Your document headline

Ruud Abma
Kousbroeks rationele therapie
Page 1 of 4
‘Slachtofferschap is in. Het verovert de wereld.' Zo opent Rudy Kousbroek het derde deel van zijn
bundel Het Oostindisch kampsyndroom. Kousbroek heeft het in dit deel vooral over Nederlanders
die tijdens de Tweede Wereldoorlog in de ‘Jappenkampen' hebben gezeten. Over hun lotgevallen
zijn de afgelopen decennia tal van publicaties verschenen, die Kousbroek, zelf ex-kampbewoner,
kritisch tegen het licht houdt. In veel gevallen staat de inhoud of teneur van de publicaties volgens
Kousbroek op gespannen voet met de waarheid, en worden de verschrikkingen van deze kampen
overdreven. Hij baseert zich bij zijn kritiek niet alleen op zijn eigen ervaringen, maar ook op
ooggetuigeverslagen van anderen en officiële bronnen.
Een van de suggesties waartegen hij zich herhaaldelijk keert is dat de Jappenkampen in ellende
zouden kunnen wedijveren met de concentratiekampen van de Nazi's. Een auteur die meldt dat hij
in het ‘Bergen-Belsen van Azië' heeft gezeten, krijgt door Kousbroek de sterftecijfers
voorgeschoteld: in het betreffende Indische kamp (waarin hij zelf één jaar zat) is 6% van de
geïnterneerden omgekomen, in Bergen-Belsen 70%. Maar, zo voegt hij er aan toe, het gaat niet
om een verschil in graad, maar om een verschil in soort: de Duitse kampen waren
vernietigingskampen, en in de Indische kampen, hoe ellendig ook, was van systematische
uitroeiing geen sprake. En zo komen er in de geschriften en verhalen van ex-kampgevangenen uit
Indië tal van kwesties aan de orde waarbij volgens Kousbroek de juiste proporties uit het oog zijn
verloren.
Waarom doen deze mensen dat, zo vraagt hij zich af, en waarom zijn de reacties zo heftig als
de Jappenkampen ter sprake worden gebracht? Duidelijk is dat er sprake is van een
diepgewortelde haat tegen de Japanners, die de gevangenen dwongen om te ‘buigen in naam van
de keizer'. De haat is des te dieper omdat de geïnterneerden eigenlijk neerkeken op het volk
waardoor ze geknecht werden. Dit leidt ertoe dat ook in de huidige tijd de Japanners geen goed
meer kunnen doen: wanneer het na veel aandringen tot een officiële Japanse spijtbetuiging komt,
wordt deze als onoprecht getypeerd. Kousbroek citeert een van de zegslieden: ‘Je moet de Jappen
kennen om te weten wat er achter hun glimlach zit die er zo vriendelijk uitziet.'
Dit is echter maar een deel van de verklaring. Een andere factor betreft de strijd om erkenning
van het leed die de kampslachtoffers moesten voeren bij hun terugkeer in Nederland: de
Nederlandse regering bleek niet bereid tot enige substantiële financiële hulp aan de slachtoffers.
Maar hun lot werd ook overschaduwd door dat van de slachtoffers van Nazi-Duitsland, waarmee de
Nederlandse bevolking eerder en veel indringender geconfronteerd werd. De door de Japanners
veroorzaakte ellende werd daardoor vrijwel genegeerd, en Kousbroek kan de daaruit
voortvloeiende gegriefdheid billijken, al houdt hij ook hier de proporties in het oog: ‘Het probleem
is namelijk reëel. Gevoelens zijn niet te meten. Het is letterlijk waar dat niemand weet wat je
doormaakt als je je been breekt. En het is inderdaad een ellende als niemand er notitie van neemt,
omdat iemand anders verlamd in een wagentje zit.' (p.366-367)
Maar Kousbroek hekelt ook de meer algemene cultuur van het slachtofferschap die in de
afgelopen decennia is ontstaan, en spreekt zonder omwegen over de ‘aantrekkelijkheid’ van het
slachtofferschap: het biedt behalve de mogelijkheid van materiële claims ook psychologische
voordelen. Hij noemt er twee. De eerste betreft de mogelijkheid van attributie: ‘De meeste mensen
hebben nu eenmaal de neiging hun successen aan eigen verdienste, maar hun mislukkingen aan
uitwendige omstandigheden toe te schrijven. Van alle alibi's voor eigen fouten en tekortkomingen
is het slachtofferschap onovertroffen in effectiviteit. Slapeloos? Gedeprimeerd? Huwelijk mislukt?
Voor examen gezakt? Bang voor de tandarts? Weinig ex-geïnterneerden weerstaan de verleiding
het aan hun kampervaringen te wijten (...).' (p.299)
Het tweede psychologische voordeel is dat van immunisering: de status van slachtoffer
vrijwaart van kritiek en tegenspraak - slachtoffers hebben altijd gelijk. Wie hun verhalen ter
discussie stelt kwetst hen in hun diepste gevoelens en krijgt daarvoor de rekening gepresenteerd,
zoals Kousbroek zelf bij herhaling heeft mogen ondervinden. Kousbroeks voornaamste grief is ‘dat
de voortdurende intimidatie door de Indische oorlogsslachtoffers dat zij "in hun leed worden
gekwetst" iedere redelijke discussie onmogelijk heeft gemaakt, zodat de werkelijke proporties nu
volkomen zoek zijn'. (p.298)
De kampsyndroom-psychiatrie
Kousbroek vindt het uitvergroten van het geleden leed als middel om aandacht en erkenning te
krijgen dus begrijpelijk, maar niet terecht - het strookt niet met de feiten, en het middel kan wel
eens erger zijn dan de kwaal. Hij richt daarbij zijn pijlen niet zozeer op de getroffenen zelf, die
voor het merendeel hun leed in stilte dragen, maar vooral op hun ‘zaakwaarnemers': de
organisaties die de kampslachtoffers vertegenwoordigen, en de deskundigen die met ‘een zekere
geestdrift' de psychische hulpverlening aan deze groep op gang hebben gebracht. Zij hebben
vastgesteld dat zich bij ex-genterneerden psychische en somatische problemen voordoen die
voortkomen uit hun kampervaringen, en hebben dit ook een naam gegeven: het kampsyndroom.
http://www.uu.nl/uupublish/defaculteit/organisatie/afdelingen/algemenesocialew/alge...
15-10-2010

Page 2 of 4
Kousbroek gaat deze stelling als een onvervalste Popperiaan te lijf: zij is onweerlegbaar - hoe
kun je bij deze categorie nu vaststellen of latere psychische problemen niet tot kampervaringen
zijn te herleiden? Kenmerkend voor de kampsyndroom-psychiatrie is immers dat zij het niet
mogelijk acht dat je er géén last van hebt. In een formule: ‘Er zijn onder de ex-geïnterneerden
twee categorieën: zij die last hebben van hun kampverleden en zij die ontkennen er last van te
hebben' - gewoon er geen last van hebben kan niet, in de "kampsyndroom-psychiatrie" is iedereen
patiënt. (...) Zo ontstaat de paradox dat iemand eigenlijk alleen maar normaal is als hij toegeeft
dat hij ziek is.' (p.371-372)
Kousbroek wil hiermee in het geheel niet zeggen ‘dat de mensen in de Japanse kampen niets
hebben meegemaakt en dat dat geen sporen heeft achtergelaten'. En hij zou de onweerlegbaarheid
van de oorzaak-gevolg-relatie in het kampsyndroom nog voor lief nemen, als er werkelijk sprake
was van identieke of tenminste opvallend gelijksoortige symptomen bij ex-kampslachtoffers. Maar
bij het doorspitten van de psychiatrische literatuur hierover is hem daarvan niets gebleken: de
psychiatrie verzuimt om na te gaan of er sprake is van systematische gevolgen, en de naar voren
gebrachte feiten worden niet geverifieerd, aldus Kousbroek (zie p.373-375).
Als er al sprake is van een Oostindisch kampsyndroom dan schuilt dat in iets anders, namelijk
‘(...) de onwil om na te gaan hoe het werkelijk geweest is en liever vast te houden aan een
onwaarachtige voorstelling van zaken, een mythe.' (p.445) Een andere component ervan is het
optreden van de groep van zaakwaarnemers, ‘die gerucht maakt zonder zelf in psychiatrische
behandeling te zijn, (....) de mensen die zich als groep op die psychiatrische gegevens beroepen en
zich in feite substitueren voor de echte patiënten, met het doel of de consequentie dat zij niet
mogen worden tegengesproken.' (p.377-378)
Kortom: er is door de gegroeide acceptatie van het slachtofferschap, die nog versterkt is door
de invoering van het kampsyndroom, een klimaat ontstaan waarin het ten eerste voor exgeïnterneerden
mogelijk en aantrekkelijk wordt problemen die zij ervaren toe te schrijven aan hun
kampervaringen, en ten tweede het ontkrachten van feitelijke onjuiste verhalen als kwetsend
wordt gezien.
Toetsen en vergelijken
Nu kan men natuurlijk Kousbroeks kritiek op het psychiatrisch kampsyndroom en op de
uitvergroting van het leed zien als een hardvochtige en goedkope aanval op zijn lotgenoten. Er is
echter ook een andere interpretatie mogelijk: hij heeft gekozen voor een andere methode om zijn
kampverleden te verwerken, een strategie die spoort met zijn rationele instelling.
Wij weten niet in welke mate Kousbroek zelf als kind onder zijn internering geleden heeft; hij
heeft het daar bijna nergens in zijn boek over. Of er hier sprake is van verdringing weten wij niet,
en ook K. zelf merkt, daartoe uitgedaagd, op dat hij dat niet weet, en ook niet kan weten
(verdringing houdt immers in dat iets onbewust is). Wat wij wel weten is dat hij zich uitgebreid
met deze periode en met het vroegere Nederlands-Indië heeft beziggehouden: hij heeft zich
verdiept in alle documentatie die hij over de internering, Japan, het lot van de Indonesiërs, de
oorlogstribunalen te pakken kon krijgen. Iedere nieuwe publicatie hierover voorzag hij van
commentaar, en hij gaf daarbij blijk van een rationele, objectiverende houding: kloppen de feiten,
en is de verbinding tussen feiten en conclusies logisch? Hij wil kortom de waarheid achterhalen, en
daarmee ‘onwaarachtige clichés en vrome leugens' bestrijden.
De tweede component van zijn ‘verwerkingsstrategie' bestaat in de vergelijking. Eén manier
waarop hij dat doet is door zijn kampervaringen te confronteren met het leven in het
jongensinternaat waarin hij een deel van zijn jeugd heeft doorgebracht. Er blijken veel punten van
overeenkomst te zijn: de gezinsscheiding, de beperkte bewegingsvrijheid, het gebrek aan privacy,
de corvees, de collectieve straffen, het isolement, de onzekerheid, de angst, de machteloosheid.
Maar dat was allemaal van een andere orde dan de gang van zaken in de Duitse
vernietigingskampen (de tweede vergelijking). Ten slotte confronteert hij het lot van de
Nederlanders in de kampen met dat van de Indonesische bevolking in dezelfde periode. Door de
Japanse kant van de zaak te onderzoeken, weet hij bovendien te ontkomen aan de
traumatiserende vernedering, die veel geïnterneerden ondervonden doordat zij als blanke
Europeanen door Aziërs (die zij als inferieur beschouwden) gevangen werden gehouden.
Men zou kunnen zeggen dat hij met deze vergelijkingen een verkleiningsstrategie volgt: hij
vergelijkt het objectieve lot van mensen in de Indische kampen met dat van anderen die door een
erger lot getroffen zijn (de kampslachtoffers van Nazi-Duitsland), met dat van niet-westerlingen,
wier lot doorgaans vergeten wordt (de Indonesiërs), en hij relativeert zijn eigen kampervaringen
door deze op systematische wijze te vergelijken met zijn internaatsperiode.
Door dit alles loopt hij natuurlijk het risico het leed te bagatelliseren (dat verwijt is hem ook
meermalen gemaakt), maar hij neemt dat voor lief: ‘Niemand kan bewijzen dat de overdrijving
erger is dan het understatement, in laatste instantie is het een kwestie van keuze van
metaforen.' (p.369) Hij is er zelfs van beschuldigd te lijden aan een ‘omgekeerd kampsyndroom' en
aan identificatie met de vijand, maar hij wijst dit resoluut van de hand: ‘Als ik iets over de
Japanners beweer is de vraag niet of ik lijd aan een omgekeerd kampsyndroom, het enige waar het
om gaat is of wat ik beweer juist is of niet.' (p.379) Kousbroek verzet zich daarmee tegen een
psychologisering van zijn kampervaringen
http://www.uu.nl/uupublish/defaculteit/organisatie/afdelingen/algemenesocialew/alge...
15-10-2010

Rationele therapie
Hoe moeten we dit alles nu interpreteren? Kousbroek relativeert zijn kampervaringen door een
reeks van vergelijkingen en objectiveringen. Zijn vertrekpunt is niet wat hij zelf aan ellende heeft
meegemaakt, maar hoe die ellende zich verhoudt tot de ellende van anderen. Met andere
woorden: Kousbroek zet een eventueel kampsyndroom om in een realiteitstoetsende strategie, en
kennelijk werkt dat.
Kousbroeks methode is natuurlijk bekend uit de wetenschapstheorie, maar zij kent ook een
parallel in de psychotherapie: zijn werkwijze en uitgangspunten komen in hoge mate overeen met
die van de Rational-Emotive Therapy (RET) (zie Ellis 1973). Deze stelt dat psychische stoornissen
niet veroorzaakt worden door (externe) gebeurtenissen in de realiteit, maar door de irrationele
beoordeling die de persoon van deze gebeurtenissen maakt en de ‘inadequate' emoties die dit
teweegbrengt. Kenmerkend voor dit irrationele denken is vooral dat men bepaalde gebeurtenissen
mythologiseert, hun betekenis overdrijft en aan deze mythes een welhaast dogmatisch geloof
hecht. Dit alles is volgens de RET schadelijk (dysfunctioneel) voor de emotiehuishouding. De
therapeutische strategie van de RET is onder meer gericht op het vervangen van irrationeel denken
door rationele overwegingen, door de gekoesterde mythes te toetsen aan de realiteit: is wat u
denkt dat er gebeurd is wel waar? Dit nu is precies wat Kousbroek doet: kloppen de verhalen over
de ‘Jappenkampen' wel met de feiten?
Ook de tweede strategie die Kousbroek volgt vinden we op een bepaalde manier terug in de
RET: het terugbrengen van wat er wel heeft plaatsgevonden tot kleinere proporties. Kousbroek
doet dit vooral door een sociologische manier van vergelijken (met andere groepen en situaties),
de RET door een intrapsychische vergelijking: schiet u er iets mee op door uzelf louter te bezien als
slachtoffer van traumatiserende omstandigheden? In de RET wordt slachtofferschap gezien als een
‘overgeneralisering' van één element uit het persoonlijk leven, waartegenover in de therapie
andere, meer positieve elementen uit de levensgeschiedenis ter relativering in het geweer worden
gebracht. We vinden deze tegenwichtstrategie ook bij Kousbroek terug, in de vorm van mooie
herinneringen aan het vooroorlogse Indië, die de eerste delen van Het Oostindisch kampsyndroom
vullen.
Een zwakke stee in de RET is haar geloof in het vermogen van patiënten om zelf hun eigen
denkbeelden, en daarmee hun emoties, te sturen (‘Mensen zijn zelf verantwoordelijk voor hun
denkbeelden'). Wie zich als slachtoffer beschouwt ‘ziet de dingen verkeerd'. Het probleem is
natuurlijk dat mensen voor een deel irrationele wezens zijn, en dat een beroep op de menselijke
rede niet altijd helpt. Kousbroek ziet dit wel in, en hij richt zich zoals gezegd dan ook niet tegen
degenen die getraumatiseerd en onder behandeling zijn, maar tegen de zaakwaarnemers die het
kampleed generaliseren en overdrijven, die menen dat er onvermijdelijk een kampsyndroom op
moet volgen, en die zakelijke kritiek op een voorstelling van zaken te proberen te immuniseren
door haar als kwetsend voor te stellen.
Hoewel veel ex-geïnterneerden zich gekwetst hebben getoond door Kousbroeks commentaren,
lijkt zijn ‘rationele strategie' mij toch eerder heilzaam dan schadelijk voor de geestelijke
volksgezondheid, omdat zij een rem vormt op het aannemen en promoten van een (kamp)
slachtofferidentiteit. De door Kousbroek gepresenteerde feiten kunnen mensen die het
kampverleden redelijk verwerkt hebben, helpen de verleiding te weerstaan om actuele psychische
problemen zonder meer toe te schrijven aan deze periode. Evenzo zullen de ‘zaakwaarnemers' zich
noodgedwongen vooral moeten beperken tot de groep waarmee echt iets aan de hand is. Bij deze
laatste categorie echter staat Kousbroek, net als de RET, met lege handen, of het moest zijn dat ze
enige steun kunnen hebben aan het inzicht dat het leven na het kamp niet noodzakelijk een
voortzetting is van het leven in het kamp.
Literatuur
Ellis, A. (1973) Humanistic psychotherapy. The rational-emotive approach. New York etc.: McGraw-
Hill.
Kousbroek, R. (1992) Het Oostindisch kampsyndroom. Anathema's 6. Amsterdam: Meulenhoff.
Lees ook:
- J. Withuis, Erkenning. Van oorlogstrauma naar klaagcultuur.
- F. Begemann, Hulp aan slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Een visie.
Page 3 of 4
Dr. R. Abma is universitair docent bij Algemene Sociale Wetenschappen, Universiteit Utrecht.
Dit essay is gepubliceerd in De Psycholoog, 30, 1995, 190-192.
http://www.uu.nl/uupublish/defaculteit/organisatie/afdelingen/algemenesocialew/alge...
15-10-2010

gewijzigd: 23 november 2005
dr. Ruud Abma
http://www.uu.nl/uupublish/defaculteit/organisatie/afdelingen/algemenesocialew/alge...
Page 4 of 4
15-10-2010