Met zijn theorie van de zwaartekracht,
de algemene relativiteitstheorie
(ART), had hij deze golven voorspeld.
Een postume triomf voor Einstein
dus, maar misschien draaide iemand
anders zich op dat moment om in
zijn graf: de Engelsman Alfred North
Whitehead. Die was in 1922 met een
rivaliserende zwaartekrachtstheorie
gekomen waarin zwaartekrachtgolven
óók een belangrijke rol speelden: zijn
vergelijkingen had hij juist afgeleid door
aan te nemen dat zulke golven bestaan.
Maar toen die golven daadwerkelijk
ontdekt werden, leverde dat hem géén
postuum schouderklopje op.
Toch is Whiteheads theorie meer dan
een halve eeuw lang een volwaardige
concurrent van de ART geweest.
Nu, precies honderd jaar na dato, is ze
compleet vergeten. Een mooi moment
om het verhaal te vertellen van de man
die dacht dat hij het beter wist dan
Einstein.
Denkfout
Dat verhaal begon in de negentiende
eeuw, toen de zwaartekrachtwet
van Newton nog de toon aangaf.
12/2022 71