De Somfy Factor Deel #2 NL

De Somfy Factor #2
Reductie van energieverbruik en CO₂-uitstoot in kantoorgebouwen
door het toepassen van dynamische zonwering
1

2

4

Lichtend voorbeeld.
De kwal.
Onbemind.
Dus onbekend.
Geheel ten onrechte.
Want de kwal kan ons veel leren.
Over lichtabsorptie.
Over transparantie.
En over bioluminescentie.
Ofwel het vermogen van een organisme
om zelf licht te genereren.
Met de kwal als lichtend voorbeeld,
ontwikkelde Somfy iets unieks.
Techniek die gebouwen in staat stelt om
op een bijzondere manier met licht te spelen.
Die ze laat anticiperen op licht en schaduw.
Die buitenlicht en binnenlicht op een
harmonieuze manier samenbrengt.
Om op die manier een aangenaam
binnenklimaat te creëren.
Dat zich duurzaam vertaalt in een
optimaal gevoel van comfort en welzijn:
de Somfy Factor.
5

6

INHOUD
De Somfy Factor #2
Reductie van energieverbruik en CO2-uitstoot in kantoorgebouwen
door het toepassen van dynamische zonwering
Voorwoord 11
1 Duurzame ontwikkeling 13
2 Klimaat en verduurzaming in Nederland 27
3 Klimaatwetgeving 37
4 Uitstoot van broeikasgassen 65
5 Energieverbruik en uitstoot van gebouwen en bouwactiviteiten 79
6 Certificering voor de utiliteitsbouw 103
7 Glas, gevels en dynamische zonwering 123
8 Eigenschappen van technische weefsels in
dynamische zonwering 143
Bijlagen 161
9 Parametrisch ontwerpen 173
10 Model voor energieverbruik en CO2-uitstoot
in een kantoorruimte 183
11 Productiviteits- en energie-effecten van dynamische
zon- en lichtwering in kantoorgebouwen 195
Bijlagen 227
12 Duurzaamheid als topprioriteit 241
Toegift - Roderik Henderson 245
7

8

9

VOORWOORD
Onder het motto “belofte maakt schuld” is de Somfy Factor,
deel 2 nu ook een feit.
Voor het tweede boek is als vertrekpunt de verduurzaming van onze
samenleving gekozen. Inmiddels is er door duizenden wetenschappers
overal ter wereld heel veel werk verzet om de invloeden van de mens op
(de verandering van) het klimaat en het milieu in kaart te brengen.
Uit de noodzaak iets te doen is inmiddels veel nieuwe wetgeving ontstaan
die iedereen op aarde direct of indirect treft. De invloeden daarvan laten zich
de komende jaren progressief voelen.
Onderzoek wijst uit dat gebouwen een serieuze impact hebben op
klimaatverandering en dus wordt er op allerlei manieren geprobeerd
de invloeden te minimaliseren of liever nog te elimineren. De invloeden
komen van de constructiewerkzaamheden en het voortbrengen van
bouwmaterialen maar ontstaan voor een heel groot deel tijdens het gebruik.
Invloeden door gebruik hebben heel veel te maken met energieverbruik voor
verlichting, verwarming en koeling van gebouwen. Daarmee komen we al
snel op de façade van een gebouw, met daarin de ramen onder andere om
daglicht binnen te krijgen. Dat heeft alles te maken met het gebruik van
kunstlicht, maar ook met de temperatuur in het gebouw.
We hebben ons verdiept in de invloed van daglicht op temperatuur en
andere binnenmilieu parameters. Het is duidelijk dat aan een vorm van het
managen van daglicht in gebouwen niet te ontkomen valt. Natuurlijk kan
dat op verschillende manieren, waarvan het toepassen van dynamische
zonwering er een is.
Het boek beschrijft het tot stand komen van een integraal model
om de invloeden van het toepassen dynamische zonwering op
10

innenmilieuparameters, energieverbruik en CO2-uitstoot in individuele
kantoorgebouwen in kaart te brengen. Binnen het model worden kosten
en opbrengsten voor een kantoorgebouw gekwantificeerd met het doel
het model te kunnen gebruiken bij het nemen van beter onderbouwde
beslissingen als het gaat om de toepassing van dynamische zonwering in
kantoorgebouwen.
Op basis van de verworven kennis zijn we inmiddels doende om het model
ook toepasbaar te maken voor gebouwen in andere sectoren, meer specifiek
onderwijs en zorg. Het model is zo gemaakt dat het met klimaat plug-ins ook
toepasbaar is in andere landen. De uitkomsten zijn namelijk sterk afhankelijk
van de geografische ligging van het gebouw en dus land-specifiek, ook
al omdat er daarnaast nog andere invloeden zijn, bijvoorbeeld kosten, die
lokale aanpassingen vragen om goede uitkomsten te verkrijgen.
Sven van Witzenburg
Hoofddorp, maart 2022
11

12

1
DUURZAME ONTWIKKELING
13

MONDIALE DUURZAME ONTWIKKELINGSAGENDA
De Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG’s: Sustainable Development Goals) zijn in 2015 door
de Verenigde Naties vastgesteld als de nieuwe mondiale duurzame ontwikkelingsagenda voor 2030.
Ze worden gepromoot als de wereldwijde doelstellingen voor duurzame ontwikkeling. De SDG’s zijn van
2016 tot 2030 van kracht, en vervangen de millenniumdoelstellingen die eind 2015 zijn vervallen.
In totaal gaat het om 17 doelstellingen en 169
onderliggende objectieven om de doelstellingen te
verwezenlijken. De 193 lidstaten die zich achter het
beleid schaarden, worden geacht zelf te zorgen voor de
vertaling ervan naar hun nationaal beleid.
Om de voortgang te monitoren is in VN-verband een lijst
van indicatoren opgesteld: de Sustainable Development
Goals Indicators.
Status SDG’s in Nederland
Nederland heeft op het gebied van natuur en milieu al
diverse doelstellingen en beleidsprogramma's die in lijn
zijn met de SDG’s.
Het Centraal Bureau voor de Statistiek heeft in november
2016 een eerste meting uitgevoerd hoe Nederland ervoor
staat met de SDG’s. De aanleiding van dit onderzoek
was een lijst van voorlopige indicatoren om de diverse
subdoelstellingen van de SDG’s te monitoren. Het globale
beeld dat uit de tot nu toe beschikbare cijfers naar
voren komt, is dat het op veel terreinen goed gaat met
Nederland, maar dat er ook belangrijke zorgpunten zijn.
Volgens een rapport uit mei 2020 scoort Nederland
relatief goed op het behalen van de Duurzame
Ontwikkelingsdoelstellingen. Nederland heeft 26 van
de 169 subdoelen bereikt, waarbij Nederland enkel
wordt voorgegaan door de Scandinavische landen en
een paar andere Europese landen. Verbeterpunten
voor Nederland liggen met name op het dertiende
doel, klimaatactie, en ook kan Nederland beter scoren
op het vijfde doel, gendergelijkheid. Er zijn dus nog
ontwikkelingen te behalen.
14

DUURZAME ONTWIKKELINGSDOELSTELLINGEN
SDG 1:
Geen armoede
De eerste doelstelling gaat over het beëindigen
van armoede. Volgens de Verenigde
Naties ook meteen het belangrijkste doel.
Niemand mag in 2030 nog in extreme
armoede leven. Onder de millenniumdoelen
betekende extreme armoede dat iemand
minder dan 1,25 dollar per dag te besteden
had. De Wereldbank heeft deze grens in 2015
verlegd naar 1,90 dollar per dag. In 2012
leefde 12,8 procent van de wereldbevolking
onder de grens van 1,90 dollar. Dit zijn
896 miljoen mensen. In 1990 leefde nog
37 procent van de wereldbevolking, of
1,95 miljard mensen, onder deze grens.
De verwachting is dat dit aantal in 2015
is gedaald naar 9,5 procent van de
wereldbevolking of 702 miljoen mensen.
Deze doelstelling heeft in totaal 7 targets,
waarvan er 5 behaald moeten zijn in 2030; de
laatste 2 hebben geen specifieke einddatum
maar kunnen worden gezien als ambitie.
SDG 2:
Geen honger
In 2030 mag niemand op de wereld meer
honger lijden. Iedereen moet toegang
hebben tot veilig, voedzaam en voldoende
voedsel, het hele jaar door. Volgens het
Wereldvoedselprogramma hebben op dit
moment 795 miljoen mensen niet genoeg
voedsel om een gezond en actief leven te
leiden. Dit is ongeveer 1 op de 9 mensen
wereldwijd. In Sub-Sahara-Afrika lijden naar
verhouding de meeste mensen honger, 1
op de 4 mensen in deze regio is ondervoed.
Ook sterft bijna de helft (45 procent) van
de kinderen die voor hun vijfde komen te
overlijden aan malnutritie. Wereldwijd gaan
nog steeds 66 miljoen basisschoolkinderen
met honger naar school.
Deze doelstelling bestaat uit 8 targets en
14 ambities, welke te maken hebben met
het beëindigen van malnutritie, maar ook
de productie van duurzame voedselbronnen
en investeringen, onderzoek en nieuwe
technologieën. Een studie gepubliceerd in het
tijdschrift Nature wees overigens uit dat het
onmogelijk lijkt om een einde te maken aan
malnutritie voor het jaar 2030.
SDG 3:
Goede gezondheid en welzijn
Doel 3 gaat over gezondheid en welzijn
voor iedereen van jong tot oud. Volgens de
Wereldgezondheidsorganisatie daalde het
kindersterftecijfer in 2015 met 53 procent ten
opzichte van 1990. Toch sterven er elk jaar
nog steeds 6 miljoen kinderen voor hun vijfde
levensjaar. Het merendeel van deze kinderen
woont in Azië en Sub-Sahara-Afrika. 4 van
de 5 kinderen die voor hun vijfde levensjaar
overlijden, komen uit deze regio’s. De moedersterfte
is in 2015 ten opzichte van 1990
met 44 procent gedaald, aldus de Wereldgezondheidsorganisatie.
Maar ook hier kunnen
nog stappen worden gezet. De moedersterfte
is in ontwikkelingslanden nog steeds 14 keer
hoger dan in ontwikkelde landen.
Naast bovengenoemde onderwerpen gaat het
derde doel ook over de invloed van ziekten die
niet van mens op mens overgedragen kunnen
worden, ongelukken, vervuiling en universele
gezondheidszorg voor allen.
SDG 4:
Kwaliteitsonderwijs
Met name door de millenniumdoelen is er op
het gebied van onderwijs de laatste jaren veel
verbeterd, vooral voor vrouwen en meisjes. Op
dit moment gaat 91 procent van de kinderen
in ontwikkelingslanden naar de basisschool.
Het aantal kinderen dat niet naar school gaat,
is ten opzichte van 2000 gehalveerd: van 100
miljoen in 2000 naar 57 miljoen in 2015. 50
procent van de kinderen met een basisschoolleeftijd
die niet naar school gaan, woont in
conflictgebieden. En wereldwijd kunnen 103
miljoen jongeren nog niet lezen of schrijven.
Het vierde doel omvat tien targets die onder
andere gaan over gratis basisonderwijs,
goed middelbaar en- hoger onderwijs, maar
ook over het bestrijden van discriminatie
in het onderwijs, analfabetisme en onderwijs
in duurzaamheid.
SDG 5:
Gendergelijkheid
In de Universele Verklaring van de Rechten
van de Mens is vastgesteld dat mannen en
vrouwen dezelfde rechten hebben. “Gelijkheid
tussen mannen en vrouwen is niet alleen
een mensenrecht, maar ook de basis voor
een vreedzame, welvarende en duurzame
wereld”, aldus de Verenigde Naties. In de
praktijk blijkt dat vrouwen en meisjes nog
vaak achtergesteld worden ten opzichte van
mannen en jongens. Het vijfde doel stelt
dat in 2030 vrouwen en mannen ook in de
praktijk gelijke rechten moeten hebben op
faciliteiten als onderwijs, gezondheidszorg en
werk. Daarnaast moeten vrouwen en mannen
gelijk vertegenwoordigd zijn in politieke en
economische besluitvorming.
Het vijfde duurzaamheidsdoel omvat negen
targets, die onder andere te maken hebben
met het beëindigen van discriminatie, geweld
en uitbuiting van vrouwen, genitale mutilatie
en huwelijksdwang.
SDG 6:
Schoon water en sanitair
Schoon drinkwater en goede en schone
sanitaire voorzieningen hebben een positieve
invloed op andere Global Goals zoals die met
betrekking tot voedselveiligheid, onderwijs
en gezondheid. Schoon drinkwater zorgt
voor minder infecties en schone toiletten
op scholen zorgen ervoor dat meer meisjes
naar school gaan, ook als ze ongesteld zijn.
Er is genoeg schoon drinkwater voor iedereen
op de wereld, maar door problemen zoals
een slechte infrastructuur of economie
sterven er elk jaar nog miljoenen mensen aan
15

ziekten die veroorzaakt worden door vervuild
drinkwater of slechte hygiëne.
Sinds 1990 hebben 2,6 miljard mensen
toegang gekregen tot schoon drinkwater,
maar 1,8 miljard mensen halen hun
drinkwater nog steeds uit vervuilde bronnen.
Daarnaast kunnen 2,4 miljard mensen op de
wereld nog geen gebruikmaken van schone
toiletten en ander sanitair.
Het zesde duurzaamheidsdoel heeft
zes verschillende targets die gaan over
drinkwater, sanitair of hygiëne, die
bijvoorbeeld behaald moeten worden door
een programma wat handhygiëne promoot,
maar ook door onderzoek naar hoe water
efficiënt gebruikt kan worden en door het
zoeken van mogelijkheden om drinkwater te
filteren en op te slaan.
SDG 7:
Betaalbare en duurzame energie
We hebben energie nodig voor onze welvaart
en ons welzijn; om te leven, te wonen en te
werken. De maatschappij zou zich niet zo
kunnen ontwikkelen zoals die dat nu doet
zonder energie. Daarom is het belangrijk dat
iedereen gebruik kan maken van energie. Een
op de vijf mensen heeft op dit moment nog
geen toegang tot energie. Maar tegelijkertijd
is energie ook een van de grootste problemen
van deze eeuw. We halen te veel energie uit
kolen, olie en gas. Deze grondstoffen raken
een keer op en de brandstof veroorzaakt
klimaatverandering. Ten minste 60 procent
van de uitstoot van broeikasgassen wordt
veroorzaakt door energie.
De doelen omvatten toegang tot betaalbare
en betrouwbare energie, waarbij technologie
om energie te verbeteren en op te slaan een
grote rol speelt.
SDG 8:
Eerlijk werk en economische groei
In veel landen betekent het hebben van
een baan niet automatisch dat je aan
armoede kunt ontsnappen. Daarom richt
doel 8 zich op fatsoenlijk werk voor iedereen
en duurzame en inclusieve economische
groei. Dit betekent dat iedereen die kan
werken de mogelijkheid moet hebben om
ook echt een baan te hebben, met goede
werkomstandigheden. Deze banen moeten
economische groei stimuleren zonder het
milieu aan te tasten.
Een van de targets voor 2020 is om de
werkloosheid onder de jeugd terug te dringen.
Duurzaamheidsdoel nummer 8 zorgt ook
voor het versterken van financiële instituten
om duurzame en economische ontwikkeling
te bevorderen.
SDG 9:
Industrie, innovatie
en infrastructuur
Bij infrastructuur moeten we denken aan
transport, wegen, irrigatie, energie en
informatie- en communicatietechnologie.
Om verbeteringen aan te brengen in
onderwijs, gezondheidszorg of het drinkwater,
is infrastructuur noodzakelijk. Zonder wegen
of transport is het voor kinderen uit afgelegen
dorpen bijvoorbeeld veel moeilijker om naar
school te gaan. In veel ontwikkelingslanden
ontbreekt deze fundamentele infrastructuur.
Zonder infrastructuur is het moeilijker om een
baan te krijgen, zaken te doen, informatie te
ontvangen en brood te halen. Oftewel, door
een betere infrastructuur is het makkelijker
om andere doelen te bereiken en gaat de
levenskwaliteit omhoog.
Er zijn zeven targets, die gaan over
infrastructuur en industrialisering. Een van
de targets gaat over het verkrijgen van een
mobiel signaal voor een betere connectiviteit.
SDG 10:
Ongelijkheid verminderen
De inkomensongelijkheid tussen landen is
in het eerste decennium van de 21e eeuw
verminderd. De ongelijkheid binnen landen
is alleen maar groter geworden. Tussen
1990 en 2010 is de inkomensongelijkheid
binnen ontwikkelingslanden met 11 procent
toegenomen. Maar ook binnen ontwikkelde
landen is de inkomensongelijkheid
toegenomen. Het idee dat economische
vooruitgang niet genoeg is om armoede te
bestrijden, wordt wereldwijd steeds meer
ondersteund. Economische groei moet
inclusief zijn. Oftewel, iedereen moet erbij
betrokken worden. En als we het hebben over
economische groei, moeten we ook aandacht
hebben voor sociale aspecten en het milieu.
Dit ontwikkelingsdoel heeft tien targets
die gaan over het verminderen van
ongelijkheid tussen mensen. Dit kan op
sociale, economische, financiële of politieke
ongelijkheid slaan of te maken hebben met
gelijke kansen en een einde maken aan
discriminatie.
SDG 11:
Duurzame steden
en gemeenschappen
De helft van de wereldbevolking, zo’n 3,5
miljard mensen, woont in de stad. De
verwachting is dat dat aantal alleen maar
zal toenemen; in 2030 woont mogelijk bijna
60 procent van alle mensen wereldwijd
in stedelijke gebieden. Vrijwel al deze
verstedelijking, 95 procent, vindt plaats in
ontwikkelingslanden. Die groei van stedelijke
gebieden vindt ook plaats in sloppenwijken.
Nu wonen er al 823 miljoen mensen in
zulke buurten, maar dat aantal zal naar
verwachting blijven groeien.
Dit doel gaat met name over de ontwikkeling
van steden. Het is belangrijk dat deze
ontwikkeling een balans aanbrengt
tussen sociale, economische en
omgevingsvriendelijke duurzaamheid. Met
name tijdens de COVID-19-uitbraak is het
duidelijk geworden dat veel besmettingen
met dit virus te herleiden zijn tot
dichtbevolkte gebieden.
16

Daarnaast gaat dit doel over het ontwikkelen
van carrièremogelijkheden, transport en
natuurrampen.
SDG 12:
Verantwoorde consumptie
en productie
Dit doel verwijst naar de zorg voor duurzaam
beheer en efficiënt gebruik van natuurlijke
hulpbronnen. Het produceren van onze
goederen moet met het oog op de groeiende
wereldbevolking op een veel meer uitgekiende
manier: meer produceren met minder.
Dit doel heeft elf targets die gaan over
het ecologisch verbeteren van de huidige
voedselproductiemethoden en ook over het
verminderen van afval. Het is belangrijk dat
voedselproductie op een duurzame manier
gebeurt, om de natuur te sparen en onze
materiele voetafdruk te verminderen met als
resultaat een positief effect op het klimaat.
SDG 13:
Klimaatactie
Ieder land op ieder continent heeft te maken
met klimaatverandering. De opwarming van
de aarde heeft nu al invloed op het dagelijks
leven en het inkomen van miljoenen mensen
wereldwijd en die invloed zal in de toekomst
alleen maar toenemen.
Dit doel probeert klimaatverandering aan
te pakken door vijf targets, die proberen de
klimaatrampen te voorkomen, kennis te
vergroten en zich te focussen op het beleid om
grip te krijgen op het wereldwijde probleem.
SDG 14:
Leven in het water
Oceanen zijn met hun temperatuur, hun
stromingen en hun onderzeese leven de
motor van mondiale systemen die de
aarde bewoonbaar maken voor mensen. Ze
bedekken drie kwart van het aardoppervlak.
Ons drinkwater, ons weer, ons klimaat, de
kusten, veel van ons eten en zelfs de lucht
die we inademen zijn afhankelijk van de zee.
Er zijn tien targets voor het ontwikkelingsdoel
wat over water gaat. Deze betreffen onder
meer vervuiling en bescherming van de
ecosystemen door bijvoorbeeld overmatig
vissen tegen te gaan. Vooral vervuiling
van het water is een belangrijk onderwerp,
aangezien wereldwijd veel plastic in de zee
terechtkomt.
SDG 15:
Leven op het land
Dit doel betreft het beschermen, herstellen
en bevorderen van het duurzaam gebruik
van ecosystemen: beheer bossen duurzaam,
bestrijd woestijnvorming en landdegradatie
en draai deze terug en roep het verlies aan
biodiversiteit een halt toe.
Bossen bedekken 30 procent van het
landoppervlak van de aarde. Naast dat ze
belangrijk zijn voor de voedselveiligheid
en het bieden van onderdak, zijn ze
ook essentieel voor het vechten tegen
klimaatverandering en het beschermen van
de biodiversiteit en vormen ze het leefgebied
van inheemse bevolkingsgroepen. We
verliezen jaarlijks 13 miljoen hectare bos,
terwijl de landaantasting zorgt voor woestijnvorming
van 3,6 miljard hectare aan land.
Het ontwikkelingsdoel heeft twaalf targets
die allemaal te maken hebben met het leven
op land. Planten zijn belangrijk voor
mensen en dier als voeding. en landbouw
is een belangrijke bron. Daarnaast zijn
er diersoorten die dreigen te verdwijnen,
waardoor het ecosysteem weer verandert en
andere diersoorten in gevaar brengt.
SDG 16:
Vrede, justitie en sterke
publieke diensten
Dit doel heeft betrekking op het bevorderen
van vreedzame en inclusieve samenlevingen
met het oog op duurzame ontwikkeling.
Binnen de millenniumdoelstellingen was
er nauwelijks aandacht voor, maar nu is
vrijwel iedereen het erover eens dat zonder
vrede, veiligheid en rechtvaardigheid bijna
geen ontwikkeling mogelijk is. Corruptie,
diefstal en belastingontwijking kosten
ontwikkelingslanden 1,26 miljard dollar per
jaar. Geld dat goed gebruikt kan worden
voor armoedebestrijding of om kinderen
naar school te laten gaan. De helft van de
basisschoolleerlingen in conflictgebieden
verlaat school zonder diploma. Vrede,
justitie en sterke publieke diensten zorgen
voor ontwikkeling, en andersom. Ze
versterken elkaar.
Het ontwikkelingsdoel heeft zestien targets,
die gaan over geweld, vrede en gelijkheid.
Het gevoel van veiligheid is een
basisbehoefte. Het bestrijden van uitbuiting
en mensensmokkel is een voorbeeld van een
van de targets, maar je kan ook denken aan
handhaving
en navolging van de wet. Ook kan bij de
targets gedacht worden aan stemrecht
en participatie, het gevoel dat men in de
samenleving gehoord wordt.
SDG 17:
Partnerschap om doelstellingen
te bereiken
Het laatste ontwikkelingsdoel bestaat
uit vijf verschillende categorieën, welke
weer bestaan uit subdoelen op verschillende
terreinen: subdoelen op financieel en
technologisch gebied, handel alsmede de
ondersteuning in zelfontwikkeling.
Het doel gaat in feite over samenwerking
tussen landen, en probeert een beleid van
duurzaamheid te promoten.
Bij alle vijf de subdoelen is het van belang
dat de initiatieven op een juiste en duurzame
manier van de grond komen, waarbij het
belangrijk is dat er op een zo eerlijk mogelijke
manier gekeken wordt naar hoe de doelen
gerealiseerd kunnen worden per land.
17

18

Sinds de lancering ervan in 2015 heeft de Agenda 2030
van de VN een blauwdruk gevormd voor gedeelde welvaart
in een duurzame wereld, een wereld waarin alle mensen
een productief, levendig en vredig leven kunnen leiden op
een gezonde planeet. Over iets minder dan een decennium
is het al 2030 en de vraag is of onze acties van vandaag
de juiste basis leggen om de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen
(SDG's) uit de Agenda 2030 te bereiken.
De Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen zijn een
universele oproep tot actie om een einde te maken aan
armoede, de planeet te beschermen en de levens en
vooruitzichten van iedereen, waar ook ter wereld, te
verbeteren. De zeventien doelen werden in 2015 goedgekeurd
door alle lidstaten van de VN, als onderdeel van
de Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling, waarin een
vijftienjarenplan is vastgelegd om de doelen te bereiken.
Doelstellingen direct gerelateerd
aan klimaatverandering
Bij nadere bestudering zijn er maar weinig SDG’s direct gerelateerd
aan klimaatverandering. De doelstellingen die daar
direct aan gerelateerd zijn zijn doelstelling 7, 9, 11 en 13.
SDG 7:
Betaalbare en duurzame energie
Op dit moment heeft 13 procent van de wereldbevolking
nog steeds geen toegang tot moderne elektriciteit.
3 miljard mensen zijn afhankelijk van hout,
kolen, houtskool of dierlijk afval voor koken en
verwarmen. Energie is de belangrijkste oorzaak van
klimaatverandering en is goed voor ongeveer 60 procent
van de totale wereldwijde uitstoot van broeikasgassen.
Luchtvervuiling binnenshuis door het gebruik van
ontvlambare brandstoffen voor huishoudelijke energie
19

zorgde voor 4,3 miljoen doden in 2012, waarvan 6 op
de 10 vrouwen of meisjes waren. Het aandeel van
hernieuwbare energie in het uiteindelijke energieverbruik
was in 2015 slechts 17,5 procent.
SDG 9:
Industrie, innovatie en infrastructuur
Het is al lang bekend dat groei in productiviteit en inkomens
en verbeteringen in gezondheids- en onderwijsresultaten
investeringen in infrastructuur vereisen. Productie is een
belangrijke motor van economische ontwikkeling en
werkgelegenheid. Een andere belangrijke factor om te
overwegen is de uitstoot van koolstofdioxide tijdens
productieprocessen. Die uitstoot is het afgelopen decennium
in veel landen gedaald, maar het tempo van de daling is
niet over de hele wereld gelijkmatig geweest.
Technologische vooruitgang is de basis van
inspanningen om milieudoelstellingen te bereiken,
zoals een toename van hulpbronnen en energieefficiëntie.
Zonder technologie en innovatie zal er geen
industrialisatie plaatsvinden en zonder industrialisatie
zal er geen ontwikkeling plaatsvinden. Er moet meer
worden geïnvesteerd in hightechproducten die de
efficiëntie verhogen met een focus op mobiele diensten.
SDG 11:
Duurzame steden en gemeenschappen
De helft van de mensheid – 3,5 miljard mensen – woont
tegenwoordig in steden en naar verwachting zullen
er in 2030 5 miljard mensen in steden wonen. Naar
verwachting zal 95 procent van de stedelijke groei in de
komende decennia plaatsvinden in ontwikkelingslanden.
De steden van de wereld beslaan slechts 3 procent van het
aardoppervlak, maar zijn goed voor 60 tot 80 procent van
het energieverbruik en 75 procent van de koolstofuitstoot.
Vanaf 2016 ademde 90 procent van de stadsbewoners
onveilige lucht in, wat resulteerde in 4,2 miljoen doden
als gevolg van luchtvervuiling. Meer dan de helft van de
wereldwijde stedelijke bevolking werd blootgesteld aan
luchtvervuilingsniveaus die minstens 2,5 keer hoger
waren dan de veiligheidsnorm.
SDG 13:
Klimaatactie
Van 1880 tot 2012 steeg de gemiddelde mondiale
temperatuur met 0,85 °C. Om dit in perspectief te
plaatsen: voor elke graad temperatuurstijging dalen de
graanopbrengsten met ongeveer 5 procent. Maïs, tarwe
en andere belangrijke gewassen hebben tussen 1981 en
2002 een aanzienlijke opbrengstdaling van 40 megaton
per jaar ervaren, vanwege een warmer klimaat.
Oceanen zijn opgewarmd, de hoeveelheid sneeuw en ijs
is afgenomen en de zeespiegel is gestegen. Van 1901
tot 2010 steeg de gemiddelde zeespiegel wereldwijd
met 19 cm doordat de oceanen groter werden als gevolg
van opwarming en het smelten van ijs. Het zee-ijs in het
noordpoolgebied is sinds 1979 elke 10 jaar gekrompen,
met een ijsverlies van 1,07 miljoen km² per ddecennium.
Gezien de huidige concentraties en de aanhoudende
uitstoot van broeikasgassen, is het waarschijnlijk dat
tegen het einde van deze eeuw de mondiale temperatuur
voor alle scenario's op 1 na meer dan 1,5 °C hoger zal zijn
dan in 1850 tot 1900. De oceanen van de wereld zullen
opwarmen en het smelten van ijs zal doorgaan.
20

De voorspelde gemiddelde zeespiegelstijging is 24 tot
30 cm in 2065 en 40 tot 63 cm in 2100. De meeste
aspecten van klimaatverandering zullen nog vele eeuwen
aanhouden, zelfs als de uitstoot wordt gestopt.
De wereldwijde uitstoot van koolstofdioxide (CO2) is sinds
1990 met bijna 50 procent toegenomen en deze uitstoot
groeide tussen 2000 en 2010 sneller dan in elk van de 3
voorgaande decennia.
Het is nog steeds mogelijk om met behulp van een breed
scala aan technologische maatregelen en gedragsveranderingen
de toename van de gemiddelde wereldtemperatuur
te beperken tot twee graden Celsius boven pre-industriële
niveaus. Grote institutionele en technologische
veranderingen kunnen het mogelijk maken dat de opwarming
van de aarde deze drempel niet zal overschrijden.
Bronnen van klimaatverandering
De door de mens veroorzaakte opwarming kwam in
2017 ongeveer 1 °C boven pre-industriële niveaus, met
een gemiddelde toename van 0,2 °C per decennium.
Een hogere opwarming dan het wereldwijde gemiddelde
is al in veel regio's en seizoenen ervaren, waarbij de
gemiddelde opwarming boven land hoger is dan die
boven de oceaan.
De meeste landgebieden ervaren een grotere
opwarming dan het wereldgemiddelde, terwijl de meeste
oceaangebieden langzamer opwarmen. Afhankelijk
van de beschouwde temperatuurdataset, woont 20 tot
40 procent van de wereldbevolking in regio's die in het
decennium 2006-2015 in ten minste één seizoen al te
maken hadden met een opwarming van meer dan 1,5 °C
boven pre-industrieel niveau.
Snelheid opwarming aarde
Huidige opwarmsnelheid
1.5˚C
Door de mens veroorzaakte
opwarming
2017
Klimaatonzekerheid
voor 1,5 °C-traject
Waargenomen opwarming
1960 1980 2000 2020 2040 2060 2080 2100
Bron: VN-rapport - The heat is on
21

De uitstoot uit het verleden alleen zal de gemiddelde
wereldtemperatuur waarschijnlijk niet doen stijgen tot
1,5 °C boven pre-industriële niveaus, maar de uitstoot
uit het verleden zorgt wel voor andere veranderingen,
zoals een verdere stijging van de zeespiegel. Als alle
antropogene uitstoot (inclusief aerosolgerelateerde)
onmiddellijk tot nul zou worden gereduceerd, zou elke
verdere opwarming boven de reeds ervaren 1 °C de
komende 2 tot 3 decennia waarschijnlijk minder dan 0,5 °C
zijn en in een eeuw tijd waarschijnlijk minder dan 0,5 °C,
vanwege de tegengestelde effecten van verschillende
klimaatprocessen en -factoren. Een opwarming van
meer dan 1,5 °C is daarom niet geofysisch onvermijdelijk:
of dit zal gebeuren hangt af van de toekomstige mate
van uitstootreductie.
energie- en landtransformatie en toename van
hulpbronintensieve consumptie zijn echter belangrijke
belemmeringen voor het bereiken van 1,5 °C-paden.
Beschikbare berekeningen die streven naar geen of
beperkte (minder dan 0,1 °C) overschrijding van 1,5 °C
houden voor de uitstoot van broeikasgasemissies in
2030 25 tot 30 GtCO2e yr−1 aan. Dit staat in contrast met
de mediane schattingen, die uitgaan van 52-58 GtCO2e
yr−1 in 2030.
Trajecten die gericht zijn op het beperken van de
opwarming tot 1,5 °C tegen 2100, na een tijdelijke
temperatuuroverschrijding, gaan uit van grootschalige
inzet van koolstofdioxide-verwijderingsmaatregelen, die
onzeker zijn en duidelijke risico's met zich meebrengen.
Alle 1,5 °C-trajecten betreffen het beperken van
cumulatieve emissies van langlevende broeikasgassen,
waaronder koolstofdioxide en stikstofoxide, en een
aanzienlijke vermindering van andere stoffen die het
klimaat beïnvloeden. Het beperken van cumulatieve
emissies vereist ofwel het verminderen van de netto
wereldwijde emissies van langlevende broeikasgassen
tot nul voordat de cumulatieve limiet wordt bereikt, of
het verminderen van de netto negatieve wereldwijde
emissies (antropogene verwijderingen) nadat de limiet is
overschreden.
Bronnen die verband houden met 1,5 °C opwarming
boven pre-industriële niveaus kunnen worden
geïdentificeerd op basis van een reeks aannames over
economische groei, technologische ontwikkelingen
en levensstijlen. Gebrek aan mondiale samenwerking,
gebrek aan bestuurlijke input wat betreft de vereiste
In modeltrajecten met geen of een beperkte
overschrijding van 1,5 °C, daalt de wereldwijde netto
antropogene CO2-uitstoot tegen 2030 met ongeveer
45 procent ten opzichte van de niveaus van 2010 en
bereikt deze netto nul rond 2050. Voor het beperken van
de opwarming van de aarde tot minder dan 2 °C met
een waarschijnlijkheid van ten minste 66%, zal de CO2-
uitstoot in de meeste extrapolaties dalen met ongeveer
25% tegen 2030 en rond 2070 netto nul bereiken.
Het beperken van de opwarming tot 1,5 °C vereist een
duidelijke verschuiving in investeringen. Bijkomende
jaarlijkse gemiddelde energiegerelateerde investeringen
voor de periode 2016 tot 2050 in trajecten die de
opwarming beperken tot 1,5 °C, ten opzichte van
trajecten zonder nieuw klimaatbeleid, naast de al
genomen paden (d.w.z. baseline), worden geschat op
ongeveer 830 miljard USD.
22

Verandering van de oppervlaktetemperatuur door cumulatieve CO2-uitstoot
Verandering van oppervlaktetemperatuur van 1850-1900 (°C)
3.0
2.5
2.0
1.5
1.0
0.5
0.0
Gemiddelde historische ESMs/EMICs uit AR5
Gemiddelde RCP8.5 ESMs/EMICs uit AR5
ESMs/EMICs bereik uit AR5
Historische opwarming (waargenomen)
Historische opwarming (CMIP5)
GMST historische opwarming (waargenomen)
16-84% TCRE-bereik
33-67% TCRE-bereik
gemiddelde TCRE
waargenomen gemiddelden
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000
Cumulatieve kooldioxide-uitstoot sinds 1876 (GtCO2)
Bron: VN-rapport - The heat is on
De totale energiegerelateerde investeringen stijgen in
1,5 °C-trajecten met ongeveer 12% ten opzichte van 2
°C-trajecten. De gemiddelde jaarlijkse investeringen
in koolstofarme energietechnologieën en energieefficiëntie
zijn tegen 2050 met ongeveer een factor 6
opgeschaald in vergelijking met 2015, waardoor fossiele
investeringen wereldwijd rond 2025 worden ingehaald.
Cumulatieve CO2-emissiebudgetten
Een andere manier om doelstellingen voor
emissiereductie ten opzichte van nu te bepalen, is
gebaseerd op het idee van een CO2-budget, dat wil
zeggen de maximale cumulatieve CO2-uitstoot die in de
atmosfeer kan worden uitgestoten, terwijl een redelijke
kans wordt behouden om een bepaald niveau van
opwarming van de aarde te voorkomen.
Op basis van schattingen voor het CO2-budget uit 2011
zijn er verschillende scenario’s bepaald:
- Voor een kans van 50% om de doelstelling van
2 °C minimaal te behalen, 1.300 Gt CO2-eq.
- Voor een kans van 66% om de doelstelling van
2 °C minimaal te behalen, 1.000 Gt CO2-eq.
- Voor een kans van 50% om de doelstelling van
1,5 °C minimaal te behalen, 550 Gt CO2-eq.
De cumulatieve CO2-uitstoot tussen 2012 en 2016 komt
uit op ongeveer 184 Gt CO2-eq, hetgeen betekent dat
de wereld tussen 2012 en 2016 een zesde, een vijfde en
een derde van het beschikbare CO2-budget vanaf 2011
verbruikt voor 50% kans om het 2 °C-doel te bereiken,
66% kans om het 2 °C-doel te bereiken, en 50% kans om
het 1,5 °C-doel te bereiken.
23

Resterende CO2-budget voor het beperken van opwarming tot 2 °C/1,5 °C
met verschillende waarschijnlijkheden snelheid opwarming aarde
CO2-budget om temperatuurstijging
onder de 2 °C te houden met een
waarschijnlijkheid van 50%
CO2-budget om temperatuurstijging
onder de 2 °C te houden met een
waarschijnlijkheid van 66%
CO2-budget om temperatuurstijging
onder de 1,5 °C te houden met een
waarschijnlijkheid van 50%
Rest Uitstoot 2012-2016
Bron: UN/Climate action and support trends 2019
De berekeningen wijzen uit dat op het huidige
emissieniveau het resterende CO2-budget snel wordt
verbruikt. De situatie is extremer onder de scenario's met
een hogere waarschijnlijkheid en/of die van het beperken
van de opwarming tot lagere niveaus. Zodra het budget
voor een scenario is opgebruikt, wordt het behalen van
het temperatuurdoel minder waarschijnlijk, duurder of
beide. Een CO2-budget verstandig beheren is de uitstoot
zodanig verlagen dat wereldwijde CO2-neutraliteit
wordt bereikt voordat het budget op is. Volgens de data
hebben de emissies nog geen hoogtepunt bereikt. Hoe
later de uitstoot piekt en daalt, hoe meer CO2 zich in de
atmosfeer zal hebben verzameld.
Cumulatieve CO2-uitstoot wordt binnen een budget
gehouden door de wereldwijde jaarlijkse CO2-uitstoot te
verminderen tot netto nul. Deze analyse suggereert een
resterend budget van ongeveer 420 GtCO2 voor een twee
derde kans om de opwarming te beperken tot 1,5 °C,
en van ongeveer 580 GtCO2 voor een gelijke kans. Het
resterende koolstofbudget wordt hier gedefinieerd als
cumulatieve CO2-uitstoot vanaf het begin van 2018
tot het moment van netto nul wereldwijde uitstoot
voor opwarming van de aarde, gedefinieerd als een
verandering in de wereldwijde luchttemperatuur nabij
het oppervlak. Binnen een resterend koolstofbudget van
580 GtCO2 blijven houdt in dat de CO2-uitstoot binnen
ongeveer 30 jaar CO2-neutraliteit bereikt, teruggebracht
tot 20 jaar voor een resterend CO2-budget van 420 GtCO2.
Invloed van gebouwen
Gebouwen zijn verantwoordelijk voor 32% van het wereldwijde
energieverbruik (IEA, 2016c) en hebben een groot
energiebesparingspotentieel met beschikbare technologieën
zoals energie-efficiëntieverbeteringen in technische
installaties, in thermische isolatie (Toleikyte et al., 2018) en
in energievoorziening (Thomas et al., 2017). Kuramochi et al.
(2018) tonen aan dat 1,5 °C-consistente trajecten vereisen
24

dat de emissies van gebouwen tegen 2050 met 80 tot 90%
worden verminderd, dat nieuwbouw tegen nagenoeg 2020
fossielvrij is en dat de bestaande gebouwen sneller worden
gerenoveerd, tot 5% per jaar in OESO-landen (Organisatie voor
Economische Samenwerking en Ontwikkeling).
om de energie-efficiëntie in gebouwen en steden te
versnellen. 1008 Sommige steden in ontwikkelingslanden
maken al gebruik van deze technologieën om
koolstofarme infrastructuren, gebouwen en apparaten
te realiseren. 1009
Gebaseerd op de IEA-ETP (IEA, 2017g) wordt een
groot besparingspotentieel in verwarming en koeling
geïdentificeerd door een verbeterd gebouwontwerp en
efficiëntere apparatuur en verlichting.
Inmiddels zijn verschillende voorbeelden van nettonul-
energie in gebouwen beschikbaar 1001 . In bestaande
gebouwen maakt renovatie energiebesparing mogelijk 1002 ,
evenals kostenbesparingen 1003 .
Het verminderen van het gebruik van energie ten behoeve
van de productie van bouwmaterialen zorgt draagt bij
aan de verdere reductie van het totale energieverbruik
alsmede aan een reductie van de uitstoot van broeikasgassen
1004 , met name door een toegenomen gebruik van
duurzame materialen 1005 en houtconstructie 1006 .
Het recyclen van materialen en het ontwikkelen van
een circulaire economie kan institutioneel uitdagend
zijn, omdat het geavanceerde mogelijkheden 1010 en
organisatorische veranderingen 1011 vereist, maar heeft
voordelen op het gebied van kosten, gezondheid,
governance en milieu. 1012 Een analyse van de effecten
ervan op energieverbruik en milieuproblemen is niet
beschikbaar, maar substitutie kan een grote rol spelen
bij het verminderen van uitstoot 1013 , hoewel het potentieel
ervan afhankelijk is van de vraag naar materiaal en
de omzetsnelheid van bijvoorbeeld gebouwen. 1014
Materiaalvervanging en CO2-opslagopties zijn in
ontwikkeling, bijvoorbeeld het gebruik van algen
en hernieuwbare energie voor de productie van koolstofvezels,
die een nettokoolstofput van CO2 kunnen worden. 1015
Het VN-Milieuprogramma (UNEP3) schat dat verbetering
van de belichaamde energie, thermische prestaties en
het directe energieverbruik van gebouwen de uitstoot
kan verminderen met 1,9 GtCO2e yr −1 (UNEP, 2017b),
met een extra reductie van 3 GtCO2e yr −1 door energieefficiënte
apparaten en verlichting (UNEP, 2017b).
Verdere verhoging van de energie-efficiëntie van
apparaten en verlichting, verwarming en koeling biedt
het potentieel voor verdere besparingen. 1007
Slimme technologie, gebaseerd op het 'internet der
dingen' en gebouwinformatiemodellering, biedt kansen
Notes:
1001 Wells et al., 2018
1002 Semprini et al., 2017; Brambilla et al., 2018;
D’Agostino en Parker, 2018; Sun et al., 2018
1003 Toleikyte et al., 2018; Zangheri et al., 2018
1004 Cabeza et al., 2013; Oliver en Morecroft, 2014;
Koezjakov et al., 2018
1005 Lupíšek et al., 2015
1006 Ramage et al., 2017
1007 Parikh en Parikh, 2016; Garg et al., 2017
1008 Moreno-Cruz en Keith, 2013; Hoy, 2016
1009 Newman et al., 2017; Teferi en Newman, 2017;
Cross-Chapter Box 13 in hoofdstuk 5
1010 Henry et al., 2006
1011 Cooper-Searle et al., 2018
1012 Ali et al., 2017
1013 Åhman et al., 2016
1014 Haas et al., 2015
1015 Arnold et al., 2018
25

26

2
KLIMAAT EN VERDUURZAMING IN NEDERLAND
27

VERKENNINGEN
Om mondiale milieuveranderingen aan te pakken en het menselijk welzijn te verbeteren hebben
landen internationale verdragen en overeenkomsten gesloten. Ook Nederland heeft zich daaraan
gecommitteerd. Op verzoek van twee ministeries heeft het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL)
de hoofdboodschappen van vijf recent uitgekomen mondiale milieuverkenningen* op een rij gezet,
met als focus de aanpak van klimaatverandering, landdegradatie en verlies van biodiversiteit en
ecosysteemdiensten. Gelijktijdig is er gekeken naar wat voor lessen er zijn voor de transities die
Nederland heeft ingezet: die een duurzame energievoorziening, naar kringlooplandbouw en naar
een circulaire economie.
De vijf milieuverkenningen hebben een eenduidige
boodschap: urgente actie is nodig om verdere
milieudegradatie te stoppen en internationaal
afgesproken doelen te halen. Zelfs als de bestaande
nationale plannen om klimaatverandering tegen te
gaan volledig worden uitgevoerd, koerst de wereld
af op 3 graden mondiale temperatuurstijging, terwijl
in het klimaatakkoord van Parijs maximaal 2 graden
is afgesproken. Waar mondiaal is afgesproken om
landdegradatie en biodiversiteitsverlies te stoppen, wijst
een voortzetting van huidige trends op aanhoudende
verandering van landgebruik (met name ontbossing
voor de landbouw), afnemende bodemvruchtbaarheid
en verdere achteruitgang, mogelijk zelfs versneld,
van natuur en ecosysteemdiensten. De negatieve
effecten van milieudegradatie zijn nu al zichtbaar met
onevenredig grote gevolgen voor arme gemeenschappen
en kwetsbare groepen wereldwijd. Doorgaan op de
huidige weg betekent dat internationaal afgesproken
milieudoelen niet worden gehaald. Dit zet de realisatie
van de Sustainable Development Goals (SDG’s) onder
druk en daarmee het welzijn van huidige en toekomstige
generaties. Bovendien is nu actie ondernemen in veel
gevallen goedkoper en minder ingrijpend dan later actie
ondernemen en verdere milieuschade terugdraaien.
Onderlinge verwevenheid
Klimaatverandering, landdegradatie en
biodiversiteitsverlies zijn milieuveranderingen die sterk
met elkaar zijn verbonden. Niet alleen beïnvloeden ze
elkaar negatief en hebben ze dezelfde grondoorzaken,
ook de mogelijke oplossingen ervan zijn sterk met
elkaar verweven en kunnen elkaar zowel versterken als
tegenwerken. Verandering van consumptiepatronen,
efficiëntere omgang met natuurlijke hulpbronnen
en herstel van bodem en ecosystemen dragen bij
aan het oplossen van meerdere milieuproblemen en
sociaaleconomische vraagstukken tegelijk (synergie).
Daarentegen gaan klimaatmitigatiemaatregelen
waar land voor nodig is (denk aan bio-energie en
herbebossing) en intensivering van de landbouw
vaak gepaard met talrijke uitruilen. Grootschalige
productie van biomassa kan bijvoorbeeld botsen met de
bescherming van biodiversiteit en het verbeteren van de
voedselzekerheid, terwijl intensivering van de landbouw
gepaard kan gaan met toenemende stikstofoverschotten
en een toenemende vraag naar water. Het benutten
van synergie en het vermijden of verminderen van
uitruilen vereist een integrale benadering gericht op
beleidsintegratie en coherentie, waarbij milieuproblemen
in samenhang worden aangepakt.
28

Consumptiepatroon
De vijf milieuverkenningen bespreken een breed scala
aan gedrags-, technologische en beheermaatregelen.
De omvang en urgentie van de opgave maken dat
maatregelen uit alle drie de categorieën noodzakelijk
zijn. Consumptieveranderingen versterken de synergie
tussen het behalen van tal van milieu- en sociale doelen.
Daarnaast groeit ook het bewustzijn dat technologische
oplossingen hun keerzijden hebben. Grotere nadruk op
consumptieveranderingen verlaagt de afhankelijkheid van
technologische oplossingen, maar vraagt wel een sterke
verandering van het welzijnsparadigma van materiële
consumptie en economische groei en dan met name van
huidige generaties met een grote milieuvoetafdruk.
Ondanks beleidsinspanningen en geboekte voortgang is
de uitstoot van broeikasgassen In Nederland nog steeds
hoog, loopt de veehouderij tegen haar ecologische
en sociale grenzen aan en staat de biodiversiteit
onder grote druk. Nederland scoort in vergelijking met
andere Europese landen erg laag. Daarnaast hebben
Nederlandse consumenten een relatief hoge, en voor
sommige indicatoren toenemende, milieuvoetafdruk,
met een grote impact over de grens.
Uit de belangrijkste inzichten van de vijf mondiale
verkenningen is een aantal algemene lessen te
trekken voor drie Nederlandse transities: naar een
duurzame energievoorziening (Klimaatakkoord 2019),
naar kringlooplandbouw (visie LNV 2018) en naar een
circulaire economie (Rijksbrede Programma 2016).
Misschien het allerbelangrijkste, maar tegelijkertijd
wellicht ook de grootste uitdaging, zijn consumptiepatronen,
zoals het minderen van de vlees- en
zuivelconsumptie. Het bevorderen van gedragsverandering
is een uitdaging, omdat het raakt aan
het wereldbeeld van mensen en hun opvattingen over
levenskwaliteit. Consumptiepatronen worden in hoge
mate bepaald door sociale routines die niet van de
ene op de andere dag veranderen.
Ecologische voetafdruk
Een groot deel van de milieudruk wordt veroorzaakt
door de productieprocessen waarmee goederen voor
onze consumptie worden gemaakt. Het Klimaat-panel
van de VN roept dan ook op tot het veranderen van
de huidige manier van consumeren en produceren.
Het Nederlandse kabinet heeft als reactie hierop het
streefdoel geformuleerd om de ecologische voetafdruk
van de Nederlandse consumptie te halveren in 2050.
De milieudruk die samenhangt met productie en
consumptie wordt wel aangeduid met de ecologische
voetafdruk. De Nederlandse ecologische voetafdruk
drukt het beslag uit dat de nationale consumptie legt op
de mondiaal beschikbare hernieuwbare grondstoffen.
De voetafdruk omvat de grondstofbehoefte in de hele
waardeketen van primaire productie tot industriële
verwerking tot de uiteindelijke consumptie. Hierbij gaat
het om de gezamenlijke consumptie van de Nederlandse
burgers, inclusief de consumptie van de overheid.
De ecologische voetafdruk wordt uitgedrukt in global
hectares, de hoeveelheid ruimte die mondiaal gemiddeld
nodig is om biologische grondstoffen voor onze
consumptie te produceren. Daarbij wordt ook de ruimte
29

30

meegenomen die nodig zou zijn om de CO₂-emissies
van de consumptie te compenseren door opname van
koolstof in bossen. Deze ruimte wordt wel als virtueel
bestempeld, omdat deze niet echt wordt ingenomen.
De ecologische voetafdruk van de Nederlandse
consumptie is kenmerkend voor het consumptiepatroon
van welvarende westerse landen. De ecologische
voetafdruk van de Nederlandse consumptie groeide
vanaf begin jaren 80 tot ongeveer 2007, waarna een
lager energiegebruik ervoor zorgde dat de voetafdruk
langzaam kleiner werd. De Nederlandse ecologische
voetafdruk bestaat voor een groot deel uit het benodigde
oppervlak voor de productie van het voedsel, papier en
hout dat we consumeren, en voor ruim de helft uit ruimte
voor compensatie van de broeikasgasemissies van het
energiegebruik voor de Nederlandse consumptie.
De landvoetafdruk van de Nederlandse consumptie
was in 2017 ongeveer net zo groot als driemaal het
landoppervlak van Nederland. Na een krimp tijdens
de economische crisis van het afgelopen decennium
is deze weer groter aan het worden. Ongeveer 80
procent van dit landgebruik ligt buiten Nederland. De
broeikasgasvoetafdruk van de energieconsumptie
kwam in 2015 uit op 230 megaton CO₂-equivalenten.
Ongeveer een derde van deze emissies is gerelateerd
aan huishoudelijk energiegebruik, zowel directe emissies
bij de consument thuis als indirecte emissies in de keten
voor de productie van elektriciteit en brandstoffen.
Net als bij de landvoetafdruk ligt een flink deel van de
broeikasgasvoetafdruk buiten Nederland (ongeveer 40
procent), en dat hangt samen met het produceren van
goederen en diensten in het buitenland.
Om de Nederlandse voetafdruk te kunnen halveren is ook
Nederlands internationaal beleid voor handel nodig. Veel
goederen en producten die we consumeren, zoals voedsel,
energie en grondstoffen zoals metalen, worden namelijk
geïmporteerd. Het Nederlandse consumptiepatroon heeft
dus zowel effecten op natuur in de directe leefomgeving
als op natuur en milieuomstandigheden elders in de
wereld, zoals de bossen die worden gekapt om op
die grond veevoer te kunnen produceren. Het streven
naar halvering van de voetafdruk vraagt dus om zowel
nationaal beleid voor de binnenlandse consumptie en
binnenlandse productie, als om internationaal beleid
voor de milieueffecten van productie elders. Overigens
worden bij de consumptievoetafdruk de grondstoffen
niet meegenomen die in Nederland worden gebruikt
voor de productie van voedsel en goederen die worden
geëxporteerd, zoals melk en kaas bestemd voor
buitenlandse consumptie. Een deel van de milieudruk door
productie in Nederland valt daarmee buiten het streefdoel.
Sustainable Development Goals (SDG’s)
Om de VN-doelen voor duurzame ontwikkeling
te realiseren zijn hulpbronnen en grondstoffen
onontbeerlijk. Bij het produceren, verwerken en gebruiken
van grondstoffen ontstaat milieudruk, en ontstaan er
effecten op de natuur op land en in water waarvoor
SDG’s zijn geformuleerd. In het ontwikkelingsdoel voor
duurzame consumptie- en productiepatronen wordt
nagestreefd om de vraag naar grondstoffen enerzijds en
het beperken van effecten op milieu en natuur anderzijds
in balans te brengen. Daarbij kan gebruik worden
gemaakt van meerdere voetafdrukindicatoren die de
relaties tussen vraag en effecten afdekken.
31

Samenhang tussen duurzame
ontwikkelingsdoelen en voetafdrukindicatoren
Menselijke behoeften
Bron: JRC 2019; bewerking PBL
Broeikasgasvoetafdruk van Nederland
De totale broeikasgasvoetafdruk door consumptie van
Nederland in 2015 was 232 megaton CO₂-equivalenten,
en dat komt neer op bijna 14 ton CO₂-eq/per capita
(Wilting et al., 2021). Ongeveer een derde van deze
emissies is gerelateerd aan huishoudelijk energiegebruik.
Broeikasgasvoetafdruk door Nederlandse
consumptie per persoon
Bron: PBL
Geen honger
Betaalbare en
duurzame energie
Vraag naar
hulpbronnen
Industrie, innovatie
en infrastructuur
Duurzame steden en
gemeenschappen
ton CO2 - equivalenten per persoon
20
15
10
5
Verantwoorde
consumptie en
productie
Voetafdrukindicatoren
Grondstoffengebruik
Ecologische voetafdruk
Materialen
Water
Milieudruk
Broeikasgassen
Stikstof
Fosfaat
Fijnstof
Ozon
Landgebruik
Effecten
Biodiversiteit
Eutrofiëring
Ecosysteemdiensten
Impact
pbl.nl
Natuurlijk kapitaal
Schoon water en sanitair
Klimaatactie
Leven in het water
Leven op het land
0
2005 2007
2009 2011 2013 2015
Energie in de keten
Energie bij huishoudens
Overige diensten
Handel en transportdiensten
overige goederen
Voedingsmiddelen
pbl.nl
Het gaat hierbij zowel om directe emissies die
bij de consument optreden door verwarming en
autorijden, als om indirecte emissies in de keten voor
de productie van de geconsumeerde elektriciteit en
brandstoffen. Diensten (waaronder handel en transport)
droegen in 2015 voor bijna 40 procent bij aan de
broeikasgasvoetafdruk. Ook de broeikasgasvoetafdruk
ligt voor een flink deel buiten Nederland (ongeveer 40
procent) vanwege de samenhang met de locaties waar
producten en diensten voor Nederland worden gemaakt.
De trend in de broeikasgasvoetafdruk van Nederland
laat op een aantal fluctuaties na een gestaag krimpend
beeld zien over de periode van 2007 tot aan 2015.
Recentere trends tot aan 2020 zijn nog niet bekend,
omdat internationale databases voor berekening van het
buitenlandse deel nog niet beschikbaar zijn.
Verkleining van voetafdrukken
De mogelijkheden om in te grijpen in de productieen
consumptieketen zullen verschillen in de mate
waarin ze kunnen bijdragen aan het verkleinen van de
voetafdrukken en aan de doelen voor biodiversiteit.
Zo neemt het energieverbruik bij consumenten af door
isolatie van huizen of, meer algemeen, wat er gedaan
kan worden aan het energieverbruik in gebouwen.
De behoefte aan primaire grondstoffen kan beperkt
worden met strategieën voor circulair gebruik. Het
gaat hier niet alleen om recycling van producten, het
gebruik van afval, maar ook om het delen van producten,
hergebruik en een ander productontwerp.
Relevantie voor en van de zonweringsbranche
Voor de branche liggen de consumptiepatronen
wellicht wat verder weg. Er zijn echter wel degelijk
32

aandachtspunten die veel dichterbij liggen: klimaat en
energie, evenals de circulaire economie.
Voor wat betreft klimaat en energie is er een directe bijdrage
van het product zonwering: door toepassing kan dynamische
zonwering het energieverbruik in gebouwen verminderen en
gelijktijdig een bijdrage leveren aan een vermindering van
de emissie van broeikasgassen. De uitdagingen die de
branche heeft, zijn het verhaal goed over de bühne te krijgen,
de bewijslast te leveren in gebouwspecifieke situaties
alsook aan te tonen dat de hele waardeketen per saldo
minder milieubelastend is dan de opbrengst tijdens de
technische levensduur van de voortgebrachte installaties.
In samenwerking met DGMR heeft Somfy Nederland
een model ontwikkeld dat het mogelijk maakt om
energieverbruik in een ruimte – voor het model is een
kantoorruimte genomen – te ensceneren. Op basis
daarvan was het mogelijk de uitkomsten te extrapoleren
naar een heel kantoorgebouw. De prioriteit ligt op dit
moment op kantoorgebouwen, maar het ligt voor de
hand de methode ook in te zetten voor andere typen
gebouwen. In feite geeft de methode de mogelijkheid
concreet antwoord te geven op twee opgaven, namelijk de
reductie van het energieverbruik door het toepassen van
dynamische zonwering in een (kantoor)gebouw en de
daarmee samenhangende reductie van de CO2-emissie.
Op die manier leveren we een bijdrage aan de eerste
twee uitdagingen eerder beschreven in dit hoofdstuk.
Het derde genoemde punt is ooit al eens onderwerp van
onderzoek geweest in Duitsland (zie De Somfy Factor/
eerste druk, bladzijde 69) en blijft hier nog onbeantwoord.
Het doel van een volledig circulaire economie in 2050 en het
tussendoel van een halvering van het gebruik van primaire
abiotische grondstoffen in 2030 vragen verdere concretisering.
Voor het tussendoel omvat die concretisering onder
andere de vraag of dit doel ook van toepassing is op fossiele
brandstoffen, het gebruik van een ketenbenadering om
goed inzicht te krijgen in het totale grondstoffenverbruik
(inclusief milieudruk over de grens) en het hanteren van
zowel een productie- als een consumptieperspectief omdat
beide relevante aangrijpingspunten voor beleid bieden.
De huidige sturing op input van grondstoffen draagt niet
per definitie bij aan een lagere milieudruk en zekerheid
voor levering, terwijl die twee juist de einddoelen zijn van
de transitie naar een circulaire economie.
Op dit punt is er nog wel een weg te gaan voor de
zonweringsbranche. Het initiatief zal moeten komen van
grote fabrikanten die de kennis en de middelen hebben
hun processen op dit punt in kaart te brengen en vast te
stellen in hoeverre hun producten circulair zijn. Na het
vaststellen van de status quo is er hopelijk bereidheid tot
een verbetertraject. Zonder de feiten te kennen, ligt het voor
de hand aan te nemen dat er verbeteringen mogelijk zijn.
Ons bewust zijn en worden is hier effectiever en sneller
dan nieuwe wetgeving afwachten, want die kan nog
jaren op zich laten wachten. Het verbetertraject kan
versneld worden door de consument op dit punt beter
te informeren. Zo ontstaat er druk vanuit de markt
op producenten en dat stimuleert innovatie, brengt
mogelijkheden om waarde toe te voegen in de keten en
geeft mogelijkheden tot differentiatie.
* Volledigheidshalve de vijf verkenningen waar het om gaat: Global Land Outlook: first edition (UNCCD-2017), Global Warming of 1.5 °C (2018 IPCC), Global Environment Outlook 6: Healthy Planet, Healthy
People (2019 - UNEP), Global Resources Outlook 2019: Resources for the future we want (2019 - IRP) en The Global Assessment Report on Biodiversity and Ecosystem Services (2019 - IPBES).
33

34

35

36

3KLIMAATWETGEVING
37

OPWARMING VAN DE AARDE
De aarde wordt warmer als gevolg van de enorme hoeveelheid broeikasgassen die in de atmosfeer
terechtkomen. De boosdoeners zijn vooral methaan (CH4), lachgas (N2O) en kooldioxide (CO2). Hoewel
deze gassen in beginsel thuishoren in de atmosfeer, is de concentratie ervan de afgelopen 150 jaar
enorm toegenomen door menselijke activiteit. Als verzamelnaam worden deze gassen aangeduid met
broeikasgassen. Voor de goede orde: zonder basisconcentratie zou de gemiddelde temperatuur op
aarde -18 graden Celsius zijn. De broeikasgassen houden de warmte van de zon vast in de atmosfeer.
Bij verhoogde concentraties loopt dit effect echter op, met verschillende gevolgen zoals een hogere
temperatuur, het stijgen van de zeespiegel en het verstoren van de circulaties in de oceanen.
De opwarming van de aarde mogen we inmiddels
beschouwen als een gegeven. Inschattingen van de
effecten ervan op de gemiddelde temperatuur lopen
uiteen. Het verschil tussen 1,5 graad en 2 graden stijging
is volgens de berekeningen van de VN het equivalent van
2,6 keer zoveel extreme hitte, 10 keer zo vaak een zomer
zonder ijs op de Noordpool, 2,3 keer zo veel mislukte
oogsten, af en toe een allesverwoestende overstroming,
verwoestende bosbranden zoals bijvoorbeeld in Australië
of Californië en 50% minder vruchtbare landbouwgronden.
We kunnen er niet omheen: de mens is de grootste
vervuiler. De belangrijkste oorzaak zijn de fossiele
brandstoffen zoals olie, steenkool, bruinkool en aardgas.
Fossiele brandstoffen brengen CO2, gevormd uit resten
plantaardig en dierlijk leven die meer dan 300 miljoen
jaar in de aardkorst opgeslagen hebben gezeten, (terug)
in de atmosfeer. Meer dan de helft van de totale uitstoot
van CO2 door de mens vond plaats in de afgelopen 30
jaar. Geen wonder dat de aarde protesteert!
Zeer waarschijnlijk is het reëler getallen die nu circuleren
met een factor 2 te vermenigvuldigen.
Stijging zeespiegel
Eind 2019 maakten wetenschappers in een publicatie in
Nature bekend dat het ijs op Groenland vier keer sneller
smelt dan in de vorige eeuw. Velen herinneren zich
ongetwijfeld de beelden nog van de zomer van 2020
toen op TV kolkende watermassa’s op Groenland te zien
waren als gevolg van een hittegolf met temperaturen
die opliepen tot 20 graden Celsius.
Gaat het smelten in dit tempo door, dan stijgt de zeespiegel
tegen het einde van deze eeuw met 67 centimeter (!). Kennisinstituut
Deltares berekende dat de zeespiegel voor de
Nederlandse kust de afgelopen eeuw gemiddeld met 1,86
millimeter per jaar steeg, een tempo waarin op dit moment
geen versnelling is te zien. De stijging voor onze kust loopt
daarmee achter op het gemiddelde, onder andere doordat
het smeltwater van Groenland hier (nog) niet terechtkomt.
De inschattingen van de opwarming van de aarde die circuleren
in de politiek zijn al lang achterhaald. Klimaat wetenschappers
van de universiteit van Wyoming werken inmiddels
met modellen waarin de opwarming accelereert in de tijd.
Andere landen gaan wellicht eerder last krijgen van
de stijgende zeespiegel en komen vroeg of laat voor
existentiële keuzes te staan; land onder water laten
lopen of grote infrastructurele projecten.
38

39

De Fiji-eilanden en de Malediven moeten voor hun
voortbestaan vrezen bij een stijging van de zeespiegel.
Deze landen verdwijnen gewoon letterlijk in de oceaan
als er niet snel adequaat gereageerd wordt. Op termijn
speelt dat voor Nederland natuurlijk net zo goed.
Elon Musk heeft daar overigens een revolutionaire
oplossing voor bedacht. Hij suggereert om met
reusachtige graafmachines de zeebodems af te graven
en met de gewonnen materie het aardoppervlak te
verhogen. Sommige wetenschappers spreken van het
meest realistische plan van Musk tot nog toe.
Klimaatmitigatie
Het voorkomen van verdere klimaatverandering door de
uitstoot van broeikasgassen te verminderen, heet klimaatmitigatie.
Dit kan het beste worden gedaan als landen
samenwerken, hetgeen op regeringsniveau wordt gedaan.
Nederland heeft zich verbonden aan een aantal
internationale afspraken. De belangrijkste daarvan zijn:
VN-klimaatakkoord van Parijs
Het klimaatakkoord van 2016 is ingegaan in 2020. Het
akkoord werd ondertekend door de (toen) 28 lidstaten
van de Europese Unie en beoogt dat de EU in 2030
minimaal 40% minder broeikasgassen moet uitstoten.
De Europese Commissie toetst de klimaatplannen van
de EU-lidstaten aan de gestelde doelen.
Europese Green Deal
Klimaatverandering en milieuaantasting zetten de
toekomst van Europa en de wereld op het spel. Als
antwoord daarop werd door de Europese Commissie de
Europese Green Deal geformuleerd, een aanpak die de
EU omvormt tot een moderne, grondstoffenefficiënte en
concurrerende economie, met als primaire doelstellingen:
- een netto-uitstoot van broeikasgassen van nul
tegen 2050;
- economische groei zonder uitputting van
grondstoffen;
- geen mens of regio die aan zijn lot wordt
overgelaten.
- Klimaatverdrag van de Verenigde Naties (VN) uit
1992, het eerste klimaatverdrag.
- Kyoto-protocol uit 1997, waarin staat dat de
emissiereducties van land tot land verschillen en
onder elkaar verhandeld kunnen worden.
- De VN-klimaattop in Parijs (de Conference of the
Parties - COP21) in 2016, waar Nederland heeft
ingestemd met een nieuw VN-klimaatakkoord, met
als doel de opwarming van de aarde te beperken
tot ruim onder de 2 graden Celsius, met een
duidelijk zicht op 1,5 graden Celsius.
De Europese Green Deal levert de blauwdruk voor deze
ingrijpende transformatie. Alle 27 EU-lidstaten zijn
vastbesloten om van de EU uiterlijk in 2050 het eerste
klimaatneutrale continent te maken. Daarom hebben
zij zich ertoe verbonden de uitstoot vóór eind 2030 met
minstens 55% te verminderen ten opzichte van 1990.
De Green Deal wordt bekostigd met één derde van de 1,8
biljoen euro voor het herstelplan NextGenerationEU en uit
de zevenjarenbegroting van de EU.
40

Anders dan de naam doet vermoeden is de Green
Deal geen ondertekend akkoord, maar een initieel
wetsvoorstel om de EU tegen 2050 klimaatneutraal
te maken. Mogelijk biedt de Green Deal Europa de
gelegenheid zich te profileren als leider in de wereld en
kan Europa aan China en de VS de weg wijzen en zich
daarmee dan wellicht herpakken op de VS en China in
economische en technologische zin.
Een aantal belangrijke elementen uit de Europese Green
Deal, die in totaal vijftig klimaatacties omvat:
- Er komt een einde aan subsidies op fossiele brandstoffen.
Volgens een schatting van de OECD wordt
daar per jaar in de EU € 39 miljard aan uitgegeven.
- Er zal een fonds komen om landen die het zwaarst
getroffen worden door de beoogde energietransitie
financieel te ondersteunen.
- Doordat de energiesector verantwoordelijk is
voor 75% van de uitstoot van broeikasgassen
zullen fossiele brandstoffen worden uitgefaseerd.
Er komen fondsen voor het ontwikkelen van
hernieuwbare energie.
- De prijs van vervuilend vervoer zal een eerlijke
reflectie worden van de uitstoot daarvan.
Belastingvrijstellingen voor lucht- en zeevaart
zullen heroverwogen worden.
- Er zullen duurzaamheidsstandaarden komen
voor Europees voedsel alsmede een plan om de
voedselvoorziening te vergroenen en er komt een
plan voor een schonere en circulaire industrie.
Zoals bekend zijn de Verenigde Staten onder Trump uit
het klimaatakkoord gestapt, terwijl Biden een andere
positie in lijkt te nemen. China neemt op dit moment,
onder invloed van de economische situatie, een
afwachtende houding aan.
In de Europese Green Deal is overigens de mogelijkheid
opengelaten een CO2-heffing op te tuigen voor producten
die afkomstig zijn uit landen die hun klimaatbeleid niet
aanscherpen. Dit natuurlijk om te voorkomen dat de
Europese concurrentiepositie wordt aangetast, maar het
is gelijktijdig een stimulans om dat wel te doen. Het wekt
geen verbazing dat China hiervan geen voorstander is.
Berekeningen wijzen overigens uit dat met het huidige
pakket van maatregelen van alle landen bij elkaar de
gemiddelde temperatuur op aarde met meer dan 3
graden stijgt ten opzichte van de tijd voor de industriële
revolutie, hetgeen het dubbele van de grens is die ooit
werd aangegeven om gevaarlijke klimaatveranderingen
te voorkomen. In de tussentijd gaan de investeringen in
fossiele brandstoffen gewoon op een hoog niveau door
(sinds 2015 naar schatting $1.900 miljard).
Kennelijk zijn bomen weer hip in Europa. Frans
Timmermans heeft zijn zinnen gezet op 2 miljard extra
bomen in de EU, hetzelfde getal als Jeremy Corbyn
noemde voor het VK alleen in de komende 20 jaar. Dat is
nogal wat: het betekent iedere dag 24 uur lang 3 nieuwe
bomen per seconde. Beiden realiseren zich dat bomen
CO2 uit de lucht halen, hetgeen helpt in de race naar
Europa klimaatneutraal in 2050.
41

42

43

Klimaattop Madrid
De uitkomst van de klimaattop van Madrid heeft
niemand tevredengesteld. China en de Verenigde Staten
praten wel mee, maar zijn terughoudend, terwijl juist
zij vervuilers nummer 1 en 2 van de wereld zijn. Het
systeem van de emissierechten blijkt in de praktijk niet
te werken. Een ander moeilijk punt is de wijze waarop
arme landen tegemoetgekomen moet worden in de
kosten van de transitie.
Nederland: Klimaatakkoord
Op 28 juni 2019 heeft het kabinet het Klimaatakkoord
gepresenteerd en is de uitvoering daarvan gestart. Het
akkoord bevat meer dan zeshonderd afspraken om de
uitstoot van broeikasgassen tegen te gaan, voornamelijk
onder verantwoordelijkheid van de ministeries van
Economische Zaken en Klimaat (elektriciteit en industrie),
Binnenlandse Zaken (gebouwde omgeving), Landbouw,
Natuur en Voedselkwaliteit (landbouw en landgebruik) en
Infrastructuur en Waterstaat (mobiliteit).
De belangrijkste punten uit het Klimaatakkoord:
- De driehonderd meest vervuilende bedrijven
gaan een nationale CO2-belasting betalen
over de uitstoot die gereduceerd moet zijn om
in 2030 de klimaatdoelen te behalen, terwijl
de subsidiemogelijkheden voor de afvang en
ondergrondse opslag van CO2 beperkt zullen
worden.
- De kolencentrale Amsterdam-Hemweg is
inmiddels gesloten, de kolencentrale op de
Maasvlakte sluit in 2030 of gaat over op biomassa,
hetgeen ook van toepassing zal zijn op de centrale
van Geertruidenberg. In 2030 moet meer dan
70% van de elektriciteitsproductie uit hernieuwde
energiebronnen komen.
- Gas gaat duurder worden en elektriciteit
goedkoper. Er komt een warmtefonds voor
particulieren, jaarlijks groot € 50 tot 80 miljoen,
waarmee burgers tegen gunstige voorwaarden
een lening kunnen afsluiten voor bijvoorbeeld de
aanschaf van een warmtepomp. Daarnaast opent
het kabinet een subsidieregeling van € 100 miljoen
per jaar voor investeringen in isolatie- en warmteinstallaties.
In 2021 moeten alle gemeenten
bovendien bekendmaken welke wijken wanneer
van het gas gehaald worden.
- Ook voor de mobiliteit worden grote veranderingen
van kracht, waarbij het rekeningrijden als
alternatief weer op tafel ligt. Vanaf 2030 worden
alle nieuw verkochte auto’s geacht elektrisch te
zijn. Gelijktijdig gaat de accijns op diesel omhoog.
De wegenbelasting voor bestelbussen gaat in een
aantal stappen tussen 2021 en 2024 omhoog.
- Er komt geld beschikbaar voor de glastuinbouw
om te verduurzamen en er wordt geld vrijgemaakt
voor agrariërs uit veenweidegebieden om te
stoppen of hun bedrijf te verplaatsen. Er komt ook
geld vrij voor een sanering van de varkenshouderij.
44

Er komt wetgeving om de bouw en bebouwing te verduurzamen
en er zal er een kennis- en innovatie platform in
het leven worden geroepen voor de verduur zaming van
maatschappelijk vastgoed.
Inmiddels hebben een groot aantal organisaties,
bedrijven en koepelorganisaties waaronder de financiële
sector (banken, pensioenfondsen, verzekeraars en
vermogensbeheerders) zich gecommitteerd aan het
Klimaatakkoord.
Klimaatwet in Nederland (2019)
De Klimaatwet stelt vast met hoeveel procent ons land de
CO2-uitstoot moet terugdringen en beoogt dus zekerheid
te over de klimaatdoelen. De klimaatdoelen zijn:
- 49% minder CO2-uitstoot in 2030 ten opzichte van
1990. Om dit doel te halen, hebben de overheid,
bedrijven en maatschappelijke organisaties een
klimaatakkoord gesloten. Daar staan ook afspraken
in die partijen onderling hebben gemaakt.
- 95% minder CO2-uitstoot in 2050 ten opzichte
van 1990.
Daarnaast moet de Nederlandse staat eind 2020
ten minste 25% minder broeikasgassen uitstoten ten
opzichte van 1990. Dat heeft de rechter in 2015 bepaald
in de klimaatzaak van Urgenda tegen de Nederlandse
Staat. In het hoger beroep in 2018 en het cassatieberoep
in 2019 heeft de rechter het vonnis bevestigd. De
uitspraak is hiermee onherroepelijk geworden.
Klimaatwet, Klimaatplan,
Klimaat- en Energieverkenning
De Klimaatwet stelt naast de doelstellingen ook vast dat
het kabinet een Klimaatplan moet maken. Het eerste
Klimaatplan geldt voor de periode 2021 - 2030 en omvat
de hoofdlijnen van het beleid waarmee het kabinet de
doelstellingen uit de Klimaatwet wil halen alsmede
een aantal beschouwingen, bijvoorbeeld over de
laatste wetenschappelijke inzichten op het gebied van
klimaatverandering en over de economische gevolgen
van het beleid.
Een van de aspecten die ook in het Klimaatplan tot
uitdrukking dient te komen zijn de gevolgen die het
te voeren klimaatbeleid van de regering heeft voor
de financiële positie van huishoudens, bedrijven en
overheden, de werkgelegenheid inclusief scholing en
opleiding van werknemers, de ontwikkeling van de
economie, het tot stand komen van een eerlijke en
betaalbare transitie en de betrouwbaarheid van de
energievoorziening.
Om de twee jaar wordt over de voortgang van de
uitvoering gerapporteerd en, als deze daartoe
aanleiding geeft in het licht van de doelstellingen van
de Klimaatwet, worden maatregelen genomen. Het
Planbureau voor de Leefomgeving brengt eenmaal per
jaar aan de minister van Economische Zaken en Klimaatr
een Klimaat- en Energieverkenning uit. De Klimaat- en
Energieverkenningg is een wetenschappelijk rapport
over de gevolgen van het gevoerde klimaatbeleid in het
voorafgaande kalenderjaar.
Jaarlijks op de vierde donderdag van oktober stuurt
de minister van Economische Zaken en Klimaat aan
beide Kamers der Staten-Generaal de de Klimaatnota.
De Klimaatnota bevat onder andere het totaalbeeld
van de realisatie van het klimaatbeleid zoals dit is
45

opgenomen in het Klimaatplan, de gevolgen voor de
departementale begrotingen van het klimaatbeleid, de
financiële gevolgen voor huishoudens, ondernemingen
en overheden van significante ontwikkelingen in het
klimaatbeleid die afwijken van het Klimaatplan alsmede
de rapportage over de voortgang van de uitvoering van
het Klimaatplan.
Het kabinet kondigde op Prinsjesdag 2021 aan om
€ 6,8 miljard extra uit te geven aan klimaatmaatregelen.
Daaronder vallen bijvoorbeeld vermindering van
de uitstoot van broeikasgassen, subsidies voor
verduurzaming van woningen en infrastructuur.
Een onafhankelijke adviescommissie onder leiding van
voormalig ombudsman Alex Brenninkmeijer deed in 2021
onderzoek naar hoe burgers beter betrokken kunnen
worden bij het klimaatbeleid. Dit gebeurde op verzoek van
het kabinet-Rutte III. Het onderzoek resulteerde in het
adviesrapport 'Betrokken bij klimaat’.
Een van de belangrijkste conclusies in het rapport
is dat er naar de inzet van verschillende vormen van
burgerbetrokkenheid bij klimaatbeleid nog beperkt
systematisch onderzoek is gedaan, waardoor overzicht
ontbreekt. Dergelijk onderzoek is echter wel wenselijk en
zou bij een vervolg op deze advisering uitgevoerd kunnen
worden. Een andere conclusie is dat er wel degelijk
veel gebeurt op het gebied van burgerparticipatie en er
leerzame voorbeelden voorhanden zijn die inzicht kunnen
bieden. Dit empirisch materiaal biedt een kans voor meer
systematische vormen van onderzoek en monitoring.
46

Green Deal-aanpak
Al in 2011 is de overheid gestart met een “Green Dealaanpak”.
Met deze interactieve werkwijze wil de overheid
vernieuwende, duurzame initiatieven uit de samenleving
de ruimte geven. Dit doet zij door knelpunten in de
wet- en regelgeving weg te nemen, nieuwe markten
te creëren, goede informatie te geven en te zorgen
voor optimale samenwerkingsverbanden. Door heldere
onderlinge afspraken kunnen deelnemers werken aan
concrete resultaten, waarbij iedere betrokken partij haar
eigen verantwoordelijkheid heeft.
Deze nog vrij nieuwe manier van werken levert de nodige
win-winsituaties op. Niet alleen de overheid is hiermee
gebaat; ook ondernemingen kunnen op deze manier
profiteren, door met de uitwerking van hun duurzame
ideeën te groeien naar betere concurrentieposities en
grotere exportkansen te creëren. De ontwikkelingen en
innovaties die voortkomen uit de Green Deal-aanpak
kunnen daarmee een belangrijke bijdrage aan de groene
economische groei leveren. Inmiddels zijn er sinds begin
2019 meer dan 200 Green Deals afgesloten met meer
dan 1.300 partijen.
Het belangrijkste uitgangspunt van de Green Dealaanpak
is te zorgen voor spin-offs; succesvolle deals
zouden anderen in de samenleving inspireren tot brede
navolging. De drijvende kracht achter de transitie zou de
samenleving zelf moeten worden. Aangenomen wordt
dat juist door deze aanpak een sterke economie voor
onze toekomstige generaties kan worden verkregen,
we de milieudruk kunnen verminderen en kunnen werken
aan een uitgebalanceerde natuur en leefomgeving.
47

Duurzaam bouwen
Duurzame woningen zijn beter voor het milieu dan
traditionele gebouwen. Duurzaam bouwen bespaart
grondstoffen. Duurzame gebouwen zijn energiezuiniger
in het gebruik en vaak zijn ze gezonder voor bewoners
en gebruikers. Bij de ontwikkeling van duurzame
gebouwen staat het respect voor mens en milieu voorop.
Bij duurzaam bouwen gaat het niet alleen over een
laag energieverbruik, maar ook over: het gebruik van
duurzame materialen die rekening houden met het milieu
en de gezondheid van bewoners en gebruikers; een
gezond binnenmilieu, bijvoorbeeld door goede ventilatie;
prettige en leefbare huizen, gebouwen, wijken en steden;
duurzaam slopen, om zo materialen die vrijkomen bij de
sloop opnieuw te gebruiken (hergebruik); verantwoord
watergebruik; het voorkomen dat grondstoffen voor
bouwmaterialen opraken.
Als alleen de stichtingskosten (de grond- en bouwkosten)
worden bekeken, lijkt het of duurzaam bouwen duurder is.
Maar vaak zijn de kosten voor het onderhoud van
een duurzaam gebouw een stuk lager. Ook worden
de kosten van de energie- en waterbesparende
maatregelen tijdens het gebruik van de woning
terugverdiend. Deze zorgen namelijk voor een lagere
energie- en waterrekening.
Voor de kopers of gebruikers van een woning of gebouw
is dat een voordeel.
De Rijksoverheid stimuleert duurzaam bouwen in het
bouwonderwijs op mbo-, hbo- en wo-niveau. Studenten
zijn straks bouwvakker, aannemer of architect. Hoe
eerder zij met duurzaam bouwen in aanraking komen,
hoe vanzelfsprekender het gebruik van duurzame
methoden in hun werk.
Aan het (ver)bouwen en het gebruik van woningen en
andere gebouwen zijn bouwregels verbonden. In het
Bouwbesluit 2012 staan de minimale bouwtechnische
voorschriften waaraan gebouwen moeten voldoen.
Dit zijn voorschriften op het gebied van veiligheid,
gezondheid, bruikbaarheid, energiezuinigheid en milieu.
Er zijn verschillende benaderingen, visies, stappen of
richtlijnen bij het ontwerp van duurzame woningen en
gebouwen. De bekendste en nog steeds actuele aanpak
is de Trias Energetica.
Daarom heeft de Rijksoverheid de publicatie “Basisdoc:
XS 2 duurzaam bouwen” laten opstellen. De publicatie is
een hulpmiddel bij leerdoelen en leerstof voor duurzaam
bouwen en duurzame stedenbouw. Aan bod komen
onderwerpen als energie, materialen, drinkwater,
binnenmilieu en gezondheid alsmede de leefomgeving.
Duurzaam bouwen zet aan tot nieuwe producten.
Denk aan verf op waterbasis en zogenaamde high-solidverven
met minder schadelijke stoffen of aan zuinige
HR-verwarmingsketels en ventilatiesystemen of aan
warmtepompen, zonneboilers en zonnepanelen.
De industrie ontwikkelde deze zuinige apparaten toen er
een wet kwam over de energieprestatie van gebouwen
(EPC). Het gebruik van dit soort producten is nu
standaard, maar kwam voort uit duurzaam denken.
48

Duurzaam verbouwen
De vraag naar goede woningen en andere gebouwen blijft
groeien. Alleen nieuwbouw voldoet niet aan die vraag.
Gebouwen renoveren verhoogt de kwaliteit ervan en
maakt gebouwen weer comfortabel. Renovatie is vaak
duurzamer, goedkoper en minder schadelijk voor het
milieu dan sloop gevolgd door nieuwbouw.
De publicatie “Verbeteren in plaats van slopen” gaat
over duurzame stedelijke ontwikkeling en beschrijft
zes voorbeelden van oude wijken waar gekozen is voor
vernieuwing in plaats van sloop.
Het transformeren van leegstaande kantoorgebouwen naar
bijvoorbeeld woningen is vaak duurzamer dan slopen.
Het verlengen van de levensduur van een gebouw is
een zeer effectieve manier van duurzaam bouwen.
Renovatie bespaart vaak veel materialen en kosten voor
bijvoorbeeld nieuwe wegen en riolering en voorkomt
bouw- en sloopafval. Tegelijk biedt het renoveren van
woningen een goede gelegenheid om de woningen
energiezuiniger en gezonder te maken.
In het onderzoek “Kiezen voor nieuwbouw of het
verbeteren van het huidige kantoor” van RVO worden
aan de hand van vijf scenario’s de voor- en nadelen van
renovatie afgezet tegen die van sloop en nieuwbouw. Het
document Renovatieconcepten en bouwstenen geeft een
overzicht van de verschillende manieren van renoveren.
Een deel van het gebouw blijft namelijk behouden en voor
het renoveren zijn minder materialen nodig dan wanneer
de woningen nieuw worden gebouwd.
Het ministerie van BZK heeft onderzocht wat niet goed
gaat bij de verandering van kantoren in woningen. De
resultaten staan in het onderzoeksrapport “Transformatie
kantoren gaat niet vanzelf”.
In Nederland staan naar schatting 40.000 verdiepingen
boven winkels leeg. Dat is ongeveer gelijk aan 1.500
hectare nieuwbouw. Deze gedeeltelijk lege gebouwen
betekenen een verspilling van ruimte en na sluitingstijd
49

van de winkels dragen (gedeeltelijk) leegstaande
gebouwen bij aan een onveilige sfeer in binnensteden.
De gemeente Hoorn heeft via een stimuleringsregeling
geld beschikbaar gesteld voor de realisering van
woningen boven winkels. De brochure “Wonen boven
winkels”, van de overheid, laat zien hoe ook andere
gemeenten de leegstand hebben aangepakt.
Subsidies
De Rijksoverheid ondersteunt duurzaam bouwen daarom
met verschillende regelingen. Enkele voorbeelden zijn:
- Regeling groenprojecten: belastingvoordeel bij
investeringen in erkende duurzame projecten.
- NESK: voor energieneutrale scholen en kantoren.
- MIA: belastingvoordeel voor duurzame
bedrijfsinvesteringen.
Er zijn ook diverse subsidies van gemeenten
en provincies.
Een verbouwing kan aanleiding zijn energiebesparende
maat regelen te nemen, zoals bijvoorbeeld het aanbrengen
van isolatieglas, spouwmuurisolatie of een
warmtepomp. In een aantal gevallen zijn daarvoor
subsidieregelingen in het leven geroepen.
Er zal in nieuwbouwwijken niet meer standaard
een gasnet worden aangelegd. Het kabinet wil de
aansluitplicht van gas vervangen door een warmterecht.
Als gevolg daarvan worden de energieprestatie-eisen
voor nieuwbouw aangescherpt.
Bestaande woningen zullen ook duurzamer moeten
worden. Dit gaat stapsgewijs. Het kabinet maakt
afspraken met gemeenten, provincies, waterschappen
en netbeheerders om de gebouwde omgeving
te verduurzamen.
Bouwregels en -wetten
Opdrachtgevers in de bouw moeten zich houden aan de
volgende wetten en regels:
- Woningwet
Deze wet vormt de basis voor de bouw- en
gebruiksvoorschriften uit het Bouwbesluit 2012
en de Regeling Bouwbesluit 2012.
- Bouwbesluit 2012
Dit besluit bevat voorschriften over (ver)bouw van
bouwwerken, over de staat en het gebruik van
bouwwerken, open erven en terreinen, over sloop
en over veiligheid tijdens bouwen en slopen.
- Regeling Bouwbesluit 2012
Deze regeling bevat voorschriften voor onder
meer CE-markeringen en de aansluiting van gas,
elektriciteit en water.
- Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo)
Deze wet bundelt de aanvraag van verschillende
vergunningen in één omgevingsvergunning.
- Besluit omgevingsrecht (Bor)
Dit besluit werkt de Wabo-voorschriften uit,
zoals de vergunningplicht en het aanwijzen
van het bevoegd gezag en ook de voorschriften
voor vergunningvrij bouwen.
- Ministeriële regeling omgevingsrecht
In deze regeling staat welke documenten,
zoals een bouwtekening, en gegevens,
zoals een sterkteberekening, vereist zijn bij
de vergunningsaanvraag (de zogenoemde
indieningsvereisten).
50

In de Nederlandse regelgeving heeft men ook te maken
met Europese regels. Dit is bijvoorbeeld het geval bij
bouwproducten. Bouwproducten moeten in heel Europa
op dezelfde manier worden getest en beoordeeld.
Daarnaast is er een richtlijn voor de energieprestatie van
gebouwen. Deze zorgt ervoor dat de energieprestatie van
gebouwen in de Europese Unie verbetert.
De gemeente handhaaft de bouwregelgeving door
toe te zien op de naleving van de voorschriften, vanaf
de vergunningsaanvraag tot de oplevering van het
bouwwerk. Het beleid hiervoor legt de gemeente vast
in een handhavingsplan. De provincies houden sinds
1 oktober 2012 toezicht op de gemeenten.
Bouwbesluit 2012
Een bouwwerk mag geen gevaar opleveren voor
bewoners, gebruikers en omgeving. Daarom heeft de
overheid in het Bouwbesluit 2012 voorschriften voor
veiligheid, gezondheid, bruikbaarheid, energiezuinigheid
en milieu vastgelegd. Het Bouwbesluit is van toepassing
zowel bij bouwen met als zonder vergunning.
Bij het Bouwbesluit 2012 hoort de Regeling Bouwbesluit
2012. Om te voldoen aan de voorschriften van het
Bouwbesluit 2012 zijn er hulpmiddelen beschikbaar
zoals rekenmethoden, checklijsten en richtlijnen.
Een overzicht:
- In NEN-normen staan (reken)methoden om te
bepalen of aan een voorschrift uit het Bouwbesluit
wordt voldaan.
- Erkende kwaliteitsverklaringen waarin staat of het
bouwmateriaal of bouwdeel voldoet aan de eisen
van het Bouwbesluit.
- Bepalingen ten aanzien van gelijkwaardige
oplossingen waarmee aan het Bouwbesluit
kan worden voldaan. Hierdoor ontstaat de
mogelijkheid af te wijken van de prestatie-eis
uit het besluit, mits voldaan wordt aan het doel
van de functionele eis.
- Nederlandse Praktijkrichtlijnen (NPR’s), waarin
aanwijzingen staan om te checken of er voldaan
wordt aan de minimumeisen van het Bouwbesluit.
- Nederlandse Technische Afspraken (NTA’s) ofwel
richtlijnen die gaan over de praktische uitwerking
van een norm uit het Bouwbesluit.
Het Bouwbesluit 2012 is intussen een aantal
keren aangepast:
- Per 1 januari 2018 gelden er normen voor de
milieuprestatie bij de bouw van nieuwe woningen
en bedrijven van 100 m2 of groter. Naast regels
voor energiezuinigheid van gebouwen geldt dan
ook een grenswaarde voor de milieueffecten van
het materiaalgebruik in de bouw. Bij de berekening
telt de hele cyclus van een product mee voor de
milieubelasting. Van winning van de grondstof,
productie en transport tot gebruik en sloop van
het bouwwerk. Recycling en hergebruik tellen ook
mee. Zie ook het “Infoblad invoering grenswaarde”.
- Sinds 1 juli 2016 moeten eigenaren van overdekte
zwembaden verplicht aantonen dat er geen
gevaarlijk roestvrij staal meer aanwezig is.
Chloorlucht in zwembaden verzwakt roestvrij staal.
Om gevaar voor bezoekers te voorkomen moet de
eigenaar het metaal verwijderen of vervangen.
51

52

53

Voortschrijdend inzicht ten aanzien
van gebouwen
Woningbouw
We worden geconfronteerd met steeds warmere zomers,
waardoor de noodzaak om maatregelen te treffen
tegen oververhitting van gebouwen toeneemt. Nieuwe
woningen worden zo energiezuinig mogelijk gebouwd en
houden daardoor hun warmte meer vast. In de zomer kan
dat problemen opleveren; hogere binnentemperaturen
leiden tot gezondheidsrisico’s en overlast. Het achteraf
installeren van inefficiënte mobiele airco’s om de
binnentemperatuur op een acceptabel niveau te houden,
werkt averechts op het beleid zoveel mogelijk energie te
besparen. Met het doordacht ontwerpen van een gebouw
kan oververhitting zoveel mogelijk worden voorkomen.
Daarvoor zijn er verschillende opties.
Een mogelijkheid is ervoor te zorgen dat er bij de
oplevering van een nieuwe woning zonwering aanwezig
is, dat er goed nagedacht is over de ventilatie binnen
woningen en/of dat er rekening gehouden is met de
ligging van de woning ten opzichte van de zon. De nieuwe
eis ten aanzien van oververhitting is per 1 juli 2020
gelijktijdig ingegaan met de eisen voor bijna-energieneutrale
nieuwbouw (BENG). Minister Ollongren heeft de
bouwsector daarmee verplicht tot het verkleinen van het
risico op oververhitting van de woning.
De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) heeft
W/E adviseurs onderzoek laten verrichten naar het
criterium en de grenswaarde voor het beperken van het
risico op oververhitting in nieuwbouwwoningen.
Het onderzoek heeft geresulteerd in het rapport
'Grenswaarden zomercomfort nieuwe woningen in
Bouwbesluit'. Op basis daarvan adviseerde RVO het
ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
om de TOjuli op te nemen in de bouwregelgeving
(Advies eis vermindering risico oververhitting
nieuwbouwwoningen in Omgevingsregeling).
Voor nieuw te bouwen woningen zal in de bouwregelgeving
een grenswaarde worden opgenomen voor de TOjuli.
Dit is een indicatiegetal waarmee per oriëntatie van het
gebouw inzicht gegeven wordt in het risico op temperatuuroverschrijding.
De TOjuli volgt uit de energieprestatieberekening
conform NTA 8800. De grenswaarde wordt
gesteld op een maximale waarde van 1,0.
Een temperatuuroverschrijdingsberekening met een
dynamisch simulatieprogramma kan specifieker
voorspellen wat het risico op temperatuuroverschrijding
is. Indien de TOjuli de grenswaarde van 1,0 overstijgt, mag
aan de hand van een dynamisch simulatieprogramma
alsnog aangetoond worden dat het risico op
oververhitting acceptabel blijft.
De grenswaarde voor de Gewogen
Temperatuuroverschrijding (GTO), conform vastgestelde
uitgangspunten voor de berekening, wordt gesteld op 450
uur. Deze uitgangspunten zullen in de bouwregelgeving
worden opgenomen en nader worden uitgewerkt.
Utiliteitsbouw
Op de website van de Rijksdienst voor Ondernemend
Nederland is een belangrijke aanwijzing te lezen voor
de toepassing van automatische buitenzonwering in de
54

utiliteitsbouw.
Bij ieder gebouw is een comfortabel binnenklimaat
een belangrijk uitgangspunt voor de keuze van
klimaatinstallaties. Dit heeft gevolgen voor het koelen
van een gebouw. Met duurzame koelinstallaties kan een
comfortabel binnenklimaat worden gerealiseerd met een
gering energiegebruik.
Er komen steeds meer duurzame koeltechnieken
beschikbaar voor gebouwen, zoals koelmachines met
natuurlijke koudemiddelen, installaties die koude uit
de omgeving (bodem, lucht en water) onttrekken en
diabatische koeling*.
* Dauwpuntkoeling, ook wel diabatische koeling genoemd, is een nieuwe technologie voor het
koelen van gebouwen zoals sporthallen en kleinere kantoorgebouwen. Het is een energiezuinige
en milieuvriendelijke techniek, die gebruikmaakt van water als koelmedium.
Een eerste stap om energie te besparen is echter de
koelvraag te verminderen, bijvoorbeeld door het gebouw
goed te isoleren. Om te voorkomen dat het binnen het
gebouw te warm wordt, zijn er maatregelen nodig in
de bouw, zoals het gebruikmaken van overstekken,
regelbare zonwering aan de buitenkant van het gebouw
en het inzetten van schaduw van bomen en struiken.
Goede zonwering is het meest effectief als deze
automatisch geregeld kan worden.
BENG-eisen
Sinds 1 januari 2013 gelden de voorschriften uit
het Bouw besluit 2012 voor de berekening van de
milieuprestatie van gebouwen. Eind 2020 zijn we in
Nederland gestopt met de EPC-methodiek (Energie
Prestatie Coëfficiënt) en zijn we overgegaan naar een
nieuwe methodiek om de energetische prestaties van
gebouwen vast te stellen en te toetsen.
Dat werd ook de hoogste tijd, want de EPG-wetgeving
dateerde al uit 1994. In EPC-berekeningen was het
aandeel energiewinst door het glas lager dan het energieverlies
via het glas. Inmiddels is de warmteopbrengst van
de zon echter veel belangrijker geworden.
Tot eind 2020 bepaalden we de energieprestatie van
gebouwen nog conform NEN 7120:2011 om aan te tonen
dat nieuwe bouwwerken voldeden aan de wetgeving met
betrekking tot de energieprestatie van gebouwen (EPG).
Vanaf 1 januari 2021 gelden er aangescherpte eisen voor
nieuwbouw, de zogenaamde BENG-eisen.
Nieuwe gebouwen moeten vanaf 1 januari 2021 voldoen
aan strengere eisen voor energiegebruik: de eisen voor
bijna energieneutrale gebouwen (BENG-eisen). De nieuwe
eisen maken per 1 januari 2021 deel uit van het Bouwbesluit
2012 en moeten ervoor zorgen dat een nieuw gebouw
straks energiezuiniger is. De energieprestatie van
gebouwen wordt bepaald met behulp van een Nederlandse
Technische Afspraak, de zogenaamde NTA 8800.
Tegenwoordig zorgen glasoppervlakken namelijk voor
een jaarlijkse netto-energiewinst, waarbij de opbrengsten
van het glas dus hoger zijn dan de verliezen. Gebouwen
worden mede daardoor steeds vaker ‘’ontworpen op de
zon’’, om de ‘’gratis’’ passieve zonne-energie te benutten.
De BENG-norm houdt daar meer rekening mee,
waardoor glas beter gewaardeerd wordt. De eisen
die door de EU (EPDB 2016) opgelegd zijn, gaan er
van uit dat er zo min mogelijk warmte verloren gaat,
een en ander in lijn met de Trias Energetica, stap 1
inzake het reduceren van de energievraag.
55

56

De energieprestatie bij BENG wordt bepaald aan de
hand van drie individueel te behalen eisen, namelijk
(BENG 1) de maximale energiebehoefte in kWh per m2
gebruiksoppervlak per jaar (kWh/m2.jr), (BENG 2) het
maximale primair fossiel energiegebruik, eveneens in
kWh per m2 gebruiksoppervlak per jaar (kWh/m2.jr) en
(BENG 3) het minimale aandeel hernieuwbare energie
in procenten (%).
Woningbouw:
In plaats van de energieprestatie-eisen uit te drukken in
een EPC-waarde, zijn de nieuwe indicatoren voor bijna
energieneutrale gebouwen, de BENG-indicatoren, van
toepassing. De BENG-indicatoren worden bepaald met de
nieuw ontwikkelde NTA 8800, die als bepalingsmethode
in plaats komt van NEN 7120. Voor de berekening van de
BENG-indicatoren wordt gebruik gemaakt van een nieuw
ontwikkelde validatietool NTA 8800.
Om marktpartijen inzicht te geven in de consequenties
van de nieuwe bepalingsmethode en de nieuwe BENGeisen,
zijn in opdracht van RVO voorbeeldconcepten
ontwikkeld en doorgerekend. De voorbeelden maken
inzichtelijk met welke maatregelenpakketten woningen
aan de BENG-eisen kunnen voldoen. Naast de BENGeisen
is ook onderzocht of de woningen voldoen aan de
TOjuli-eis. De indicator TOjuli geeft aan of er een risico
op oververhitting in de woningen is. Toetsing aan die
eis is alleen nodig voor rekenzones waarin geen actief
koelsysteem aanwezig is. In het Bouwbesluit staan voor
deze rekenzones grenswaarden voor de TOjuli-indicator.
Utiliteitsbouw:
Een belangrijk aandachtspunt is het risico van
oververhitting. Oververhitting is te voorkomen
door het toepassen van onder andere overstekken,
zomernachtventilatie en buitenzonwering. Het is van
belang vanaf het eerste schetsontwerp rekening
te houden met de samenhang tussen ontwerp en
energieprestaties door energieberekeningen. In het
ontwerpstadium wordt veelal impliciet vastgelegd
welke keuzemogelijkheden er later nog zijn.
Om de warmtevraag te verminderen zijn goede isolatie
van de thermische schil, gebruik van tripelglas en een
goede luchtdichtheid bepalend. In dat verband is het van
belang voor een optimale verdeling van het percentage
glas in de utiliteitsbouw rekening te houden met zowel
de koudevraag in de zomer als de warmtewinst in de
winter, hetgeen kan betekenen: minder glasoppervlak op
het zuiden om zo min mogelijk koelvermogen nodig te
hebben om aan de comforteisen in de zomer te voldoen.
Dynamische zonwering wordt daarom steeds vaker
gebruikt bij utiliteitsgebouwen.
De BENG-eisen zijn verschillend voor ieder gebouwtype.
De Europese richtlijn EPBD stelt dat overheidsgebouwen
een voorbeeldfunctie hebben en daarom moeten
nieuwe overheidsgebouwen bij aanvraag van de
omgevingsvergunning vanaf 1 januari 2019 bijna
energieneutraal zijn.
57

Energieprestatieberekening en energielabel
bij woongebouwen
Bij de aanvraag van de omgevingsvergunning en
oplevering van een nieuw woongebouw moeten de
BENG-eisen worden getoetst op gebouwniveau (pand-
ID). Daarnaast moet ook per individueel verblijfsobject
(bijvoorbeeld de individuele appartementen in een
woongebouw) de energieprestatie berekend en
geregistreerd worden. Dit is nodig zodat tijdig de
energieprestatie bekend is voor potentiële kopers en
gebruikers. Ook is dan het risico op oververhitting per
verblijfsobject inzichtelijk.
Het risico van te hoge temperaturen wordt voor een
verblijfsobject per rekenzone en per oriëntatie bepaald
(TOjuli-indicator, volgt automatisch uit de rekensoftware).
De toetsing aan de TOjuli-eis voor nieuwe woningen
is alleen nodig voor rekenzones waarin geen actief
koelsysteem aanwezig is. In het Bouwbesluit staan voor
deze rekenzones grenswaarden voor de TOjuli-indicator.
Rekenzones waarin geen actief koelsysteem is
aangebracht, moeten aan dit criterium voldoen.
Bij registratie van de energieprestatie op verblijfsobjectniveau
voor een vergunningsaanvraag, wordt een
energielabel afgegeven met de status 'voorlopig'.
Bij oplevering moet elk individueel verblijfsobject een
geregistreerd energieprestatierapport (energielabel)
hebben. Hiervoor wordt de energieprestatie ter plaatse
opgenomen. Voor de geregistreerde energieprestatie
wordt een energielabel afgegeven met de status 'definitief'.
Europese richtlijn energieprestatie gebouwen
In de Europese richtlijn energieprestatie gebouwen is
afgesproken dat alle nieuwe gebouwen bijna energieneutraal
moeten zijn. In het kort komt dat op het
volgende neer:
- De richtlijn stimuleert de verbetering van de energieprestatie
van gebouwen, met inachtneming van
zowel de klimatologische en plaatselijke omstandigheden
buiten het gebouw als de eisen voor het
binnenklimaat en kostenefficiëntie.
- De richtlijn voorziet in voorschriften met betrekking
tot: a) het algemeen, gemeenschappelijk kader
voor een methode voor de berekening van de
geïntegreerde energieprestatie van gebouwen en
gebouwunits; b) de toepassing van minimumeisen
op de energieprestatie van nieuwe gebouwen
en nieuwe gebouwunits; c) de toepassing van
minimumeisen op de energieprestatie van: i)
bestaande gebouwen, gebouwunits en onderdelen
van gebouwen die een ingrijpende renovatie
ondergaan; ii) tot de bouwschil behorende
onderdelen van gebouwen die, na te zijn vernieuwd
of vervangen, een significant effect op de
energieprestatie van de bouwschil hebben; iii)
technische bouwsystemen wanneer ze worden
geïnstalleerd, vervangen of verbeterd.
- In nationale plannen wordt voorzien in: een toename
van het aantal bijna energieneutrale gebouwen; de
energiecertificering van gebouwen of gebouwunits;
regelmatige keuring van verwarmings- en
airconditioningsystemen in gebouwen;
onafhankelijke systemen voor de controle van
energieprestatiecertificaten; inspectieverslagen.
58

- De vereisten in de richtlijn zijn minimumvereisten
en beletten niet dat een lidstaat verdergaande
maatregelen handhaaft of treft. Zulke maatregelen
moeten verenigbaar zijn met het Verdrag
betreffende de werking van de Europese Unie. Zij
worden ter kennis van de EU gebracht.
en voor de Environmental Accounts (milieurekeningen)
alsmede de milieumodule bij de nationale rekeningen.
Om internationaal beleid te kunnen voeren om het
versterkte broeikaseffect tegen te gaan, is door het
Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)
een voorschrift opgesteld (IPCC, 2006 + revisies), aan
de hand waarvan ieder land moet rapporteren. De zo
gerapporteerde emissies zijn tussen landen onderling
vergelijkbaar en ook op te tellen tot een mondiaal getal
(Olivier et al., 2002). De emissie van de kortcyclische
CO2 in het overzicht van de feitelijke emissies wordt niet
meegenomen omdat ze geacht wordt geen nettobijdrage
aan de broeikasproblematiek te leveren.
De waarden die worden gebruikt door het IPCC worden
ook gebruikt om de te behalen reductie te berekenen. Als
afzonderlijk getal wordt door de IPCC ook de bunkeremissie
gevraagd. De bunkeremissies omvatten de emissies van
het gebruik van kerosine en brandstof van de internationale
zeescheepvaart welke verkocht zijn in Nederland.
Emissiewaarden
Onder feitelijke emissies voor Nederland wordt
verstaan de CO2-uitstoot op Nederlands grondgebied.
De emissiewaarde is opgebouwd uit een aantal
basiselementen: stationaire bronnen, kortcyclische CO2
en mobiele bronnen. Deze emissies zijn terug te vinden
op www.emissieregistratie.nl en worden gebruikt als
input voor modelberekeningen (concentraties; transport)
Voor de milieurekeningen wordt uitgegaan van de
grondslagen van de nationale rekening van het CBS.
Daarbij gaat het om de emissie van activiteiten door
Nederlandse ingezetenen.
Het IPCC-getal wordt ook gebruikt om de te behalen
reductie te berekenen. Nederland streeft naar een reductie
van 55% in 2030 en 95% in 2050 ten opzichte van 1990.
De klimaatwetgeving infiltreert langzaam maar zeker
in allerlei sectoren en gaat dus steeds meer gevolgen
krijgen voor particulieren en bedrijven.
59

Financiële sector
Circa vijftig banken, verzekeraars, pensioenfondsen en
vermogensbeheerders en hun koepels hebben zich op
10 juli 2019 gecommitteerd aan de klimaatdoelen van
het kabinet. Zij hebben hun handtekening gezet onder
een commitment waarmee zij zich verplichten vanaf
2020 te rapporteren over de klimaatimpact van hun
financieringen en beleggingen. Daarnaast zullen ze
uiterlijk in 2022 actieplannen klaar hebben die bijdragen
aan een vermindering van de uitstoot van CO2.
in de verschillende sectoren van de economie en de
samenleving goed vorm te geven. Ook gaat de sector de
samenwerking tussen verschillende soorten financiële
instellingen, waaronder Invest-NL, versterken om de
financieringsmogelijkheden voor klimaatvriendelijke
projecten te vergroten.
Zoals is vastgelegd in het commitment, organiseren
de vier financiële koepels (Nederlandse Vereniging van
Banken, Verbond van Verzekeraars, Pensioenfederatie en
DUFAS) werkconferenties over het meten van en sturen
op klimaatimpact. Hierbij is het Platform voor Duurzame
Financiering betrokken. Doel is om onderling kennis
en ervaringen te delen. Dit betreft kennis over zowel
financiering van verduurzamingsprojecten als het meten
van het CO2-gehalte van financieringen en beleggingen.
De sector draagt daarmee zowel nationaal
als internationaal bij aan het bereiken van de
klimaatdoelstellingen van Parijs. De toezeggingen zijn
niet vrijblijvend. De inzet van de financiële sector wordt
continu gemonitord en de afspraken worden elke vijf jaar
opnieuw beoordeeld.
De financiële sector wil een substantiële bijdrage leveren
aan verduurzamingsprojecten om de energietransitie
Een voorbeeld. Bij ABN AMRO zit de grootste
klimaatimpact in de hypotheekportefeuille, met
800.000 woningen die energie verbruiken. ABN AMRO
biedt hypotheeknemers een gratis energiescan aan. Zo
verwerven ze inzicht in mogelijke verbeteringen aan de
woning en de kosten en de opbrengst daarvan. Eventueel
biedt ABN AMRO een lening aan tegen een lagere rente
om de woning energiezuiniger te maken. De ABN AMRO
streeft ernaar dat alle woningen in hun portefeuille
gemiddeld een A-energielabel hebben in 2030.
Woningeigenaren hebben de keuze uit een groot
aantal verduurzamingsmaatregelen. Hierbij is inzicht
in de verwachte terugverdientijd van groot belang.
Investeringen in energiebesparing hebben doorgaans
een kortere terugverdientijd dan investeringen in het
opwekken van duurzame energie.
60

Wie verwacht niet zo lang meer in de huidige woning
te blijven, kan dan ook beter voor spouwmuurisolatie
(terugverdientijd 3,3 jaar) dan voor zonnepanelen (10
jaar) kiezen. De terugverdientijd van vloerisolatie (9 jaar)
en dakisolatie (7 jaar) valt daar tussenin.
Er zijn ook gevolgen te verwachten op het punt van de
bedrijfsfinancieringen. Banken blijven de belangrijkste
financier voor het Nederlandse mkb, zeker voor het
kleinbedrijf. Volgens de Nederlandse Vereniging van
Banken is het overgrote deel (ruim 80%) van alle
uitstaande kredieten verstrekt door de drie grootbanken
in de categorie tot 250.000 euro. In de categorie leningen
tot 250.000 euro hebben die banken ruim 390.000
klanten, naast 60.000 klanten met een financiering
tussen de 250.000 en 1 miljoen euro en 28.000 klanten
met een financiering van 1 miljoen euro of meer.
Zowel banken en vermogensbeheerders als verzekeraars
en pensioenfondsen spreken bedrijven actief aan op hun
klimaatbeleid, onder andere via Climate Action 100+.
Dit internationale samenwerkingsverband van zo’n 600
investeerders en vermogensbeheerders heeft als doel de
activiteiten van de 167 meest koolstofintensieve bedrijven
in lijn te brengen met het klimaatakkoord van Parijs.
Bovendien hebben verschillende bedrijven, op aandringen
van investeerders, net-zero commitments uitgebracht.
Met deze aanpak vervult de financiële sector in Europees
opzicht een voortrekkersrol en wil hij als voorbeeld
dienen voor andere sectoren. De metingen en jaarlijkse
rapportages geven financiële instellingen het benodigde
inzicht om hun CO2-uitstoot te verminderen. Voorbeelden
zijn investeringen in impactbeleggingen en lagere rentes
voor duurzame hypotheekproducten en het faciliteren
van de aanleg van groene daken.
Zo wordt op portefeuilleniveau bijvoorbeeld als indicator
voor de absolute CO2-voetafdruk de PCAF-methode
gehanteerd en voor de CO2-intensiteit de PACTA. Deze
indicatoren verschaffen verschillende inzichten en
kunnen dus naast elkaar gebruikt worden.
Indicatoren voor de CO2-uitstoot van portefeuilles
in de financiële sector
CO2e intensiteit indicatoren
Indicatoren van
CO2-gehalte
Totale / Absolute
CO2-uitstoot
CO2e-voetafdruk
CO2e-intensiteit
CO2e intensiteit naar
portefeuille-gewicht
CO2e intensiteit naar
portefeuille-gewicht
(sectorspecifiek)
Beschrijving
Indicatoren voor de CO2e-uitstoot van portefeuilles
Totale CO2e-voetafdruk
van de portefeuille
Genormaliseerde
CO2-voetafdruk
per euro geïnvesteerd
VolumeCO2-uitstoot
per EUR omzet
CO2e intensiteitnaar
portefeuillegewicht
Sectorspecifieke
indicatoren van
gefinancierde
activiteiten
CO2e
Indicator
CO2e / € geïnvesteerd
CO2e / €omzet
bedrijvenwaarin
geïnvesteerd
CO2e / €omzet
bedrijvenwaarin
geïnvesteerd
CO2e / MWh
CO2/ km
CO2/ m2
CO2/ ton …
Bron: KPMG/Overzicht klimaatmeetmethoden in de financiële
sector in Nederland
Ruim de helft van de financiële instellingen die het
klimaatcommitment hebben ondertekend, publiceert
nu al over het CO2-gehalte van hun beleggingen
en financieringen. Vanaf 2020 wordt er jaarlijks
gerapporteerd over de voortgang van de financiële sector
om de CO2-uitstoot terug te dringen.
61

Hieronder een voorbeeld van een CO2-rapportage door het ABP, een van de grootste beleggers in Nederland.
ABP: PCAF om de CO2e-uitstoot te meten van de beleggingsportefeuille
PCAF bij ABP17,18
Pensioenfonds ABP maakt sinds 2015 de CO2e-uitstoot van haar
beleggings-portefeuille bekend. ABP berekent de uitstoot van beleggingen
in aandelen en gaat ook andere activaklassen, zoals obligaties
en vastgoed, in kaart brengen17. De analyse geeft een indruk van
degeaggregeerde absolute CO2e-uitstoot van alle beleggingen.
Highlight: trendanalyse CO2e-voetafdruk en sectoren
ABP stuurt op het verlagen van CO2e-emissies en gebruikt daarvoor
de relatieve CO2e-uitstoot. ABP kan hierbij trends analyseren in
CO2e-indicatoren, zoals:
– Absolute CO2e-uitstoot ten opzichte van een benchmark
– Welke sectoren het meest bijdragen aan de CO2e-uitstoot
– Reductie in relatieve CO2e-uitstoot vanbedrijven per belegde euro,
wat toegeschreven kan worden aan vermindering van uitstoot door
bedrijven in de portefeuille
– Ontwikkelingen in relatieve CO2e-voetafdruk in CO2e-intensievesectoren
ABP absolute en relatieve CO2e-voetafdruk van aandelenportefeuille
Absolute CO2-voetafdruk t.o.v. de benchmark
Relatieve CO2-voetafdruk aandelenportefeuille
2014 2015 2016 2017 2018 2019
40
20%
+12%
10%
30
0%
0%
20
-10%
10
-15%
-20%
Doelstelling
0
-30%
-28% -28%
2014 2016 2017 2018 2019
ABP aandelen benchmark
-40%
-37%
Bron: ABP Duurzaam Beleggen 2019
ABP ontwikkelingen in sectoren
Bijdrage sector aan de CO2-voetafdruk (2019)
Ontwikkeling CO2-intensieve sectoren
100
75
9%
32%
50
17%
25
27%
Basismaterialen
Nutsbedrijven
Energie
Industrie
Overig
0
Basismaterialebedrijven
Nuts-
Energie Industrie overig
2014 2019
Bron: ABP Duurzaam Beleggen 2019
Bron: KPMG/Overzicht klimaatmeetmethoden in de financiële sector In Nederland
Daarnaast trekt de sector gezamenlijk op, zoals
bij het ‘Net Zero Investment Framework’. Ruim
300 investeerders wereldwijd, waaronder ook veel
Nederlandse financiële partijen, werken bijvoorbeeld
samen in het Climate Action 100+ initiative. Een ander
voorbeeld is de ‘Financieringswijzer’. In de komende
periode verwacht de Nederlandse financiële sector
nog veel meer stappen te zetten om publiek-private
investeringen van de grond te krijgen.
IVBN-leden hebben samen circa 5 miljoen m² kantoren in
portefeuille. De totale voorraad kantoren in Nederland is
ongeveer 49 miljoen m².
- Winkels
IVBN-leden hebben samen circa 4,5 miljoen m² winkels
in portefeuille, verdeeld in solitaire winkels (high street)
en winkelcentra. De totale voorraad winkels in Nederland
is ongeveer 28 miljoen m².
Beleggers in vastgoed
De Vereniging van Institutionele Beleggers in Vastgoed,
Nederland (IVBN) behartigt de belangen van leden die
beleggen in woningen alsmede van leden die beleggen in:
- Kantoren
Ook hier zijn er allerlei bewegingen gaande die uiteindelijk
bedrijven en particulieren gaan treffen. Een paar voor beelden,
specifiek van toepassingen op beleggingen in kantoren:
- IVBN-leden ontwikkelen portefeuilleroutekaarten
(uiterlijk 2021) en rapporteren over de (jaarlijkse)
62

CO2-reductie met ten minste 49% in 2030 en een
uiterlijk in 2050 CO2-neutrale vastgoedportefeuille.
- IVBN-leden werken samen met huurders om
duurzaamheidsdoelstellingen te halen, onder
andere door het sluiten van green leases, het delen
van data en periodiek overleg met huurders en door
concrete verduurzamingsprojecten samen op te
pakken, zoals het plaatsen van zonnepanelen.
- IVBN-leden certificeren zoveel mogelijk gebouwen
(met bijvoorbeeld BREEAM, Well, GPR, DGBC
Woonmerk) voor een zo goed mogelijk inzicht in de
duurzaamheid van de vastgoedportefeuille.
Een in de investeringswereld veelgebruikte term
voor duurzaamheid is ‘ESG’ (Environmental, Social
& Governance). Het houdt in dat factoren als
energieverbruik, klimaat, gezondheid, veiligheid en goed
ondernemingsbestuur worden meegewogen.
ESG staat voor het zoeken naar een balans tussen
financieel-economische resultaten, transparantie,
sociale belangen en het milieu. Er zijn steeds meer
aanwijzingen dat een goede balans leidt tot betere
resultaten voor zowel het bedrijf en de investeerders
als de samenleving.
Een ander voorbeeld heeft betrekking op de verhuur van
winkelruimte. De IVBN heeft met onder andere INretail
overeenstemming bereikt over een standaardmodel
green lease retail. Dit standaardmodel kan worden
gebruikt in aanvulling op de ROZ-modelhuurovereenkomst
winkelruimte en er worden afspraken in vastgelegd met
betrekking tot de inrichting van het gehuurde, installatie
van meetapparatuur, duurzaam onderhoud en gebruik, het
delen van data, gezondheid en welzijn en (gezamenlijke)
investeringen. Het standaardmodel green lease kan worden
gezien als een ‘minimumstandaard’ in de markt bij het
sluiten van nieuwe huurovereenkomsten. Het model moet
ervoor zorgen dat partijen sneller duurzaamheidsafspraken
kunnen maken met minder discussie over wederzijdse
verplichtingen en inspanningen.
Private equity
Op de website van de Nederlandse Vereniging van
Participatiemaatschappijen (NVP) is te lezen dat
duurzaamheidsaspecten een steeds belangrijkere
rol spelen bij de selectie en het beheer van bedrijven.
De leden van de NVP zijn de afgelopen jaren een steeds
grotere rol in de economie gaan spelen. Die rol brengt
een maatschappelijke verantwoordelijkheid met zich
mee. Dat betekent dat participatiemaatschappijen
steeds meer rekening houden met duurzaamheid in hun
investeringsselectie en bij het beheer van hun bedrijven.
In het gehele investeringsproces – van selectie tot
exit – kan duurzaamheid een rol spelen. Doordat
participatiemaatschappijen in de regel nauw bij
portefeuillebedrijven betrokken zijn, hebben zij alles in
huis om invulling te geven aan duurzaam investeren.
Duurzaamheid kan een belangrijke bijdrage leveren aan
het succes van ondernemingen en dus aan waardecreatie.
Er zijn inmiddels veel nationale en internationale
richtlijnen, frameworks en andere initiatieven ontwikkeld
om duurzaamheid onder de aandacht te brengen van
participatiemaatschappijen en hen handvatten te geven
om dit te kunnen integreren in hun investeringsproces.
63

64

4
UITSTOOT VAN BROEIKASGASSEN
65

UITSTOOT BROEIKASGASSEN WERELDWIJD
De totale uitstoot van broeikasgassen (BKG's) groeide tussen 2009 en 2018 met 1,5 procent per jaar
zonder verandering van landgebruik (LUC) en 1,3 procent per jaar met LUC-uitstoot, en bereikte in
2018 een recordhoogte van 51,8 GtCO2e zonder LUC-uitstoot en 55,3 GtCO2e2 met LUC. De toename
van BKG-uitstoot was in 2018 2,0 procent en er lijkt geen piek te zijn in een van de BKG-emissies.
Wereldwijde broeikasgasuitstoot uit alle bronnen
De uitstoot van methaan (CH4), het op een na
belangrijkste broeikasgas, groeide het afgelopen
Global greenhouse gas emissions (GtCO2e)
60
50
40
30
20
10
0
1990
1995 2000 2005 2010 2015 2018
Land-use change (LUC)
Fluorinated gasses (F-gas)
N2O
CH4
Fossil CO2
decennium met 1,3 procent per jaar en 1,7 procent in
2018. De uitstoot van stikstofoxide (N2O) neemt gestaag
toe, met 1,0 procent per jaar in het afgelopen decennium.
Gefluoreerde gassen (SF6, HFK's, PFK's) nemen het
snelst toe, met 4,6 procent per jaar in het afgelopen
decennium en 6,1 procent in 2018.
Bron: Olivier en Peters (2019), Houghton en Nassikas (2017) voor
uitstoot door veranderingen in landgebruik, en Friedlingstein et al.
(2019) voor updates van 2016 tot 2018/Emissions Gap Report 2019
De uitstoot van broeikasgassen is sinds de wereldwijde
financiële crisis in 2009 elk jaar toegenomen. De
toename van fossiele CO2-uitstoot was te wijten aan
een krachtige toename van het energieverbruik. CO2-
emissies uit LUC vormen ongeveer 7 procent van de
totale broeikasgassen en hebben een grote onzekerheid
en interjaarlijkse variabiliteit, en zijn het afgelopen
decennium relatief stabiel gebleven (IPCC 2019).
De BKG-uitstoot wordt gedomineerd door CO2, maar de
niet-CO2-uitstoot vertegenwoordigt meer dan 34 procent
van de totale uitstoot van broeikasgassen, inclusief LUC.
OESO-economieën hebben slechts een zeer beperkte
groei wat betreft CH4 en N2O ervaren, maar een snelle
groei van gefluoreerde gassen, hetgeen leidde tot een
lichte daling van de totale BKG-uitstoot. Niet-OESOeconomieën
hadden te maken met een toename van alle
niet-CO2-gerelateerde broeikasgassen, hetgeen heeft
geleid tot een algemene toename van de BKG-uitstoot
met 2,5 procent per jaar tussen 2009 en 2018.
66

Geografisch beeld
De grootste uitstoters van broeikasgassen, exclusief
emissies door verandering van landgebruik door gebrek
aan betrouwbare gegevens op landniveau, op absolute
basis (boven) en per hoofd van de bevolking (onder)
De top 4 van uitstoters (China, EU27, India en de Verenigde
Staten van Amerika) dragen meer dan 55 procent bij aan
de totale uitstoot van broeikasgassen in het afgelopen
decennium exclusief LUC. De top 7 (inclusief Japan,
Rusland en internationaal transport) is goed voor
65 procent, terwijl G20-leden 78 procent bijdragen.
China is verantwoordelijk voor meer dan een kwart
(26 procent) van de wereldwijde uitstoot (exclusief LUC),
en ondanks een significante bijdrage aan de vertraging
van de wereldwijde uitstoot van 2014 tot 2016, stijgt
de uitstoot in het land nu weer met 2,5 procent in de
afgelopen 10 jaar en 1,6 procent in 2018, waarbij in 2018
een recordhoogte van 13,7 GtCO2e werd bereikt.
De Verenigde Staten van Amerika zorgen voor 13 procent
van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen, met een
geleidelijke daling van de uitstoot van broeikasgassen
met 0,1 procent per jaar in het afgelopen decennium,
maar een toename van 2,5 procent in 2018 vanwege de
toegenomen energievraag door een ongewoon warme
zomer en koude winter.
De Europese Unie is verantwoordelijk voor 8,5 procent
van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen en had
het afgelopen decennium te maken met een gestage
daling van 1 procent per jaar en in 2018 van 1,3 procent.
India, goed voor 7 procent van de wereldwijde uitstoot,
bleef het afgelopen decennium snel groeien met
3,7 procent per jaar en 5,5 procent in 2018.
Bron: Emissions Gap Report 2019 (fig. 2.3)
De Russische Federatie (4,8 procent) en Japan
(2,7 procent) zijn daarna de grootste uitstoters.
67

Als LUC-emissies zouden worden meegerekend, zou de rangorde
veranderen en zou Brazilië waarschijnlijk de grootste uitstoter zijn.
De ranglijst van landen verandert drastisch wanneer de uitstoot
per hoofd van de bevolking wordt bekeken.
De BKG-uitstoot van de EU daalde in 2017 met 22 procent ten opzichte
van het niveau van 1990 naar 4,3 miljard ton, terwijl de economie in
dezelfde periode met 58 procent groeide en een 2020-doelstelling van
20 procent overtrof in die periode. Het tempo van de reducties is de
afgelopen jaren vertraagd en de uitstoot steeg in 2017 met 0,6 procent,
aangedreven door industrie en transport.
De 27 landen tellende Europese Unie heeft als doel in haar NDC om de
BKG-uitstoot tegen 2030 met minstens 55 procent te hebben verminderd,
onder het niveau van 1990.
Uitstoot van broeikasgassen per secto r
Momenteel zijn de energievoorziening, industrie, transport en landbouw de
dominante sectorale bronnen van uitstoot. Van de 50,8 Gt CO2-eq-uitstoot in
2016 was 17,3 Gt afkomstig uit de energievoorziening, 11,4 Gt uit verbranding
en processen in de industrie (inclusief het gebruik van gefluoreerde gassen)
en 7,0 Gt uit transport (exclusief internationaal transport).
Uitstoot van broeikasgassen per sector in 2016
Land use and forests
4%
Waste
2%
International transport
2%
Buildings
8%
Agriculture
13%
Energy supply
34%
Transport
14%
Industry
22%
Bron: UN/Climate action and support trends 2019
68

69

Energievoorziening en industrie waren goed voor het
grootste deel van de uitstootverhoging tussen 2010
en 2016. De uitstoot van broeikasgassen nam in alle
sectoren toe, behalve in de sector bossen en ander
landgebruik, waar de uitstoot afnam en een deel van
de toename in andere sectoren werd gecompenseerd.
Terwijl de meeste sectoren een vergelijkbare procentuele
bijdrage leverden aan de toename van BKG-uitstoot
in 2010 en 2016, kenden de wereldwijde transportemissies
een onevenredige groei, wat betekent dat
de transportsector in 2016 een groter aandeel in de
wereldwijde uitstoot had dan in 2010.
Bijdrage aan wereldwijde toename van uitstoot
in 2010-2016 per sector
Contribution to emissions growth 2010-2016
50
40
30
20
10
0
-10
-20
47% 45% 29% 19% 6% 3% 0% -48%
Energy supply
Industry
Transport
Agriculture
Waste
Buildings
Land use and forests
tegen 5 GtCO2e in 1995, waarbij de bijdrage van deze
productie gedurende deze periode steeg van 15 procent
naar 23 procent van de totale wereldwijde uitstoot
(Hertwich, 2019).
De grootste bijdrage komt van de productie van
bulkgoederen, zoals ijzer en staal, cement, kalk en
gips, andere mineralen die meestal als bouwproducten
worden gebruikt, evenals kunststoffen en rubber.
Twee derde van het materiaal wordt gebruikt om
kapitaalgoederen te maken, waarvan gebouwen en
voertuigen tot de belangrijkste behoren. Hoewel de
uitstoot van de materialen die in de geïndustrialiseerde
landen worden geconsumeerd in de periode 1995-2015
binnen het bereik van 2-3 GtCO2e bleef, vond er in
ontwikkelingslanden en opkomende economieën
een snelle groei plaats van materiaalgerelateerde
uitstoot (Hertwich, 2019). Groei van investeringen gaat
gepaard met een sterke groei van metaalverbruik.
Ontwikkelingslanden groeien sterker in metaalconsumptie
dan geïndustrialiseerde landen, omdat een groter deel van
hun bbp investeringen omvat (Zheng et al., 2018).
International transport
-30
-40
-50
Bron: UN/Climate action and support trends 2019
Uitstoot gerelateerd aan de productie
van materialen
De productie van materialen is een belangrijke bron
van BKG-uitstoot. In 2015 veroorzaakte de productie
van materialen een BKG-uitstoot van 11 GtCO2e,
70

BKG-uitstoot in GtCO2e geassocieerd met materiaalproductie per materiaal (links) en door het eerste gebruik
van materialen in daaropvolgende productieprocessen of eindverbruik (rechts)
GtCO2e
10
11.5 GtCO2e
1.4 Plastic and rubber
0.9 Wood products
Services
0.6
Final use
0.8
5
1.1 Other minerals
0.4 Glass
2.9 Cement
0.5 Others metals
Other products
1.0
0.3
Electronics
0.9
Transport
equipment
11.5
GtCO2e
5.0
Construction
0.6 Aluminium
0.9
Metal
products
3.7 Iron and steel
2.0
Machinery
0
Bron: Emissions Gap Report 2019 (fig. 7.1)
Nieuwste projecties
Jaarlijks produceert de VN de “Emission Gap Reports”. Ten
tijde van het schrijven van dit boek was het VN-emissierapport
van 2021 de laatst bekende versie; de uitstoot
voor 2021 was daarin nog niet verwerkt. We beperken
ons hieronder tot de meest belangrijke uitkomsten in het
kader van dit boek.
De COVID-19-pandemie leidde tot een ongekende
daling van de CO2-uitstoot met 5,4 procent in 2020. Van
2010 tot 2019 groeide de uitstoot van broeikasgassen
gemiddeld met 1,3 procent per jaar, zowel met als zonder
verandering in landgebruik (LUC).
Wereldwijde uitstoot broeikasgassen 1970-2020
Global greenhouse gas emissions (GtCO2e)
60
50
40
30
20
10
0
1970
1975
1980
1985
1990
1995
Bron: Emissions Gap Report 2021 (fig. 2.1)
2000
2005
2010
2015
Fossil CO2 LULUCF CO2 CH4 N2O F-gases
2020
71

De broeikasgasemissies bereikten in 2019 een
recordhoogte van 51,5 gigaton CO2-equivalent (GtCO2e)
zonder LUC-emissies en 58,1 GtCO2e wanneer LUC
wordt meegerekend.
Fossiele CO2-emissies domineren de totale broeikasgasemissies,
waaronder LUC (66 procent sinds 2010).
De fossiele CO2-uitstoot bereikte in 2019 een record
van 37,9 GtCO2, maar daalde in 2020 naar 36,0 GtCO2.
De CO2-uitstoot van LUC vormt sinds 2010 10 procent
van de cumulatieve broeikasgasemissies en kan van
jaar tot jaar aanzienlijk veranderen als gevolg van de
klimaatomstandigheden (Friedlingstein et al., 2020;
Canadell et al., 2021).
De COVID-19-pandemie leidde in 2020 tot een
ongekende daling van de fossiele CO2-uitstoot, zowel
in relatieve als in absolute zin. De wereldwijde fossiele
CO2-uitstoot daalde met 5,4 procent volgens de dataset
van het 2021-rapport. De verandering in fossiele
CO2-uitstoot varieerde van land tot land. Ondanks de
pandemie groeide de Chinese fossiele CO2-uitstoot in
2020 met 1,3 procent, terwijl de meeste andere grote
uitstoters een daling van de uitstoot zagen, waaronder
de Verenigde Staten van Amerika (10 procent), de EU27
(10 procent) en India (6,2 procent), waarbij de uitstoot
van het internationale transport (scheepvaart en
luchtvaart) met 20 procent daalde.
Verandering in de uitstoot van broeikasgassen/land
Brazil
China
EU27
France
Germany
India
Italy
Japan
Rest of world
Russian Federation
Spain
UK
USA
World
-25%
-20%
-15%
-10%
-5%
0%
5%
10%
2020/2019 2021/2019
Bron: Emissions Gap Report 2021 (fig. 2.2)
72

In 2021 wordt een sterk herstel van de uitstoot verwacht.
In april 2021 schatte het Internationaal Energie Agentschap
(IEA) een toename van de uitstoot met 4,8 procent in 2021,
na de daling van 5,8 procent in 2020 (IEA, 2021). De koolstofmonitror
(Liu et al., 2020) schat op basis van gegevens
van januari tot juli 2021 de wereldwijde fossiele CO2-uitstoot
in 2021 slechts iets lager (1 procent) dan in dezelfde periode
in 2019. Van de grote uitstoters laten alleen Brazilië, China
en de Russische Federatie een stijging van de uitstoot zien
van januari tot juli 2021 ten opzichte van 2019. Op basis
van de gegevens van het IEA en de koolstofmonitor wordt
verwacht dat de fossiele CO2-uitstoot in 2021 een bijna
volledig herstel zal hebben, met emissieniveaus die slechts
iets lager zijn dan de recordhoogte in 2019.
Ondanks de grote daling van de CO2-uitstoot in 2020
groeide de concentratie CO2 in de atmosfeer met ongeveer
2,3 deeltjes per miljoen, in lijn met recente trends.
Het is onwaarschijnlijk dat de emissiereducties in 2020
waarneembaar zullen zijn in de groeisnelheid van BKG's
in de lucht om drie redenen
1. Hoewel de emissieniveaus daalden, waren ze nog
steeds hoog en ongeveer op dezelfde niveaus als
die in de vroege jaren 2010, wat betekent dat de
hoeveelheid CO2 die in de atmosfeer achterblijft naar
verwachting slechts marginaal minder zal zijn dan
wanneer de emissies zouden groeien.
2. CO2 een cumulatieve verontreinigende stof met een
lange levensduur, dus zijn duurzame emissiereducties
nodig om een verandering in het atmosferische
signaal te zien.
3. De natuurlijke variabiliteit van ongeveer één deel
per miljoen is veel groter dan het effect van een
vermindering van de uitstoot met 5,4 procent.
Vergelijkbare factoren betekenen dat de methaan- en
lachgasconcentraties ook bleven groeien in lijn met
de trends; de toename van deze concentraties in
2020 is de hoogste ooit geregistreerd. Het gebrek aan
verandering in atmosferische concentraties ondanks
een recorddaling van emissies benadrukt dat het
oplossen van het klimaatprobleem snelle en duurzame
emissiereducties vereist.
In de besluittekst die de Overeenkomst van Parijs
vergezelde (1/CP.21) werd partijen waarvan de
voorgenomen nationaal bepaalde bijdragen (NDC's) een
tijdschema tot 2025 bevatten, een nieuwe NDC mee te
delen en dat partijen waarvan de NDC een tijdsbestek tot
2030 bevatte, die bijdrage tegen 2020 zouden meedelen
of bijwerken.
Op 30 september 2021 hadden 121 partijen (waaronder
de Europese Unie en haar 27 lidstaten, die één NDC
indienen), die ongeveer 52 procent van de wereldwijde
binnenlandse broeikasgasemissies van 2018
vertegenwoordigen (Climate Watch, 2021), 94 nieuwe of
bijgewerkte NDC's ingediend. De tot nu toe meegedeelde
NDC's weerspiegelen opkomende trends met betrekking
tot de ambitie, vorm, dekking en conditionaliteit van
toezeggingen inzake broeikasgasmitigatie, alsook
het verwachte gebruik van marktmechanismen bij de
verwezenlijking ervan.
73

Effect van NDC’s ingediend in 2021 of de uitstoot van broeikasgassen in 2030
New or updated NDC with lower
2030 emissions than prior NDC
New or updated NDC with equal or
higher 2030 emissions than prior NDC
No new or updated NDC submitted
New or updated NDC not comparable
to prior NDC
Bron: Emissions Gap Report 2021 (fig. 2.3)
74

Van de 94 nieuwe of bijgewerkte NDC's zou iets minder
dan de helft (46 NDC's uit landen die 32 procent van de
wereldwijde broeikasgasemissies vertegenwoordigen)
resulteren in lagere emissies in 2030 ten opzichte van
de vorige NDC's. 18 procent (17 NDC's uit landen die
13 procent van de wereldwijde broeikasgasemissies
vertegenwoordigen) heeft in de nieuwe of bijgewerkte
NDC meegedeeld dat de emissies in 2030 niet zouden
verminderen ten opzichte van de vorige NDC's. 34
procent (32 NDC's uit landen die 7 procent van de
wereldwijde emissies vertegenwoordigen) kon niet
worden vergeleken met de vorige NDC's in termen van
emissies in 2030, meestal als gevolg van onvoldoende
informatie in de vorige NDC's, aangezien de transparantie
in de huidige NDC's is verbeterd.
De nieuwe of bijgewerkte onvoorwaardelijke NDC's
zullen naar schatting leiden tot een vermindering van
de wereldwijde broeikasgasemissies in 2030 met
ongeveer 2,9 GtCO2e, vergeleken met de vorige NDC's.
Deze schatting omvat reducties van ongeveer 0,3
GtCO2e en is het gevolg van andere factoren, waaronder
lagere prognoses van de emissies van de internationale
lucht- en scheepvaart, en aanpassingen van landen
die naar verwachting hun NDC-doelstellingen zullen
overschrijden. Als de aangekondigde toezeggingen
van China, Japan en de Republiek Korea worden
meegerekend, stijgt deze reductie naar 4,1 GtCO2e.
Als we de G20-leden nader bekijken, is de
gecombineerde impact van de ingediende NDC's en de
aangekondigde broeikasgasreductiedoelstellingen voor
2030 een jaarlijkse reductie van ongeveer 3 GtCO2e
in vergelijking met de vorige NDC's. Ter vergelijking:
de totale impact van de nieuwe of bijgewerkte NDCinzendingen
voor de niet-G20-leden is een jaarlijkse
vermindering van ongeveer 0,8 GtCO2e tegen 2030.
Gezamenlijk zullen de G20-leden naar verwachting
tekortschieten in hun nieuwe of bijgewerkte
onvoorwaardelijke NDC's en andere aangekondigde
mitigatiebeloften voor 2030. Evenzo wordt verwacht
dat de G20-leden collectief tekort zullen schieten ten
opzichte van hun vorige onvoorwaardelijke NDC's (per
november 2020).
Als groep liggen de G20-leden niet op schema om hun
oorspronkelijke of nieuwe beloftes voor 2030 te bereiken.
Slechts 10 G20-leden (Argentinië, China, EU27, India,
Japan, de Russische Federatie, Saoedi-Arabië, Zuid-Afrika,
Turkije en het Verenigd Koninkrijk) zullen waarschijnlijk
hun oorspronkelijke onvoorwaardelijke NDC-doelstellingen
onder het huidige beleid bereiken. Onder hen zullen
naar verwachting 3 leden (India, de Russische Federatie
en Turkije) hun emissies verminderen tot niveaus
die ten minste 15 procent lager zijn dan hun eerdere
onvoorwaardelijke NDC-emissiedoelstellingen onder het
huidige beleid, wat aangeeft dat deze landen aanzienlijke
ruimte hebben om hun NDC-ambitie te verhogen.
Per 30 september 2021 hebben India en Turkije nog geen
nieuwe of bijgewerkte NDC ingediend, terwijl de Russische
Federatie een nieuwe NDC heeft ingediend die de uitstoot
vermindert, maar nog steeds resulteert in hogere
emissies dan geïmpliceerd door het huidige beleid.
75

Het is vermeldenswaard dat Canada en de Verenigde
Staten van Amerika versterkte NDC-doelen hebben
ingediend, terwijl onafhankelijke studies suggereren
dat ze niet op schema liggen om hun eerdere NDCdoelen
te halen met het momenteel geïmplementeerde
beleid. Deze twee landen moeten daarom aanzienlijke
extra inspanningen leveren om hun nieuwe NDCdoelstellingen
te halen.
De emissiekloof voor 2030 wordt gedefinieerd
als het verschil tussen de wereldwijde totale
broeikasgasemissies van de goedkoopste scenario's die
de opwarming van de aarde beperken tot 2 °C, 1,8 °C
of 1,5 °C met verschillende waarschijnlijkheidsniveaus
en de geschatte wereldwijde broeikasgasemissies als
gevolg van een volledige implementatie van NDC's en
aangekondigde reductietoezeggingen.
Het huidige beleidsscenario zal naar schatting de
wereldwijde broeikasgasemissies in 2030 verminderen
tot ongeveer 55 GtCO2e, 9 GtCO2e lager dan in het
beleidsscenario van 2010. Het is ook 4 GtCO2e
lager dan de mediane schatting van het huidige
beleidsscenario van het 2020 UNEP Emissions Gap
Report. De implementatiekloof, het verschil tussen de
emissies die in het huidige beleidsscenario worden
verwacht en de emissies die nodig zijn om de NDC's
en aangekondigde reductietoezeggingen te bereiken,
wordt geschat op respectievelijk 3 GtCO2e en 5 GtCO2e
voor de onvoorwaardelijke en voorwaardelijke NDC's en
toezeggingsscenario's.
Veranderingen in projecties uitstoot BKG’s in 2030
= Emissions Gap Report 2020
70
60
-4
-4
-4
= Change between
Emissions Gap Report 2020 and
Emissions Gap Report 2021
Global GHG emissions
(GtCO2e/yr) values for 2030
50
40
30
20
-2
-2
10
0
Year 2010
policies
Current
policies
Unconditional NDCs
and pledges
Conditional NDCs
and pledges
2°C
pathways
1.8°C
pathways
1.5°C
pathways
Bron: Emissions Gap Report 2021 (fig. 4.1)
76

De voorgaande afbeelding illustreert de emissiekloof in
2030 en benadrukt dat hoewel de nieuwe en bijgewerkte
NDC's samen met aangekondigde mitigatietoezeggingen
de kloof enigszins verkleinen in vergelijking met
eerdere NDC's, ze zeer ontoereikend zijn om de kloof
te overbruggen. Ze nemen slechts 7,5 procent van de
verwachte uitstoot in 2030 weg, vergeleken met eerdere
onvoorwaardelijke NDC's, terwijl 30 procent nodig is voor
2 °C en 55 procent nodig is voor 1,5 °C.
Volledige implementatie van onvoorwaardelijke NDC's
en aangekondigde reductietoezeggingen zal naar
schatting resulteren in een kloof naar een traject van
1,5 °C van 28 GtCO2e (bereik: 25-30). Dit is ongeveer 4
GtCO2e lager dan de kloof die is beoordeeld in het rapport
van 2020 (United Nations Environment Programme
[UNEP], 2020, vanwege de bijgewerkte NDC's en
aangekondigde reductiebeloften. Als de voorwaardelijke
NDC's en aangekondigde reductietoezeggingen ook
volledig worden uitgevoerd, wordt de emissiekloof verder
verkleind met ongeveer 3 GtCO2e. De emissiekloof
tussen onvoorwaardelijke NDC's en aangekondigde
reductiebeloften en trajecten onder de 2 °C is ongeveer
13 GtCO2e (bereik: 10-16 GtCO2e), wat ongeveer 2 GtCO2e
lager is dan vorig jaar. Terwijl NDC en aangekondigde
mitigatiebeloften de wereldwijde emissies met ongeveer
4 GtCO2e verminderen in vergelijking met eerdere
NDC's, is de bijgewerkte 2 °C-scenarioraming voor 2030
ongeveer 2 GtCO2e lager dan in eerdere Emissions Gap
Reports, hetgeen betekent dat het gat slechts met
ongeveer 2 GtCO2e wordt verkleind.
Dit jaar is de methode om de uitstoot door te rekenen
naar 2100 en het gebruikte klimaatmodel geactualiseerd
op basis van verbeterde methoden en de nieuwste
klimaatbeoordeling van IPCC AR6 Werkgroep I. Deze
updates alleen al resulteren in temperatuurprognoses
die ongeveer 0,2 °C lager zijn dan in eerdere Emissions
Gap Reports, waarmee rekening moet worden
gehouden bij het vergelijken van de onderstaande
resultaten met eerdere schattingen. Een voortzetting
van de inspanningen die worden geïmpliceerd door de
laatste onvoorwaardelijke NDC's en aangekondigde
toezeggingen wordt momenteel geschat op een
opwarming van ongeveer 2,7 °C (bereik: 2,2-3,2 °C)
met een kans van 66 procent. Dit impliceert een kans
van 50 procent dat de opwarming tegen het einde van
de eeuw wordt beperkt tot 2,5 °C (bereik: 2,0-2,9 °C)
en een kans van 90 procent dat deze wordt beperkt tot
3,3 °C (bereik: 2,7-3,9 °C).
De netto-nultoezeggingen, die door veel landen zijn
aangekondigd, verlagen deze temperatuurschattingen
met ongeveer 0,5 °C, indien volledig uitgevoerd.
De 65-procent, 50-procent en 90-procent percentiele
opwarming projecties van de aarde zouden dan 2,2 °C
(2,0-2,5 °C), 2,0 °C (1,8-2,3 °C) en 2,7 °C (respectievelijk
2,3–3,1 °C) worden.
Zelfs met de implementatie van de huidige NDC's
en alle netto-nuldoelstellingen is er nog steeds meer
dan 15 procent kans dat de opwarming van de aarde
tegen het einde van de eeuw de 2,5 °C zal overschrijden
er een net geen 5 procent kans is dat deze de 3 °C
zal overschrijden.
77

78

5
ENERGIEVERBRUIK EN UITSTOOT
VAN GEBOUWEN EN BOUWACTIVITEITEN
79

De vastgoed- en bouwsector namen in 2018 36% van het uiteindelijke energieverbruik en 39% van
de energie- en procesgerelateerde kooldioxide-uitstoot (CO2-uitstoot) voor hun rekening, waarbij 11%
voortkwam uit de fabricage van bouwmaterialen en producten zoals staal, cement en glas.
Wereldwijd aandeel in de uiteindelijke energie en uitstoot van gebouwen en constructie, 2018
Energy
Other
4%
Transport
28%
Non-residential
8%
Residentia
22%
Emissions
Other
7%
Transport
23%
Residential (direct)
6%
Residential (indirect)
11%
Non-residential (direct)
3%
Other industry
32%
Other industry
31%
Non-residential (indirect)
8%
Construction industry
6%
Construction industry
11%
Bron: 2019 IAE Wereldwijd statusverslag voor gebouwen en constructie
Energietrends
Het uiteindelijke wereldwijde energieverbruik in gebouwen
in 2018 nam toe met 1% in vergelijking met 2017, en met
meer dan 8 EJ (ongeveer 7%) sinds 2010. Terwijl sterke
groei in de voornaamste bouwsector voortkwam uit uitbreiding
van vloeroppervlak en personeel die de voordelen
uit energiebesparing oversteeg, wordt de groei van het
vloeroppervlak nog steeds losgekoppeld van de energiebehoefte,
waarbij het vloeroppervlak in 2018 steeg met
3% ten opzichte van 2017 en met 23% sinds 2010. Van
2010 tot 2018 is het wereldwijde verbruik van elektriciteit
in gebouwen gestegen met meer dan 6,5 EJ, ofwel 19%.
De uitstoot voortkomend uit brandstofbronnen die worden
gebruikt voor het opwekken van elektriciteit en nog steeds
hoge concentraties steenkool bevatten, in het bijzonder in
opkomende economieën, steeg ook in 2018. Het doorlopend
koolstof-arm maken van de elektriciteitsvoorziening dient
daarom te worden omgezet in koolstofarme gebouwen
met schone energie. Tussen 2010 en 2018 waren duurzame
energiebronnen de snelst groeiende energiebron voor
gebouwen, waarbij het gebruik steeg met 21% (3% meer
alleen al in 2017-2018). Het gebruik van aardgas steeg in
diezelfde periode met 8%, waarmee werd voldaan aan de
nieuwe vraag evenals aan het verdringen van het gebruik
van steenkool, dat daalde met bijna 10% wereldwijd
tussen 2010 en 2018 (-2% van 2017 tot 2018).
Het uiteindelijke gebruik van energie in de wereldwijde
bouwsector per brandstoftype
Final energy (EJ)
150
120
90
60
30
0
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Fuel type
Bron: 2019 IAE Wereldwijd statusverslag voor gebouwen en constructie
Coal
Oil
Biomass (traditional)
Commercial heat
Renewables
Natural gas
Electricity
80

Wereldwijd resulteert het verhoogde energieverbruik door
eindgebruikers vanwege het sterk toegenomen elektriciteits
verbruik sinds 2010 voor het koelen van ruimtes,
toestellen en heet water, tot meer uitstoot. De vraag naar
ruimtekoeling steeg met meer dan 33% tussen 2010 en
neemt de behoefte aan koeling echter toe. Omdat betere
gebouwschillen essentieel zijn om het energieverbruik
voor verwarming en koeling terug te dringen, moeten de
bouwvoorschriften voorrang krijgen in het beleid, evenals
technologische verbeteringen.
2018 en met 5% in 2017 en 2018, terwijl de energievraag
voor apparaten in 2018 steeg met 18%, in vergelijking
met 2010, en met 11% voor de verwarming van water.
Tegelijkertijd verminderde de vraag naar ruimteverwarming
met 1% vanaf 2010, hoewel die stabiel is gebleven gedurende
de afgelopen 5 jaar op een derde van de totale wereldwijde
energiebehoefte in gebouwen.
Het energieverbruik van de wereldwijde
bouwsector per eindgebruiker
Uiteindelijke energie-intensiteit van de wereldwijde
bouwsector per type bron
Change in energy intensity since 2010
10%
5%
0%
-5%
-10%
-15%
-20%
-25%
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Space cooling
Appliances and
other
Cooking
Water heating
Lighting
Space heating
Bron: 2019 IAE Wereldwijd statusverslag voor gebouwen en constructie
Final energy (EJ)
150
125
100
75
50
25
0
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Space heating
Space cooling
Water heating
Lighting
Cooking
Appliances and other
Factoren die het energieverbruik in de wereldwijde
bouwsector beïnvloeden zijn bijvoorbeeld: veranderingen
in personeelsbestand, vloeroppervlak, de vraag naar
energieservice (bijv. meer huishoudelijke apparaten
en koel apparatuur), variaties in klimaat en de manier
Bron: 2019 IAE Wereldwijd statusverslag voor gebouwen en constructie
waarop gebouwen worden ontwikkeld en gebruikt. De
factoren die sinds 2010 het meest hebben bijgedragen
Van 2010 tot 2018 tonen veranderingen in energieintensiteit
per vloeroppervlakte-eenheid (als
substituut voor energiezuinigheid) dat de grootste
verbeteringen (bijv. besparingen) plaatsvonden in
wereldwijde gemiddelde ruimteverwarming (-20%) en
verlichting (-17%) (figuur 5). Lichtdiodes (leds) blijven
belangrijk bij het beperken van het energieverbruik
voor verlichting, nu het vloeroppervlak toeneemt en
de verminderde consumptie van ruimteverwarming
aangeeft dat gebouwschillen zijn verbeterd. Omdat het
vloeroppervlak snel wordt uitgebreid in warme landen,
aan de hogere energievraag zijn vloeroppervlak,
populatie en het gebruik van gebouwen, terwijl de
verbeteringen in de gebouwschillen (bijv. betere isolatie
en ramen) en in de uitvoering van energiesystemen
in gebouwen (bijv. verwarming, koeling en ventilatie)
hebben bijgedragen aan het neutraliseren van de
groeiende energievraag. Niettemin blijft de totale
energievraag in gebouwen toenemen en zijn er
grotere investeringen nodig in efficiëntie en passieve
ontwerpstrategieën om paal en perk te stellen aan de
vraag en om de energie-intensiteit terug te dringen.
81

Factoren die het energieverbruik in gebouwen beïnvloeden, per type gebouw
150
Residential PJ
Energy saved owing to efficiency
Non-Residential PJ
150
120
120
90
90
Energy saved owing to efficiency
60
60
30
30
0
2010
energy use
Activity Structure Efficiency 2018
energy use
0
2010
energy use
Activity Structure Efficiency 2018
energy use
Bron: 2019 IAE Wereldwijd statusverslag voor gebouwen en constructie
Het uiteindelijke energieverbruik in residentiële gebouwen
was goed voor meer dan 70% van het wereldwijde totaal
in 2018, waarbij de groei voornamelijk voortkwam uit
meer vloeroppervlak en toegenomen bevolking, terwijl
vloeroppervlak zelf de grootste driver van hoger verbruik
in niet-residentiële gebouwen blijft (afbeelding 7). Het
In tegenstelling tot in de voorgaande vijf jaar lijken de
emissies in de bouwsector te zijn gestegen naar 9,7
GtCO2 in 2018 - een toename van 2% sinds 2017, en 7%
meer dan in 2010. Gebouwen vertegenwoordigen 28%
van de wereldwijde energiegerelateerde CO2-uitstoot
(39% als we de bouwsector meetellen).
verbruik in woonhuizen steeg met meer dan 5 EJ tussen
2010 en 2018, in niet-residentiële gebouwen met 3 EJ. De
groei in residentiële vraag blijft de toename aan bevolking
en vloeroppervlak weerspiegelen, evenals de ontwikkeling
in opkomende economieën en een verschuiving van
het traditionele gebruik van biomassa naar moderne
brandstoffen (bijv. elektriciteit, lpg en aardgas).
Emissietrends
Energiegerelateerde uitstoot in de wereldwijde
bouwsector per type gebouw
Indirecte uitstoot (bijv. vanwege energieopwekking voor
elektriciteit en commerciële verwarming) nemen het
grootste deel van de energiegerelateerde CO2-uitstoot in
de bouwsector voor hun rekening, met zo'n 68% van de
totale gebouw-gerelateerde uitstoot uit energieverbruik
in 2018 (afbeeldingen 8 en 9). De toename van uitstoot
in 2016 en 2017 komt overeen met de uitbreiding van
het vloeroppervlak en de bevolking evenals de groei van
de elektriciteitsvraag (d.w.z. indirecte uitstoot). Uitstoot
door bouwconstructies - degene die verband houden
Emissions (GtCO2)
10
8
6
4
2
0
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Non-residential
(indirect)
Non-residential
(direct)
Residential
(indirect)
Residential
(direct)
met fabricage van bouwmaterialen bedroeg verder
11 GtCO2 in 2018, een totaal van 39% van de wereldwijde
energiegerelateerde uitstoot.
Bron: 2019 IAE Wereldwijd statusverslag voor gebouwen en constructie
82

83

Wijzigingen in vloeroppervlak, populatie, energieverbruik
in de bouwsector en energiegerelateerde uitstoot
25%
20%
15%
10%
5%
0%
-5%
Change since 2010
Bron: 2019 IAE Wereldwijd statusverslag voor gebouwen en constructie
Conclusies
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
- De vastgoed- en bouwsector zouden een
primair doel moeten zijn voor pogingen om
broeikasgassen te verminderen, omdat zij 36%
van het uiteindelijke energieverbruik voor hun
rekening nemen en 39% van de energie- en
procesgerelateerde uitstoot in 2018.
- Het hogere energieverbruik van de afgelopen jaren
heeft gezorgd voor verdere stijging van CO2-uitstoot.
- Hoewel ruimte, verwarming van water en koken
de voornaamste vraag naar eindgebruiker-energie
in de bouwsector blijven, vormt ruimtekoeling de
snelst groeiende vraag.
- De uitstoot van de wereldwijde bouwsector wordt
gedomineerd door indirecte bronnen, voornamelijk
elektriciteitsopwekking.
- Ondanks alle inspanningen steeg de uitstoot
door de wereldwijde bouwsector in 2018 voor het
tweede opeenvolgende jaar, met 2% vanaf 2017,
naar een recordhoogte van 9,7 GtCO2, vanwege
het toegenomen vloeroppervlak en de vraag
naar elektriciteit die nog steeds voornamelijk uit
fossiele brandstoffen wordt gegenereerd.
Floor area
Population
Energy
Emissions
Nieuwe nationaal bepaalde bijdragen 2020
In 2020 zal landen worden gevraagd om hun nieuwe
of bijgewerkte nationaal bepaalde bijdragen (NDC's) te
communiceren bij het vastleggen van hun inspanningen
om de landelijke uitstoot te beperken en zich aan te passen
aan de effecten van klimaatverandering, en daarom
is 2020 voor landen een belangrijk jaar om hun NDC's
te verbeteren en zich te verbinden aan meer ambitieuze
doelen. Naast de NDC's blijven ook de verspreiding en
macht van bouwbesluiten op het gebied van energieprestaties
en het certificeringsbeleid zich uitbreiden.
Rapportage inzake NDC's is een internationaal vereiste
voor landen om hun afspraken op nationaal niveau
omtrent het beperken van uitstootlevel aan te kondigen,
waarbij de stijging van de gemiddelde temperatuur
wereldwijd in het jaar 2100 wordt beperkt tot minder dan
2 graden Celsius (°C) boven de pre-industriële niveaus,
zoals vastgelegd in het klimaatakkoord van Parijs.
Tot op heden hebben de meeste landen (184) en de
Europese Unie hun NDC's ingestuurd en vele landen (136)
noemen hierbij gebouwen, alhoewel de meeste NDC's
nog steeds geen expliciete acties bevatten rond het
energieverbruik en de uitstoot in de bouwsector.
Om landen te helpen met het aanpakken van gebouwgerelateerde
uitstoot, heeft GlobalABC begeleiding
ontwikkeld omtrent het betrekken van gebouwen in
de NDC's. GlobalABC steunt ambitieuze bouwsectorklimaatacties
waarbij de veerkracht en het adaptief
vermogen van de bebouwde omgeving toenemen.
84

Energienormen voor gebouwen
Energienormen voor gebouwen zijn vereisten gesteld door een rechtsbevoegdheid
(nationaal of subnationaal) die zich concentreert op vermindering van de hoeveelheid
energie die gebruikt wordt voor een specifiek eindgebruik of gebouwcomponent.
In 2018 hadden 73 landen verplichte of vrijwillige energienormen voor gebouwen of
waren deze aan het ontwikkelen.
Energienormen voor gebouwen spelen een belangrijke rol bij het beperken van de
energievraag op lange termijn van de bouwsector. Voor een maximaal effect is het
belangrijk dat energienormen voor gebouwen krachtig zijn en in de loop der tijd
progressief kunnen worden verbeterd middels effectieve implementatiemogelijkheden.
Landen zouden verplichte energienormen voor gebouwen moeten toepassen voor
zowel woningbouw als niet-residentiële gebouwen.
Landen die energienormen voor gebouwen toepassen
Mandatory for entire sector
Mandatory for part of sector
Mandatory for part of sector
in major city
Voluntary for part of sector
Code in development
No known code
Bron: 2019 IAE Wereldwijd statusverslag voor gebouwen en constructie
Energiecertificering van gebouwen behelst programma's en beleid die de prestaties van
een gebouw en zijn energieservicesystemen evalueren. Certificering kan zich richten
op het beoordelen van het operationele of verwachte (nominale) energieverbruik en kan
verplicht of vrijwillig zijn voor een gedeelte van of voor de gehele specifieke bouwsector.
Het doel van de certificering voor de energieprestatie van gebouwen is het leveren van
informatie aan consumenten omtrent hun gebouwen en om gaandeweg een markt te
creëren voor efficiëntere gebouwen.
85

Vanaf 2018 hadden 85 landen certificeringsprogramma's
voor energieprestaties van gebouwen ingevoerd en een
aantal landen en subnationale rechtsgebieden hebben
ook hun certificeringsbeleid voor energie van gebouwen
bijgewerkt in 2017-2018. Het gebruik van certificeringsprogramma's
is groeiende, met vrijwillige certificering,
waarbij goed presterende gebouwen een populaire
manier worden om waarde toe te voegen, maar er is nog
een gebrek aan grootschalige invoering van verplichte
certificeringsprogramma's buiten de Europese Unie en
Australië. Dit betekent dat het volgen van energieprestaties
van gebouwen in de loop der tijd, en aansluitend de
openbaring van de informatie, nog steeds beperkt is.
Landen die NDC's, energienormen voor gebouwen
of bouwcertificering toepassen
NDC submissions
NDCs
Buildings
136
194
Building energy codes
Country policy
Country NDC
62
46
0 Number of Parties 197
bouwsystemen. Binnen Europa hebben overheden ofwel
uitbreiding in investeringen begrensd (bijv. het Verenigd
Koninkrijk en Frankrijk) of erin gesneden (bijv. Duitsland).
Ter vergelijking is in China de totale investering in
vastgoed sinds 2015 gegroeid met 6% per jaar tot meer
dan USD 1,8 biljoen in 2018. Chinese investeringen
richten zich voornamelijk op residentiële gebouwen,
waarbij investeringen stijgen tot USD 27 miljard in
2018, een stijging van 33% ten opzichte van 2015. In de
Verenigde Staten zijn investeringen in zowel residentiële
als niet-residentiële gebouwen gegroeid met 3,8%, van
2015 tot 2018, tot een hoogte van USD
biljoen, maar het deel van de investeringen voor
verbetering van de energiezuinigheid van gebouwen
is aan het dalen, tot 2% van de totale investering
in 2018. De vastgoedmarkt gaat door met het
verwelkomen van en investeren in groene gebouwen en
classificatiesystemen voor groene gebouwen, wat een
veelbelovend teken is voor de sector (GRESB, 2019).
Energy
efficiency
104
Building energy certifications
Country policy 84
Investeringen in wereldwijde energiezuinigheid
en totale uitgaven voor gebouwen, 2018
Renewables
51
Country NDC
2
0 Number of Parties 197
0 Number of Parties 197
Bron: 2019 IAE Wereldwijd statusverslag voor gebouwen en constructie
USD 4.5 trillion
Total spending on
buildings construction
and renovation
2018 energy efficiency
spending in buildings
Envelope
Investering in en financiering
van duurzame gebouwen
De totale energiezuinigheidsuitgaven voor gebouwen
bedroegen in 2018 USD 139 miljard, een daling van 2%
ten opzichte van 2017 (IEA, 2019). Aanleiding voor deze
afremming is de stagnatie in investeringen binnen de
Europese Unie, ondanks dat de Verenigde Staten en
China doorgaan met investeren in meer energiezuinige
USD 139 billion
HVAC
Lighting
Appliances
Bron: 2019 IAE Wereldwijd statusverslag voor gebouwen en constructie
86

87

Waar staan we in 2021?
Aan de hand van diverse rapporten van het IAE kijken we
naar gebouwen, gevels, verwarming en koeling.
Gebouwen
De directe en indirecte emissies van bouwactiviteiten
kelderden tot ongeveer 9 Gt in 2020, na sinds 2010
gemiddeld 1% per jaar te zijn gestegen. Hoewel de
minimumprestatienormen worden aangescherpt, de
inzet van warmtepompen en hernieuwbare apparatuur
versnelt en de energiesector verder koolstofvrij wordt,
is de daling van de CO2-uitstoot van de bouwsector in
2020 voornamelijk het gevolg van een lagere activiteit in
de dienstensector. Ondanks het feit dat het verwachte
herstel van de emissies in 2021 wordt getemperd door
de aanhoudende decarbonisatie van de energiesector,
blijven gebouwen behoorlijk verwijderd van het spoor om
tegen 2050 koolstofneutraliteit te bereiken. Om deze
doelstelling te halen, zouden alle nieuwe gebouwen en
20% van het bestaande gebouwenbestand al in 2030
koolstofvrij moeten zijn.
In 2020 was de daling van de CO2 uitstoot vooral een
gevolg van de COVID-19-pandemie en het koolstofvrij
maken van de energieopwekking. Verminderde activiteit
in de dienstensector (als gevolg van telewerken,
gesloten scholen en lege hotels en restaurants) was de
belangrijkste reden waarom in utiliteitsgebouwen de
grootste daling van de energievraag ooit registreerden.
Tegelijkertijd zorgde de toegenomen opwekking van
hernieuwbare energie in combinatie met een lagere
totale elektriciteitsvraag ervoor dat elektriciteit in 2020
koolstofarm was ten opzichte van 2019. Naarmate de
economische activiteiten weer toenemen, zal de vraag
naar elektriciteit weer opveren en het ligt voor de hand
dat het verbruik en de emissies in 2021 weer stijgen.
Merkbare vooruitgang op het gebied van energieefficiëntie
in het afgelopen jaar heeft de vooruitgang
bij het loskoppelen van het energieverbruik en de groei
van het vloeroppervlak van de bouwsector gestimuleerd.
Het uiteindelijke energieverbruik in gebouwen steeg
van 118 EJ in 2010 tot bijna 130 EJ in 2019 met een
Emissions (GtCO2)
10
8
6
4
2
0
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020e
Non-residential (indirect) Non-residential (direct) Residential (indirect) Residential (direct)
Bron: 2021 Global Status Report for Buildings and Construction | Globalabc
88

gemiddeld jaarlijks percentage van 1%, achterblijvend bij
de gemiddelde jaarlijkse 2% uitbreiding van het vloeroppervlak
in dezelfde periode.
Het snel toenemende eindgebruik van energie in
gebouwen - voor ruimtekoeling, apparaten en elektrische
stekkerbelastingen - stimuleert de groei van de elektriciteits
vraag in de bouwsector. Terwijl elektriciteit in
2020 een derde van het energieverbruik van gebouwen
uitmaakte, is het gebruik van fossiele brandstoffen
sinds 2010 ook gestegen met een marginale jaarlijkse
gemiddelde groei van 0,7%.
De daling van het energieverbruik per vierkante meter
in gebouwen werd ingegeven door de ontwikkeling
van energiecodes voor gebouwen in tachtig landen,
aanvullende en strengere minimumnormen voor
energieprestaties (MEPS) voor apparaten en een
verschuiving naar verwarmingstechnologieën met een
hoger rendement, zoals warmtepompen, waarvan de
totale voorraad in 2020 180 miljoen eenheden bereikte,
een stijging ten opzichte van 100 miljoen in 2010.
Niettemin moet de energie-intensiteit van de bouwsector
de komende tien jaar bijna vijf keer sneller dalen dan
in de afgelopen vijf jaar om in overeenstemming te zijn
met het scenario van netto-nulemissies tegen 2050.
Daarmee moet het energieverbruik per vierkante meter
in 2030 45% minder zijn dan in 2020.
Bovendien moet het traditionele gebruik van vaste
biomassa – uiterst inefficiënt en gekoppeld aan
ongeveer 2,5 miljoen vroegtijdige sterfgevallen door
huishoudelijke luchtvervuiling in 2020 – tegen 2030
volledig zijn uitgefaseerd.
Final energy (EJ)
Other
6%
22%
Residential
140k
120k
Transport
26%
36%
8%
Non-residential
100k
80k
Other industry 26%
6%
Buildings
construction
industry
60k
40k
Other construction industry 6%
20k
0k
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020e
Space heating
Space cooling
Water heating
Lighting
Cooking
Appliances and other
Bron: 2021 Global Status Report for Buildings and Construction | Globalabc
89

90

Sinds 2010 heeft de stijgende vraag naar energie diensten in
gebouwen – met name elektriciteit voor het aandrijven van
koelapparatuur, apparaten en aangesloten apparaten – de winst op
het gebied van energie-efficiëntie en decarbonisatie overtroffen.
Met name het aandeel huishoudens met toegang tot ruimtekoeling
wereldwijd groeide van 27% in 2010 tot 35% in 2020.
Zeer hoge temperaturen en langdurige hittegolven vestigen records
in veel landen, waardoor de vraag naar airconditioning toeneemt.
In feite was 2020 het warmste jaar ooit gemeten, gekoppeld aan
2016 (toen een sterk El Niño-fenomeen en klimaatverandering
de temperaturen over de hele wereld verhoogden), en 9 van de
10 warmste maanden augustus (de maand met de grootste
wereldwijde koelvraag) hebben plaatsgevonden sinds 2009.
De gemiddelde temperaturen in Azië in de zomer van 2021 waren
meer dan 1,5 °C hoger dan het pre-industriële gemiddelde en
een aantal steden had recordtemperaturen, bijvoorbeeld Mexico
(50,4 °C op 3 augustus 2021).
Wereldwijd is het energieverbruik van koelkasten en airconditioners
met 2/3 gestegen ten opzichte van 2010 en voor verlichting iets
meer dan 75%. Het bereiken van het scenario voor netto nulemissies
tegen 2050 voor de bouwsector vereist een snelle verschuiving
naar de beste beschikbare technologieën in alle markten tegen
2030. Historische voorbeelden laten zien dat het opwaarderen
vruchten afwerpt. In de Europese Unie bijvoorbeeld moeten nieuwe
koelkasten nu 75% efficiënter zijn dan 10 jaar geleden, terwijl
vergelijkende etiketten in 2021 werden vernieuwd om consumenten
te helpen de meest efficiënte producten te identificeren. Voor
sommige technologieën blijft de vooruitgang echter traag. Het
verlichtingsbeleid in veel landen is bijvoorbeeld niet herzien om
halogeenlampen uit te faseren, die slechts ongeveer 5% efficiënter
zijn dan gloeilampen.
91

Final residential energy use covered by labels, 2000-2021
100
80
60
40
20
0
Refrigerators Space cooling Space cooling
2000 2010 2021
Gedreven door het bestaande beleid gericht op het
reduceren van emissies en enkele gerichte overheidsprogramma's
kregen investeringen in energie-efficiëntie
in gebouwen in 2020 een boost en bereikten ze bijna USD
180 miljard - een groei van 11% ten opzichte van 2019.
De totale investeringen in energie-efficiëntie in de
wereldwijde bouwsector zullen naar verwachting in
2021 nog meer toenemen. Bijna de helft van deze
investeringen is voor de bouw van nieuwe efficiënte
gebouwen, terwijl de rest wordt besteed aan energiegerelateerde
retrofits en efficiënte apparaten. Het
economisch herstel in de sectoren gebouwen en vervoer
is de belangrijkste aanjager van de verwachte stijging
van de totale investeringen in energie-efficiëntie
wereldwijd in 2021.
Ondanks de recente toename van efficiëntie investeringen,
moeten de uitgaven tegen 2030 verdrievoudigen ten
opzichte van het gemiddeldes van het afgelopen halve
decennium om de netto-nulemissies tegen 2050 te
bereiken. Scenario’s richten zich op het bereiken van
hoge “energie-retrofitpercentages van ongeveer 2,5%
per jaar” tegen 2030, en om ervoor te zorgen dat nieuwe
gebouwen die in het komende decennium worden
gebouwd, voldoen aan hoge efficiëntienormen.
De bouwsector heeft een zeer grote koolstofvoetafdruk
wanneer rekening wordt gehouden met indirecte
emissies. Ongeveer 9% van de wereldwijde energie- en
procesgerelateerde CO2-emissies is het gevolg van het
gebruik van fossiele brandstoffen in gebouwen, nog eens
18% is afkomstig van de opwekking van elektriciteit en
warmte die in gebouwen wordt gebruikt, en nog eens 10%
is gerelateerd aan de productie van bouwmaterialen.
De gehele levenscyclus van een gebouw is daarom
direct en indirect verantwoordelijk voor ongeveer 37%
van de wereldwijde energie- en procesgerelateerde
CO2-emissies, hetgeen emissiebeperkingen voor de
hele levenscyclus vereist. Amerikaanse milieuproductverklaringen
zijn een goed voorbeeld van openbaar
beschikbare documenten die de milieueffecten van
bouwmaterialen certificeren.
De invoering van verplichte koolstofvrije bouw voorschriften
voor CO2-neutraal bouwen tegen 2030 is van
cruciaal belang om de gebouwen- en bouwsector op
koers te zetten om tegen 2050 de belangrijkste mijlpalen
voor het koolstofvrij maken van de netto-emissies te
bereiken. Deze normen zouden betrekking moeten
hebben op zowel de energie-intensiteit als de emissies in
de operationele en bouwfase, in overeenstemming met
de meest recente beleidsontwikkelingen van de EU, zoals
de nieuwe RE2020-norm van Frankrijk, ondersteund door
het E+/C-label. Ze zouden ook EV-laden, vraagbeheer en
flexibiliteitsvereisten omvatten om gebouwen te helpen
92

variabele hernieuwbare energiebronnen en een nettonul-elektriciteitssysteem
te accommoderen.
Regeringen moeten ervoor zorgen dat hun toezeggingen
duidelijk en ambitieus zijn om marktsignalen voor de
lange termijn vast te stellen. In dergelijke toezeggingen
moeten specifieke beleidsmaatregelen worden vastgesteld,
zoals belasting- en subsidieregelingen, om de
invoering van essentiël technische oplossingen mogelijk
te maken en aan te moedigen, met het doel de overgang
naar schone energie te versnellen en de kosten te verlagen.
In 2020 lanceerden het Super-efficient Equipment and
Appliance Deployment initiative (SEAD initiative) en
de Britse overheid de COP26 Product Efficiency Call
to Action om de efficiëntie van belangrijke producten
tegen 2030 te verdubbelen, waaronder algemene
verlichtingsservicelampen, residentiële airconditioners
en residentiële koelkasten en diepvriezers. Het IEA
ontwikkelt een energieprestatieladder om verschillende
beleidsmaatregelen voor de efficiëntie van apparaten
samen te brengen onder consistente prestatiedrempels
om de beleidsambitie geleidelijk te verhogen, of waar
mogelijk over te stappen op de beste beschikbare
producten. Productnormen en technische specificaties
moeten gebaseerd zijn op kwantitatieve regels met
wetenschappelijk bewijs om te voldoen aan codes en
de MEPS te overtreffen. Het gebruik van hernieuwbare
hulpbronnen moet worden bevorderd door middel van
een strikt koolstofboekhoudingsmechanisme gedurende
de levenscyclus dat is gebaseerd op bestaande
internationale normen.
De gebouwschil
Ongeveer twee derde van de landen had in 2020 geen
verplichte energiecodes voor gebouwen, hetgeen
betekent dat in 2020 meer dan 3,5 miljard m2 werd
gebouwd zonder verplichte energiegerelateerde
prestatie-eisen - het equivalent van het huidige Franse
patrimonium. Om in overeenstemming te zijn met het
scenario voor netto-nulemissies tegen 2050, moeten
alle landen uiterlijk in 2030 verplichten dat nieuwbouw
CO2-neutraal geschiedt. Dit vereist dat 20% van het
bestaande vloeroppervlak van gebouwen tegen 2030
tot dit niveau wordt gerenoveerd, waarbij de jaarlijkse
renovatiepercentages voor energie-efficiëntie stijgen van
minder dan 1% vandaag naar 2,5% in 2030 wereldwijd.
Het bebouwde vloeroppervlak in gebouwen wereldwijd
is sinds 2000 met circa 65% toegenomen tot bijna
245 miljard m2 in 2020. Tegelijkertijd is het gemiddelde
energieverbruik per m2 echter met slechts ongeveer 25%
gedaald. Daarmee is de hele inspanning in de periode
ruim overschaduwd door de groei van het vloeroppervlak.
Prestatieverbeteringen in de gebouwschil zijn van cruciaal
belang om het grootste deel van de netto-nulemissies
tegen 2050 te bereiken. Hoewel alle landen binnen het
komende decennium verplichte bouwvoorschriften
moeten implementeren om aan denet zero-ambities
te voldoen, hebben de meeste er nog steeds geen
expliciete beleidsprioriteit van gemaakt. Energiecodes
voor bebouwing stellen bouwnormen vast voor gebouwen
om te voldoen aan minimale energieprestatie-eisen.
Ze zijn een bewezen, kosteneffectieve methode om
de energieprestaties van zowel nieuwe als bestaande
residentiële en commerciële gebouwen te verbeteren.
93

Toch hebben minder dan 85 landen momenteel een
verplichte of vrijwillige energiecode voor gebouwen.
van gebouwen zes keer sneller dalen dan in het
afgelopen decennium.
Waar al energiecodes voor gebouwen van kracht zijn,
is de voortdurende evolutie van normen belangrijk om
de huidige en toekomstige status van bouwpraktijken,
materialen en technologieën weer te geven en te
stimuleren. Veel landen werken daarom hun energiecodes
bij om de strengheid van de bouwvereisten in de
loop van de tijd te vergroten.
Volgens de Europese richtlijn energieprestatie gebouwen
(EPBD) moet vanaf 2021 alle nieuwbouw bestaan uit
bijna energieneutrale gebouwen (deze regel geldt sinds
2019 voor openbare gebouwen). Bijna alle EU-lidstaten
voldoen aan deze vereiste en hebben hun wetgeving
dienovereenkomstig bijgewerkt.
Ondanks verschillende positieve signalen op veel plaatsen
in de wereld zijn er echter niet genoeg maatregelen
genomen om de algehele snelle uitbreiding van het
wereldwijde vloeroppervlak bij te houden. In het scenario
voor netto-nulemissies tegen 2050 worden tegen 2030
in alle landen voorschriften voor CO2-neutraal bouwen
tegen 2030 geïmplementeerd, toegepast op zowel
nieuwbouw als retrofits van gebouwen die grote renovatieof
werkvereisten veroorzaken. Zij hebben niet alleen
betrekking op emissies van bouwactiviteiten (scope 1 en
2), maar ook van de vervaardiging van bouwmaterialen
en -componenten (scope 3). Meer codedekking en strikt
toezicht op de naleving zijn nodig om nieuwe highperformance
constructies uit te breiden van de huidige
150 miljoen m2 vloeroppervlak naar meer dan 8 miljard
m2 in 2030. Tegelijkertijd moet de energie-intensiteit
Op korte termijn zijn overheidsbeslissingen nodig om
de voorschriften voor CO2-neutraal bouwen tegen 2030
op tijd in te voeren. Er zijn ook uitvoeringsmechanismen
nodig om deze overgang te ondersteunen, die kan
worden bevorderd door bijvoorbeeld nalevingspraktijken
die zijn opgenomen in bouwvoorschriften. Betere
bouwsimulatietools, training, inspecties en testen,
evenals beoordelingen en stimulansen, zijn belangrijke
instrumenten om de nalevingspercentages van
bouwvoorschriften te verhogen. Het gemiddelde
retrofitpercentage van de gebouwenvoorraad is
momenteel ongeveer 1% per jaar, waarbij retrofits over
het algemeen een gemiddelde vermindering van de
energie-intensiteit van minder dan 15% opleveren.
Om het scenario van netto-nulemissies tegen 2050 te
bereiken, moeten de retrofitpercentages echter tegen
2030 naar ten minste een niveau van 2,5% gaan.
Op verschillende fronten wordt echter wel vooruitgang
geboekt, zoals de EU-herziening van de Europese
gebouwenrichtlijn in juni 2018 om de renovatie van
bestaande gebouwen te versnellen. De Europese
Commissie lanceerde ook een renovatiegolf om
investeringen voor de renovatie van gebouwen vrij te
maken, met als doel de renovatie van gebouwen in de
komende tien jaar te verdubbelen. In 2019 lanceerde
het World Green Building Council-netwerk in Europa
het BUILD UPON2-project om de lopende renovatieinspanningen
van gebouwen op elkaar af te stemmen
en erover te rapporteren. Een ander interessant project
is iBRoad (Individual Building Renovation Roadmaps),
94

dat een tool ontwikkelt om renovatieplannen van
gebouwen op individueel gebouwniveau te schetsen.
In 2021 heeft de werkgroep bouwenergiecodes van
het Energy in Buildings and Communities Technology
Collaboration Programme (EBC TCP) een rapport
uitgebracht over verplichte regelgevende instrumenten
die worden toegepast op bestaande gebouwen in
economieën van IEA-lidstaten.
In 2020 was de bouw goed voor 10% van de wereldwijde
energie- en procesgerelateerde emissies, waarvan de
gebouwschil meer dan de helft voor haar rekening nam,
twee keer zoveel als in 2000. Daarin tellen de noodzakelijke
hoeveelheden staal en cement heel zwaar mee.
Ten opzichte van het verwachte vloeroppervlak daalt de
cementbehoefte met meer dan 250.000 ton en in 2030
is er 75.000 ton minder staal nodig. De vraag naar staal
en cement vlakt daardoor af, ondanks een uitbreiding
van het vloeroppervlak met 2% per jaar tot 2030.
Act staatsaankopen aan om over te schakelen op
koolstofarme materialen, en Marin County heeft zijn
bouwcode gewijzigd om limieten op koolstofemissies
van beton te integreren.
De Europese Unie richt haar strategie ook op de levenscyclus-emissieboekhouding
in haar herziene richtlijn
betreffende de energieprestatie van gebouwen. Als aanvulling
op het bevorderen van energieneutrale gebouwen,
vertrouwt de richtlijn op de ontwikkeling van Lifecycle Carbon
& Energy Performance Certificates om de rapportage en
monitoring van belichaamde emissies te waarborgen.
Deze EU-richtlijn heeft al tot actie aangezet: met
name de Franse RE2020-verordening vereist dat alle
gebouwen die na 2022 worden voltooid, voldoen aan
zowel energie- als koolstofnormen, die worden berekend
op basis van een dynamische levenscyclusanalyse die
meer gewicht geeft aan emissiereducties die op korte in
plaats van op lange termijn worden bereikt.
Een aantal internationale initiatieven verenigt landen,
organisaties uit de particuliere sector en steden om de
uitstoot te verminderen, zoals WorldGBC's Bringing
Embodied Carbon Upfront, waarbinnen 80 belanghebben
den in de bouw- en constructie waardeketen
een vermin de ring van 40% van de bouwgerelateerde
emissies per vierkante meter nieuw vloeroppervlak
tegen 2030 onderschrijven.
Bovendien is onlangs in sommige Amerikaanse staten
(bijv. Californië) en steden (bijv. San Francisco, Seattle en
New York) wetgeving inzake duurzame bouwmaterialen
aangenomen. In Californië moedigt de Buy Clean California
Maatregelen om energiecodes voor gebouwen in te voeren,
te upgraden en te handhaven zijn dringend nodig om
de klimaatdoelstellingen te bereiken. Ze zullen de snelle
uitbreiding van de bouwsector moeten opvangen en het
thermisch comfort van gebouwen moeten verbeteren
zonder de energievraag aanzienlijk te verhogen, terwijl
ze ook de emissies van zowel de bouw als de exploitatie
van gebouwen moeten aanpakken. Dit beleid moet
nu worden ontwikkeld om tegen 2030 van kracht
te zijn en over de ondersteunende instrumenten en
marktcapaciteit te beschikken die nodig zijn om ervoor
te zorgen dat de voorschriften voor CO2-neutraal bouwen
tegen 2030 worden nageleefd.
95

Het delen van kennis tussen landen om energiecodes
voor gebouwen vast te stellen, te verbeteren en te
handhaven, kan helpen bij het identificeren van beste
praktijken en geschikte technologieën, bijvoorbeeld
bij het gebruik van verbeterde isolatietechnieken voor
gebouwschillen in koude klimaten om thermische
verliezen te verminderen, en het gebruik van koele
daken, dynamische zonwering en ramen met een lage
emissiviteit (low-e) om de behoefte aan koelenergie in
warme gebieden te verminderen.
Overheden kunnen het goede voorbeeld geven om deze
maatregelen uit te voeren, bijvoorbeeld door hoogwaardige
constructies voor nieuwe openbare gebouwen te eisen
en financiële prikkels te bieden om de marktacceptatie
van hoogwaardige oplossingen te stimuleren.
Bouwvoorschriften die overkoepelende vereisten voor
de milieuprestaties van een gebouw gedurende de
gehele levenscyclus beschrijven, zijn essentieel om
de belichaamde emissies te verminderen. Een aantal
internationale studies, zoals het Building System Carbon
Framework van de WBCSD, bieden een kader dat alle
leden van de waardeketen kunnen gebruiken om hun
emissies te kwantificeren en kansen te identificeren om
belichaamde koolstof te verminderen.
Gestandaardiseerde koolstofboekhoudingssystemen
op basis van dit type raamwerk en internationale
normen (bijv. ISO 14025, ISO 14040, EN 15804, EN 15978,
enz.) bieden labels en prestatiemetingen voor de hele
levensduur die belanghebbenden in de hele waardeketen
van gebouwen en constructies kunnen gebruiken.
Het is duidelijk dat een nauwkeurige boekhouding
van de levenscyclusemissies gegevens vereist. Het
is daarom van cruciaal belang dat milieuverklaringen
voor producten beschikbaar en gestandaardiseerd
zijn, aangezien deze informatie de basis vormt van
koolstofboekhoudingssystemen. Voorschriften voor
CO2-neutraal bouwen tegen 2030 moeten niet beperkt
blijven tot alleen nieuwe constructies, maar moeten ook
betrekking hebben op retrofits van gebouwen. Overheden
moeten gebouwontwerpen promoten die zich aanpassen
aan lokale klimatologische omstandigheden, stedelijke
vormen en bouwpraktijken, en die passieve strategieën
zoals natuurlijke ventilatie en passieve koeling integreren.
Bovendien kan het bekijken van gebouwen vanuit een
levenscyclusperspectief - zelfs tijdens de bouwfase
- worden aangemoedigd door het grotere gebruik van
duurzame materialen, in combinatie met een verbeterd
gebouwontwerp en wijk- en stedenbouwkundige
maatregelen voor bouw en renovatie. Dergelijke acties
kunnen ook de totale koolstofvoetafdruk van een
gebouw verminderen.
Bovendien moet de toepassing van simulatieoptimalisatietools
voor het ontwerpen van gebouwen
worden bevorderd, zodat technologische synergieën
kunnen worden gerealiseerd tijdens de ontwerpfase van
het gebouw. Het is belangrijk om ontwerpers, ingenieurs
en installateurs op te leiden om de goedkeuring van
best-practice-gebouwontwerpen te vergemakkelijken.
96

97

De uitvoering van pakketten voor hoogwaardige bouw
en renovatie vereist een betere toegang tot financiering
en innovatieve bedrijfsmodellen die kredietnemers,
kredietverstrekkers en regelgevers samenbrengen.
Overheden kunnen dit mogelijk maken door middel van
beleidsinterventies met maatregelen om de toegang tot
financiering te verbeteren en het risico van investeringen
in schone energie te verminderen.
Maatregelen kunnen het gebruik van belastingvrijstellingen,
subsidies, leningen, veilingen en
verplichtingen omvatten. Overheden kunnen ook
samenwerken met onder meer de financiële sector,
banken en investeerders om een gemeenschappelijk
classificatieschema en een robuuste wetenschappelijke
basis voor dergelijke investeringen te creëren. Het
standaardiseren van verificatieprocedures om de
onzekerheden rond evaluaties van energiebesparingen
te verminderen, zou investeerders helpen de
voordelen van investeringen in gebouwen en de
reproduceerbaarheid ervan te begrijpen, waardoor
investeringen aantrekkelijker worden.
Overheden zouden ook de R&D-financiering voor hoogwaardige
gebouwschiltechnologieën met een grotere
thermische capaciteit en een dunnere isolatielaag (zoals
die met vacuümpanelen en aerogel) moeten uitbreiden.
Het gaat erom de gebouwschil een beter vermogen te
geven om zich aan te passen aan veranderingen en
variërende behoeften, bijvoorbeeld door dynamische
envelopcomponenten of geïntegreerde hernieuwbare
energiebronnen in de gebouwschil op te nemen.
Verwarming
De dominantie van verwarmingstoestellen en
boilers op basis van fossiele brandstoffen verzwakt
noodzakelijkerwijs; hun gezamenlijke marktaandeel is
inmiddels gedaald tot minder dan 50%. Ondanks deze
positieve ontwikkeling brengen nieuwe verwarmingsketels
gevoed door fossiele brandstoffen echter nog steeds
het behalen van de netto-nuluitstootdoelstellingen
in gevaar, omdat ze extra CO2-emissies vastzetten
die tijdens toekomstige activiteiten zullen vrijkomen
(ketelfabrikanten claimen snel een technische levensduur
van 15 tot 20 jaar). Het installeren van dergelijke
verwarmingsapparatuur moet daarom zo snel mogelijk
stoppen, waarbij verwarmingsoplossingen op basis van
fossiele brandstoffen tegen 2025 volledig moeten worden
uitgefaseerd om tegen 2050 in overeenstemming te
komen met het netto-nulemissiesscenario.
De geleidelijke vervanging van conventionele olieen
gasketels door condensatie-eenheden (met
rendementen van meestal 90-95%) in het afgelopen
decennium heeft de ketelemissies met 10% verminderd.
De voortgang in het huidige tempo is volstrekt
onvoldoende om de Net Zero-doelstelling te halen.
De vooruitgang bij het verbieden van verwarmingsketels
op fossiele brandstoffen is ongelijk verdeeld over de
regio's. Noorwegen, Zweden en Finland hebben de
verkoop van olieketels het afgelopen decennium al
verboden. Het Verenigd Koninkrijk zal waarschijnlijk
volgen met de publicatie van zijn heat and building
strategy paper. Ook in veel andere landen, waaronder
Frankrijk, Ierland en Oostenrijk, zullen olieketels tegen
2025 of eerder in nieuwe gebouwen worden verboden.
98

Om in lijn te zijn met het netto-nulscenario moet
het aandeel van schone energietechnologieën zoals
warmtepompen, thermische zonneverwarming,
koolstofarme stadsenergiesystemen en biomassaketels
tegen 2030 meer dan 80% van de verkoop van nieuwe
verwarmingsapparatuur bedragen.
Naast verbeteringen in de gebouwschil zou de
inzet van deze koolstofarme hoogrenderende
verwarmingstechnologieën helpen de gemiddelde
energie-intensiteit van de wereldwijde verwarming
in het komende decennium met ongeveer 4% per
jaar te verminderen. De gecombineerde effecten
van efficiëntieverbeteringen, brandstofverschuiving
en decarbonisatie van de energiesector zouden de
verwarmingsgerelateerde emissies van gebouwen
egen 2030 met meer dan 50% verminderen.
In 2020 waren 180 miljoen warmtepompen in
verwarmingsmodus in bedrijf, tegen minder dan 100
miljoen in 2010. Het grootste deel van deze groei
is echter afkomstig van een hogere verkoop van
omkeerbare eenheden die ook koeling kunnen bieden,
wat de stijgende vraag naar koeling weerspiegelt.
Over het algemeen voorzien warmtepompen nog
steeds in niet meer dan 7% van de wereldwijde
verwarmingsbehoeften in gebouwen. Om in lijn te zijn
met het Net Zero-scenario moeten echter 600 miljoen
warmtepompen in 2030 in 20% van de wereldwijde
warmtevraag naar gebouwen voorzien.
Ruimtekoeling
Het energieverbruik voor ruimtekoeling is sinds 1990
meer dan verdrievoudigd, met aanzienlijke gevolgen
voor elektriciteitsnetten, vooral tijdens piekperioden en
extreme hittegebeurtenissen. De wereldwijde vraag naar
ruimtekoeling bleef ook in 2020 groeien, deels gedreven
door grotere thuiskoeling naarmate meer mensen meer
tijd thuis doorbrachten. Ruimtekoeling was in 2020 goed
voor bijna 16% van het eindverbruik van elektriciteit in de
bouwsector (ongeveer 1.885 TWh).
Hoewel zeer efficiënte airconditioners (AC's) op de
markt verkrijgbaar zijn, kopen de meeste consumenten
modellen die twee tot drie keer minder efficiënt zijn.
De implementatie van normen voor energie-efficiëntie
zou de energieprestaties van AC’s tegen 2030 met
ongeveer 50% kunnen verbeteren en de koeling op
schema kunnen helpen met het scenario voor nettonulemissies
tegen 2050. Samen met een verbeterd
gebouwontwerp zijn efficiëntienormen een belangrijke
maatregel om de lock-in van inefficiënte eenheden in
de komende decennia te voorkomen.
Over de hele wereld zijn er ongeveer 2 miljard AC-eenheden
in gebruik. Hierdoor is ruimtekoeling een van de belangrijkste
aanjagers van de stijgende vraag naar elektriciteit in
gebouwen en van toevoegingen van opwekkingscapaciteit
om aan de piekvraag naar stroom te voldoen. Hierin vormen
wooneenheden bijna 70% van het totaal.
De vraag naar ruimtekoeling is sinds 2000 met gemiddeld
4% per jaar gestegen, twee keer zo snel als de vraag naar
verlichting. Een hoger energieverbruik voor ruimtekoeling
heeft met name invloed op de piekvraag naar elektriciteit,
99

vooral tijdens warme dagen, wanneer apparatuur op volle capaciteit wordt gebruikt. Hoewel
de prestaties van ruimtekoelapparatuur voortdurend verbeteren en de elektriciteitsproductie
minder koolstofintensief wordt, neemt de CO2-emissie van ruimtekoeling snel
toe – tussen 1990 en 2020 is de uitstoot bijna verdubbeld tot bijna 1 Gt.
Wereldwijd steeg de vraag naar ruimtekoeling in 2020 met gemiddeld 1%. Met veel
mensen die in 2020 en 2021 vanuit huis werkten, steeg de residentiële consumptie met
meer dan 2%, terwijl de niet-residentiële consumptie met ongeveer 0,5% daalde.
100

Deze trends zijn wellicht zeer regiospecifiek. Zo steeg
het energieverbruik van koeling in China en India in zowel
de residentiële als de dienstverlenende subsector, en
in verschillende Europese landen daalde de vraag naar
elektriciteit voor ruimtekoeling in 2020 als gevolg van
een koelere zomer.
In 2020 werd de AC-markt in verschillende regio's
getroffen door lockdowns en hittegolven. In Europa
bijvoorbeeld steeg de verkoop van woningen omdat een
groot deel van de bevolking vanuit huis werkte, en in de
Verenigde Staten stimuleerden hittegolven de vraag.
De markt voor AC-units voor ruimtekoeling is de
afgelopen 20 jaar aanzienlijk geëvolueerd. Het
marktaandeel van China is de afgelopen 2 decennia
verdubbeld, zodat het nu goed is voor 40% van de
wereldwijde markt voor airconditioners en koelmachines.
Terwijl China, de Verenigde Staten en Japan samen
twee derde van de AC-markt bestrijken met meer dan
1 miljard verkochte eenheden in deze landen in het
afgelopen decennium, steeg de relatieve vraag naar
AC's sneller in India en Indonesië, met een gemiddeld
aantal jaarlijkse installaties dat sinds 2010 met ongeveer
10% is toegenomen.
Ondanks de stijging van de vraag naar koeling van
de afgelopen jaren, zijn er nog steeds verschillen in
AC-eigendom tussen huishoudens, afhankelijk van
het gezinsinkomen. Wereldwijd bezit ongeveer 35%
van de bevolking een airconditioner, maar van de 44%
van de wereldbevolking die in een warm klimaat leeft,
bezit slechts ongeveer 12% een AC-eenheid. Terwijl het
AC-eigendom in de Verenigde Staten en Japan meer
dan 90% bedraagt, blijft het minder dan 5% in Afrika ten
zuiden van de Sahara en minder dan 10% in India, hoewel
het aantal koeldagen (de metriek die wordt gebruikt
om de behoefte aan koeldiensten te beoordelen) in die
landen twee keer zo hoog is.
Stijgende levensstandaarden, bevolkingsgroei en frequentere
en extremere hittegolven zullen naar verwachting
in het komende decennium een ongekende vraag naar
koeling creëren (zie The Future of Cooling). Het aantal
geïnstalleerde AC's zou dus naar verwachting tegen 2030
met nog eens 40% kunnen toenemen, zodat de lock-in
van inefficiënte apparatuur moet worden vermeden.
Om in overeenstemming te zijn met het scenario voor
netto-nulemissies tegen 2050, zou de gemiddelde
efficiëntie van nieuwe AC-units op het lichtnet tegen
2030 in alle markten met ten minste 50% moeten stijgen.
Parallel aan de verhoogde efficiëntie van de apparatuur,
wordt de vraag naar koeling in het Net Zero-scenario ook
verminderd door een beter gebouwontwerp, waarbij 20%
van het bestaande vloeroppervlak van het gebouw en
alle nieuwe gebouwen in 2030 koolstofvrij zijn.
Onder de maatregelen om het koelverbruik te
verminderen, kunnen passieve en op de natuur
gebaseerde oplossingen enkele van de meest
betaalbare zijn. De Million Cool Roofs Challenge heeft
als doel om 1 miljoen m2 koele daken (reflecterende
oppervlakken die kunnen helpen de binnentemperatuur
van gebouwen te verlagen) in te zetten. Bovendien
heeft de regering in West-Sydney, Australië, een verbod
op donkere daken aangekondigd om toekomstige
hitte-eilanden te voorkomen.
101

102

6
CERTIFICERING VOOR DE UTILITEITSBOUW
103

ENERGIEVERBRUIK BIJ CONSTRUCTIE VAN GEBOUWEN
Hoewel het totale (eind)energieverbruik van de wereldwijde bouwsector in 2019 op hetzelfde niveau
is gebleven in vergelijking met 2018, zijn de CO2-emissies samenhangend met de exploitatie van
gebouwen gestegen tot het hoogste niveau ooit met ongeveer 10 GtCO2, ofwel 28% van de totale
wereldwijde energiegerelateerde CO2-emissies. Met de uitstoot van de bouwsector neemt dit aandeel
toe tot 38% van de totale wereldwijde energiegerelateerde CO2-uitstoot. Het iets lagere aandeel van
de emissies van gebouwen in vergelijking met de 39% in 2018 was te wijten aan de toename van de
emissies van transport en andere industrieën ten opzichte van gebouwen.
Wereldwijd aandeel van gebouwen en de bouwsector/aandeel in finale energie en uitstoot 2019
28%
Transport
8% Non-residential
buildings
22%
Residential
buildings
23%
Transport
Non-residential
buildings (indirect)8%
3% Non-residential
buildings (direct)
11%
Residential
buildings
(indirect)
5%
Other
32%
Other Industry
35%
ENERGY
5%
Buildings
construction
industry
7%
Other
32%
Other industry
38%
EMISSIONS
6%
Residential
buildings
(direct)
10%
Buildings
construction
industry
Bron: GlobalABC – 2020 Global Status Report for buildings and constructions
* Founded at COP21, hosted by the United Nations Environment Program (UNEP) and with over 150 members, including 30 countries, the GlobalABC is the leading global platform for governments,
private sector, civil society, research, and intergovernmental organizations committed to a common vision: A zero-emission, efficient and resilient buildings and construction sector.
De toename van de emissies in de bouwsector is het
gevolg van een aanhoudend gebruik van steenkool, olie
en aardgas voor verwarming en koken in combinatie met
hogere activiteitsniveaus in regio's waar elektriciteitsopwekking
koolstofintensief blijft, hetgeen resulteert in
een stabiel niveau van directe emissies maar groeiende
indirecte emissies (d.w.z. elektriciteit).
Dit onderstreept het belang van een drievoudige strategie
om zowel de energievraag als de emissies te verlagen:
- Energievraag in de bebouwde omgeving radicaal
verminderen.
- Tegelijkertijd de energiesector koolstofvrij te
maken en
- Materiaalstrategieën te implementeren die de
koolstofemissies gedurende de levenscyclus
verminderen.
104

De uitgaven voor energie-efficiënte gebouwen zijn in
2019 voor het eerst in de afgelopen 3 jaar gestegen; het
gaat om een stijging van 3% tot $ 152 miljard, echter
nog steeds een klein deel van de $ 5,8 biljoen die wordt
uitgegeven in de bouwsector. Investeringen in energieefficiëntie
blijven achter bij investeringen in de sector als
geheel en daarom zijn er meer inspanningen nodig om
gebouwen koolstofvrij te maken; in de bouwsector wordt
voor elke $ 1 die wordt uitgegeven aan energie-efficiëntie,
$ 37 besteed aan conventionele bouwbenaderingen.
Toch zijn er positieve tekenen dat decarbonisatie van
gebouwen en energie-efficiëntie voet aan de grond
krijgen in beleggingsstrategieën. Financiële instellingen
en vastgoedbedrijven realiseren zich het sterke
groeipotentieel en de investeringsmogelijkheden die
beschikbaar zijn met duurzame bouwinvesteringen.
De bouw en exploitatie van gebouwen waren in 2019
goed voor het grootste aandeel van het wereldwijde totale
eindenergieverbruik (35%) en de energiegerelateerde
CO2-emissies (38%) in 2019. Het totale aandeel van de
wereldwijde energie en emissies van het gebouwenbestand
heeft vanaf 2018 (IEA, 2020b) een stabiel
niveau gehandhaafd. Merk op dat in vergelijking met
de 2018 Buildings-GSR, het iets lagere aandeel van de
emissies van gebouwen in vergelijking met de 39% in 2018
te wijten was aan de toename van de emissies van transport
en andere industrieën ten opzichte van gebouwen.
Bouwsector finaal energiegebruik wereldwijd 2010-2019
Final energy (EJ)
150
120
90
60
Van de 1.005 vastgoedbedrijven, ontwikkelaars, REIT's
en fondsen die meer dan $ 4,1 biljoen aan beheerd
vermogen vertegenwoordigen en die in 2019 aan
The Global ESG Benchmark for Real Assets (GRESB)
rapporteerden, stemt 90% hun projecten bijvoorbeeld
af op de beoordelingsnormen voor groen bouwen voor
bouw en exploitatie.
Groene gebouwen vertegenwoordigen een van de
grootste wereldwijde investeringsmogelijkheden van
het komende decennium, geschat door de International
Finance Corporation (IFC) op $ 24,7 biljoen in 2030.
Overheden spelen een belangrijke rol bij het ontsluiten
van deze kans.
30
0
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Fuel type
Coal
Oil
Bron: Source: IEA (2020b)
Biomass (traditional)
Commercial Heat
Renewables
Natural gas
Het totale eindenergieverbruik voor de exploitatie
van gebouwen bedroeg ongeveer 130 EJ, ongeveer
30% van het totale eindverbruik, plus nog eens 21
EJ voor gebouwen en constructie ofwel 5% van de
totale vraag. Het elektriciteitsverbruik in gebouwen
vertegenwoordigt nu ongeveer 55% van het wereldwijde
elektriciteitsverbruik (IEA, 2020b). Het jaar 2019
Electricity
markeerde voor het eerst sinds 2012 een stabiel niveau
van energieverbruik van gebouwen en ziet de energieintensiteit
van het vloeroppervlak verbeteren (IEA, 2020a).
105

Emissies (als gevolg van de constructie)
van gebouwen
Directe emissies en emissies gerelateerd aan energieverbruik
bij de constructie van gebouwen stegen tot
iets meer dan 3 GtCO2 en 6,9 GtCO2 in 2019, terwijl de
gecombineerde directe en indirecte energiegerelateerde
emissies van het gebruik van gebouwen stegen tot
in combinatie met hogere activiteitsniveaus in regio's
waar elektriciteit kool stofintensief blijft, wat resulteert in
een stabiel niveau van directe emissies maar groeiende
indirecte emissies (d.w.z. van elektriciteit) (IEA, 2020a).
Hoewel elektriciteit lage directe emissies heeft, is het nog
steeds voornamelijk afkomstig van fossiele brandstoffen,
zoals steenkool en aardgas.
ongeveer 10 GtCO2 in 2019, of ongeveer 28% van de totale
wereldwijde CO2-emissies (IEA, 2020b). Daarnaast resulteerden
de productie, het transport en het gebruik van
alle bouwmaterialen voor gebouwen in een energie- en
procesgerelateerde CO2-uitstoot van ongeveer 3,5 GtCO2
in 2019, of 10% van alle emissies in de energiesector (IEA).
Gebouwgerelateerde emissie wereldwijd 2010-2019
10
8
6
4
Emissions (GtCO2)
Non-residential
(indirect)
Non-residential
(direct)
Residential
(indirect)
Emissiegegevens gebruik en constructie van gebouwen, 2019
Buildings use phase 9953
Coal 496
Oil 939 9%
Natural gas 1663
2019 (MtCO2) Share
direct emissions
Electricity and heat 6855 19% indirect emissions
Buildings construction 130
Construction energy use 130
Material manufacturing 3430
Cement- and steelmanufacturing
for construction
2038
Other 1 391
Buildings and construction
value chain
10% indirect buildings and
construction value
chain emissions
13512 38% of total energy related
emissions
Bron: IAE 2020b (Energy Technology Perspectives 2020)
2
0
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Residential
(indirect)
Emissies van de productie van bouwmaterialen en de
constructie van gebouwen worden grotendeels gedreven
Bron: 2019 Global Status Report for Buildings and Construction
Gecombineerd schat het IEA dat de energiegerelateerde
emissies van de bouw en de bouwsector verantwoordelijk
zijn voor 38% van de wereldwijde CO2-uitstoot. Emissies van
de productie van bouwmaterialen en de constructie van
gebouwen worden grotendeels gedreven door de productie
van cement en staal (IEA 2020b); de groei van het gebruik
is een belangrijke aanjager van gebouwgerelateerde
koolstofemissies. De toename van de emissies in de
bouwsector is te wijten aan een aanhoudend gebruik van
steenkool, olie en aardgas voor verwarming en koken
door de productie van cement en staal (IEA 2020b); de
groei van het gebruik is een belangrijke aanjager van
gebouwgerelateerde koolstofemissies. Het ontwerp en
het type van gebouwen (hoogbouw) hebben geleid tot een
verhoogde vraag naar staal en cement, hoewel dergelijke
gebouwen daardoor een langere levensduur kunnen
hebben. Wereldwijd is de bouwsector goed voor ongeveer
50% van de vraag naar cement en 30% van staal. Deze
factoren tonen het belang aan van het verlengen van
de levensduur van gebouwen, het verminderen van het
gebruik van deze materialen dan wel het vervangen ervan
door materialen met een lagere belichaamde koolstof.
106

Talrijke analyses tonen aan dat decarbonisatie van de
sector mogelijk is, maar die vereist duidelijke paden die
moeten worden ontwikkeld en geïmplementeerd om de
noodzakelijke overgang voor gebouwen te versnellen om
tegen 2050 netto nul koolstof te bereiken.
Landen kunnen deze overgang op verschillende
manieren ondersteunen, zoals met de implementatie van
progressieve bouwvoorschriften, marktregulering en het
ondersteunen van investeringen in energie-efficiëntie
voor bestaande gebouwen. Uit een analyse van de
Climate Action Tracker (CAT) blijkt dat het nodig is om de
emissiereductie verder te versterken.
Volgens een recent rapport moeten de emissiereducties
van gebouwen hoog zijn en snel plaatsvinden, met
aanzienlijke reducties tegen 2030 en bijna volledige
decarbonisatie tegen 2040. Met behulp van het
gemiddelde voor alle scenario's die door CAT zijn
gemodelleerd, moeten de totale directe CO2-emissiereducties
van de sector tegen 2030 ten minste 45%,
tegen 2040 65% en tegen 2050 ten opzichte van
2020 75% bedragen.
De indirecte emissies van de energiesector zouden
sneller moeten afnemen. Uit de CAT-analyse blijkt dat
het met behulp van bestaande technologieën mogelijk
is om emissies van gebouwen tegen 2050 volledig te
elimineren. Dit vereist echter aanzienlijke investeringen
in koolstofvrije verwarmings- en koelingsbronnen en
verbeteringen aan gebouwschillen. In het kader van het
scenario voor duurzame ontwikkeling schat het IEA
dat de directe emissies tegen 2030 met meer dan 30%
dalen in het VIB en dat de totale directe en indirecte
emissies in de periode 2019-30 met 3,5 Gt CO2 dalen
(IEA, 2020a). In het scenario voor netto-nulemissies
tegen 2050 (NZE2050), dat zich richt op acties die
ertoe zouden leiden dat de energiesector tegen 2050
netto-nulemissies bereikt, schetst het IEA echter
dat de CO2-emissies van directe gebouwen met 50%
moeten afnemen en de indirecte emissies van de
bouwsector tegen 2030 met 60% moeten dalen door een
vermindering van de emissies van energieopwekking
tegen 2030 (IEA, 2020a). Deze inspanningen zouden
ervoor moeten zorgen dat de emissies van de
bouwsector tussen 2020 en 2030 met ongeveer 6%
per jaar dalen. Ter vergelijking: de CO2-uitstoot van de
wereldwijde energiesector is tijdens de pandemie naar
schatting met 7% gedaald.
De meeste landen moeten hun tweede nationaal
bepaalde bijdrage (NDC) nog indienen, waardoor er
een aanzienlijke kans is om specifiek mitigatiebeleid
voor gebouwen te integreren en gebruik te maken van
codes, normen en certificering die de sector naar nul
koolstofemissies sturen.
Begin 2020 werd de landen verzocht hun nieuwe of
bijgewerkte NDC’s in te leveren bij het secretariaat
van het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake
klimaatverandering, als onderdeel van de vijfjarige cyclus
van herziening van de doelstellingen en verbintenissen
van landen in het kader van de Overeenkomst van Parijs.
107

Buildings sector emissions coverage in NDCs, 2018-2020
New in 2020
New in 2019
New in 2018
NDC: >75% coverage
NDC:

109

Buildings energy codes by jurisdiction, 2018-2019
Mandatory for entire sector
Mandatory for part sector
Mandatory for entire sector
in major city
Voluntary part of sector
Code in development
No known code
This map is without prejudice to the status of or sovereignty over any territory, to the delimitation of international frontiers and bounderies, and to the name of any territory, city or area.
Source: GlobalABC/IEA/UNEP (2019). All rights reserved. Adapted from “Energy efficiency policies: Buildings”.
Ondanks het feit dat energiecodes voor gebouwen het
meest voorkomen in landen met een hoog inkomen, wordt
er over de hele wereld aanzienlijke vooruitgang geboekt bij
het formaliseren en reguleren van de bouwsector.
In de GlobalABC-ledenenquête benadrukten de respondenten
de belangrijkste ontwikkelingen in zowel
energiecodes voor gebouwen als energiecertificeringsschema's
voor gebouwen. Een duidelijke meerderheid
(79%) van de respondenten meldde dat hun regio of
land een energiecode voor gebouwen had, waarbij 14%
aangaf dat ze dat (nog) niet hadden. Certificering van de
energie- en/of duurzaamheidsprestaties van een gebouw
geeft een marktsignaal aan duurzaamheidsbewuste
investeerders, huurders, beleidsmakers of consumenten.
Certificeringen voor groen of duurzaam bouwen spelen
een belangrijke rol voor ontwikkelaars en eigenaren in
het onderscheidend maken van hun gebouwen, maar
benadrukken ook hun inzet op het gebied van duurzaam
bouwen en exploiteren.
Het gebruik van certificeringen biedt een vergelijkende
beoordeling van hoe goed een gebouw voldoet aan
gedefinieerde criteria voor een norm en of aan relevante
vereisten wordt voldaan. De certificering van gebouwen
is een instrument voor kwaliteitsborging tijdens ontwerp,
bouw en exploitatie. Vanwege het gebrek aan holistische
en ambitieuze wetgeving in bijna alle landen en op voorwaarde
dat certificeringssystemen de gestelde emissieniveaus
van de Overeenkomst van Parijs omarmen,
110

Buildings energy certification programmes by jurisdiction, 2017-2018
Partial mandatory with
widespread voluntary
Partial mandatory
Widespread voluntary
Widespread voluntary with
only a few projects
No certification
or no infotmation
This map is without prejudice to the status of or sovereignty over any territory, to the delimitation of international frontiers and bounderies, and to the name of any territory, city or area.
Source: IEA (2019b). All rights reserved. Adapted from “Energy efficiency policies: Buildings”
kunnen certificeringssystemen de leemte opvullen en
werken als een markttransformatie-instrument dat de
beweging van de markt en al zijn belanghebbenden naar
een ambitieuzere bouwpraktijk versnelt.
Met het toenemende begrip en de toenemende vraag
van uit de financiële sector kunnen certificeringen
ook worden gebruikt om de vereisten rond duurzame
financierings praktijken zoals het taxonomie-initiatief in
de EU te verifiëren. Certificering van groene gebouwen
moet er uiteindelijk op gericht zijn om de gebouwen naar
een steeds hoger kwaliteitsniveau te stuwen en transparantie
te brengen. In 2020 is het aantal certifi ceringsnormen
voor groene/duurzame gebouwen blijven groeien
en worden meer gebouwen dan ooit gecertificeerd.
Wereldwijd worden certificeringen zoals LEED,
BREEAM, Passivehouse, DGNB en EDGE op steeds
grotere schaal gebruikt.
Certificering van groen bouwen en andere duurzame
certificeringen gericht op gebouwen met lage en bijna-nulemissies
of energie zijn een belangrijk ingrediënt bij het
bereiken van een koolstofarm gebouwenbestand, maar
moeten gebaseerd zijn op gemeenschappelijke definities
naast verplichte bouwvoorschriften en progressief beleid.
Veel van deze schema's zijn vrijgegeven en certificeren
gebouwen die netto nul bereiken op basis van prestatiegegevens,
waaronder negen normen van Green Building
Councils, waaronder LEED Zero van USGBC, de EDGE Zero
Carbon- en ILFI Zero Carbon-certificeringen.
111

Investeren in groene gebouwen
De incrementele investering in energie-efficiëntie van
gebouwen wereldwijd bedroeg in 2019 ongeveer $ 152
miljard, een stijging van 3% ten opzichte van 2018
(IEA, 2020c). Dit is een positieve verandering ten opzichte
van de vlakke investering in 2017 en 2018, die ongeveer
$ 148 miljard bedroeg. Dit percentage is echter minder
dan het groeitempo van de investeringen in de bouw
van gebouwen die 4,9% bedroeg, wat overeenkomt met
$ 5,9 biljoen.
Building construction and energy efficiency
investment and breakdown
USD
5.8
trillion
Total spending on buildings
construction and renovation
USD
152
billion
Source: IEA (2019b). All rights reserved. Adapted from
“Energy efficiency policies: Buildings”
79 Envelope
39 HVAC
18 Lighting
16 Appliances
2019 energy efficiency spending
in buildings (USD billion)
Deze toename van investeringen in energieefficiëntie
wordt gedreven door zowel de toename
van de investerings activiteit in de bouwsector op de
wereldmarkt, met een stijging van 4,9% ten opzichte van
het niveau van 2018, als een voortdurende inspanning
in het beleid, met name door Europese landen en in
China, om meer investeringen in energieprestaties van
gebouwen te sturen.
Tussen 2014 en 2018 bedroeg de jaarlijkse groei van
de energie-efficiëntie in gebouwen, gemeten als de
verbetering van de energie-intensiteit, 3,5%, wat in
lijn is met de groei van 3% - een percentage dat nodig
is om de doelstellingen van Parijs en de Duurzame
Ontwikkelingsdoelstelling 7 te bereiken. Dit percentage
is echter lager dan het groeitempo van de investeringen
in de bouw van gebouwen, dat in dezelfde periode
4,5% bedraagt, hetgeen betekent dat de groei van de
investeringen in energie-efficiëntie geen gelijke tred
houdt met de bouw van gebouwen wereldwijd, wat
dan leidt tot geringe veranderingen in het uiteindelijke
energieverbruik in het wereldwijde gebouwenbestand.
Opvallend, maar niet geheel onverwacht is overigens het
enorme aandeel van de schil van het gebouw.
Koeling in gebouwen
In de komende dertig jaar zou de energiebehoefte
voor ruimtekoeling kunnen verdrievoudigen
(IEA, 2018), vooral in warme en tropische landen.
Huizen zijn verantwoordelijk voor meer dan twee derde
van deze toename.
De wereldwijde verkoop van airconditioningsystemen
per jaar is sinds 1990 bijna verviervoudigd. Ongeveer
2,8 miljard mensen wonen het hele jaar door op plaatsen
met gemiddelde dagelijkse temperaturen boven de
25 °C en slechts 8% van hen heeft naar schatting AC
(GlobalABC, 2018; IEA, 2018).
Deze trend zal zich voortzetten en intensiveren, gedreven
door stijgende inkomens, de verwachte verdubbeling
van het vloeroppervlak van gebouwen tegen 2060
(IEA, 2019a) en een opwarmende planeet met hogere
temperaturen en frequentere hittegolven.
112

Er blijft een kritieke uitdaging om in de toekomst aan de
koelvraag te voldoen vanwege de enorme hoeveelheid
bouwruimte over de hele wereld die wordt gebouwd
met weinig aanpassingsvermogen aan het omringende
klimaat. Met behulp van staal, beton en glas, zonder de
juiste thermische onderbrekingen, (dynamische zonne-)
zonwering, ventilatie of isolatie, kunnen slecht ontworpen
gebouwen gevoelig zijn voor oververhitting. Als gevolg
hiervan hebben ze, om thermisch comfort te bieden, een
overmatige hoeveelheid energie nodig voor mechanische
koeling. Een andere uitdaging is de capaciteit van het
electriciteitsnetwerk dat ook in ontwikkelde landen veelal
aan het maximum zit.
Betere gebouwontwerpen kunnen de energievraag
naar ruimtekoeling verminderen of zelfs vermijden.
Klimaatgecorrigeerde gebouwschillen, buitenkleuren,
ramen, natuurlijke ventilatie, oriëntatie en vegetatie
bieden grote mogelijkheden om de energievraag voor
koeling te verminderen.
Als gebouwen zijn aangepast aan het lokale klimaat
en passieve koeltechnieken gebruiken, kunnen ze op
natuurlijke wijze koel blijven. Variaties zijn afhankelijk
van de klimaatzone, de lokale bouwcultuur en het
gebruik van gebouwen.
Hoewel er veel variaties zijn, zijn de volgende principes
van toepassing: in vochtige klimaten zorgen lichte tot
middelzware structuren en open, ruime lay-outs voor
constante natuurlijke ventilatie. In droge klimaten
moeten gebouwen massief zijn om de hitte overdag te
blokkeren en 's nachts op natuurlijke wijze af te koelen.
Anderzijds accelereren de klimaatveranderingen,
waardoor dergelijke vuistregels van minder grote
betekenis zijn.
Geschikte zonne-oriëntatie van gebouwen biedt een
belangrijke ontwerpbenadering. Ramen moeten worden
beschaduwd en de raam-tot-muurverhouding moet
worden aangepast aan de klimaatzone, terwijl toch
voldoende natuurlijk daglicht wordt gegarandeerd.
113

Certificeringen
Op www.buildings.com zien we een overzicht van bekende internationale certificeringen voor gebouwen.
Naam Proces Begincertificering Hernieuwing Focusgebieden Bouwtypen
BOMA 360
PERFORMANCE
PROGRAM
Verzamel alle benodigde
documentatie. Maak een
online account aan en vul
het aanmeldingsformulier
in. Aanmeldingen worden
elke dag geaccepteerd en
toewijzingen worden elk
kwartaal gedaan.
Tarieven zijn gebaseerd op
oppervlakte in vierkante
meter. BOMA-leden
ontvangen aanzienlijke
korting, en het certificeren
van tien of meer gebouwen
tegelijk levert 15%
portfoliokorting op bij de
aanmeldingskosten.
Vernieuw elke drie jaar om
de toewijzing te behouden.
Gebouwen dienen ook
hun prestaties jaarlijks te
verifiëren, maar aan deze
jaarlijkse verificatie zijn geen
kosten verbonden.
Bouwwerkzaamheden
en -management,
persoonlijke veiligheid
en risicomanagement,
opleiding en onderwijs,
energie, milieu en
duurzaamheid, en
huurderrelaties en
maatschappelijke
betrokkenheid.
In gebruik genomen
commerciële kantooren
industriegebouwen.
Gebouwen die voor meerdere
doeleinden gebruikt worden,
worden alleen beoordeeld op
hun kantoorgedeelte.
BREEAM
Meld uw project aan en
vul de zelfbeoordeling in.
Ontvang een ongeverifieerde
score. Laat een beoordelaar
de score verifiëren om
volledige certificering te
ontvangen.
$1.000 voor toegang tot de
tools voor zelfbeoordeling.
$750 per certificaat voor alle
drie delen.
$250 voor het vernieuwen
van elk certificaat
zonder verandering. Dit
is tweemaal mogelijk. Na
ingrijpende veranderingen
of twee hernieuwingen is
hercertificeren noodzakelijk;
dit kost $750 per certificaat.
Management, gezondheid en
welzijn, energie, transport,
water, materialen, afval,
landgebruik, en ecologie en
vervuiling.
Alle bestaande commerciële
gebouwen.
CLASS-G
Vul de checklist voor
zelfbeoordeling in en
publiceer deze. Bestel
een plakkaat. Andere
geregistreerde gebruikers
kunnen commentaren
insturen ter herziening, die
door u en Class-G zullen
worden bestudeerd.
Standaard jaarlijkse
abonnementsprijs tussen
$300 en $1.200, afhankelijk
van het aantal locaties en de
duur van de toezegging.
Het abonnement wordt elk
jaar hernieuwd.
Lucht en gezondheid,
energie, water, materialen
en afvalvermindering.
Alle gebouwen en bedrijven
die zich inzetten voor een
duurzame werking. Er is
een aparte scorekaart
beschikbaar voor
datacentra.
ENERGY STAR
FOR BUILDINGS
Voer gebouwgegevens in in
de Portfolio Manager, deze
geeft aan of u mogelijk
in aanmerking komt. Als
dit zo is, voltooi dan het
verificatieproces en meld
u aan. Gebouwen die in
aanmerking komen, scoren
minstens 75 van de 100 en
zijn geverifieerd door een
ingenieur of architect.
Wordt eenmaal per jaar
uitgevaardigd. Aan de
aanmelding zijn geen kosten
verbonden.
Kan jaarlijks vernieuwd
worden. Gebouwen die de
ENERGY STAR verdienen
kunnen zich een jaar
na de datum van de
laatste energiegegevens,
meegestuurd met de
aanmelding van het
voorgaande jaar, opnieuw
aanmelden.
ENERGY STAR is een
certificering met
enkelvoudig kenmerk
waarbij de focus ligt op
energiegebruik, maar de
Portfolio Manager-tool
kan ook afval en water
bijhouden.
Er zijn 21 gebouwtypes die
in aanmerking komen voor
een score.
FITWEL
Evalueer uw gebouw
met behulp van de juiste
scorekaart. Stel een
maatstaaf in voor prestaties
en volg deze door de tijd
heen. Upload documentatie
voor beoordeling door twee
onafhankelijke beoordelaars.
$500 per jaar voor
registratie, plus eenmalige
projectkosten van $6.000.
Lagere tarieven zijn
beschikbaar voor bedrijven
die een heel portfolio
certificeren.
Certificering blijft drie jaar
geldig. Hercertificering
kost $500, plus 80
procent van het geldende
certificeringtarief.
Locatie, bouwtoegang,
buitenruimten,
ingangen en begane
grond, trappenhuizen,
binnenomgevingen, werken
woonruimten, gedeelde
ruimten, watertoevoer,
voedseldiensten of
kruidenierszaken,
verkoopautomaten
of micromarkten, en
noodprocedures.
Voor kantoren of meerdere
gezinnen.
GREEN GLOBES
Gebruik de beoordelingstool
in de cloud om gegevens
te verzamelen en beste
praktijken te implementeren.
Wanneer u klaar bent voor
een formele evaluatie,
bezoekt een beoordelaar
van een derde partij uw
terrein om begeleiding
en kwaliteitsgarantie te
bieden. Op het eindrapport
verschijnen uw score en
waardering.
Aanmelding kost $1.500.
De kosten per vierkante
meter zijn afhankelijk
van de grootte en
eigenschappen van het
gebouw, soort certificering,
en soort en aantal formele
beoordelingen dat u nodig
heeft.
Green Globes stimuleert
hercertificering na drie jaar.
Energie, water, afval- en
grondstoffenmanagement,
uitstoot en vervuiling,
kwaliteit binnenmilieu
en algemeen
milieumanagement.
Alle commerciële
constructies op vaste
plekken groter dan 37
vierkante meter, met
gespecialiseerde middelen
voor kantoorgebouwen
en gebouwen voor de
gezondheidszorg.
LEED FOR
BUILDING
OPERATIONS
AND
MAINTENANCE
Meld u aan om toegang
te krijgen tot tools en
bronnen die u nodig heeft
voor de certificering,
waaronder een online
projectmanagementtool.
Standaard
aanmeldingskosten, plus
certificeringkosten die
variëren afhankelijk van
de projectgrootte en het
waarderingssysteemen.
Termijn varieert afhankelijk
van LEED-specialisatie.
LEED O+M vereist
voortdurende
hercertificering om ervoor te
zorgen dat hoge prestaties
bewaard blijven. De andere
LEED-systemen vereisen
geen hernieuwing.
Locatie en transport,
terreinbeheer, water,
energie, materiaal conditie,
kwaliteit binnenmilieu.
Alle commerciële en
institutionele gebouwen,
hoewel er voor sommigen
(datacentra, horeca,
scholen en anderen)
op maat gemaakte
waarderingssystemen
bestaan.
114

Naam Proces Begincertificering Hernieuwing Focusgebieden Gebouwtypen
LIVING BUILDING
CHALLENGE
Meld uw project aan en
verzamel de vereiste
documentatie voor alle 20
verplichte opdrachten. Een
onafhankelijke auditor zal
een inhoudelijk overzicht en
een terreinbezoek uitvoeren,
waarop uw certificering
wordt gebaseerd.
Kosten zijn afhankelijk van
de gebouwgrootte, soort
certificering (volledig vs.
gedeeltelijk of alleen zeroenergy)
en of u wel of geen
vooronderzoek nodig heeft.
Niet nodig. Één keer
afgegeven.
Plaats, water, energie,
gezondheid en geluk,
materialen, gelijkheid en
schoonheid. Gedeeltelijke
certificaten zijn
beschikbaar; zero-carbon en
zero-energy-aanduidingen
ook.
Ieder gebouwtype dat in
staat is aan de eisen te
voldoen.
NATIONAL
GREEN
BUILDING
STANDARD
Neem de score van uw
gebouw op met behulp
van het te downloaden
spreadsheet. Huur een
erkend controleur in om
twee inspecties uit te
voeren. Een controlerapport
zal bevestigen of u in
aanmerking komt voor
certificering.
Voor projecten bestaat een
standaardtarief voor ieder
gebouw en toegevoegde
kosten van $20 tot $30 per
appartement.
Niet nodig. Één keer
afgegeven.
Perceel- en
terreinontwikkeling, efficiënt
gebruik van grondstoffen,
efficiënt gebruik van
energie, efficiënt gebruik
van water, kwaliteit
binnenmilieu en voorlichting
voor huiseigenaren.
Voor meerdere
gezinnen, waaronder
appartementencomplexen,
koopwoningen en de
woongedeelten van
gebouwen die voor meerdere
doeleinden gebruikt worden.
Alleen nieuwbouw of
renovatie.
PARKSMART
Meld u aan en neem deel
aan een plangesprek
per telefoon. Verzamel
documentatie en stuur
deze in. Laat uw project
beoordelen en teken voor de
laatste beoordeling.
$1.200 tot 1.500 voor de
aanmelding, $4.500 tot
6.500 voor de certificering.
Certificering blijft
drie jaar geldig. Het
hercertificeringsproces is
momenteel in ontwikkeling.
Management, programma’s,
en ontwerp van technologie
en structuur.
Alle parkeergebouwen met
meerdere verdiepingen.
PASSIVE HOUSE
INSTITUTE US
Stuur een
certificeringscontract
op en meld u aan bij het
Passive House Institute.
Upload projectdocumentatie
naar Dropbox volgens de
instructies. Passive House
zal de prestaties van uw
project beoordelen en
certificering verstrekken.
De kosten voor kleine
gebouwen beginnen bij
$1.500. Grotere gebouwen:
$4.000 tot 33.125.
Niet nodig. Één keer
afgegeven.
Luchtdichtheid, energiebron
en klimatisatie.
Commercieel, voor meerdere
doeleinden, campussen en
gemeenschappen, en voor
meerdere gezinnen.
PEER
Meld u aan en betaal.
Voltooi uw aanmelding
met documentatie en
stuur in voor beoordeling.
Certificering wordt
afgegeven in afwachting
van de resultaten van de
beoordeling.
$1.200 voor aanmelding,
$8.000 voor certificering.
Er moeten jaarlijks gegevens
worden opgestuurd om de
certificering in stand te
houden. Elke vijf jaar formeel
hercertificeren.
Betrouwbaarheid
en bestendigheid;
werkzaamheden,
management en
veiligheid; efficiënt
energiegebruik en milieu;
elektriciteitsnetdiensten;
innovatie en voorbeeldige
prestaties; en regionale
prioriteit.
Allerlei soorten
energiesystemen,
waaronder campussen,
micro-elektriciteitsnetten,
kritieke infrastructuur,
stadselektriciteitsnetten en
voorzieningengebieden.
SERF
Huur een professional
in om u door het
certificeringsproces te
leiden en uw prestaties
te controleren. Stuur
geverifieerde gegevens
naar SERF, uw aanmelding
zal worden beoordeelt en
certificering verstrekt.
Beginkosten tussen $4.000
en 12.000.
Jaarlijkse
hernieuwingskosten tussen
$195 en 495. Als u wijzingen
aanbrengt in uw gebouw
welke de prestaties zouden
kunnen beïnvloeden,
hercertificeer dan volgens
de huidige criteria.
18 of meer categorieën,
waaronder efficiënt gebruik
van energie en water,
schoonmaakwerkzaamheden,
afvalmanagement
en recycling, belichting,
luchtkwaliteit, transport,
landschapsarchitectuur en
-onderhoud, en sommige
categorieën voor specifieke
gebouwtypen.
Voor kantoren, meerdere
gezinnen, verkoop, fabricage
en distributie, ziekenhuizen
en institutionele faciliteiten.
SERF werkt mogelijk ook
met gebouwen die niet in
deze categorieën passen.
SUSTAINABLE
SITES
Meld uw project aan om
toegang te krijgen tot de
werkbladen van SITES.
Verzamel documentatie en
stuur deze op. GBCI zal een
eindbeoordeling uitvoeren
en certificatie afgeven.
$2.500 tot 3.000 voor
aanmelding en $6.500 en
9.000 voor certificering.
Niet nodig. Één keer
afgegeven.
Terreincontext, pre-design
planning, water, aarde
en vegetatie, keuze van
materialen, menselijke
gezondheid en welzijn,
bouw, werkzaamheden en
onderhoud, voorlichting
en prestatiebewaking, en
innovatie.
Nieuwbouw en bestaande
terreinen die gerenoveerd
zijn, met bouw in de
afgelopen 2 jaar. Minimum
185 vierkante meter.
TRUE
ZEROWASTE
Meld uw project aan. Voltooi
documentatie en stuur deze
in voor beoordeling. Als uw
documentatie is beoordeeld
zal een beoordelaar
langskomen om de naleving
te controleren.
$1.250 tot 1.500 voor
aanmelding. Certificatie
vereist een op maat
gemaakte offerte.
Gegevens over het scheiden
van afvalstromen moeten
jaarlijks worden opgestuurd.
Het bereiken van een netto
zero-waste toestand.
Alle fysieke faciliteiten,
waaronder campussen.
WELL BUILDING
STANDARD
Meld u aan bij WELL Online
en ontwikkel oplossingen
die zijn aangepast aan
uw project. Erkende
professionals beoordelen
uw documentatie en
controleren de prestaties ter
plaatse. Een laboratorium
controleert technische
metingen.
WELL v2 varieert tussen
$1.500 en $10.000,
afhankelijk van het type en
de grootte van het project.
WELL v1 is ook nog steeds
beschikbaar.
Hercertificeringskosten voor
v2 variëren van $1.29 tot
$1.61 per vierkante meter, of
standaardtarieven tussen
$3.770 en $6.525 voor
gebouwen onder de 4645
vierkante meter.
De nieuwe v2 breidt de lijst
van categorieën uit naar
lucht, water, voeding, licht,
beweging, warmtecomfort,
geluid, materialen, geest,
gemeenschap en innovatie.
WELL v2 is van toepassing
op alle typen gebouwen,
waaronder degene die zijn
getest in proefversies van
v1 (woningen voor meerdere
gezinnen, commerciële
keukens, verkoop,
onderwijsfaciliteiten en
restaurants).
115

Conclusies na het analyseren van het overzicht:
- Afhankelijk van de benadering zijn sommige
van de certificeringssystemen voor de bouw
gebaseerd op zelfbeoordeling; instellingen
bieden software of webbased hulpmiddelen
hiervoor. Andere zijn gebaseerd op certificering
door derden.
- Elf van de groep van in totaal zestien
certificeringssystemen zijn van toepassing op
commerciële en institutionele gebouwen.
- Veel van de systemen zijn opgesteld na het jaar
2000, maar er worden geen getallen gegeven wat
betreft het aantal geregistreerde of gecertificeerde
gebouwen. Alleen voor BREEAM en LEED worden
getallen openbaar gemaakt. Deze werken beide
met certificeringen en beoordelingen als een
vorm van accreditatie. De gebruikte criteria zijn
voornamelijk van toepassing op energie, water,
vervuiling, materialen, kwaliteit, uitstoot, beheer
en processen.
- BREEAM is in 1988 opgericht in het VK, wordt
aangeboden door de BRE-Group en beweert
575.000 gebouwen te hebben gecertificeerd en
2.300.000 gebouwen te hebben geregistreerd
in ruim 85 landen.
- Wat LEED betreft, opgericht in 1998 in de VS en
aangeboden door de Green Building Council, zijn
de aantallen aanzienlijk lager. Tegen de 50.000
gebouwen zijn gecertificeerd en ruim 500.000
gebouwen geregistreerd.
BREEAM
De BRE werkt al sinds 1921 aan de ontwikkeling
van normen voor de gebouwde omgeving en is met
name de laatste paar jaar flink gegroeid. Ze opereren
internationaal met kantoren, vertegenwoordigers en
partners over de hele wereld. De BRE is onderdeel
van de BRE Trust, welke de winst van dienstverlening
met name gebruikt om nieuwe onderzoeks- en
onderwijsprogramma's te financieren. Het onafhankelijke
certificeringsorgaan – BRE Global – biedt onpartijdige,
externe certificeringsdiensten aan bedrijven, fabrikanten
en dienstverleners over de hele wereld op het gebied
van onder andere brandveiligheid en beveiliging,
milieuproducten, building information modelling (BIM)
en managementsystemen zoals BREEAM.
Een specifiek aandachtspunt binnen BREEAMcertificering
is 'gezondheid en welzijn'. In een rapport
van BRE Trust dat in oktober 2019 is gepubliceerd,
wordt onder meer aandacht besteed aan circadiaanse
verlichting. Het doel van circadiaanse verlichting is
het verbeteren van de alertheid tijdens werktijd door
middel van felle verlichting, om vervolgens te helpen
ontspannen door middel van minder fel, warmer licht.
Ook publiceert de BRE Trust regelmatig rond drie
essentiële aspecten van binnenruimtes: luchtkwaliteit
binnen, verlichting en akoestiek. Gezondheid en welzijn
van mensen in de utiliteitsbouw zijn ondertussen
een integraal onderdeel geworden van de BREEAMcertificering.
116

Voor wat betreft de daadwerkelijk verleende BREEAMcertificeringen
in de utiliteitsbouw dateren de laatste
gepubliceerde gegevens op dit moment van 2020.
Aantal afgegeven certificaten “in-use” naar gebouwtypen
Overige typen 4.12%
Logies 7.22%
Totaal is in Nederland tot en met 2020 20,6 miljoen m2
vloeroppervlak gecertificeerd, waarvan 14,4 miljoen
Industrie 11.34%
Bijeenkomst 4.12%
2020
Kantoor 46.39%
m2 betrekking heeft op gebouwen die in gebruik zijn en
7,2 miljoen m2 nieuwbouw. De totalen betreffen zowel
utiliteitsbouw als woningen, hoewel het aantal BREEAM-
Winkels 26.80%
gecertificeerde woningen zeer klein is.
Bron: website BREEAM-NL
Het aantal gebouwen per jaar dat een BREEAMcertificaat
ontvangt stijgt snel, maar is nog slechts een
fractioneel deel van de totale bebouwing.
Aantal uitgegeven certificaten “nieuwbouw”
naar gebouwtypen
Aantal BREEAM-certificaten in Nederland
Overige typen 10.00%
Kantoor 19.00%
Winkels 1.00%
2018 2019 2020
2020
350
300
Industrie 70.00%
250
200
150
100
50
0
102 128 137 293 273 320
Nieuwbouw
In use
Bron: website BREEAM-NL
Bron: website BREEAM-NL
Net zoals bij andere systemen worden maatregelen en
voorzieningen in het gebouw gerubriceerd in categorieën
met een puntensysteem. De punten tellen op tot
een totaal en bepalen of de certificering kan worden
toegekend en tot op welk niveau. Ook de BREEAMcertificering
werkt met verschillende niveaus.
Onderstaande illustraties geven een beeld per soort
gebouw op basis van het aantal afgegeven certificaten.
Hieruit blijkt duidelijk dat certificering van kantoren en
industriële gebouwen het meeste voorkomt.
Kijkend naar de opsomming van de categorieen die
een rol spelen in de certificering dan zijn er een aantal
categorieen waarin de toepassing van dynamische
zonwering van belang zou kunnen zijn.
117

BREEAM-NL Nieuwbouw 2020 V1.0
(sub)categorie score type gebouw
Gezondheid
HEA 01 Visueel comfort 5 punten Kantoor/onderwijs/zorg
HEA 04 Thermisch comfort 3 punten Kantoor/onderwijs/zorg
Energie
ENE 01 Energie-efficiency 15 punten Kantoor/onderwijs/zorg
ENE 04 Passief ontwerp en milieu-impact 3 punten Kantoor/onderwijs/zorg
BREEAM-NL In use V 6.0.0 Utiliteitsbouw
(sub)categorie score type gebouw
Gezondheid
HEA 01 Daglicht 4 punten Kantoor/onderwijs/zorg
HEA 04 Tegengaan lichthinder 4 punten Kantoor/onderwijs/zorg
HEA 06 Uitzicht 3 punten Kantoor/onderwijs/zorg
Beheer
HEA 14 8 punten Kantoor/onderwijs/zorg
Energie
ENE 01 Energie-efficiency 40 punten Kantoor/onderwijs/zorg
LEED
De US Green Building Council is opgericht in 1993 met
als missie om duurzaamheid-practices in de bouw te
promoten. Sinds het beoordelingssysteem in 2000 werd
geïntroduceerd, is het een internationale standaard
geworden voor milieuvriendelijke gebouwen.
LEED biedt een kader voor het bouwen van gezonde, zeer
efficiënte en kostenbesparende groene gebouwen. LEED
is er voor alle soorten gebouwen en bouwfases, zoals
nieuwbouw, inrichting, exploitatie en onderhoud evenals
ruwbouw. De LEED-systematiek is sterk vergelijkbaar
met die van BREEAM en gebaseerd op punten die te
verdienen zijn op basis van voorzieningen, uitvoeringen
en specificaties in verschillende categorieën. De certificering
wordt toegekend bij het behalen van een bepaald
minimum, terwijl de certificatie zelf bepaalde gradaties
kent, afhankelijk van het bereikte aantal punten.
De visie van de US Green Building Council (USGBC) is
dat gebouwen en gemeenschappen de gezondheid en
vitaliteit van al het leven binnen één generatie moeten
beschermen, onderhouden en revitaliseren. De missie
is het transformeren van de manier waarop gebouwen
en gemeenschappen worden ontworpen, gebouwd en
beheerd met als doel het mogelijk maken van een
mens- en milieuvriendelijke, gezonde en welvarende
omgeving die de kwaliteit van leven verbetert.
De US Green Building Council is in 1993 opgericht door
Rick Fedrizzi, David Gottfried en Mike Italiano met als
doel duurzaamheidsdenken in de bouw te bevorderen.
Wereldwijd hebben andere landen dit voorbeeld gevolgd
en vergelijkbare organisaties opgericht die alle onder
leiding staan van een Green Building Council.
118

De groeiende interesse leidde tot de oprichting van de
'Verenigde naties van de Green Building Councils', met
als missie het ondersteunen van de Green Building
Councils over de hele wereld en ze te verenigen met een
gedeelde stem en doelstelling. Green Building Councils
zijn onafhankelijke, non-profitorganisaties die actief
zijn ten behoeve van de bouwsector. Ze werken aan het
stimuleren van groen bouwen in hun eigen landen, maar
bundelen ook hun krachten met andere Green Building
Councils om economische, sociale en milieudoelen op
een grotere, wereldwijde schaal waar te maken.
In april 2018 kwam de World Green Building Council met
een nieuw rapport, waarin de tastbare economische
voordelen van groen bouwen worden benadrukt. Het
rapport toont aan dat de tevredenheid onder gebruikers
toeneemt wanneer bedrijven nieuwe gezondheids-,
welzijns- en productiviteitsnormen implementeren in
bestaande groene gebouwen. Het rapport evalueert
gezondheids- en welzijnseigenschappen die in de
faciliteiten zijn geïntegreerd, zoals verbeterde circulatie
van frisse lucht, akoestische privacy, betere inval van
daglicht en het gebruik van biofilische ontwerpelementen
zoals groene wanden en veel binnenplanten.
Bedrijven die gezondheids- en welzijnseigenschappen
hadden toegevoegd aan groen-gecertificeerde
gebouwen ontdekten dat het verzuim minder werd,
de exploitatiekosten daalden en dat werknemers zich
productiever en gezonder voelden.
Het rapport, dat is gebaseerd op een enquête onder
meer dan 2.000 deelnemers uit de sector, waaronder
architecten, ingenieurs, aannemers, eigenaren,
specialisten/consultants en investeerders uit 86 landen,
heeft als doel het analyseren van de mate van groene
activiteit, de impact van groene standaarden in de bouw
op de bedrijfsvoering, maatregelen die de grootste kans
hebben om te leiden tot verdere groei van de groene
markt en mogelijke obstakels die dit in de weg staan.
In totaal hebben 45 Green Building Councils (GBC's) van
over de hele wereld meegedaan aan het onderzoek. In
het rapport worden 19 landen in het bijzonder uitgelicht.
De landen zijn verspreid over 6 continenten. Verwacht
wordt dat elk van hen aanzienlijke groei zal laten zien wat
betreft het percentage groene projecten.
Er ligt een extra nadruk op sociale impact in dit onderzoek,
zoals een hogere productiviteit onder werknemers,
het scheppen van een gemeenschapsgevoel en het
ondersteunen van de binnenlandse economie. Enkele
belangrijke bevindingen in het rapport:
- Klimaatverandering blijft een drijfveer voor groen
bouwen: 77% van de respondenten geeft aan dat het
verlagen van de uitstoot van broeikasgassen een
belangrijke reden is voor hun organisatie om groen
te bouwen. In elke regio was energiebesparing de
belangrijkste milieureden voor groen bouwen, wat
nauw verwant is aan de uitstoot van broeikasgassen.
- De sociale voordelen van groen bouwen als drijfveer
zitten in de lift, vooral wat betreft de gezondheid en
het welzijn van gebruikers. Dit benadrukt het belang
van mensen in de gebouwde omgeving.
- Commerciële bouw is nog steeds de sterkste
sector voor groen bouwen, maar nieuwe
woningbouw laat ook sinds 2015 een stabiele groei
zien wat betreft groene projecten.
119

De internationale markt voor groene bouwprojecten is
de afgelopen tien jaar flink gegroeid en de vraag naar
groene bouwactiviteit zal waarschijnlijk de komende drie
jaar gaan groeien, aldus een nieuw rapport en en een
nieuwe sectorenquête die in 2019 zijn gepubliceerd door
Dodge Data & Analytics.
WELL
Mensen brengen zo'n 90% van hun leven door in
gebouwen – de omstandigheden en cultuur in die
gebouwen hebben daarom een grote impact op onze
gezondheid. Wanneer onze omgeving is ontworpen met
welzijn in gedachten, zullen mensen in het algemeen beter
gedijen, efficiënter zijn en hogere prestaties verrichten.
De WELL Building Standard is gelanceerd in oktober
2014, na zes jaar onderzoek en ontwikkeling. WELL is
ontwikkeld door wetenschappelijk en medisch onderzoek
gericht op gezondheid, gedrag, gezondheidsgevolgen
en demografische risicofactoren die gezondheid
beïnvloeden te combineren met de beste werkwijzen
wat betreft het ontwerpen, bouwen en beheren van
gebouwen. WELL-certificering wordt extern uitgevoerd,
vaak in samenhang met BREEAM-certificering voor
het gebouw.
Inmiddels is het International WELL Building Institute
(IWBI) betrokken om gebouwen en gemeenschappen
te transformeren op manieren die mensen helpen beter
te gedijen in gebouwen. Het IWBI levert het wereldwijde
beoordelingssysteem: WELL Building Standard, over
de manieren waarop gebouwen, en alles daarbinnenin,
kunnen zorgen voor beter comfort, betere keuzes en
betere gezondheid en welzijn in het algemeen.
Het IWBI brengt een wereldwijd netwerk van organisaties
samen door middel van het IWBI-lidmaatschap, werkt
aan relevant onderzoek, ontwikkelt onderwijsmateriaal
en is betrokken bij beleidsvorming die gezondheid en
welzijn waar dan ook stimuleert.
Volgens de informatie op de website van het IWBI zijn er
eind 2021 wereldwijd meer dan 35.103 projecten gaande
of afgerond in totaal in 109 landen die tot meer dan 33
miljoen m2 bebouwing omvatten.
De insteek van WELL is om de mensen in een gebouw
centraal te stellen. WELL biedt een raamwerk voor het
optimaliseren van de gezondheid en het welzijn van
iedereen die werkt, op bezoek komt of een andere
ervaring heeft in een gebouw. Vergelijkbaar met LEED
en BREEAM werkt WELL met verschillende categorieën
om te komen tot een gezamenlijke eindscore voor een
gebouw dat uitgedrukt wordt in Silver, Gold en Platinum.
Met WELL is het mogelijk om verschillende soorten
gebouwen te certificeren zoals nieuwbouw, bestaande
bouw en de inrichting daarvan.
WELL is in Nederland nog redelijk onbekend, maar
wordt als standaard in ieder geval omarmd door de
Dutch Green Building Counsil (DGBC). Deze organisatie
beheert ook de BREEAM-NL-certificering. Het ligt in de
bedoeling meer samenwerking te creëren tussen de
verschillende certificeringen.
120

121

122

7
GLAS, GEVELS EN DYNAMISCHE ZONWERING
123

ZONNESTRALING
De zon produceert ongeveer 3,85 x 1026 joules per seconde (W), waarvan 1,74 x 1017 W de aarde bereikt,
gemeten aan de buitenzijde van de atmosfeer. De aarde ontvangt van de zon in minder dan 1 uur
de hoeveelheid energie die de mensheid per jaar verbruikt. De energie bereikt de aarde in de vorm
van straling van verschillende golflengtes, bestaande uit uv, waarneembaar licht en infrarood.
De atmosfeer filtert en reduceert de straling, zodat slechts een deel de oppervlakte van de aarde
bereikt. Infrarode straling tussen de 780-2500 nm wordt ook wel korte straling genoemd, in tegenstelling
tot de ange-golf-infraroodstraling (5.000 – 25.000 nm) of thermische infrarood straling,
welke wordt uitgestraald door objecten in onze omgeving.
Straling die als korte golf een ruimte in komt door glas
wordt binnen geabsorbeerd en daar wordt omgezet
als lange golfstraling kan niet meer uit de ruimte
ontsnappen langs dezelfde weg omdat glas deze straling
niet doorlaat. Als gevolg daarvan wordt binnenkomende
straling in de ruimte omgezet in temperatuurstijging.
Zonnehoek
De hoeveelheid energie die door gevelglas de binnenruimte
kan betreden is afhankelijk van de hoek
waaronder de straling het glasoppervlak bereikt, dan wel
de hoeveelheid energie die direct op het glasoppervlak
valt. Achterliggende oorzaken zijn de zomer- en
winterstand van de zon ten opzichte van de aarde als
gevolg van het feit dat de aarde rondom de zon draait,
maar ook het tijdstip van de dag als gevolg van het feit
dat de aarde om haar as draait.
Naast de direct invallende straling ontvangen glasoppervlakken
in een gevel ook diffuus licht vanuit de
lucht en gereflecteerd licht van de omgeving inclusief
het aardoppervlak.
In de grafieken hieronder is de straling weergegeven
op verticale oppervlakten op dagen zonder bewolking
in zomer en winter. Zij geven een goede indruk van de
maximale zonnestraling op een verticaal oppervlak
zoals een gevel.
Zonnestraling op glas
40º Latitude N
December 2021
March 2021
September 2021
June 2021
26.5º
50º
º
73.5º
Bron: REVA Handbook solarshading
124

Zonnestraling op verticale oppervlakten
1000
800
North Facade
21 jun
21 dec
1000
800
East Facade
21 jun
21 dec
W/m 2
600
400
W/m 2
600
400
200
200
0
4 6 8 10 12 14 16 18 20
0
4 6 8 10 12 14 16 18 20
1000
800
South Facade
21 jun
21 dec
1000
800
West Facade
21 jun
21 dec
W/m 2
600
400
W/m 2
600
400
200
200
0
4 6 8 10 12 14 16 18 20
0
4 6 8 10 12 14 16 18 20
Bron: REVA Handbook solarshading
Uit de voorgaande grafieken blijkt duidelijk dat de straling op de oostgevel van een
gebouw juist voor de middag een hoogtepunt bereikt, de straling op de zuidgevel rond het
middaguur maximaal is en de straling op de westgevel juist na het middaguur maximaal
is. Juist in de winter kan de hoeveelheid straling op de zuidgevel de hoeveelheid in de
zomer overtreffen vanwege het feit dat de zon in de winter lager aan de horizon staat en
er dus meer horizontaal naar binnen schijnt.
125

Vlakglas
In de jaren 60 van de vorige eeuw werd dubbelglas
ontwikkeld, gevolgd door een verdere verfijning door het
vullen van de ruimte tussen de twee glasoppervlakken met
gassen waarmee de isolerende werking ervan kon worden
geoptimaliseerd. Er werden ook manieren gevonden
om glas te kleuren dan wel te voorzien van coatings die
bepaalde functionaliteiten van glas kunnen versterken.
Glas kan het beste worden gekarakteriseerd aan de
hand van drie waarden:
Transmissie van warmte (U-waarde)
De U-waarde van glas wordt uitgedrukt in W/m2K
en is een indicator voor het vermogen van het
glas om de warmte door te geven als gevolg van
temperatuurverschillen tussen buiten en binnen.
Transmissie van licht (Tv)
De transmissiewaarde van het glas is een indicator voor
de hoeveelheid licht die het glas doorlaat.
G-waarde
De g-waarde is een indicator voor de totale hoeveelheid
zonne-energie die wordt doorgelaten en binnen in de
ruimte wordt omgezet in warmte. Het getal voor de
g-waarde is afhankelijk van de hoek waaronder het
zonlicht op het oppervlakte valt.
In het algemeen laat glas behoorlijk wat warmte door. Om
die reden ontstond er ook vraag naar dubbelglas. De ruimte
tussen de twee glasoppervlakken (al dan niet gevuld met
gas) zorgt voor een buffer en verhoogt de isolatiewaarde
van het glas. Door het glas te voorzien van een heel dunne
laag van een metaaloxide kan de U-waarde sterk worden
verlaagd (low-e-coating). De U-waarde van helder enkelglas
is ongeveer 10 keer zo hoog als de U-waarde van
drievoudig low-e-glas U-waarde (rond de 0,6 W/m2K).
De verschillen tussen de verschillende glassoorten in
de andere waarden zijn veel kleiner. Andere soorten van
dubbelglas beïnvloeden juist specifiek de g-waarde,
bijvoorbeeld door meer warmte te laten absorberen of
reflecteren in de buitenste laag dan wel door gebruik te
maken van speciale coatings die een invloed hebben op
de doorgelaten spectraalwaarden van invallend licht.
Productieproces van glas
Glas wordt gemaakt uit een mengsel van zand, kalk
en soda. Deze grondstoffen worden in een smelt verhit
tot een temperatuur van rond de 1.500 graden Celsius.
Daarna wordt de vloeibare massa die daaruit ontstaat in
een oven gecontroleerd afgekoeld. Wanneer de vloeistof
de oven verlaat, ontstaat er een bijna oneindig glaslint.
Een computergestuurde installatie snijdt daarna het
glas op de gewenste maat. De grote en kleine glasplaten
worden aan het einde van de productielijn gesorteerd en
afzonderlijk van elkaar in kratten gezet om ze vervolgens
met een vrachtauto bij de klant te bezorgen.
Isolerende werking van vlakglas
Warmteverliezen in een gebouw worden veroorzaakt door
drie belangrijke factoren:
- Thermische isolatie van de constructie inclusief
ramen en deuren.
- Thermische bruggen, ook wel koudebruggen
genoemd.
- Mate van luchtdichtheid van kieren en naden.
126

De thermische isolatie wordt uitgedrukt in de energie
die verloren gaat tussen de ene zijde van de constructie
waar het 20 graden is (binnen) en de andere zijde
van de constructie. De waarde wordt berekend als de
hoeveelheid Watt per m2 per graad Kelvin (delta T tussen
binnen en buiten) W/m2K ook wel de U-waarde genoemd.
Hoe lager de U-waarde, hoe beter de isolatie. In
Nederland kennen we ook het omgekeerde de R-waarde
in m2 K/W. De Rc-waarde (gehele constructie) is niet
alleen afhankelijk van de dikte van de isolatie, maar
ook van Rse en Rsi warmteovergangsweerstand van de
buiten respectievelijk de binnenzijde van de constructie.
In een formule:
metalen als zilver en goud wordt de geleiding kleiner en
de straling teruggekaatst.
Traditioneel dubbelglas zonder coating heeft maar een
U-waarde van 2,6 W/m2K, maar dubbelglas met coating(s)
heeft een U-waarde van tussen de 1,6 tot 1,2 W/m2K.
De optimale maat van de luchtspouw is 15 à 16 mm. Het
smaller of breder maken van de spouw heeft een negatief
effect op de U-waarde, hoewel een grotere spouw van
20 mm bijvoorbeeld wel beter is om geluid te weren.
Door de spouw te vullen met een edelgas, zoals argon
of krypton, wordt de U-waarde nog beter, namelijk 1,2
tot 0,8 W/m2K. Edelgassen isoleren namelijk beter dan
gewone droge lucht.
Rc =((ΣRm+Rsi+Rse)/1+α) - Rsi - Rse
Rm = dikte van het materiaal
λ (lambda) = de warmtegeleidingscoëfficiënt is
van het materiaal uitgedrukt in W/mK.
Andersom is de U-waarde = λ x de dikte.
Isolerend glas werd voorheen voor de thermische werking
altijd ingedeeld in klassen:
Standaard isolatieglas .......................................... 2,8 W/m2K.
HR ............................................ 1,6 > U-waarde U-waarde en

Bij het ontwerpen van een gebouw is het constant zoeken
naar de optimale waarden, waarbij ook het percentage
glas in een gevel in hoge mate bepalend is.
Wanneer een gevel voor 85% bestaat uit glas, is het beter
om de U-waarde omlaag te brengen en de ZTA-waarde
lager te houden, bijvoorbeeld een U-waarde van 0,6 W/m2K
en een ZTA-waarde van 40%. Een verhouding van 35% glas
in een gevel, als minimum voorgeschreven in het Bouwbesluit,
vraagt eerder om een U-waarde van 0,7 W/m2K en
een g-waarde van 57% om energetisch optimaal te zijn.
De U-waarde van glas geeft aan hoeveel warmte er door
het glas verloren gaat, echter zonder het warmteverlies
van de gehele buitenwandopening. Dit bestaat namelijk
uit het transmissieverliezen via het glasoppervlak en
verliezen via het kozijn (U-glas en U-frame).
De zontoetredingsfactor wordt ook wel de ZTA-waarde of
g-waarde genoemd. De waarde geeft aan in welke mate
het glas de (warmte)straling tegenhoudt. Zonwerende
beglazing zorgt ervoor dat het binnen minder warm wordt,
hetgeen vooral tijdens de tijdens de zomer een uitkomst
kan zijn. Hoe hoger de zontoetredingsfactor, hoe meer
warmte er via de zon binnenkomt. Het verschil tussen de
internationale g-waarde en de ZTA-waarde is dat de laatste
gemeten wordt onder een hoek van 45°. De g-waarde
wordt daarentegen loodrecht op het glas gemeten.
45º
g-waarde
90º
De zontoetredingsfactor van een raamsysteem is de
verhouding tussen de door dat raamsysteem binnenkomende
zonnewarmtestroomdichtheid en de op
dat raamsysteem vallende zonnestralingsdichtheid
(NEN 1068; NEN 7120: 11.7.2).
De NEN-norm 7120 tabellen 11.7 en 11.2 geven de
volgende waarde:
Raam ................................................................ g-waarde (ZTA)
Blank enkelglas .................................................................. 0,80
Blank dubbelglas of enkelglas met voorzetraam ........ 0,70
Warmtereflecterend, niet-zonwerend dubbelglas ....... 0,60
Diverse zonwerende glassoorten ........................ 0,15 - 0,60
Veel utiliteitsgebouwen worden voorzien van beter
isolerende glassoorten dan standaarddubbelglas.
De glassoorten met een hoog rendement HR, HR+ en HR++
hebben een neutrale, niet specifiek zonwerende coating
met een hoge lichtdoorlatendheid. Voor deze glassoorten
zal de waarde voor g in de regel forfaitair 0,60 bedragen.
Voor utiliteitsgebouwen met zonwerende beglazingen
kunnen aanzienlijk lagere g-waarden worden verkregen.
Hoe lager de g-waarde, hoe beperkter de reductie op het
energiegebruik voor verwarming is, maar hoe hoger de
reductie op het energiegebruik voor koeling.
Bij de keuze van het type beglazing gaat het om de balans,
kijkend naar de zomer en winter. In de zomer is het
aangenaam dat er warmte wordt tegengehouden terwijl
in de winter binnenkomende warmte juist gewenst is.
ZTA-waarde
Bron: www.aaglas.nl
Om oververhitting in de zomer tegen te gaan wordt in de
bouwpraktijk vaak nagestreefd om de zontoetreding zo
128

Violet
laag mogelijk te houden en de lichttoetreding zo hoog
mogelijk. De zonnewarmte blijft daardoor buiten terwijl
het daglicht wel mooi naar binnen schijnt. Het reduceren
van de ZTA-waarde is niet de meest effectieve maatregel
om oververhitting te voorkomen. Schaduw die ontstaat
door het toepassen van dynamische of vaste zonwering,
overstekken of bomen is een betere mogelijkheid om
de warmte in de zomer buiten te houden. Bij dit soort
maatregelen kan de zonnewarmte in de winter namelijk
wel in het gebouw terechtkomen en in de winter willen
we deze warmte juist zoveel mogelijk binnen benutten.
Oververhitting in gebouwen is overigens ook uitstekend te
voorkomen door benutting van de koele buitenlucht tijdens
de nachtelijke uren. Daarbij wordt de koudere buitenlucht
via roosters op de begane grond binnen gelaten, waarbij
de opgewarmde lucht uiteindelijk boven in het gebouw
via een opening ergens kan ontsnappen (nachtventilatie).
Lichttoetreding
De lichttoetredingsfactor (LTA), ook wel de LT-factor
genoemd, is de verhouding tussen de binnenkomende en
de opvallende zichtbare zoninstraling. Hoe hoger
deze factor, hoe meer licht er via het raam binnenkomt.
Solar Radiation
External glass
Direct Energy
Reflection R e
External radiated
Energy a
Lichtdoorlaat per glastype (verschillende lichttransmissies):
Enkelglas (blank floatglas) ............................................... 90%
Dubbelglas (blank floatglas met spouw) ...................... 82%
Drievoudig glas (blank floatglas met spouw) ................ 74%
Zonwerend dubbelglas ....................................................... 61%
Bij de lichtkenmerken wordt uitsluitend rekening gehouden
met het zichtbare deel van het zonnespectrum (van 380 tot
780 nm). De lichttransmissiefactor tv (of LTA) en de lichtweerkaatsingsfactor
rv (of LR) zijn respectievelijk de fracties
van het doorgelaten zichtbare licht en het door de beglazing
weerspiegelde licht. Aangezien de straling die door de
beglazing wordt geabsorbeerd geen enkele visuele waarde
heeft, wordt ze doorgaans buiten beschouwing gelaten.
Spectrum zonnestraling
Energy properties of glass
Absoption
Internal glass
Solar Factor
g = T e
+ q i
Direct Energy
Transmission T e
Internal radiated
Energy q i
Bron: www.glazingguru.org
De lichtdoorlatendheid van een raam of een gevel
wordt beïnvloed door de glasmassa, het toepassen van
een isolerende of zonwerende coating, het aanbrengen
van een zeefdruk op het glas, het aanbrengen van
een kleurenfolie in gelaagd glas, het toepassen
van dynamisch glas (elektrochromatischglas) of
(dynamische) zonwering.
Radiation intensity (amount)
Ultraviolet
7%
Visible
light
Red
44% 37%
Near
infrared
Far
infrared
11%
Microwaves
Less than 1%
TV Waves
0.4 0.7 1.0 1.5 0.001
Wavelength (μm)
Wavelength (m)
Bron: Iowa State University/Department of Agronomy
129

130

De zonne-energie die een ruimte binnenkomt is
afkomstig van het gehele zonnespectrum. Dat wil
zeggen ultraviolette straling, zichtbaar licht en de
korte infraroodstraling. Deze energie kan worden
beperkt zonder het licht te beperken, door isolerend
gecoat glas te gebruiken dat wél de uv- en ir-straling
tegenhoudt, maar niet het zichtbare licht.
Deze gecoate glasproducten hebben een functie die
we 'selectiviteit' noemen.
De selectiviteit van een beglazing is de verhouding
tussen lichttransmissie LTA en zontoetredingsfactor ZTA
(selectiviteit = LTA / ZTA). De selectiviteit ligt altijd tussen
de 0,00 en 2,33 waarbij de 0 staat voor ondoorschijnend
glas met een lichttransmissie van nul en 2,33 staat voor
de best mogelijke selectiviteit Het zichtbare deel van
het licht maakt namelijk 43% van het zonnespectrum
uit. Hoe meer men in de buurt komt van 2,33, des te
selectiever is de beglazing.
Natuurlijke lichtinval draagt sterk bij aan een gezond
binnenklimaat en een duurzaam woon-/werkcomfort.
Met name glasdaken en grote raampartijen zorgen voor
veel binnenvallend daglicht en warmte van de zon. Ook
het soort glas heeft invloed op de hoeveelheid licht die
binnenkomt. Er zijn ook nadelen verbonden aan het
gebruik van normale beglazing; warmte en hinderlijke
schitteringen worden vrijwel volledig doorgelaten.
Om oververhitting en hinder van de zon tegen te gaan,
kan het glas echter worden voorzien van dynamische
zonwering binnen of buiten, vaste luifels of zonwerend glas.
Thermische eigenschappen van beglazing
De lineaire uitzettingscoëfficiënt van glas(α) bedraagt
8-9∙10-6/K en de warmtegeleidingscoëfficiënt van glas
(λ) bedraagt 0,8 W/m2K.
Isolerend of dubbelglas heeft door de ingesloten spouw
hogere isolatiewaarden. De warmtedoorgangscoëfficiënt
van glas (= Ugl-waarde) wordt hoofdzakelijk bepaald
door de dikte van de luchtspouw die zich tussen beide
samenstellende glasplaten bevindt. Maatgevend voor de
werking van het isolerend dubbelglas is dat de lucht in de
spouw zo droog is dat normaal geen condensatie tussen
de ruiten kan optreden. Een relatief lage Ugl-waarde kan
worden bereikt door de spouw te vullen met een speciaal
gasmengsel (argon of krypton).
De norm NEN 7120 Energieprestatie van gebouwen
(EPG) schrijft voor alle transparante delen gezamenlijk
een gemiddelde warmtedoorgangscoëfficiënt van 1,65
W/m2K voor, die moet worden berekend volgens NTA
8800, met een maximum van 2,2 W/m2K per afzonderlijk
transparant deel. Bij actieve gevels moet worden
gestreefd naar nog lagere waardes van 1,2-0,5 W/m2K.
De U-waarde van een kozijn of pui met beglazing wordt
niet alleen bepaald door de Ugl (voor het glas), maar ook
door U-fr (voor het frame). De U-fr varieert globaal tussen
de 7,6 en de 0,81 W/m2K, afhankelijk van het gebruikte
materiaal voor het kozijn. Om op een zo laag mogelijke
U-waarde uit te komen, wordt aangeraden zoveel
mogelijk glas te verwerken met zo min mogelijk profielen.
* Bij actieve gevels wordt vóór de traditionele gevel een (meestal glazen) buitenschil geplaatst. De spouw tussen gevel en scherm staat in directe
verbinding met de buitenlucht. Bij een brede spouw is sprake van een tweedehuidgevel of tweedehuidfaçade.
131

Straling en absorptie door beglazing
De zonwerende werking van glas wordt gekenmerkt
door de verhouding tussen de hoeveelheid doorgelaten
zonnestraling (zowel direct als indirect) en de totale
hoeveelheid opvallende zonnestraling.
Het quotiënt van deze twee grootheden wordt de absolute
zontoetredingsfactor (ZTA) die in veel publicaties ook wel
gelijkgesteld wordt aan de g-waarde. Maar de g-waarde is
altijd hoger dan de ZTA omdat de zontoetreding loodrecht
op het glas minder reflectie geeft. De g-waarde voor glas
wordt volgens NEN-EN 410 vastgesteld.
Lichttoetredingsfactor
Het verminderen van de hoeveelheid door een glasopening
doorgelaten zonnewarmte gaat gepaard met het
verminderen van de hoeveelheid doorgelaten daglicht
(de zichtbare zonnestraling). In veel gevallen is dit een
gewenst nevendoel, maar soms wordt dit ook ervaren
als een ongewenst bijverschijnsel. De waarneembare
hoeveelheid doorgelaten daglicht is afhankelijk van de
intensiteit van de opvallende lichtstraling, de spectrale
doorlaatbaarheid van beglazing (en eventueel zonweringsysteem),
de spectrale gevoeligheid van het menselijk
oog en de spectrale samenstelling van het zonlicht.
Toetreding van licht en warmte
Licht en warmte die van de zon door de dampkring op de
aarde komt, kent een stralingsgolflengte uitgedrukt in
nanometers. Afhankelijk van de golflengte van het licht
wordt gewoonlijk onderscheid gemaakt tussen uv-licht,
zichtbaar licht, (kort) infraroodlicht en de warmtestraling
(lang infraroodlicht).
Het zichtbare licht tussen de golflengte van 380 en 780
nm bestaat uit verschillende kleuren die we bijvoorbeeld
terugzien in een regenboog, als het licht zich splitst.
Normaal gesproken nemen we dit licht waar als “wit”. De
warmtestraling of infraroodstraling van de zon is een
kortegolfstraling die loopt van het zichtbaar licht tot ca.
2500 nm. Infrarood in het langegolfgebied is warmte die
wordt opgewekt door mensen dan wel vrijkomt uit de
afgifte van warmte uit objecten. Lange infraroodstraling
kent vele verschillende bronnen, zoals het menselijk
lichaam, radiatoren, kunstlicht en andere warmtebronnen.
Diffuse straling, bijvoorbeeld het opvallende licht op de
noordzijde van een gebouw, is midden op de dag toch al
snel 100 W/m². De op een verticaal gevelvlak vallende
energie in de zomer is bijna de helft van de energie die op
een koude zonnige dag op de gevel schijnt.
De laatstgenoemde drie factoren bepalen de waarneembare
hoeveelheid daglicht. De absolute lichttoetredingsfactor,
Tv-waarde (= oude LTV), bestaat uit het quotiënt
van de hoeveelheid doorgelaten daglicht en de totale
hoeveelheid opvallend daglicht en is kenmerkend voor de
lichtwerende werking van het zonweringsysteem.
In de zomer staat de zon immers hoger aan de hemel dan
in de winter. De zon in de zomerochtend komt rond 5 uur
in het noordoosten al heel laag op. Deze ochtendzon
zorgt ervoor dat de warmte intern niet opbouwt en
oververhitting veroorzaakt.
132

ENERGIE
Zon
Korte golven
Verwarming
Lange golven
licht
UV
Korte infrarood
Lange infrarood
280 380 780 1000 2000 2480 3000 50.000
Golflengte in nm
Bron: staka-dakluiken.nl
Directe straling in zomer
1000
Directe straling in winter
Intensiteit zonnestraling (W/m2)
800
600
400
200
Oostgevel
in zomer
Oostgevel
in winter
Platdak
in zomer
Zuidgevel
in winter
Zuidgevel
in zomer
Diffuse straling
in zomer
Westgevel
in winter
Diffuse straling
Westgevel
in zomer
0
4
Diffuse straling
in winter
6 8 10 12 14 16 18 20
Uur van de dag (h)
Bron: agcnederland.nl
133

Isolatie door glas
Tot ongeveer de jaren ‘80 van de vorige eeuw was er
in glas weinig mogelijk. In die tijd hadden we al wel
zonwerend glas door het glas door en door te kleuren
waardoor de warmte geabsorbeerd werd. Daarna is men
flinterdunne coatings gaan gebruiken. Daarbij wordt
nadat het glas uit de oven komt op het warme glas een
metaaloxide laag aangebracht die zowel het licht als
de warmtestraling reflecteert. Dergelijke oplossingen
reduceren de zonnewarmte, maar tegelijkertijd gaat er
ook (veel) lichtinval verloren.
In de utiliteitsbouw wordt ook gekeken naar de
zomerse omstandigheden vanwege het verminderen
van het gebruik van koeling in de zomer met het doel
het energieverbruik te optimaliseren en verlies aan
productiviteit te voorkomen. Dergelijke overwegingen zijn
met name van belang omdat in de utiliteitsbouw vaak
volledige gevels van glas worden toegepast en het glas
dus in hoge mate de optimalisatie van het binnenklimaat
bepaalt. De capaciteit van de koeling wordt dan bepaald
aan de hand van de zonwerende eigenschappen van
glas. In ideale gevallen wordt een gebouw in de zomer
zodanig geoptimaliseerd dat de temperatuur binnen de
23 °C niet overschrijdt.
Er bestaat daarbij een verhoogde foutkans omdat men
rekent met een te lage buitentemperatuur omdat de
gemiddelde temperatuur sterk stijgt als gevolg van
klimaatveranderingen. Zo zijn er steden waar de laatste
jaren de buitentemperatuur gemiddeld 5°C hoger is
geworden dan waar mee gerekend wordt. Ook kan
gebeuren het dat de beglazing niet het uitgangsniveau
voor de zonwerende eigenschappen behaalt.
Een ruit heeft eigenlijk heel slechte isolerende
eigenschappen, want glas heeft een hoge emissiewaarde
alsmede een hoge warmtetransmissie. Enkelglas haalt
nog een beetje isolatiewaarde omdat aan weerszijden
van de ruit een luchtlaagje heerst dat isoleert (de
zogenoemde overgangsweerstanden).
Als gevolg van de EPC-norm uit het Bouwbesluit
worden in de woningbouw veelal HR++ ruiten toegepast.
De toegepaste beglazing heeft warmte werende
eigenschappen maar geen zonwerende eigenschappen.
Bij de moderne Europese zonwerende glastypen
wordt zowel rekening gehouden met de winter- als
de zomersituatie. Daarom heeft een ruit zonwerende
eigenschappen met een goede isolatiewaarde van
rond de U=1,0 W/m²K. Voor de beoordeling van de
werkelijke isolatiewaarde van beglazing is het niet alleen
noodzakelijk te kijken naar het verlies in warmte door
de ruit (U-waarde) maar ook naar de energie die de ruit
oplevert, de zogenaamde g-waarde. De energie die door
de ruit komt wordt uitgedrukt in de equivalente U-waarde:
Ueq = U-waarde – (g-waarde*f).
134

De gewenste temperatuur
Uit onderzoek van Prof. Dr. Hauser uit Kassel blijkt dat
de gewenste temperatuur binnen in de zomer veelal
niet gehaald wordt en een aanmerkelijk aantal uren per
jaar sprake is van te hoge binnentemperaturen, ondanks
het gebruik van zonwerende beglazing. De grafische
weergave hieronder geven de resultaten van zijn
onderzoek. Het onderzoek werd uitgevoerd met
- warmtewerend glas met een g-waarde van 60%
en regelbare jaloezieën;
- zonwerend glas met een g-waarde van 40%
en schakelbaar glas.
Sommersituation
Übertemperaturgradstunden Ghx (Kh/a)
2000h
1500h
1000h
500h
De metingen wijzen uit dat zonwerend glas eigenlijk
onvol doende is om met de overschrijding van de acceptabele
temperatuur onder de maximale 500 uur per jaar te blijven.
Warmteclassificatie volgens NEN-EN 14501
Naast de warmtelast spelen de lichttoetreding (visueel
comfort), doorzicht, privacy en schittering een rol bij het
creëren van een goede werkplekomgeving.
Doorzicht
0h
323 Kh 575 Kh 1167 Kh 2062 Kh
Wärmeschutzglas,
g-Wert 60% + regelbare Jalousie
Sonnenschutzglas,
g-Wert 40% statisch
Bron: staka-dakluiken.nl
Fassadenorientierung: Ost
Nachtlüftung: n = 2/h, ohne Kühlung
Schaltbares Glas
Temperaturregelung im Raum
ab 21 ºC wird gedimmt
70% Fensterflächenanteil 90% Fensterflächenanteil
Onder doorzicht wordt verstaan het zicht van binnen naar
buiten. Doorzicht is een classificatie om bij een gesloten
86 Kh
144 Kh
Zulässig, künfiger Anforderungswert
nach DIN 4108 T.2
of neergelaten zonwering goed contact met buiten te
garanderen. Het doorzicht wordt bepaald aan de hand
van twee parameters: de normale transmissie van licht
en het diffuse deel van de lichttransmissie.
Privacy
Privacy is het tegenovergestelde van doorzicht; het gaat
hier juist om het zicht van buiten naar binnen. Privacy
is een classificatie om bij een gesloten c.q. neergelaten
zonwering de mate van inkijk in de ruimte te bepalen c.q.
te garanderen.
Schittering (glare)
Schittering is de weerkaatsing van zonlicht, anders
gezegd schittering is een classificatie om bij een
gesloten c.q. neergelaten zonwering de mate van
reflectie op werkplekken aan te geven. Een lichte kleur
van het doek van de zonwering zal bijvoorbeeld meer
licht in de ruimte “strooien” dan een donkere kleur.
Er zal dus moeten worden afgewogen wat als behaaglijk/
comfortabel wordt ervaren, een licht oppervlak met
gering(er) contact met buiten of een donker oppervlak
met diverse lichtpuntjes (directe schittering tot gevolg)
en beter contact met buiten.
Klasse 2 is voor optimale beeldscherm-werkplekken
toereikend. Bij klasse 3 en 4 wordt de ruimte steeds meer
verduisterd en wordt kunstlicht veelal noodzakelijk.
Deze aspecten zijn vastgelegd in klassen volgens de
norm NEN EN 14501. Meer algemeen zijn in deze norm de
thermische en visuele eigenschappen van warmte- en
lichtregeling geclassificeerd en wel als volgt.
135

136

Energiestromen
Schematische voorstelling belangrijkste energiestromen
in een raamopening/buitenzonwering
Convection
Absorption
Secondary
long wave
radiation
Directly
transmitted
short wave
radiation
Shade
Bron: REHVA Solar shading guidebook
Als invallend licht een oppervlak raakt, is er steeds sprake van absorptie, transmissie en
reflectie. Absorptie verhoogt de oppervlaktetemperatuur en van het doek (in de zonwering)
en het glas (in het raam) en wordt deels ook omgezet in straling met een lange golf; anders
gezegd een deel van de energie wordt ook weer afgegeven aan de omgeving. Iedere
massa van stilstaand gas of stilstaande lucht heeft een isolerende werking, dus ook de
luchtmassa tussen het weefsel van de dynamische zonwering en het glasoppervlak.
Schematische voorstelling belangrijkste energiestromen
in een raamopening/binnenzonwering
Convection
Convection
Secondary
long wave
radiation
Absorption
Directly
transmitted
short wave
radiation
Reflection
Bron: REHVA Solar shading guidebook
137

Bij de toepassing van dynamische zonwering binnen
valt de volledige hoeveelheid zonne-energie eerst op het
raam, waardoor een groot deel van de energie in feite al
binnen is, behoudens het deel dat reflecteert op de naar
buiten gerichte zijde van het weefsel dat wordt toegepast
in de binnenzonwering. In veel gevallen is dat stof, net
als bij zonwering buiten. De energie die de ruimte is
binnengedrongen wordt afgegeven aan de omgeving en
verdwijnt voor een klein deel weer via het raam naar buiten.
Dat komt doordat de stilstaande lucht tussen het weefsel
en het raam opwarmt, daardoor warmte afgeeft aan het
glas en vervolgens zal het glas door temperatuurverschillen
tussen binnen en buiten de warmte deels afgeven naar
buiten, afhankelijk van de U-waarde van het glas. In het
totale systeem is deze uitgaande warmte relatief klein. In
feite spelen er ook hier twee factoren naast de transmissie:
de reflectie op de achterzijde van het doek en de absorptie
van energie door het weefsel zelf.
De oppervlaktetemperatuur van het glas, met name
de laag aan de binnenzijde van het dubbele glas onder
maximale belasting zonder zonwering aan de buitenzijde,
varieert in Amsterdam van 35 tot 40 graden Celsius. In
alle gevallen worden de maximale waarden bereikt met
low-e-beglazing in vergelijking tot gewoon dubbelglas en
speciaal zonwerend glas.
Het toepassen van zonwering buiten resulteert in een
verlaging van deze oppervlaktetemperatuur van tussen
de 5 en 10 graden Celsius, waardoor de waarden onder
de 32 graden Celsius blijven, ook weer gemeten onder
piekbelasting. In de zomer werkt dat gunstig uit op
de temperatuur binnen; in de winter is het belang in
bepaalde omstandigheden juist tegenovergesteld.
In het algemeen zal gelden dat de hogere oppervlaktetemperatuur
van het glas de operatieve temperatuur binnen
doet oplopen, met gevolgen voor het thermisch comfort.
De energiebehoefte ten gevolge van het gebruik
van kunstverlichting kan in een kantoorgebouw met
traditionele verlichting snel oplopen tot 40% van het
totale energieverbruik van het gebouw met traditionele
verlichting. Met moderne ledverlichting is dat overigens
significant minder. Zonwering reduceert de invallende
straling en daarmee het invallende licht. De vraag
zou zich kunnen stellen of de reductie van de kosten
van koeling door gebruik van zonwering zou opwegen
tegen de extra kosten van verlichting door toegenomen
vraag. De universiteit van Lund deed in 2007 onderzoek
naar dit vraagstuk en kwam tot de conclusie dat in
dit geval zonwering binnen in combinatie van low-ebeglazing
geen noodzaak gaf gedurende het gebruik
van de zonwering om kunstlicht bij te schakelen, omdat
de gemeten lichtwaarden niet onder de minimaal
noodzakelijke hoeveelheid zakte.
Energie-effecten van zonwering
Aangezien de resultaten mede bepaald worden door
de geografische locatie beperken we de conclusies
tot de situatie in Nederland. Voor een modelkantoor in
Amsterdam zijn de behoeften aan koeling en verwarming
ongeveer in balans:
- Door zonnewarmte in de winter is de behoefte
aan verwarming op zuidgevels aanzienlijk
minder dan op het noorden georiënteerde gevels.
Anderzijds is er in de zomer een aanzienlijke
behoefte aan koeling, met het daaraan
gekoppelde energieverbruik.
138

- In algemene zin is de energievraag van een kantoor
uitgerust met dynamische zonwering op de gevel in
de zomer lager dan een kantoor zonder dynamische
zonwering. Het effect van de dynamische zonwering
is echter in hoge mate van de oriëntatie van de gevel
op de zon. Gemeten aan de zuidgevel bespaart de toepassing
van dynamische zonwering ongeveer 40 tot
50% energie voor verwarming, koeling en verlichting.
- Dergelijke besparingen kunnen onder dezelfde
omstandigheden ook gerealiseerd worden aan
oost- en westgevels.
Koellast als functie van de geveloriëntatie
van invloed op het thermisch comfort. Deze invloed is
het grootst vlak bij het raam; zo kan de temperatuur in
een ruimte gemakkelijk een aantal graden verschillen,
afhankelijk van de plaats waar deze wordt gemeten.
Visueel comfort
Binnen in een gebouw is er gedurende de dag veelal
sprake van een mix van daglicht en kunstlicht. De
hoeveelheid daglicht is afhankelijk van tijdstip, seizoen,
weersomstandigheden, omvang van vensters en even tuele
maatregelen om invallend licht te reguleren. Een ander
punt betreft de weerkaatsing van licht op opper vlakken;
zij kunnen het visueel comfort behoorlijk verstoren.
W/m2
200
150
100
50
0
north
east south west
Een goede praktische richtlijn voor visueel comfort is de
regel 1:3:10, ofwel voor goed visueel comfort overdag zou
de hoeveelheid licht in het centrum van het gezichtsveld
(computerscherm) ongeveer 1/3 van de hoeveelheid
licht op de werkplek moeten zijn en zou de omgeving
maximaal 3 keer lichter mogen zijn.
Bron: REHVA Solar shading guidebook
De niet-onderbroken lijnen in de grafiek representeren
de koellast zonder zonwering toe te passen en de
onderbroken lijnen geven de koellast bij toepassing van
dynamische zonwering.
Thermisch comfort
De door het menselijk lichaam ervaren thermische sensatie
is afhankelijk van de luchttemperatuur en de temperatuur
van de omliggende objecten; het gecombineerde
effect wordt wel de operatieve temperatuur genoemd.
Vanzelfsprekend is de hoeveelheid invallend zonlicht
Simulaties in de ontwerpfase van een gebouw kunnen
helpen om voorspellingen te doen ten aanzien van
lichtinval en temperatuur. Daarbij spelen allerlei
variabelen een rol. Een indirect gevolg van lichtinval
is ook de luchtkwaliteit in het gebouw.
Door thermische effecten wordt de luchtkwaliteit in een
ge bouw beïnvloed. Invallende zonnestraling doet de
tempera tuur in het gebouw immers verhogen, maar verhoogt
ook de temperatuur van het glasoppervlak en de
massa van het gebouw. De toepassing van dynamische
zonwering heeft in die zin invloed op zowel temperatuur
als lichtinval als luchtkwaliteit.
139

Zon- en lichttoetreding bij verschillende
typen zonwering
Uitvalschermen
De g-waarde is berekend door TNO–Bouw en vastgelegd in het
rapport B-92-0268 van 16 maart 1992. Als uitgangspunten
voor de berekening werden de volgende aannames gedaan:
- Voor de zonhoogte is uitgegaan van een hoek van
45° en recht voor het scherm.
- De windsnelheid is gesteld op 1 m/sec.
- De buitentemperatuur is 5 °C en de
binnentemperatuur 20 °C.
- De afstand van het scherm tot de gevel bedraagt
50 mm met vrije ventilatie.
De g-waarde hangt vooral af van de kleur van het
doek. De kleuren groen en blauw hebben een lage
transmissie, terwijl de kleuren wit en geel een veel hogere
transmissiewaarde hebben. Het omgekeerde geldt voor
absorptie, terwijl de reflectiewaarde nauwelijks varieert.
Bij een hogere windsnelheid zal de g-waarde verder afnemen
en de g-waarde zal bij schuin op de gevel staande
zon en kleinere zonhoogte (laagstaande zon) toenemen.
Screens
De g-waarde is eveneens berekend door TNO-Bouw,
met dezelfde uitgangspunten als die bij uitvalschermen.
In de berekening is rekening gehouden met dubbelglas
4/12/4-EN 14501.
en het Bartenbach Lichtlabor Prüfinstitut te Innsbruck.
De daarbij gehanteerde uitgangspunten zijn:
- Complete zonwering.
- Afstand zonwering tot gevel 50 mm met
vrije ventilatie.
- Windsnelheid 1 m/sec.
- Lamelstand optimaal ten opzichte van
de zonnestand.
De g-waarde hangt af van de lamelvorm en in beperkte
mate van de kleur van de lamel, maar beweegt zich
tussen de 0,04 en 0,19. Bij dit type zonwering is de
lichtinval naar behoefte te regelen.
Donkergekleurde lamellen reduceren de lichtreflectie.
Er zijn systemen ontwikkeld waarbij het mogelijk is de
lamelstand van de bovenste lamellen te laten afwijken
van die van de rest, waardoor extra daglicht in de ruimte
wordt toegelaten (ook wel genoemd daglichttransport).
Op die manier kan op de kosten van het gebruik van
verlichting worden bespaard.
Zonneroosters en schoepenzonwering
Voor zover bekend zijn er voor deze systemen geen algemene
berekeningen gedaan. De systemen zijn zo specifiek
dat per project een berekening zou moeten worden gemaakt.
Bij vaste, uitkragende roostersystemen is de mate van
uitkraging en de lamelafstand bepalend voor de g- waarde.
Immers wanneer de zon lager staat zal er meer
ongehinderde zoninstraling op het glas plaatsvinden.
Buitenjaloezieën
De g-waarde is onder ander berekend door het
Fraunhofer-Institut für Solare Energiesysteme te Freiburg
Vooral de beweegbare systemen zullen een gunstige
g-waarde kunnen bereiken omdat de lichtinval naar
behoefte regelbaar is.
140

Geluid
Hoewel misschien niet zo voor de hand liggend is ook
geluid een aspect dat speelt bij het toepassen van
dynamische zonwering.
Geluid door wind
Resonantie of ander geluid onder invloed van wind
zou zich in de praktijk voor kunnen doen. Dit is
sterk afhankelijk van de specifieke bouwkundige
omstandigheden, montageondergrond, afmetingen,
windkrachten op de gevel.
Bewegingsgeluiden
Bij het bewegen van de zonwering zijn er geluiden
hoorbaar die te maken hebben met de aandrijving,
wrijving tussen bewegende delen of geluiden van veren
die in de armen worden gebruikt van uitvalschermen.
Veelal is de zonwering voorzien van een cassette ter
bescherming van het doek die geluiden kan versterken.
Versterking van het geluid kan ook gebeuren in
uitsparingen waarin de zonwering is geplaatst of in
de vorm van contactgeluiden door de wijze waarop de
zonwering is opgehangen.
141

142

8
EIGENSCHAPPEN VAN TECHNISCHE WEEFSELS
IN DYNAMISCHE ZONWERING
143

VEELVOORKOMENDE MATERIALEN
Polyester
Polyester is een synthetische stof die gemaakt wordt uit aardolie. Deze stof is een van 's werelds
meest populaire textielsoorten en wordt gebruikt in duizenden verschillende consumenten- en
industriële toepassingen. Chemisch gezien is polyester een polymeer die voornamelijk bestaat uit
verbindingen binnen een functionele groep van esters.
Het was W.H. Carothers (DuPont) die ontdekte dat alcoholen
en carboxylzuren met succes konden worden gemengd
om vezels te maken. Het waren uiteindelijk twee Britse
wetenschappers – Whinfield en Dickson - die de
ontdekking patenteerden in 1941. Polyethyleentereftalaat
vormt de basis voor synthetische vezels zoals dacron,
teryleen en polyester. Later in 1941 werd de eerste
polyestervezel - terylene - gemaakt door Whinfield en
Dickson, samen met Birtwhistle en Ritchiethey.
Terylene werd voor het eerst geproduceerd door Imperial
Chemical. In 1946 kocht DuPont alle rechten van ICI. In
1950 produceerde DuPont een polyestervezel, die ze
dacron noemden. Mylar werd geïntroduceerd in 1952.
Polyester werd voor het eerst geïntroduceerd bij het
Amerikaanse publiek in 1951 als de magische stof die
niet gestreken hoefde te worden. PET (Polyethylene
Terephthalate) en PEN (Polyethylene Naphthalate) zijn
varianten die bepaalde prestaties verbeteren. Beide zijn
handelsmerken van DuPont als variaties op polyethyleen.
De polyestermarkt onderging na de Tweede Wereldoorlog
een snelle expansie en overal in Amerika ontstonden
textielfabrieken. De goedkope en duurzame vezel werd
erg populair en de industrie breidde zich snel uit tot de
jaren 1970. Tegenwoordig wordt polyester beschouwd als
een goedkope stof voor kleding die nogal ongemakkelijk
is voor de gevoelige menselijke huid om te dragen.
De opkomst van luxe vezels zoals polyester microvezel
en verschillende andere polyestermengsels heeft
later toch weer voor een opleving gezorgd. Het idee
was toen meer om te focussen op de “wash and go”-
eigenschappen van polyester in plaats van het als een
goedkope stof te verkopen.
Ook Hoechst Fibers Industries speelde een rol. Zij
voerden verschillende studies uit van 1981 tot 1983 en
ontdekten dat 89% van de mensen geen onderscheid
kon maken tussen polyester en andere, natuurlijke vezels
zoals katoen, wol en zijde. Ook bleek dat mensen meer
geïnteresseerd waren in het uiterlijk van de kleding dan
in de stof waarvan deze was gemaakt. De ontdekking
van microvezels vormden een grote bijdrage aan de
aantrekkingskracht van polyester. Microvezels geven
polyester het gevoel van zijde.
Polyester is een term die vaak wordt gedefinieerd als
"polymeren met een lange keten die chemisch zijn
samengesteld uit ten minste 85 gewichtsprocent van
een ester en een dihydriealcohol en een tereftaalzuur".
Het is het koppelen van verschillende esters in vezels.
De reactie van alcohol met carbonzuur resulteert in de
vorming van esters.
Polyester kan ook worden geclassificeerd als verzadigde
en onverzadigde polyesters. Verzadigde polyesters
144

verwijzen naar die familie van polyesters waarin de
polyester ruggengraat verzadigd is. Ze bestaan uit
vloeistoffen met een laag molecuulgewicht die worden
gebruikt als weekmakers. Onverzadigde polyesters
verwijzen naar die familie van polyesters waarin de
ruggengraat bestaat uit alkyl thermohardende harsen
gekenmerkt door vinyl. Ze worden meestal gebruikt in
versterkte kunststoffen.
Vanwege de sterkte wordt polyester ook gebruikt om
touwen te maken. PET-flessen zijn tegenwoordig een van
de meest populaire toepassingen van polyester.
Polyester stoffen en vezels zijn extreem sterk, duurzaam,
bestand tegen de meeste chemicaliën, uitrekkend en
krimpend, kreukbestendig, meeldauw- en slijtvast.
Polyester is sneldrogend en het kan worden gebruikt
voor isolatie door holle vezels te produceren. Polyester
behoudt zijn vorm en is daarom goed voor het maken van
outdoor kleding voor gebruik in zeer koude of natte klimaten.
Polester kleding is gemakkelijk te wassen en te drogen.
Polyester is van nature een heldere vezel. Bij de productie
wordt polyestervezel over het algemeen uitgetrokken
tot ongeveer vijf keer de oorspronkelijke lengte. Door het
nog verder uit te trekken, wordt het dunner (microvezels).
Een normale polyestervezel is lang en glad. Door deze
te krimpen, kan de vezel meer volume en textuur krijgen
en daarmee kunnen de isolatiemogelijkheden ervan
worden verbeterd. Zodra de polyestervezel klaar is, wordt
deze gebruikt om gesponnen garens te maken.
De garens kunnen worden gemengd met andere vezels
om gemengde stoffen te maken. Polyester en katoen is
een populaire combinatie.
In 2000 bedroeg de wereldwijde productie van PET
30 miljoen ton. De productie van PET-textiel stijgt met
5 procent per jaar, van PET-flessen met 10 procent per
jaar. China produceert de meeste polyesters.
Trevira CS
Trevira CS is een vlamvertragende polyester en wordt
geproduceerd door Trevira GmbH. Zij verwerken het
materiaal tot textiele polyesterproducten, met name
vezel-, vlak-, filament- en getextureerde garens voor
huishoudtextiel, functionele kleding, evenals voor
technisch textiel en hygiëneproducten. Specialiteiten
van de onderneming zijn vezels en garens voor
vlamvertragend technische textiele weefsels (merk
Trevira CS) en voor textiel met een permanent
antimicrobiële werking (merk Trevira Bioactive).
Sinds 2019 zijn alle gerecyclede Trevira-producten
gecertificeerd door Control Union volgens de GRS-norm.
Pvc-weefsels (polyvinylchloride)
Vinylchloride of chloretyleen (IUPAC-naam) is een
gechloreerde organische verbinding met brutoformule
C2H3 Cl. De stof komt voor als een kleurloos gas, dat
moeilijk is op te lossen is in water.
De historie begint eigenaardig genoeg in twee
afzonderlijke jaren - 1838 en 1872 - toen de Franse
natuurkundige Henri Victor Regnault en de Duitse
chemicus Eugen Baumann respectievelijk pvc voor
de eerste (en tweede) keer ontdekten. Beide keren
materialiseerde het polymeer zich als een "witte vaste
stof" (poedervorm) in kolven gevuld met vinylchloridegas.
145

Na deze onafhankelijke ontdekkingen beheerste niemand
het gebruik van pvc in commerciële toepassingen tot
1913, toen een Duitse uitvinder met de naam Friedrich
Heinrich August Klatte besloot het eerste patent op
het materiaal af te sluiten. Zijn polymerisatiemethode
van vinylchloride maakte gebruik van zonlicht en in de
daaropvolgende decennia begonnen bedrijven over de
hele wereld te experimenteren.
Rond het begin van de 20e eeuw huurde B.F. Goodrich
de industrieel wetenschapper Waldo Semon in om een
nieuw, synthetisch alternatief te ontwikkelen voor het
steeds duurder wordende natuurlijke rubber. Er werden
experimenten gestart met polyvinylchloride, maar het
project werd al snel bedreigd door de recessie van 1920.
Nadat het idee ontstond pvc te gebruiken als
waterbestendige coating voor stoffen, nam de verkoop
van het materiaal een vlucht, met een piek in de vraag
aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, toen pvc werd
gebruikt als isolator voor bedrading, onder andere op
militaire schepen.
Tegen de jaren 1950 steeg de pvc-productie over de hele
wereld. Vijf bedrijven in het bijzonder begonnen met het
testen van revolutionaire toepassingen voor pvc en vonden
nieuwe toepassingen voor het materiaal in opblaasbare
structuren en weefselcoatings. De bouwsector verwelkomde
al snel het duurzame plastic, grotendeels vanwege
de weerstand tegen licht, chemicaliën en corrosie,
waardoor het een belangrijk product werd in de bouw.
Verdere verbeteringen werden aangebracht aan de
temperatuurbestendigheid van pvc, in de jaren 1980. Het
is rond dezelfde tijd dat men het materiaal in duizenden
Amerikaanse huizen ging toepassen in sanitaire
systemen. Vandaag de dag zien we het materiaal terug in
vele sectoren, zoals in de gezondheidszorg, IT, transport,
textiel en de bouw.
Pvc wordt geproduceerd door polymerisatie van vinylchloridemonomeer
(VCM). Polymerisatie is een proces
waarbij relatief kleine moleculen, monomeren genaamd,
chemisch gecombineerd worden om een zeer groot
ketenachtig of netwerkmolecuul te produceren, een
polymeer genaamd.
Ongeveer 80% van de productie verloopt via suspensiepolymerisatie.
Eerst wordt de grondstof VCM onder druk
gezet en vloeibaar gemaakt en vervolgens wordt deze
in de polymerisatiereactor gevoerd, die vooraf water
en suspensiemiddelen bevat. pvc vormt zich als kleine
deeltjes die groeien en wanneer ze een gewenste grootte
bereiken, wordt de reactie gestopt en wordt elk nietgereageerd
vinylchloride gedestilleerd en opnieuw gebruikt.
Het pvc wordt afgescheiden en gedroogd tot een wit poeder.
In een ander proces worden vezels uit een massa watten
getrokken en gedraaid tot draden; hierdoor komen vezels
samen tot een garen. Spinnen kan met de hand, maar
wordt op grote schaal gedaan met behulp van machines.
Het spinnen van pvc is het proces waarbij een materiaal
wordt gevormd tot een vezel.
146

147

Om een polymeer tot een vezel te vormen, moet het
polymeer in een verwerkbare vloeibare toestand worden
gebracht, hetgeen kan geschieden door droog of nat
te spinnen. In het droge spinproces wordt het polymeer
opgelost met behulp van aceton, gefilterd en met 70
tot 100 graden door spinmolens in een kamer gepompt,
voorzien van verwarmde wanden en waarin lucht wordt
ingebracht. Op de bodem van de kamer worden de
vezels door een fijne opening verwijderd en op een klos
gewikkeld. De vezels worden vervolgens uitgerekt om
ervoor te zorgen dat de moleculaire ketens georiënteerd
raken en de vezels sterker worden. In het natte
spinproces wordt pvc opgelost in THF (tetrahydrofuran)
om een sterk geconcentreerde oplossing te geven, die
door een draaiende trechter in water wordt gesponnen.
Specifieke eigenschappen van een pvc-vezel:
- Trekt samen bij temperaturen boven de 78 graden
C en krimpt tot de helft van zijn oorspronkelijke
lengte bij 100 graden C.
- Excellente weerstand tegen zonlicht.
- Zeer resistent tegen insecten en microorganismen.
- Niet ontvlambaar.
- Exceptioneel bestand tegen natronloog,
salpeterzuur en zwavelzuur en verder tegen
vele chemicaliën waaronder bleekmiddelen.
Weven is een methode van textielproductie waarbij twee
verschillende sets garens of draden haaks op elkaar
worden verweven om een stof of doek te vormen.
De longitudinale draden worden de schering genoemd en
de laterale draden zijn de inslag.
Pvc-vinylweefsels zijn synthetische technische
stoffen die sterk, duurzaam en flexibel zijn. Zij zijn
goed bestand tegen slijtage en vervorming. Pvc-stoffen
hebben ook de voorkeur van veel fabrikanten vanwege
hun gebruiksgemak, veelzijdigheid, water- en chemische
bestendigheid, levensduur en vanwege het feit dat er
minder energie nodig is bij het produceren ervan dan bij
de meeste andere soorten industrieel weefsel. Pvc heeft
een amorfe structuur en bevat halogenen zoals chloor
en fluor, die bekendstaan als stabiel. Deze chemische
stabiliteit zorgt ervoor dat pvc goed bestand is tegen
vlammen, chemicaliën en olie. Pvc-vinylweefsels zijn
geschikt voor een breed scala toepassingen, zoals:
- Beschermende pakken voor astronauten,
brandweerlieden en militair personeel.
- Industriële zeilen, hydraulische slangen,
transportbanden, geomembranen, zakken
en containers.
- Automotive toepassingen zoals airbags,
stoelhoezen, hemelbekleding, cabriodaken.
- Lucht- en ruimtevaarttoepassingen
zoals heteluchtballonnen, luchtschepen,
ruimtelandingsairbags en parachutes.
- Marine toepassingen zoals afdekkappen voor
boten, zeilen, reddingsvesten, hovercraftrokken.
- Architecturale en structurele toepassingen zoals
dakbedekking, luifels en opblaasbare structuren.
- Stoffen voor de gezondheidszorg, waaronder
brandwerende matrassen en antimicrobiële
privacygordijnen.
Pvc-gecoate stoffen zijn populair voor architecturale
toepassingen. Architecturale pvc-gecoate stoffen
worden meestal gemaakt met een vloeibare pvc-coating.
148

Vinyl en pvc kunnen gemakkelijk met elkaar worden
verward, maar deze twee materialen zijn niet hetzelfde.
Vinyl is een aardolieproduct van verschillende ethyleenverbindingen
en pvc is polyvinylchloride en een polymeer
van vinylchloride.
Polyvinylchloride heeft van nature een zeer slechte
warmtestabiliteit. Om deze reden worden additieven
die het materiaal stabiliseren bij hogere temperaturen
meestal tijdens de productie aan het materiaal
toegevoegd. Polyvinylchloride stoot giftige dampen uit
wanneer het wordt gesmolten of wordt blootgesteld aan
een brand. De meeste geweven vinylstoffen beginnen
met een polyestergaren als kern, dat vervolgens wordt
geëxtrudeerd met pvc. De pvc-coating betekent dat er
geen vocht de polyestervezel kan bereiken, waardoor
deze extreem duurzaam is.
Fiberglas
Geweven glasvezeldoekweefsel is een anorganische
composietstof die bestaat uit glasstrengen van
verschillende groottes. Alle fiberglasweefsels zijn
geweven voor vezeloriëntatie en elke stof heeft zijn
eigen unieke gewicht, sterkte en stofeigenschappen. Het
vroegste patent werd in 1880 in de VS toegekend aan de
Pruisische uitvinder Hermann Hammesfahr (1845-1914).
Massaproductie van glasstrengen werd per ongeluk
ontdekt in 1932 toen Games Slayter, een onderzoeker
bij Owens in Illinois, een straal perslucht op een stroom
gesmolten glas richtte en daarmee vezels produceerde.
Oorspronkelijk was fiberglas een glaswol met vezels die
veel gas bevatten, waardoor het nuttig is als isolator,
vooral bij hoge temperaturen.
Een geschikte hars voor het combineren van de glasvezel
met een kunststof om een composietmateriaal te
produceren werd in 1936 ontwikkeld door DuPont.
Na de oorlog werd het materiaal meer bekend als
bouwmateriaal. Veel glasvezelcomposieten bleven
"glasvezel" worden genoemd (als generieke naam) en
de naam werd ook gebruikt voor het glaswolproduct met
lage dichtheid dat gas bevat in plaats van plastic.
Het proces van de productie van glasvezel wordt
pultrusie genoemd. Het productieproces voor glasvezels
die geschikt zijn voor wapening maakt gebruik van
grote ovens om zand en andere mineralen geleidelijk
te smelten totdat zich een vloeistof vormt. Deze wordt
vervolgens geëxtrudeerd door bussen, dat zijn bundels
van zeer kleine openingen.
Deze vezels worden vervolgens gecoat met een
chemische oplossing en vervolgens in grote aantallen
gebundeld. Deze bundels worden vervolgens direct
gebruikt in een composiettoepassing. De term glasvezel
verwijst naar een groep producten gemaakt van
individuele glasvezels gecombineerd in verschillende
vormen. Glasvezels kunnen worden onderverdeeld
in twee grote groepen op basis van hun geometrie:
continue vezels die worden gebruikt in garens en textiel,
en de discontinue (korte) vezels die worden gebruikt
voor dekens of platen voor isolatie en filtratie. Glasvezel
kan worden gevormd tot garen, net als wol of katoen,
en geweven worden tot een stof.
Een lange, continue draad kan worden geproduceerd
door nadat het glas door de gaten in de bus stroomt,
meerdere strengen worden gerold op een snelle winder.
149

150

De winder draait op ongeveer 2 mijl (3 km) per minuut,
veel sneller dan de stroomsnelheid van de bussen.
De spanning trekt de draad terwijl deze nog steeds
gesmolten is. Hierdoor worden strengen gevormd die
een fractie zijn van de diameter van de openingen in de
bus. Er wordt een chemisch bindmiddel aangebracht,
dat helpt voorkomen dat de vezel breekt tijdens latere
verwerking. De gloeiende draad wordt vervolgens op
buizen gewikkeld.
Glasvezelgarens worden veelal bedekt met een pvccoating.
Glasvezeldoeken hebben een uitstekende
mechanische weerstand (breken en scheuren), kunnen
onder spanning worden geplaatst zonder uit vorm
te raken om contouren en volumes te creëren. Het
materiaal raakt niet uit vorm bij blootstelling aan hitte,
vertoont nauwelijks krimp en blijft kleurvast als het wordt
blootgesteld aan zonlicht (hoge uv-bestendigheid).
G-waarde en U-waarde
De g-waarde is een maat voor de hoeveel zonnewarmte
(infraroodstraling) door een bepaald deel van een
gebouw wordt binnengelaten. Een lage g-waarde geeft
aan dat een raam/doek een laag percentage van de
zonnewarmte doorlaat.
De U-waarde is een maat voor hoeveelheid warmte die
er ontsnapt via bijvoorbeeld de ramen, muren en het dak.
De U-waarde wordt vaak gemeten voor de gehele raamstruc
tuur met de combinatie van glas en kozijn. Hoe lager de
U-waarde, hoe beter het isolerend vermogen van het raam.
In een gewoon woonhuis treffen we naar schatting
gemiddeld 25 tot 30 m² vensterglas aan. De woning
bevat normaal gezien isolatieglas met een U-waarde van
1,2 en de 1,6. In theorie komt een verschil in U-waarde
van 0,1 eenheden overeen met een energieverbruik van
ca. 9 kWh/m2 glas per jaar. Het verschil tussen 1,6 en
1,2 is 0,4 eenheden, hetgeen een besparing geeft van
(verschil in U-waarde) x (meerverbruik) x (oppervlakte
glas) = 4 x 9 kWh/m² x 30 m² = 1.080 kWh/jaar.
Europese norm EN 14501
Thermische en optische waarden, zoals gedefinieerd
in de Europese norm EN 14501 (jaloezieën en rolluiken,
thermisch en visueel comfort, prestatiekenmerken
en classificatie), worden gebruikt om de zonwerende
eigenschappen van een stof/weefsel te meten. De norm
is gebaseerd op een aantal criteria en stelt verschillende
classificaties vast voor comfort.
De zonfactor wordt gebruikt voor thermisch comfort
en visueel comfort refereert aan opaciteit: privacy 's
nachts, zicht naar buiten alsmede weerkaatsing en
het gebruik van natuurlijk licht. Er zijn vijf niveaus van
prestatieclassificaties:
0 zeer weinig effect
1 klein effect
2 matig effect
3 goed effect
4 zeer goed effect
De EN 14501 definieert de totale zonfactor gtot (stof
gebruikt voor de zonwering + vlakglas in het kozijn) als
de belangrijkste eigenschap voor thermisch comfort
en de tv-waarde als de belangrijkste eigenschap voor
visueel comfort.
151

Om de totale zonfactor te berekenen, worden twee
standaarden gebruikt:
NL 13363-1
Deze standaard is een vereenvoudigde methode
en berekent de geschatte waarden voor de totale
energiedoorlatendheid (gtot) van beglazing en zonwering
gecombineerd. Inputs voor deze berekening zijn optische
en thermische parameters van beglazing en zonwering.
De berekeningsprocedure kan eenvoudig worden
uitgevoerd in een spreadsheet. De resultaten van deze
berekening zijn over het algemeen hoger (tot 0,1) dan de
preciezere waarden verkregen uit EN 13363-2.
Thermisch comfort
De zonfactor bepaalt het percentage zonne-energie dat
een ruimte binnenkomt via de zonwering en de beglazing
en wordt uitgedrukt door een index van 0 tot 1. Hoe
dichter de index van de stof bij 0 ligt, hoe efficiënter deze
is in termen van bescherming tegen de hitte.
NL 13363-2
De gedetailleerde berekeningsmethode berekent
nauwkeuriger waarden voor de totale zonfactor (gtot)
van beglazing en zonwering gecombineerd. Deze
berekening is gebaseerd op de spectrale transmissie- en
reflectiegegevens van de zonwering en de beglazing.
De berekening vereist gespecialiseerde software om het
niet-lineaire systeem van vergelijkingen op te lossen. De
uitkomsten van berekeningen volgens EN 13363-2 zijn
geschikt als input voor koellastberekeningen.
Straling van de zon wordt altijd gedeeltelijk door het
weefsel doorgegeven, geabsorbeerd of gereflecteerd. De
som van alle 3 is gelijk aan 100% van de op het oppervlak
vallende energie van de zon.
Over het algemeen biedt externe (dynamische) zonwering
een betere thermische bescherming dan zonwering
binnen omdat de zonnestraling, die gedeeltelijk (As) door
de stof wordt geabsorbeerd voordat de beglazing wordt
bereikt, naar buiten wordt gereflecteerd.
Donkere kleuren beschermen beter tegen de hitte dan
lichte kleuren omdat ze meer zonne-energie absorberen
(lagere Ts-waarde).
Ts + Rs + As = 100% zonne-energie.
Omgekeerd zijn lichte kleuren binnenshuis efficiënter. Ze
absorberen minder warmte (lagere As) en reflecteren het
licht meer (Rs) dan donkere kleuren.
152

Factoren die bepalend zijn voor thermisch comfor
Lichtdoorlatendheid
Aandeel energie dat door het weefsel wordt getransporteerd.
Een laag percentage betekent dat de stof goed
presteert bij het verminderen van de temperatuur.
Reflectie
Rs
Rs
Ts
Ts
Ts
Totale zonfactor (gtot)
De totale zonfactor geeft de energie die daadwerkelijk
door de zonwering en de beglazing OF een achterliggende
ruimte binnendringt. Een lage waarde betekent goede
thermische prestaties. De zonfactor wordt bepaald voor
4 gestandaardiseerde beglazingen zoals gedefinieerd
in bijlage A van EN 14501. De basisbeglazing is type C
(thermische transmissiefactor van de beglazing alleen U =
1,2 W/m²K – zonfactor van de beglazing alleen gv = 0,59).
De impact van de verwarmings- en
airconditioningsystemen van gebouwen op
zowel het milieu als het klimaat is aanzienlijk: ze
vertegenwoordigen 30 tot 40% van de uitstoot van
koolstofdioxide en andere broeikasgassen. Het
verbeteren van de thermische prestaties van gebouwen
is van vitaal belang om de doelstellingen van het
Kyoto-protocol te bereiken en te voldoen aan zowel
Tv
internationale als lokale regelgeving.
Tv
OF
OF
Rv
Rv
Rv
Rs
Aandeel van de zonnestraling gereflecteerd door het
weefsel. Een hoog percentage betekent dat de stof goed
presteert bij het reflecteren van zonne-energie.
Absorptie van warmte
As
As
As
Aandeel van de zonnestraling geabsorbeerd door het
weefsel. Een laag percentage betekent dat de stof weinig
energie absorbeert.
Technische weefsels die gebruikt worden voor
Tv
zonweringsdoeken hebben een tweeledig effect: op het
energieverbruik door het verminderen van het gebruik
van verwarming en airconditioning en op comfort en op
het welzijn en welbevinden van mensen in gebouwen
T&F
door licht- en temperatuurregeling in winter/zomer.
T&F
Er is een brede keus aan weefsels met verschillende
T&F
openheidsfactoren en kleuren waarmee bepaald kan
worden hoeveel daglicht er wordt binnengelaten. De
hoeveelheid beschikbaar daglicht bepaalt tevens de
hoeveelheid benodigd kunstlicht.
153

Afhankelijk van de richting van de gevels van een
gebouw en het ruimtegebruik moet het licht in meer
of mindere mate worden gefilterd om verblinding te
voorkomen. Hoe dichter en donkerder de stof, hoe
effectiever verblinding wordt gecontroleerd. Omgekeerd,
om de inval van natuurlijk licht te bevorderen, moet een
lichtgekleurde stof worden geselecteerd naast een stof
met een hoge openheidsfactor.
Het gebruik van natuurlijk licht verbetert de energieprestaties
van een gebouw, verbetert het welzijn van de
gebruikers en verhoogt de productiviteit.
Emissiviteit
De emissiviteit van een materiaal is het vermogen om
de energie die wordt ontvangen door geleiding (warmte/
koude) opnieuw uit te zenden. Een stof met een lage
emissiviteit, binnen toegepast, zal het effect van
inwendige straling beperken. De energie die door deze
reflectie wordt uitgestraald, blijft binnen, waardoor het
verbruik energie voor verwarming wordt verminderd.
Visueel comfort
Donkere kleuren bieden betere transparantie en geven
betere mogelijkheden om verblinding tegen te gaan.
Daarentegen verspreiden vooral lichtere kleuren meer
natuurlijk licht.
Rs
Rs
Ts
Ts
Rs
As
Ts
Openheid van het weefsel (Tvnn)
Het gaat hier om de openingen in de stof. De factor is
onafhankelijk van de kleur. Voor stoffen van hetzelfde
weefsel moet worden gemeten met de donkerste kleur
in het bereik.
Lichtdoorlatendheid (Tvnh)
Tv
De factor refereert aan het totale percentage licht dat
door het weefsel wordt uitgestraald over een golflengte
van 380 tot 780 nm (nanometer), ook wel het zichtbare
spectrum genoemd.
Lichtreflectie (Rvnh)
OF
OF
OF
Rv
Rv
Rv
Tv
Tv
T&F
T&F
T&F
As
As
Het betreft hier het deel van het licht dat gereflecteerd
wordt door de stof.
154

Natuurlijk licht vormt een belangrijke factor voor het
welzijn. Natuurlijk licht regelt een aantal endocriene
functies en reguleert de slaap en de waterbalans van het
lichaam. Het verbetert de arbeidsomstandigheden die
werknemers ervaren. Afhankelijk van de omstandigheden
is het echter noodzakelijk om een meer of mindere mate
van natuurlijk licht te hebben of om te voorkomen dat het
in een ruimte terechtkomt.
Het niveau van het invallende licht varieert afhankelijk
van de openheid van het weefsel. Hoe hoger de openheid
van het doek is, hoe meer het licht erdoorheen komt. De
lichtdoorlatendheid is mede afhankelijk van de kleur en
bepaalt de helderheid of schittering.
liggen binnen een bereik van 16 tot 150 Cd/m². Een vel
papier is ongeveer 100 Cd/m² en een computerscherm
is ongeveer 50 Cd/m².
Transparantie van zonwerende stoffen
Zicht naar buiten stelt je in staat een begrip van tijd en
ruimte te behouden, en is essentieel voor de mentale
balans. Het vermindert stress en draagt bij aan het
verbeteren van de productiviteit.
Bepalend is de openheid van het weefsel dat wordt gebruikt.
Donkere kleuren vergemakkelijken de transparantie.
Voor een maximale transparantie is het noodzakelijk een
openheidsfactor te hebben van groter dan 5 %.
Verblinding
Natuurlijk licht moet goed worden beheerd om verblinding
te voorkomen. Schittering is een bron van oogvermoeidheid,
vooral schittering op computer schermen. Net als bij
warmte garandeert visueel comfort de efficiëntie van
werknemers tijdens het werk. Factoren die het mogelijk
maken de verblinding te beheersen zijn openheid van het
weefsel en de lichtdoorlatendheid ervan.
De keuze van stoffen hangt mede samen met geolocatie
en de lay-out van gebouwen. Zonwerend weefsel maakt het
mogelijk om het luminantieniveau van het raam te regelen
(natuurlijk licht verspreid in de kamer) alsmede een vermindering
van storende licht- en donkercontrasten binnen
het gezichtsveld. Afhankelijk van de kleur kan een zonwerend
weefsel een lichtbron worden als zonlicht er direct op valt.
Het luminantieniveau van oppervlakken wordt volgens
de norm NF X 35-103 gemeten. Acceptabele waarden
Omgekeerd, als het om privacy gaat, met name wanneer
een pand 's nachts wordt verlicht, heeft het de voorkeur
om te kiezen voor een verduisterend zonwerend weefsel.
Warmtehuishouding
Zonweringsdoeken spelen een belangrijke rol in gevels
door de invloed op het energieverbruik verband houdend
met het gebruik van airconditioning en verwarming in
het gebouwen.
Zomercomfort
Stoffen voor buitenzonwering bieden een betere
thermische bescherming omdat de zonnestraling,
die gedeeltelijk door de stof wordt geabsorbeerd
(As) voordat deze de beglazing bereikt, naar buiten
wordt gereflecteerd. Donkere kleuren beschermen
beter tegen de hitte dan lichte kleuren omdat ze meer
zonne-energie absorberen (lagere T's).
155

Omgekeerd zijn lichte kleuren binnenshuis efficiënter. Ze
absorberen minder warmte (lagere As) en reflecteren het
meer (Rs) dan donkere kleuren. Bovendien verminderen
stoffen met een lage emissie het gevoel van warmte dat
door de ramen wordt afgegeven.
In de zomer bevorderen zonweringsdoeken energiebesparing,
door het gebruik van koelinstallaties en
airconditioning te beperken.
Wintercomfort
Zonwerende stoffen hebben een isolerende werking
op glas en helpen om 's nachts warmteverlies te
verminderen en tegelijkertijd het verkoelende effect van
glas overdag te bestrijden. Door gebruik te maken van
binnenzonwering om de helderheid te regelen, wordt het
energieverbruik geprikkeld omdat het nulkosteneffect van
de zon gedeeltelijk behouden blijft. In de winter bevorderen
zonwerende stoffen energiebesparing door verwarming.
Impact van kleuren voor zonwerende stoffen
Er zijn vier belangrijke aspecten om te overwegen bij het
kiezen van een stof.
Lichtdoorlatendheid (Tv%)*
Met lichtdoorlatendheid wordt gerefereerd aan het
aandeel zichtbaar licht dat het weefsel doorlaat. Over het
algemeen hebben donkere kleuren een lagere waarde
dan lichte kleuren. Stoffen met een openheidsfactor
van meer dan 3% laten grotere hoeveelheden zichtbaar
licht door de stof. Een Tv-waarde van 7% wordt gezien als
het maximale niveau van zichtbare lichttransmissie in
bijvoorbeeld scholen en kantoren.
* Ook wel bekend als openheidsfactor.
De volgende drie factoren worden samen bekeken en
gaan over wat er met alle energie gebeurt; het gaat
hier dus om de combinatie van licht en warmte. De
gecombineerde percentages lopen altijd op naar 100%.
Lichtabsorptie (As%)
Onder lichtabsorptie wordt verstaan de hoeveelheid
zonne-energie die door de stof wordt geabsorbeerd. Het
is een algemeen bekend feit dat donkere kleuren meer
zonne-energie absorberen dan lichte stoffen en dus een
hoge As%-waarde zullen hebben. Als warmteopbouw een
probleem is, kiest men voor een lichtgekleurde stof of
een donkere stof met een reflecterende achterkant voor
toepassingen binnen.
Reflectiewaarde (Rs%)
De reflectiewaarde geeft aan hoeveel zonne-energie
door de stof wordt gereflecteerd. Een hoge waarde
betekent dat de stof goed presteert in het terugkaatsen
van zonne-energie naar buiten. Stoffen met een
reflecterende gemetalliseerde achterkant hebben in
het algemeen de beste reflectiewaarden.
Lichttransmissie (Ts%)
De lichttransmissie geeft het percentage zonne-energie
dat door de stof wordt doorgegeven aan de omgeving.
Een lage Ts%-waarde betekent dat de stof goed presteert
in het verminderen van de hoeveelheid zonne-energie die
door het glas het gebouw binnenkomt. Donkere kleuren
bieden een lager Ts% dan lichte kleuren omdat ze meer
licht blokkeren.
Veelal ontstaat er een conflict tussen het verminderen
van warmte (lichte kleuren hebben de voorkeur) en het
156

verminderen van licht (donkere kleuren hebben de voorkeur).
Daarom worden 'best-of-both-worlds' grijze kleuren
veel gebruikt als zonwerend weefsel in de utiliteitsbouw.
snel naar een weefsel dat er goed uitziet aan de muur
of in de gevelpartij, maar mogelijk geen bevredigende
daglichtprestaties biedt.
Het ultieme compromis is veelal een stof te kiezen
voor binnen met een sterk reflecterende achterzijde.
De gemetaliseerde laag is naar het glas gericht en
geeft een hoge Rs%- waarde. Tegelijkertijd creëert deze
achterkant een solide coating op de garens van de stof,
waardoor het licht dat door het garen wordt verspreid
aanzienlijk wordt verminderd waardoor er ook een lage
lichtdoorlatendheid (Ts%) wordt gerealiseerd, ongeacht
de kleur van de stof. Zo zijn er stoffen beschikbaar die
82% van het licht reflecteren, 15% absorberen en dus
slechts 3% van de zonne-energie door het weefsel in het
gebouw doorlaten.
Kiezen van het juiste type weefsel voor
toepassing in zonwering
In het algemeen geldt dat bij het kiezen van de beste stof
voor de zonwering het belangrijk is om inzicht te hebben
in wat de invloed is van een specifieke kleur. Dus naast
de technische eigenschappen van het weefsel (primair)
is ook de kleur van de stof van invloed, hoewel de invloed
daarvan zich beperkt tot enkele procentpunten.
Vaak wordt de zonweringsstof geselecteerd op basis van
de kleur en stijl die het beste bij het interieur past. Helaas
houdt deze op esthetiek gebaseerde benadering geen
rekening met het vermogen van de stof om verblinding
te beheersen, het zicht te behouden, diffuus daglicht
in de ruimte toe te laten of de zonnewarmtewinst te
verminderen. Wanneer kleur de belangrijkste overweging
is bij het selecteren van een stof grijpt men waarschijnlijk
De openheidsfactor (OF) van een weefsel verwijst naar de
hoeveelheid licht die dwars door de stof kan gaan. Een
openheidsfactor van 5 procent betekent dat 5 procent
van het zonlicht wordt doorgelaten onder een hoek die
loodrecht op de ruit staat. De resterende 95 procent van
het licht wordt diffuus, gereflecteerd of geabsorbeerd.
Zichtbare lichtdoorlatendheid (Tv) verwijst naar de
totale hoeveelheid licht en omvat zowel het directe
als het diffuse licht. De Tv-waarde van een kleur wordt
voornamelijk beïnvloed door de fysieke openheid in het
weefsel en de kleur van de draden van de stof, maar
wordt ook beïnvloed door de vorm en het specifieke
patroon van het weefsel.
Donkere stoffen absorberen meer van het beschikbare
daglicht dan lichtgekleurde stoffen. Bij gelijke
openheidsfactoren zal een donkergekleurde stof vaak
een lagere Tv-waarde hebben dan een lichtgekleurde
schaduwstof. Er kunnen echter aanzienlijke
prestatieverschillen zijn tussen stoffen van dezelfde
kleur. Bij de keuze van het weefsel is het dus belangrijk
de Tv-waarde te bekijken om beter te begrijpen hoe het
product presteert.
De reflectiewaarde (Rs) verwijst naar het percentage van
de totale zonnestraling dat wordt gereflecteerd door de
buitenkant van de stof. De reflectiewaarden worden voor
een groot deel bepaald door de kleur of de eventuele
coatings op de buitenkant van de stof.
157

Donkere kleuren absorberen meer van de beschik bare
lichtenergie en bieden daarom lagere reflectiewaarden.
Lichter gekleurde stoffen reflecteren meer van de lichtenergie
en zorgen voor hogere zonnereflectiewaarden.
Een standaard zwart weefsel biedt bijvoorbeeld meestal
een Rs-waarde in de buurt van minder dan 10 procent,
waar een witte stof een Rs-waarden van 50 procent kan
leveren. Als algemene regel geldt dat Rs-waarden van
meer dan 30 procent enige bescherming bieden tegen
zonnewarmte, terwijl een Rs-waarde van 50 procent of
meer een goede thermische bescherming biedt.
Daarbij moet worden aangetekend dat er manieren zijn
om de reflectiewaarde van een stof met een gegeven
kleur te beïnvloeden. In dergelijke gevallen wordt een
coating aangebracht op de naar buiten gerichte zijde
van het weefsel.
OPENNESS
FACTOR
(OF)
Verschillende eigenschappen houden verband met elkaar.
Het verband laat zich eenvoudig uitdrukken in de formule
die al eerder aan de orde kwam:
VISIBLE
TRANSMITTANCE
(TV)
GLARE Use low OF Use low Tv
DAYLIGHTING
Use high Tv
VIEWS Use high OF Use low Tv
SOLAR HEAT
As (in %) + Rs (in %) + Ls (in %) = 100%
SOLAR
REFLECTANCE
(RS)
Use high Rs
In projecten worden vaak weefsels met verschillende
openheidsfactoren overwogen om het beste aan te
sluiten bij de behoefte aan het reguleren van direct
zonlicht afhankelijk van de geveloriëntatie en hoogte.
Op oost- en westgevels, met name in gevallen waarbij
de gevel is uitgerust met helder glas, die directe
blootstelling aan de zon ervaren tijdens zonsopgang
en zonsondergang, wordt vaak voor weefsels gekozen
met een openheidsfactor van 3 procent of minder
(aanbevolen: 1 procent). De kleinere openheidsfactor
creëert een fijner filter over de ruit en verspreidt effectief
zelfs de bol van de zon wanneer deze in het zicht is.
Stoffen met openheidsfactoren van 4 procent of minder
(aanbevolen: 2 procent) worden meestal toegepast op
ramen/gevels op het zuiden. Ramen met noordelijke
belichtingen zijn vaak uitgerust met stoffen met grotere
openheidsfactoren, waardoor meer van het direct
beschikbare omgevingslicht in de ruimte komt.
Een weefsel met een lage Tv-waarde zorgt ook voor
een goede diffuse daglichtregeling en beperkt de kans
dat de stof te helder wordt bij het omgaan met intense
daglichtomstandigheden. Vergeet niet dat witte stoffen,
zelfs met lage openheidsfactoren, een zeer heldere
verblindingsbron kunnen worden in combinatie met
direct zonlicht.
Als het ontwerpdoel is om de hoeveelheid verblindingsvrij
daglicht als in een ruimte wordt toegelaten te maximaliseren
teneinde de grootst mogelijke mate van energiebesparing
te bereiken, is het beter weefsels met de hoge
Tv-waardes te kiezen. Met een hogere Tv-waarde verhoogt
men de hoeveelheid licht, zowel direct als diffuus, die
door het weefsel in de ruimte wordt toegelaten.
158

De scherpte en helderheid van het zicht door een
weefsel kunnen worden voorspeld als een functie
van de Tv-waarde en openheidsfactor. Donkere
stoffen met hogere openheidsfactoren bereiken
over het algemeen een hogere mate van helderheid,
gevolgd door donkergekleurde stoffen met lage
openheidsfactoren. Lichtgekleurde stoffen bieden
meestal de meeste interferentie met het uitzicht
naar buiten en bieden enigszins verwarde of
gedempte versies van de omringende kleuren.
Tot voor kort bestond er geen statistiek die de
helderheid van de weergave definieerde om een
ontwerpteam te helpen bij het specificeren van
een weefsel in een specifiek project. De View
Clarity Index (VCI) rangschikt de helderheid van
de weergave van 0 tot 100 procent. Een waarde
van 100 procent betekent dat de stof geen
waarneembare interferentie veroorzaakt met het
uiterlijk. Bij 50 procent zijn de meeste objecten
aan de buitenkant herkenbaar, hoewel de randen
wazig zijn en kleuren zichtbaar, maar uitgewassen.
Een waarde van nul geeft aan dat er geen zicht
is door de stof.
Fabrikanten hebben kleuren ontwikkeld die
het thermisch beheer verbeteren zonder het
behoud van het zicht negatief te beïnvloeden.
Dubbelzijdige stoffen werden geïntroduceerd
om een aanzienlijk verbeterde Rs-waarde te
bieden, vaak boven de 50 procent, hetgeen de
warmteafstoting van de stof drastisch verbetert,
zonder de helderheid van de objecten of kleuren
aan de andere kant op te offeren.
Samenvattend:
Lichte kleuren
- Lichte kleuren hebben een hogere Rs-waarde,
hetgeen betekent dat er meer warmte wordt
gereflecteerd. In een warme omgeving kan dit
leiden tot lagere kosten voor koeling.
- Lichte kleuren hebben ook een hogere Tv, ofwel
geven meer verblinding dan een donkerdere
kleur. Voor een ruimte waar de focus ligt op
een computerscherm, kan dit een probleem
veroorzaken.
- Lichte kleuren behouden echter natuurlijk licht
en kunnen daarom de behoefte aan lampen of
bovenlichten verminderen.
Donkere kleuren
- Lagere Tv-waarden zorgen voor een uitstekende
verblindingscontrole. Een donkerdere
kleur zou een betere keuze zijn voor een
entertainmentruimte.
- Een hogere As betekent dat er meer licht en
warmte door de stof wordt opgenomen, waardoor
de kosten van koeling minder zullen worden
verlaagd dan bij een lichtere kleur. In een zeer
warm gebied en een raam met uitzicht op de zon
gedurende de dag, is een donkere kleur misschien
niet de beste keuze.
- Donkere kleuren hebben overdag een beter
zicht naar buiten, waardoor de omgeving beter
zichtbaar is.
- Donkere kleuren vertonen minder vuil dan lichte
kleuren, iets dat kan worden meegewogen op
basis van de locatie.
159

160

BIJLAGEN
161

BIJLAGE 1: KLEUREN
Alles wat een individu visueel waarneemt dat niet te maken heeft met zijn of haar perceptie van vorm,
grootte, oppervlaktetextuur, toon en beweging van objecten, kan 'kleur' worden genoemd.
Sommige stoffen, zoals zuurstof, zijn kleurloos. Om kleur
waar te nemen of een gevoel van kleur te veroorzaken,
moet aan voorwaarden worden voldaan. Licht (een vorm
van elektromagnetische straling) van een bepaalde
golflengte moet worden uitgezonden of gereflecteerd door
een object. De golflengte bepaalt of de kleur groen, rood
of blauw is of een combinatie hiervan. Alleen ingeval de
mens of het wezen een goed functionerend fysiologisch
systeem heeft, kunnen kleuren worden waargenomen.
Kleur kan alleen worden waargenomen door de
aanwezigheid van licht. De meeste lichtbronnen
produceren verschillende lichtgolfcombinaties. Visueel
licht bestaat uit een breed scala van verschillende
kleuren die kunnen worden gezien door een prisma te
gebruiken. Met een prisma kan men licht splitsen in de
samenstellende kleuren. Het kleurenbereik wordt wel
het 'spectrum' genoemd en de kleuren, elk met een
andere golflengte, zijn altijd in dezelfde volgorde, van
rood aan het ene uiteinde via oranje, geel, groen, blauw
en indigo tot violet aan het andere uiteinde. Rood wordt
geassocieerd met lange golven, groen met middellange
golven en blauw met korte golven.
162

380
V B G Y O R
450
495
570
590
620
750
Color Wavelength Frequency Photon energy
violet 380 - 450 nm 668 - 789 THz 2.75 - 3.26 eV
blue 450 - 495 nm 606 - 668 THz 2.50 - 2.75 eV
green 495 - 570 nm 526 - 606 THz 2.17 - 2.50 eV
yellow 570 - 590 nm 508 - 526 THz 2.10 - 2.17 eV
orange 590 - 620 nm 484 - 508 THz 2.00 - 2.10 eV
red 620 - 750 nm 400 - 484 THz 1.65 - 2.00 eV
Bron: quora.com
Kosmische
straling
Röntgen
straling
Ultravioletstraling
Zichtbaar
spectrum
Infrarood
Radar
Radio
1x tot 100pm
100pm tot 1nm
1nm tot 380nm
380nm tot 700nm
700nm tot 1mm
1mm tot 30cm
30cm tot 100m
380nm
Violet
380nm
Violet
380nm
Violet
380nm
Violet
380nm
Violet
380nm
Violet
380nm
Violet
Het zichtbare kleurenspectrum
Bron: marijkevanloon.nl
Bron: Wikipedia
163

In werkelijkheid zijn heel veel verschillende kleuren in het spectrale bereik omdat het bereik naadloos
is en de ene kleur geleidelijk overgaat in de andere. Elke kleur heeft zijn eigen golflengte van licht die
het menselijk oog stimuleert om de verschillende kleursensaties te produceren.
Als we zeggen dat een sinaasappel oranje is, zou het nauwkeuriger zijn om te zeggen dat een gevoel
van oranje wordt gegenereerd door een gebied van het netvlies (aan de achterkant van het oog) dat
overeenkomt met waar lichtstralen van de sinaasappel worden ontvangen.
Anatomie van het oog
Netvlies (retina)
Straalachtig lichaam
Vaatvlies
Hoornvlies
Oogzenuw
Iris
Lens
Blinde vlek
Harde oogrok (sclera)
Glasachtig lichaam
© Oogfonds
Bron: oogfonds.nl
Wit licht bevat drie primaire kleuren: rood, groen en blauw. Deze kleuren zijn 'primair' omdat het
kleuren op zichzelf zijn en zij niet kunnen worden gerepliceerd door andere kleuren (licht) te mengen.
Wanneer de drie opnieuw worden gecombineerd, leveren ze wit licht op, een proces dat 'additive color'
wordt genoemd en dat wordt bijvoorbeeld gebruikt in projectoren en computerschermen.
Ze kunnen worden gecombineerd om elke andere kleur te creëren en worden ook wel 'spectrale'
kleuren genoemd.
In pigmenten, kleurstoffen en inkten komen die primaire kleuren bijna altijd terug. Ze kunnen worden
gemengd om een andere kleur te produceren en staan bekend als subtractieve primaire kleuren omdat
elke kleur die een combinatie is het resultaat is van het aftrekken (of absorberen) van wit licht, gedeeltelijk
of volledig . Deze eigenschappen worden gebruikt door schilders en drukkers. Als alle drie de kleuren
worden gemengd, wordt een zwarte kleur gemaakt.
164

165

BIJLAGE 2: GREENGARD GOLD (LEED) CERTIFICAAT
The Low-Emitting Materials Third Party Certification table lists acceptable
certifications and programs for the LEED v4 EQ Credit Low-Emitting Materials.
LEED v4 EQ Credit Low-Emitting Materials Third Party Certifications and Labels September 8, 2021
The following table lists acceptable certifications and programs for EQ Credit Low Emitting Materials.
Note that the LEED v4 credit also requires reporting on TVOC levels. The programs deemed acceptable
may already include this information-if they do not, project teams must request this additional
information.
Certification or
Program
BIFMA level (if 7.6.1
and/or 7.6.2 were
achieved in e3- 2011
or later)
Benchmark VOC
Green Building
Product
FloorScore
Green Label Plus
Green Seal GS-11
(Edition 4.0)
Intertek Clean Air
Silver
Program
Documents and
Revision Dates
ANSI/BIFMA e3-2011
11/17/11
WI-012 Version 0,
Revision 8/30/2018
SCS-EC10.3-2014
September 2015
Process and
Procedures Manual
11/10/2015
GS-11 Standard for
Paints, Coatings,
Stains, and
Sealers, Edition 4.0
September 2021
A2LA accreditation
3/15/2016
Testing Standard
Referenced in Credit
ANSI/BIFMA M7.1-
2011
CDPH Standard
Method v1.1
ANSI/BIFMA M7.1-
2011 (R2016)
Composite Wood
Products Regulation
CDPH Standard
Method v1.1
CDPH Standard
Method v1.1
CDPH Standard
Method v1.2-2017
CARB
ANSI/BIFMA M7.1-
2011
General Emissions
Evaluation
Yes
Yes Hard surface
flooring and flooring
adhesives
Yes Carpet, adhesive
and cushion
Yes
Emissions and Content Requirements Eligibility
VOC Content for
Wet-Applied
Yes
Composite Wood
Evaluation
Yes (if certificate
includes NAF or
ULEF exemption)
Furniture Evaluation
Yes
Yes (ANSI/BIFMA
e3-7.6.2)
Yes (ANSI/BIFMA
e3-7.6.1)
Certification or
Program
Intertek Clean Air
Gold
MAS Certified Green
NSF/ ANSI 332
SCS Indoor
Advantage Gold—
Building Materials
SCS Indoor
Advantage —
Furniture
SCS Indoor
Advantage Gold—
Furniture
TPC list CARB
ULEF label or CARB
Exempt
UL Greenguard
Certified
Program
Documents and
Revision Dates
A2LA accreditation
3/15/2016
MAS CG Program
Summary Dec 2012
NSF 332-2015 Jan
2015
SCS-EC10.3-2014
September 2015
SCS-EC10.3-2014
September 2015
SCS-EC10.3-2014
September 2015
Per CARB website
UL 2818 3/14/2014
and UL 2821
3/14/2014
Testing Standard
Referenced in Credit
CDPH Standard
Method v1.1
ANSI/BIFMA M7.1-
2011
CDPH Standard
Method v1.1
CARB or SCAQMD
ANSI/BIFMA M7.1-
2011
CDPH Standard
Method v1.1
CDPH Standard
Method v1.1
CARB or SCAQMD
ANSI/BIFMA M7.1-
2011
ANSI/BIFMA M7.1-
2011
Composite Wood
Products Regulation
ANSI/BIFMA M7.1-
2011
General Emissions
Evaluation
Yes
Yes
Yes resilient flooring
Yes
Emissions and Content Requirements Eligibility
VOC Content for
Wet-Applied
Yes
Yes
Composite Wood
Evaluation
Yes
Furniture Evaluation
Yes (ANSI/BIFMA
e3-7.6.2)
Yes
Yes (ANSI/BIFMA e3
7.6.1)
Yes (ANSI/BIFMA e3
7.6.2)
Yes (ANSI/BIFMA e3
7.6.1)
166

Certification or Program
UL Greenguard Gold
Berkeley Analytical
ClearChem
Collaborative for High
Performance Schools
(CHPS)
Blue Angel Floor
Covering Adhesives
and other Installation
Materials
Blue Angel Elastic
floorings
Blue Angel Textile
floorings
Blue Angel Thermal
Insulation Material and
Suspended Ceilings
Program Documents
and Revision Dates
UL 2818 3/14/2014 and
UL 2821 3/14/2014
BkA-CC-01.2 8/31/2015
Procedures and
Standards for Product
Inclusion Version 2.0 +
July 2012 CHPS Criteria
Interpretation 7/1/2012
RAL UZ 113 May 2009
RAL UZ 120April 2010
RAL UZ 128 July 2011
RAL UZ 132 Oct 2010
Testing Standard
Referenced in Credit
CDPH Standard Method
v1.1
ANSI/BIFMA M7.1-2011
CDPH Standard Method
v1.1
CARB or SCAQMD
CDPH Standard Method
v1.1
AgBB
AgBB
AgBB
AgBB
General Emissions
Evaluation
Yes
Acceptable for first party claims
Yes
Yes products with
selfcertified claims
but excluding products
recognized only via CHPS
approved thirdparty
certifications
For projects outside the U.S.
Yes** (if additional
low formaldehyde
requirement is also met)
Yes** (if additional
low formaldehyde
requirement is also met)
Yes** (if additional
low formaldehyde
requirement is also met)
Yes** (if additional
low formaldehyde
requirement is also met)
Emissions and Content Requirements Eligibility
VOC Content for Wet-
Applied
Yes
Composite Wood
Evaluation
Furniture Evaluation
Yes (ANSI/BIFMA e3
7.6.2)
Certification or Program
Program Documents
and Revision Dates
Testing Standard
Referenced in Credit
General Emissions
Evaluation
Emissions and Content Requirements Eligibility
VOC Content for Wet-
Applied
Composite Wood
Evaluation
Furniture Evaluation
Blue Angel Flooring
underlays (cushion)
RAL UZ 156 Feb 2011
AgBB
Yes** (if additional
low formaldehyde
requirement is also met)
eco-INSTITUT-Label
Construction products
& floor coverings March
2015
AgBB
Yes** (if additional
low formaldehyde
requirement is also met)
NaturePLUS
GL0100, GL0400,
GL0600, GL0700,
GL0800, GL0900,
GL1000, GL1200,
GL1300, GL1400, GL1700,
GL1800 June 2015
AgBB
EMICODE EC1 07/28/2010 AgBB
EMICODE EC1 PLUS 7/28/2010
GUT GUT Test Criteria 2011
Indoor Air Comfort
Indoor Air Comfort GOLD
Blue Angel Composite
wood panels
Indoor Air Comfort
version 7 May 2021
Indoor Air Comfort
version 7 May 2021
AgBB+ low formaldehyde
requirement
AgBB + low
formaldehyde
requirement
EN 16516
AgBB + low
formaldehyde
requirement
Yes** (if additional
low formaldehyde
requirement is also met)
Yes** (if additional
low formaldehyde
requirement is also
met. EMICODE has
formaldehyde limit of 50
μg/m3 after 3 days)
Yes***
Yes textile floorings
Yes***
Yes***
Yes
Yes Yes Yes
RAL-UZ 76 Apr 2011 EN-717-1:2004 Yes
Byggvaru bedömningen (BVB) November 9, 2011 EN-717-1:2004
Yes, Recommended
criteria met in 8.3
Certification or Program
Program Documents
and Revision Dates
Testing Standard
Referenced in Credit
General Emissions
Evaluation
Emissions and Content Requirements Eligibility
VOC Content for Wet-
Applied
Composite Wood
Evaluation
Furniture Evaluation
French VOC emissions
labeling
March 25, 2012 ISO 16000 Yes, Class A or A+
Finnish Emission
Classification of Building
Materials
TÜVRheinland Green
Product Mark Furniture
Taiwan Healthy Building
Material Label
M1-The emission
classification of building
materials November
15, 2017
ISO 16000 + low
formaldehyde
requirement
Yes, M1
LVI 05-10440 en EN-717-1:2004 Yes, M1
M1- The emission
classification of building
materials November
15, 2017
ANSI/BIFMA M7.1-2011
Yes, M1 (ANSI/BIFMA e3
7.6.2)
2PfG E1992:12.2012 ANSI/BIFMA M7.1-2011 Yes (ANSI/BIFMA e3 7.6.1)
Operation Directions for
Taiwan Healthy Building
Material Label and
v1/02.11.2019
CDPH Standard Method
v1.2-2017
**The formaldehyde limit of 10 μg/m3 at 28 days must also be met when using the AgBB alternative, as specified for class A+ in French compulsory VOC emission class labeling.
***Additional information regarding the formaldehyde limit at 28 days is not required for products meeting EMICODE EC1plus. Additionally, products meeting EMICODE EC1 or EC1plus
automatically meet the wet-applied VOC content requirements, without additional documentation.
Yes
167

BIJLAGE 3: OEKO-STANDAARD
STANDARD 100 van OEKO-TEX® is een label
waaruit blijkt dat het textiel is getest op
toepassing van schadelijke stoffen.
De standaard geeft aan dat het artikel is
getest op schadelijke stoffen en dat het artikel
daarom onschadelijk is voor de menselijke
gezondheid. De test wordt uitgevoerd door onze
onafhankelijke OEKO-TEX®-partnerinstituten op
basis van in een catalogus vastgelegde criteria.
De test houdt rekening met tal van gereguleerde en
niet-gereguleerde stoffen, die schadelijk kunnen zijn
voor de menselijke gezondheid. In veel gevallen gaan
de grenswaarden voor de STANDARD 100 verder dan
nationale en internationale eisen. De criteriacatalogus
wordt minstens één keer per jaar bijgewerkt en
uitgebreid met nieuwe wetenschappelijke kennis of
wettelijke vereisten.
In principe zijn alle textielartikelen in elke fase van de
verwerking geschikt voor een STANDARD 100-certificering
en het kan dus gaan om halffabrikaten of afgewerkte
artikelen, zoals bijvoorbeeld babytextiel, kleding,
huistextiel of decoratieve materialen.
De productklasse IV omvat decoratiematerialen en omvat
alle artikelen, inclusief initiële producten en accessoires
die worden gebruikt voor meubels en interieur (zoals
tafelkleden, gordijnen, meubelstoffen)
168

169

BIJLAGE 4: EIGENSCHAPPEN TECHNISCHE WEEFSELS
Weefsels voor toepassing binnen: voorbeeld Kvadrat technical fabrics
812 816
KVADRAT TECHNICAL FABRICS
Originals
849 878 890
103
Comfort screen
203
Silver screen
Omniscreen
3%
Silverscreen
2% Low E
Silverscreen
4%
Openness factor (%) 5 23 2 0 0 3 3 3-4 2 4
Energy behaviour:
Absorption in % 29 27 30 29 30 31 13 20 15 17
Reflection in % 62 44 65 68 70 62 82 74 82 77
Transmission in % 9 29 5 3 0 7 5 6 3 6
Composition Trevira CS Trevira CS Trevira CS Trevira CS Laminated PVC 75% PVC 75% PVC 75%
Polyester PET 25% PET 25% PET 25%
Weight (g/m2) 95 70 132 142 325 250 450 440 400 400
Thickness (mm) 0,2 0,23 0,26 0,23 0,33 0,44 0,58 0,55 0,5 0,5
Certification:
OEKO TEX 100 IV V V V V V V V V
GreenGuard Gold (LEED) V V V V V V V
Flame retardant V V V V V V V V V V
Anti microbial V V V V V
PVC-free V V V V V
Helioscreen
Serge 3% Serge 1% Staccato Scale
Openness factor (%) 3 1 5 5
Energy behaviour:
Absorption in % 14 61 65 72
Reflection in % 67 32 28 21
Transmission in % 19 7 7 7
Composition PVC coated PVC coated PVC coated PVC coated
Glass fiber Glass fiber Glass fiber Glass fiber
Glass 41,5% Glass 41,5% Glass 41% Glass 41%
PVC 58,5% PVC 58,5% PVC 59% PVC 59%
Weight (g/m2) 544 474 457 601
Thickness (mm) 0,8 0,6 0,58 0,79
Certification:
OEKO TEX 100 IV V V
Flame retardant V V V V
BREEAM
Visueel comfort is een belangrijk aspect in BREEAM,
een toonaangevende en de meest gebruikte
milieubeoordelingsmethode voor gebouwen In Europa.
Er zijn meerdere credits te verdienen, afhankelijk
van de toegepaste stoffen, voor het managen van
daglichttoetreding, verblindingscontrole en uitzicht naar
buiten. Stoffen dragen veelal ook bij aan thermisch
comfort en energiebesparing.
Zonweringsstoffen helpen om credits te verkrijgen in
verschillende categorieën:
- Vermindering van het energieverbruik van het
gebouw (MAN 05)
- Visueel comfort (HEA 01)
- Kwaliteit van de binnenlucht (HEA 02)
- Thermisch comfort (HEA 03)
- Akoestische prestaties (HEA 05)
- Vermindering van de CO2-uitstoot (ENE 1)
- Innovatie (IN1)
De Nederlandse versie van BREEAM eist zelfs een
verblindingsklasse van 3.
170

LEED
LEED is het Noord-Amerikaanse equivalent van BREEAM
en staat voor Leadership in Energy and Environmental
Design. Het doel is om milieubewustzijn te stimuleren
bij overheidsinstanties, architecten, ingenieurs,
ontwikkelaars en bouwers. De nieuwste versie van LEED
heet LEED v4. LEED v4 hanteert een meer op prestaties
gebaseerde benadering van ontwerp, bewerkingen en
onderhoud die meetbare resultaten vereist gedurende de
hele levenscyclus van een project.
Zonweringsstoffen helpen om credits te verkrijgen in
verschillende categorieën:
- Ecologisch siteontwerp
- Energie en sfeer
- Materialen en middelen
- Kwaliteit van het interieur (lage emissies,
natuurlijke ventilatie, thermisch comfort,
natuurlijke verlichting en akoestisch comfort)
- Innovatie
171

172

9PARAMETRISCH ONTWERPEN
173

PARAMETRISME
Parametrisme is een stijl die rond het eind van de 20ste eeuw, begin 21ste eeuw binnen de architectuur
en productontwerp opkwam. De architecte Zaha Hadid wordt wel gezien als de grondlegger ervan.
Bij het ontwerpproces wordt veel gebruikgemaakt van parametervergelijkingen en het leunt sterk op
het gebruik van software, algoritmes en computers. Vanaf circa 2020 worden zo niet alleen delen van
de buitenschil van gebouwen ontworpen, maar ook plattegronden en zichtlijnen.
Kenmerkend aan gebouwen met een parametrische
vormgeving zijn patronen die vaak driedimensionaal zijn
uitgevoerd. De patronen bij het parametrisme hangen
niet geheel los of vast in een raster, maar hebben wel
een zekere samenhang die door berekeningen (de
parametervergelijkingen) worden samengesteld. Deze
patronen veranderen veelal over een bepaalde afstand.
Bij parametrische ontwerpen van gebouwen wordt
er vaak voor gekozen functies niet in de vormgeving
terug te laten komen, zoals bij het rationalisme en het
futurisme gebruikelijk was. Ontwerpen hebben vaak een
duidelijk hoofdvorm waarin de functionele ruimtes veelal
in elkaar overlopen zonder dat ze goed te scheiden zijn.
Zaha Hadid
Zaha werd geboren op 31 oktober 1950 in Bagdad, Irak,
studeerde eerst wiskunde aan de Amerikaanse universiteit
in Beiroet, Libanon, en studeerde daarna architectuur
bij de Architectural Association in Londen, waar zij ook
voor het eerst architect Rem Koolhaas heeft ontmoet.
Na haar afstuderen in 1977 werkte ze bij het Office for
Metropolitan Architecture (OMA) van architect Rem
Koolhaas. In 1979 begon ze haar eigen bureau. Haar
ontwerpen van die tijd zijn in de deconstructivistische
stijl: hoekige meetkundige vlakken geïnspireerd door het
suprematisme van Malevitsj en El Lissitzky. Langzamerhand
werd haar werk minder bruut en confronterend.
Naderhand kregen de ontwerpen van haar hand een veel
meer sensueel lijnenspel; de gebouwen kregen ook ronde
welvingen. Ze behaalde vervolgens de beste score bij
verschillende internationale prijsvragen. Deze ontwerpen
bleven allemaal ongebouwd. Haar eerste belangrijke
uitgevoerde ontwerp in Europa was in 1993 de brandweerkazerne
op het fabrieksterrein van Vitra in Weil
am Rhein. Daarna volgde een lange rij van ontwerpen,
verwierf zij internationale bekendheid en kon zij over de
hele wereld indrukwekkende gebouwen realiseren.
1992: Vitra Fire Station (1989–93) in
Weil am Rhein, Duitsland
1993: IBA Housing (1989–93) in Berlin, Duitsland
1999: Millennium Dome in Greenwich, UK
2002: Skischans in Innsbruck, Oostenrijk
2003: Contemporary Arts Center in Cincinnati, USA
2005: Centrale Gebouw van de BMW-fabriek
in Leipzig, Duitsland
2008: Pabellón Puente (brug) voor de Wereldtentoonstelling,
Zaragoza, Spanje
2012: Aquatics Centre voor de Olympische
Zomerspelen 2012 te Londen, UK
Als industrieel vormgever ontwierp zij ook loungezetels,
ergonomische kookeilanden, bouwbeslag, een conceptauto
en damesschoenen. Voor de Amerikaanse kunsthandelaar
Kenny Schachter bedacht zij een acht meter
174

Zaha Hadids laatste project:
het One Thousand Museum in Miami, VS
175

lange aerodynamische speedboot met asymmetrische
vormen. Hadids bureau bedacht ook het decor voor een
tournee van de Pet Shop Boys.
Aan het einde van haar leven was haar eigen bureau
(Zaha Hadid Architects in Londen) uitgegroeid tot een
organisatie met bijna 400 werknemers en had zij meer
dan 950 projecten gerealiseerd in 44 landen.
De architecte overleed op 31 maart 2016 aan een
hartaanval. Ze verbleef op dat moment in een ziekenhuis
in Miami voor een behandeling in verband met bronchitis.
Parametrisch ontwerpen
Bij parametrisch ontwerpen wordt op basis van data en
relaties tussen onderdelen een ontwerp gegenereerd.
Essentieel daarbij is het leggen van relaties. Het is een
digitaal proces, waarbij in een model de gevolgen van
veranderingen of alternatieven worden doorgerekend.
Kennis is verwerkt in een datamodel dat werkt als een
dynamisch systeem.
Menselijke hersenen kunnen maar een paar variabelen
tegelijk aan. Met parametrisch ontwerpen is het mogelijk
geworden heel veel alternatieven tegen elkaar af te
wegen; eigenlijk realiseer je het ontwerp door variaties
door te rekenen met gespecialiseerde software en
daarmee de gevolgen duidelijk te krijgen. Bovendien kun
je (met artificial intelligence) het systeem ook proactief
vragen suggesties te doen.
Bij parametrisch ontwerpen (geïnformeerd ontwerpen of
associatief ontwerpen) kunnen dankzij de inzet van algoritmes
ontwerpen worden gegenereerd in plaats van dat
deze zelf worden gemaakt: men noemt het daarom ook
wel generatief ontwerpen.
Naast het ontwerpen van complexe geometrie en constructies
biedt parametrisch ontwerpen ook mogelijkheden
om tot in een laat stadium van het ontwerpproces
wijzigingen in een responsief model door te voeren.
De aanpassingen en scenario’s kunnen worden getest
en gevolgen worden inzichtelijk gemaakt.
Omdat bij het ontwerpen ook parameters kunnen worden
toegevoegd (geometrische beperkingen, constructieve
eisen, materiaaleigenschappen) ontstaat ook een beter
inzicht in de gevolgen voor de realisatie of productie in
het geval van een industrieel productieproces.
Een parametrisch proces reduceert de foutkans en maakt het
mogelijk de verschillende ontwerpen inzichtelijk te maken
onder meer door simulatie. Er bestaat een grotere ontwerpvrijheid,
zonder dat de efficiency direct in gevaar komt.
In het proces moeten er relaties (bewerkingslogica)
tussen de parameters bestaan. De ontwerper definieert
niet alleen de parameters maar ook de bewerkingslogica
(modelleren). De software werkt dus volgens de definities
van de ontwerper, waarbij de ontwerper steeds in staat
is het model bij te sturen. Vaak wordt zo’n model door
architecten in samenwerking met programmeurs
gemaakt. Modelleren is complex, maar niet ieder project
begint bij nul. De modellen kunnen namelijk prima
worden hergebruikt in andere projecten.
Parametrisch ontwerpen leidt dus wel tot een verschuiving
van werkzaamheden. Van herhaaldelijk repetitief werk naar
176

projectoverstijgend investeren in goede modellen en
tijdens de projecten is er dan meer tijd voor integrale
afstemming en het creëren van echte meerwaarde
(planverbetering, kostenverlaging etc.).
De rol van de architect bij parametrisch ontwerpen
Door de inzet van algoritmes – die door de architect in
samenwerking met programmeurs worden gemaakt –
kunnen er ontwerpen worden gegenereerd (generatief
ontwerpen). De rol van de architect verandert hierdoor;
uit al de mogelijke alternatieven dient immers een
optimale oplossing gekozen te worden. De architect is
zo beter in staat om zijn tijd efficiënt te besteden aan
andere aspecten van het gebouw.
Visueel programmeren
Tegenwoordig wordt steeds meer de visuele wijze
van parametrisch ontwerpen gebruikt, omdat deze
laagdrempeliger en toegankelijker is. Door visueel
programmeren ontstaat de mogelijkheid om een logisch
model op te zetten zonder tekstuele code.
In het geval van tekstueel programmeren wordt ook wel
gesproken over een ‘codebenadering’, bij scripting van een
‘low codebenadering’ (scripting biedt een tekstuele programmeerwijze
om voorgeprogrammeerde bouwblokken
te combineren) en bij parametrisch modelleren van een ‘no
codebenadering’, omdat er visueel geprogrammeerd wordt.
Parametrisch modelleren biedt belangrijke nieuwe
mogelijkheden om logica en redenaties vast te leggen
in de computer en geautomatiseerd ‘af te spelen’. Bij
verandering van een parameter (input) wordt het logisch
model opnieuw berekend langs de gedefinieerde relaties.
Voorbeelden van veelgebruikte visuele softwarepakketten
zijn Grasshopper, Dynamo en Generative-
Components. Het is tegenwoordig ook mogelijk om
parametrische modellen in een online of gedeelde
omgeving te gebruiken, zodat alleen een webbrowser
nodig is om toegang te verkrijgen tot het model.
Spreadsheets zijn strikt genomen geen parametrische software,
maar gedragen zich hetzelfde. Er kunnen parameters
(getallen in een cel) worden gedefinieerd en relaties
worden gelegd (formules toevoegen). Bij veranderingen in
de invoer worden wijzigingen door de gedefinieerde logica
automatisch verwerkt in de spreadsheet.
Het gebruik van parametrische software is sterk in opkomst
in aanvulling op BIM, maar biedt ook steeds meer
koppelingen naar andere simulatie- en analyse software,
die vaak gebruikt kunnen worden als plug-in. Om
optimaal gebruik te maken van Grasshopper heb je plugins
nodig. Zo helpt de Kangaroo-plug-in de constructie
van je ontwerp te optimaliseren (form-finding) en helpt
de Ivy-plug-in bij het maken van tweedimensionale
oppervlakken van een driedimensionaal ontwerp,
hetgeen vaak nodig is om een ontwerp te produceren.
Parametrisch ontwerp kan ook gemakkelijk worden
ingezet om stakeholders te overtuigen en daardoor
betere keuzes te maken. Je kunt ze live laten zien wat de
consequenties zijn van bepaalde keuzes. Als we weten
dat het meeste licht uit het zuiden en het oosten komt,
is dat een goede reden om bepaalde ruimtes daarop
te oriënteren. Grasshopper helpt om inzicht krijgen in
hoelang de zon gedurende de dag naar binnen schijnt en
hoeveel daglicht daadwerkelijk binnenkomt.
177

178

Uitgangspunten kiezen
Zo kan met parametrisch ontwerpen bijvoorbeeld de gezondheid
en het welzijn van de gebruikers van gebouwen centraal
gesteld worden. Het gaat dan niet primair om een bijzonder
ontwerp van een gebouw als doel, maar door een parametrisch
model als optimalisatieproces in te zetten kan het een gebouw
ook meetbaar gezonder en duurzamer worden gemaakt.
Om een parametrisch model te creëren, worden data en relaties
tussen delen van een bouwwerk geanalyseerd op basis van
algoritmes. De algoritmes kunnen bijvoorbeeld worden ingezet
om een optimale hoeveelheid daglicht in een pand te krijgen.
Voor BREEAM en WELL zou je graag de eisen voor lichtinval
maximaliseren, terwijl je tegelijkertijd ook de opwarming wilt
minimaliseren, zodat je geen grote klimaatinstallatie nodig hebt.
Veel architecten neigen dan naar een glazen gebouw, maar dat
past helemaal niet meer in deze tijd. 9001
Link tussen welzijn, welbevinden en de gevel
De link tussen gezondheid, welzijn en welbevinden en de gevel
is via licht en ventilatie snel gelegd. Omdat de gevel onderdeel
uitmaakt van de gebouwschil, expliciet een belangrijke focus
van de architect, ligt hier een belangrijk kruispunt. Kijkend
naar de gebouwschil vormt de gevel immers ook meestal een
belangrijk onderdeel van de signatuur van het ontwerp.
Met parametrisch ontwerpen ontwikkel je meer continu,
in plaats van op basis van trial en error totdat er een
ontwerpoptimum is bereikt. Het optimum ligt normaal
gezien vooraf vast. Wijzigingen in een ontwerp zijn haast
onontkoombaar, maar veel efficiënter door te voeren op
basis van parametrisch ontwerpen.
179

Als een gevel geprogrammeerd is aan de hand van
diverse elementen en eisen in een dataset, kun
je die altijd opnieuw laten genereren op basis van
aanpassingen in het ontwerp. Dat levert ook nog eens
tijd- en geldwinst op. Parametrisch ontwerpen is in
het voortraject tijdsintensief, maar achteraf levert die
digitaliseringsslag alleen maar winst op. 9001
Waarom associatief ontwerpen?
Parametrisch ontwerpen kan ook worden aangeduid
als ‘parametrisch en associatief ontwerpen’. Associatief
betekent dat er relaties (bewerkingslogica) tussen de
parameters bestaan. Bij parametrisch ontwerpen moet
de ontwerper niet alleen de parameters maar ook de
bewerkingslogica expliciet definiëren (modelleren).
Dit betekent feitelijk dat parametrisch ontwerpen precies
gaat doen wat de ontwerper wil bereiken. De software
is geen ‘black box’ die zijn interne werking verbergt; de
ontwerper definieert de regels, kent de waardes toe, kan
precies zien wat er gebeurt en initieert de aanpassingen.
Het parametrisch model versterkt het creatieve proces
door te laten zien hoeveel er binnen de gestelde
randvoorwaarden mogelijk is. Vaak is dat veel meer dan
de ontwerper op voorhand zou bedenken. Gedurende het
proces is het mogelijk waardes toe te voegen en aan te
passen. Zo wordt het model steeds verfijnder, totdat het
gewenste resultaat is bereikt.
of andere sferische constructies, kan een parametrisch
model helpen om snel een 3D-model te genereren.
Productie
Bij een hoge mate van herhaling van dezelfde soort
berekeningen, kunnen parametrische modellen
het productieproces versnellen, bijvoorbeeld door
het genereren van hoeveelheden, rapporten en
ontwerptekeningen.
Optimalisatie
Constructies waarvoor een volledig parametrisch model
is gemaakt, zijn vaak geschikt voor optimalisatiestudies.
Evolutionaire algoritmes worden ingezet om efficiëntere
optimalisaties uit te voeren. Galapagos van Grasshopper
is een voorbeeld van een dergelijk algoritme.
Flexibiliteit
Flexibiliteit is waardevol tijdens het ontwerpproces. Aan
het begin van een ontwerpproces is nog veel onduidelijk.
Een parametrisch model stelt de ontwerper in staat snel
veranderingen door te voeren en de gevolgen daarvan
in kaart te brengen. Als er wijzigingen optreden, hoeven
dezelfde handelingen niet opnieuw te worden uitgevoerd.
In de markt is er wellicht sprake van een zekere
terughoudendheid ten aanzien van het gebruik van een
nieuwe technologie. Daarnaast vraagt parametrisch
ontwerpen ook een andere werkwijze.
Belangrijkste motieven voor parametrisch ontwerpen:
Vormgeving
Bij complexe vormen, zoals dubbel gekromde vlakken
Parametrisch ontwerpen kan leiden tot een verschuiving
van werkzaamheden en herhaaldelijk repetitief werk naar
meer tijd voor integrale afstemming.
Mogelijk zou het ook kunnen leiden tot andere business-
180

en verdienmodellen. Betaalt de markt voor het leveren
van een ontwerp, voor elke variant, voor het inzicht in
ontwerpkeuzen of voor de toegevoegde waarde een advies?
Zeer waarschijnlijk zal er een verschuiving zijn naar meer
hoogwaardig advies waarbij de kwaliteit van de oplossing,
bijdrage of besparing aan het ontwerp telt in plaats van
een vergoeding voor het leveren van de eerste oplossing.
De voorzichtige conclusies voor parametrisch ontwerpen:
- Het proces is accuraat, er wordt exact voldaan aan
vooraf gegeven regels.
- Meer constante kwaliteit en minder menselijke fouten.
- Modellen kunnen worden hergebruikt in andere
projecten.
- Simulatie maakt het mogelijk verschillende ontwerpoplossingen
te verkennen en inzichtelijk te maken.
- De relatieve prestatie ten opzichte van
alternatieven kan worden gekwantificeerd.
- Oplossingen kunnen worden geoptimaliseerd.
- Het geeft flexibiliteit voor het ontwerpproces,
er kan worden geanticipeerd op wijzigingen.
- Ontwerpvrijheid wordt behouden.
- Het proces wordt efficiënter: minder inzet en
verkorting van doorlooptijd.
Notes
9001 Lennaert van Capelleveen oprichter van ArchiTech Company
Geraadpleegde bronnen:
- Interview Maria Selkou (1985), architect bij ZJA Zwarts & Jansma Architecten
voor de BNA Academy
- Kennisportaal Constructieve Veiligheid; Best practices voor parametrisch
ontwerpen Taakgroep Digitale Ontwikkelingen Versie d.d. 16 februari 2021
- Architectuur NL: BNA Academie/Workshop parametrisch ontwerpen verzorgd
door Pim van Wylick en Gijs Joosen.
- Blog Architectenweb: gesprek Lennaert van Capelleveen oprichter van
ArchiTech Company
- Wikipedia
- The Guardian, 8 september 2013 Rowan More, “Zaha Hadid, Queen of the curve”
181

182

10
MODEL VOOR ENERGIEVERBRUIK EN
CO2-UITSTOOT IN EEN KANTOORRUIMTE
183

INLEIDING
In dit hoofdstuk onderzoeken we de mogelijkheden om inzicht te krijgen in het energieverbruik in een
kantoorruimte.
Deze vraag is voortgekomen uit de behoefte de relatie te onderzoeken tussen energieverbruik in een
vertrek dat in gebruik is als kantoor en het toepassen van dynamische zonwering. Het is een tweede
belangrijke stap in onze zoektocht antwoord te krijgen op vier vragen:
- Welke invloed heeft het toepassen van
dynamische zonwering op de productiviteit,
primair van mensen in een kantooromgeving?
- Wat is de relatie tussen het toepassen van
dynamische zonwering in een kantooromgeving
en energieverbruik met de daarmee samenhangende
CO2-uitstoot.
- Kunnen we al deze invloeden samenbrengen in
één model zodat we een onderbouwd antwoord
kunnen geven op vragen die belangrijk zijn bij het
doen van investeringen in dynamische zonwering
met betrekking tot terugverdientijd en return on
investment?
- Is er voor dezelfde vragen een parallel te trekken
voor utiliteitsbouw in andere sectoren zoals
onderwijs en zorg?
een uitwerking tot stand gekomen waarvoor de invalshoek
productiviteit werd aangepast. De resultaten
daarvan worden gepubliceerd in een tweede gewijzigde
herdruk van het eerste deel.
Voor wat betreft de uitwerking van de vraagstellingen rond
energieverbruik en CO2-uitstoot in kantoorgebouwen is
gekozen voor een aanpak in twee stappen, waarbij eerst
geprobeerd is de relatie te leggen tussen het toepassen van
dynamische zonwering en energieverbruik alsmede CO2-uitstoot
voor een kantoorvertrek gevolgd door een model waarin
dezelfde relatie in kaart gebracht wordt voor een heel gebouw.
Zodra de relatie is vastgelegd voor een kantoorgebouw
volgt in een later stadium een soortgelijke opzet voor
gebouwen die gebruikt worden in het onderwijs en de zorg.
De vraagstukken betreffen dus enerzijds gebouwen met heel
verschillende gebruiksdoelen terwijl ze anderzijds ook heel
verschillende terreinen van de wetenschap betreden, reden
waarom er besloten is de vraagstukken eerst te splitsen en
pas daarna te proberen zaken weer samen te voegen.
De relatie tussen het toepassen van dynamische zonwering
en productiviteit in een kantooromgeving is inmiddels in
kaart gebracht, beschreven en gemodelleerd (zie verder De
Somfy Factor deel 1), met betrekking tot kantoorgebouwen.
Op basis daarvan is voor de sectoren onderwijs en zorg
In het kader van de opzet van dit boek probeerden we eerst
te komen tot een model waarin we de relatie tussen
dynamische zonwering en energieverbruik met daaraan
gekoppeld CO2-uitstoot beschrijven. Daarbij deed
zich de mogelijkheid voor om de vraagstukken rond
productiviteit, energieverbruik en CO2-uitstoot samen
te voegen in een integraal parametrisch model.
Om dit model te realiseren werd een project opgezet dat
in 3 fases gesplitst is, waarvan fase 1 onderwerp is van
dit hoofdstuk van het boek:
184

Fase 1: Model verband dynamische zonwering en
energieverbruik in een vertrek dat in gebruik
is als kantoor.
Fase 2: Model fase 1 uitbreiden met beschikbaar
data-onderzoek productiviteit in een
kantooromgeving.
Fase 3: Volledig model waarin alle aspecten
overzichtelijk en integraal zichtbaar gemaakt
worden, met een plug-in die het model tevens
toepasbaar zou maken in andere landen.
Energiehuishouding in een kantoor
Parametrisch ontwerpen leent zich goed voor een
studie waarbij de nodige variabelen worden gekoppeld
aan een typische ruimte (modelkantoor 3,6 x 5,4 x 2,7 m).
Op basis daarvan kunnen we diverse aspecten
doorrekenen.
Het gaat daarbij om aspecten als daglicht, uitzicht,
energie, binnenklimaat, koudeval en ook geluid.
Als vertrekpunt bij het construeren van het model nemen
we de variabelen zoals we die hebben gebruikt voor het
model van de productiviteit, zie hiervoor De Somfy Factor
deel 1 en zorgen we voor uitkomsten die van toepassing
zijn op het Nederlandse klimaat.
Voor het construeren van het model en het zichtbaar
maken van de uitkomsten maken we gebruik van
twee softwaretools: Ladybug Tools en EnergyPlus. De
klimaatdata zijn in eerste instantie weliswaar gericht op
Nederland, maar kunnen daarna vrij makkelijk worden
omgezet naar andere geografische gebieden, zodat
ook voor andere locaties in de wereld een soortgelijke
modellering te geconstrueerd kan worden.
Werkwijze in stappen:
185

Scripting
Teneinde de berekeningen te kunnen doen is het nood zakelijk met behulp van software een script uit te werken.
Overzicht modellering
Hieronder een visualisatie van het model waarin de relaties tussen de verschillende elementen worden
uitgewerkt op basis van de vooraf geformuleerde variabelen.
Modelbouw: samenstellende delen
1. Opbouw geometrie
2. Dynamische zonwering
186

3. Definiëren van de uitgangspunten voor de installaties
Doorrekenen van alle mogelijkheden met behulp van software
De volgende stap is het uitvoeren van de berekeningen door met behulp van de software alle
mogelijkheden door te rekenen. Om een idee te krijgen: er zijn meer dan 550 verschillende scenario’s
denkbaar die vervolgens op basis van hun uitkomsten gerangschikt worden.
Alle variabelen voor de gevel (zie in de afbeelding hieronder in horizontale richting) worden voor het
model gekalibreerd op de mogelijke uitkomsten (zie in afbeelding hieronder in verticale richting).
Vervolgens worden alle mogelijke combinaties met behulp van de software doorgerekend. De mogelijke
combinaties en hun uitkomsten worden weergegeven langs de verticale assen in het rechterdeel in de
afbeelding hieronder. De gezochte uitkomsten zijn boven de assen in het blauw weergegeven (koellast
in de zomer, warmtelast in de winter en reductie van de CO2-uitstoot op jaarbasis helemaal rechts).
187

188

189

Vastlegging en selectie
Voor alle scenario’s zijn de variabelen en hun uitkomsten vastgelegd volgens een vaste systematiek
teneinde een vergelijking mogelijk te maken. De meest onwaarschijnlijke uitkomsten dan wel de
scenario’s die overlappen en mogelijk minder waarschijnlijk dan wel minder relevant zijn, kunnen
gemakkelijk worden geëlimineerd zodat op die manier het aantal relevante scenario’s en de mogelijke
uitkomsten overzichtelijker wordt.
Alle data blijven overigens ter beschikking in een onderliggende database en kunnen op ieder moment
worden aangeroepen ter bestudering.
Relevante resultaten selecteren
De relevante resultaten kunnen daarna individueel worden geselecteerd en zichtbaar worden gemaakt
in een dashboard.
190

Op basis daarvan kunnen uit de berekeningen de
resultaten van de verschillende opties worden
gerangschikt.
Door nu de uitkomsten van de juiste scenario’s met
elkaar te vergelijken kan worden vastgesteld welke
invloed het toepassen van dynamische zonwering
heeft op het energieverbruik en de CO2-uitstoot van
een kantoorvertrek. Daarbij zijn de oriëntatie van de
gevel, de glas-gevelverhouding en de in de gevel
toegepaste glassoort vrij instelbaar in combinatie met
het wel en niet toepassen van dynamische zonwering.
Voor de toegepaste zonwering voorziet het model in
vier varianten: geen zonwering, binnenzonwering,
buitenzonwering dan wel de combinatie van dynamische
binnen- en Buitenzonwering.
De uitkomsten geven dan het verschil (= besparing) tussen
het niet toepassen van dynamische zonwering en het
toepassen van dynamische zonwering voor vier mogelijke
oriëntaties van de gevel: noord, oost, west en zuid.
Samenvatting stap 1
Uitgangspunten in de berekening:
- Standaardkantoorvertrek met 1 gevel.
- Afmetingen 3,6 m bij 5,4 m, 2,7 m hoog.
- Klimaatgegevens van Amsterdam.
- Reflectiefactoren voor wand (0,5), plafond (0,7)
en vloer (0,2).
- Rc-waarde van de gevel = 4,755 m²K/W.
- Dikte van de wand is 0,3 m
- Bezetting 1 persoon per 10m2 (2 personen).
- Installatieconcept: plafondinductie-units.
- CO2 omgerekend vanuit energiemix NTA 8800
In de berekening is rekening gehouden met
onderstaande variabelen:
- Glaspercentage (30%, 50% en 70%).
- Oriëntatie van de ruimte.
- Type zonwering.
- De plaatsing van het daglicht-control-point.
- De controle bij automatische zonwering.
Stap 2: uitbreiding van het model
Nu we het model hebben geconstrueerd om de invloed
van dynamische zonwering op energieverbruik en
CO2-uitstoot in kaart te brengen hebben we een poging
gewaagd om ook de elementen die de invloed van
dynamische zonwering op productiviteit bepalen in het
model op te nemen.
Onder verwijzing naar De Somfy Factor deel 1 is het
noodzakelijk een aantal elementen aan het model toe
te voegen.
Bij parametrisch ontwerpen is het ook mogelijk
informatie uit Excel te ontsluiten. Daardoor kunnen we de
resultaten uit het andere model omzetten in een matrix.
Door de gebruikte formules uit het oorspronkelijke model
om te bouwen kunnen we de verschillende aspecten voor
productiviteit ook direct koppelen aan een ruimte zoals
we die eerder hebben gedefinieerd. Hierdoor ontstaat
een samengesteld model waarin we de invloed van
dynamische zonwering op de essentiële parameters voor
de productiviteit in een kantooromgeving in kaart kunnen
worden gebracht. Het gaat om de luchttemperatuur, de
stralingstemperatuur, verblinding, uitzicht (naar buiten)
en controle over het binnenmilieu.
191

Samenvatting stap 2
Met deze toevoeging ontstaat een integraal model waarbij we resultaten direct aan elkaar
kunnen linken. Er ontstaat één model waarin productiviteit, energie-aspecten en CO2-uitstoot zijn
samengebracht. De resultaten kunnen worden samengebracht in een gebruiksklare tool waarin alles
visueel inzichtelijk kan worden gemaakt voor alle relevante stakeholders die vervolgens in staat
zijn op basis van kosten, besparingen en milieuaspecten gefundeerde besluiten te nemen die altijd
onderbouwd zijn en bovendien op elk moment gereproduceerd kunnen worden.
Stap 3: een integrale internationale benadering
In stap 3 hebben we de aannames die gedaan werden als vereenvoudiging voor het modelleren van de
invloed van het toepassen van dynamische zonwering geëlimineerd en vervangen door de variabelen
uit het parametrisch model voor het berekenen van de invloed van dynamische zonwering op
energieverbruik en CO2-uitstoot. Op die manier maximaliseren we de voordelen van het parametrisch
modelleren. Een aantal variabelen in beide modellen komen overeen en zijn nu ook voor de berekening
van de productiviteit variabel gemaakt, waardoor de uitkomsten niet alleen nauwkeurig worden, maar
ook geheel consistent. Daarvoor delen we de productiviteit ook in de verschillende klassen, met als
referentie het Programma van Eisen Gezonde Kantoren.
Een groot voordeel van de aanpak is dat dit model ook is uit breiden naar andere landen door er dan
een andere klimaatfile aan te koppelen.
192

Door deze werkwijze ontstaat een enorme database aan resultaten die met Design Explorer kan
worden ontsloten in een soort dashboard. Door te variëren met de variabelen kunnen de passende
situaties gefilterd worden en visueel zichtbaar worden gemaakt.
Als voorbeeld hieronder een afbeelding waarin daglichtberekeningen zijn weergegeven.
Om de resultaten ter beschikking te stellen aan de markt en samen met beslissers de mogelijkheden
te bespreken is een webbased tool ontwikkeld waarmee voor specifieke situaties gemakkelijk
simulaties kunnen worden gemaakt op basis van maximaal twintig redelijk eenvoudig te
beantwoorden vragen.
Als vervolgstap binnen het kader van dit boek is een model gemaakt waarmee de situatie
in kantoorvertrekken te extrapoleren is naar een kantoorgebouw. Daarover meer in het
volgende hoofdstuk.
Buiten het kader van dit boek wordt er inmiddels gewerkt aan twee andere stappen:
- Een model dat internationaal is toe te passen op basis van klimaat-plug-ins.
- Instrumenten die het mogelijk maken de situatie in vertrekken en een gebouw real-time te
volgen en daarmee gebruikers in staat te stellen corrigerende maatregelen te nemen, dan
wel automatisering toe te passen (gevelbeheersysteem).
193

194

11
PRODUCTIVITEITS- EN ENERGIE-EFFECTEN VAN DYNAMISCHE
ZON- EN LICHTWERING IN KANTOORGEBOUWEN
195

INLEIDING
In dit hoofdstuk wordt beschreven op welke wijze vanuit het model voor de energie-effecten van
dynamische zon- en lichtwering voor kantoorvertrekken een compleet model is gebouwd voor het
bepalen van de energie-effecten in kantoorgebouwen. Het model is verder compleet gemaakt met
de productiviteitseffecten 1101 en de database die nodig is om berekeningen te kunnen maken voor
Nederlandse kantoorgebouwen. Het model is vervolgens als basis genomen voor een praktische
webapplicatie voor dagelijks gebruik.
Door de onderliggende database te voorzien van klimaatplug-ins
en een aantal andere gegevens voor financiële
berekeningen aan te passen kan het model ook worden
toegepast op andere geografische locaties.
Om te komen tot een bruikbaar eindresultaat zijn eerdere
modellen bijgesteld en verbeterd, waarbij ook gelijk
aandacht is besteed aan potentiële opschaling naar andere
landen. Vervolgens zijn beide modellen geïntegreerd,
waarbij het ook werd enkele bbinnenmilieuparameters te
berekenen. Na een steekproefsgewijze verificatie van de
resultaten is de database voor toepassing in Nederland
gevuld met alle voor de berekeningen noodzakelijke data.
Model en webapplicatie in hun onderlinge samenhang
Input gebruiker
Standaard kantoor
• Klimaat
• Gebruik
• Bouwkundige kenmerken
• Installaties
Variabele gebouwkenmerken
• % glas in de gevel;
• Aanwezigheid zonwerende beglazing;
• Verdeling werkplekken over gevels;
• Aantal werkplekken loodrecht op gevel;
• Aantal mensen werkzaam in één ruimte;
• Aanwezigheid koeling;
• Aanwezigheid op de werkplek.
Parametrisch
model
Nabwerking
Web-applicatie
Referentie model
• Productiviteitseffect
• Energieprestaties
• Binnenmillieuparameters
Output
Winst interventie variant 1
• Productiviteitspotentieel
• Energiepotentieel
• Effect binnenmillieu
Aan te brengen interventie
• Lichtwering per gevel
• Zonwering per gevel
• Dynamische regeling
Parametrisch
model
Nabwerking
Web-applicatie
Interventie variant 1
• Productiviteitseffect
• Energieprestaties
• Binnenmillieuparameters
Webapp
• Terugverdientijd
• Return of Investment
196

De werking op hoofdlijnen:
1. Input: de gebruiker van de webapplicatie voert
de gebouwkenmerken in en geeft de gewenste
interventies (zon- en lichtweringsysteem) aan.
2. Parametrisch model: voor de verschillende
inputgegevens zijn prestaties op het gebied
van energie, productiviteit en binnenmilieu in
kaart gebracht voor de verschillende varianten
(afhankelijk van de input van de gebruiker). Alle
benodigde berekeningen zijn uitgevoerd, de
uitkomsten zijn opgeslagen in een database welke
opgenomen is in de tool.
de meest geavanceerde computermodellen waarmee
honderden simulaties werden gedaan.
Om een idee te krijgen in welke mate gebouwkenmerken
van invloed zijn op het productiviteitspotentieel, is een
“best educated guess” (inschatting) gemaakt van de
invloed van zon- en lichtwering op het binnenmilieu
afhankelijk van diverse gebouwkenmerken.
In het algemeen geldt dat, ook als de gebouw- en
installatiekenmerken van het model en die van het
werkelijke gebouw overeenkomen, de uitkomsten sterk
afhankelijk zijn van het gedrag van gebruikers.
3. Nabewerking webapplicatie: de uitkomsten zoals
opgenomen in de database op basis van het
parametrisch model hebben een nabewerking
nodig om bruikbare uitkomsten te kunnen
genereren voor de gebruiker. Deze berekeningen
worden uitgevoerd in de webapplicatie.
4. Output: de voor de gebruiker relevante uitkomsten
worden in de applicatie gepresenteerd. Hierbij
wordt inzichtelijk gemaakt wat de impact is
van het toepassen van dynamische zon- en
lichtwering op het productiviteitspotentieel,
de energieprestatie, het binnenmilieu en de
financiële berekeningen.
Het “Somfy productiviteits- en energiemodel kantoren”
is ontwikkeld om de effecten van het toepassen van
dynamische zon- en lichtwering in een kantoorgebouw
inzichtelijk te maken. Het model is gebouwd op
wetenschappelijke fundamenten en maakt gebruik van
In het model kunnen de gebouwkenmerken op
hoofdlijnen worden ingevuld, waarbij in de praktijk elk
gebouw in meer of mindere mate zal afwijken van de
aannames die gedaan zijn in dit model. De uitkomsten
zijn dan ook bedoeld om met name het relatieve
effect van verschillende interventies en de rol van
gebouwkenmerken inzichtelijk te maken.
Opzet en uitgangspunten parametrisch model
Om een inschatting te maken van de invloed van
dynamische zon- en lichtweringsystemen, is er allereerst
een rekenmodel ontwikkeld voor een “standaardkantoorruimte”.
Vervolgens zijn er een aantal variabele
gebouwkenmerken toegevoegd, zodat de “standaardkantoorruimte”
kan dienen als uitgangspunt voor
berekeningen voor een kantoorgebouw. Op deze manier
ontstaat de “referentiesituatie”. Het model geeft de
mogelijkheid verschillende vormen van dynamische
zon- en lichtweringsystemen toe te voegen per
geveloriëntatie.
197

Gebouwkenmerken “standaardkantoorruimte”
De prestaties van de toe te passen interventies
ten aanzien van de energie, productiviteit en het
binnenmilieu zijn berekend met een parametrisch model
in een visuele omgeving Rhino 3D in combinatie met
Grasshopper-software en de plug-in Ladybug Tools.
In het model is uitgegaan van een standaardkantoorruimte,
waarbij vaste aannames zijn gedaan ten aanzien van:
- Afmetingen van de ruimte.
- Het klimaat.
- De gebruikstijden.
- Interne warmtelast t.g.v. personen, apparatuur
en verlichting.
- Constructie en isolatie van het gebouw.
- Verwarming, ventilatie en spuiventilatie.
Zie voor de daarbij gehanteerde uitgangspunten
Bijlage 2 bij dit hoofdstuk.
Variabele gebouwkenmerken
Er zijn verschillende varianten van de standaardkantoorruimte
berekend, waarbij de volgende
gebouwkenmerken variabel zijn:
- Geveloriëntatie (4 opties: noord, oost, zuid, west).
- Percentage glas in de gevel (3 opties: veel: > 60%,
gemiddeld: 30-60%, weinig glas).
- Aanwezigheid zonwerende beglazing per gevel
(2 opties: wel/geen zonwerende beglazing).
- Aanwezigheid van koeling (3 opties: geen koeling,
topkoeling, volledige koeling).
Door het cumuleren van mogelijke combinaties zijn er in
totaal 4 x 3 x 2 x 3 = 72 referentiemodellen doorgerekend.
De waarden die de verschillende parameters aan kunnen
nemen, staan beschreven in bijlage 2.
Daarnaast zijn er een aantal gebouwkenmerken van
(het gebruik van) de kantoorruimte, die aanvullend
toegepast worden om een inschatting te maken van
het productiviteitseffect. Deze aspecten worden niet
in het parametrisch model meegenomen, maar als
nabewerking in de webapplicatie. Het gaat hierbij om
de volgende parameters:
- Aantal werkplekken loodrecht op de gevel (2 opties).
- Aantal personen dat gezamenlijk in één ruimte
werkt (4 opties).
- Aanwezigheid van de medewerkers op de
werkplek (percentage van de tijd).
- Verdeling van de werkplekken over de
verschillende geveloriëntaties (percentage).
Het eerste deel van de vragenlijst in bijlage 1 (I. Gebouwkenmerken)
geeft de vragen weer waarmee de gebruiker
de gewenste input van deze variabelen kan specificeren.
Kenmerken interventie zon- en lichtwering
In de tool zijn verschillende mogelijkheden voor het
toepassen van dynamische zon- en lichtwering. Hierbij
worden de volgende definities gehanteerd:
- Lichtwering: producten die in het algemeen aan
de binnenzijde van een gebouw worden toegepast
(rolgordijnen, plissé etc.)
- Binnenzonwering: dezelfde producten als onder
lichtwering voorzien van een reflecterende
aluminium microlaag, ook weer aan de binnenzijde
toegepast.
- Zonwering: screens aan de buitenzijde toegepast.
198

De gebruiker kan per gevel kiezen voor het toepassen van
(een combinatie van):
- lichtwering (wel/niet);
- zonwering (keuze uit vier typen/niet).
Daarnaast zijn er verschillende typen regeling mogelijk:
automatisch (schakelcriterium 150 W/m2) of handmatig
(schakelcriterium 300 W/m2). De specificaties van
deze systemen (zoals de LTA (lichttoetredingsfactor) en
de g-waarden (zontoetredingsfactor) die gehanteerd
zijn, zijn terug te vinden in bijlage 3, evenals de
uitgangspunten voor de verschillende type regelingen
van de systemen. De vragenlijst over de toe te passen
interventie is weergegeven in bijlage 1 (III. Aan te brengen
interventie).
Energieprestaties
Het model en de interventies zijn voor elk scenario
gedurende een geheel jaar gesimuleerd. Hierbij is
per uur gekeken naar de benodigde energie voor
verwarming en koeling van de betreffende ruimte. In de
calculatie is rekening gehouden met zowel interne als
externe factoren die de koel- en verwarmingsbehoefte
beïnvloeden. Deze uurgemiddelde waarden zijn
vervolgens vertaald naar de hieronder beschreven
uitkomstmaten, zodat de verschillende scenario’s
met elkaar kunnen worden vergeleken. De volgende
uitkomsten worden door het rekenmodel gegenereerd:
- Energiebehoefte voor koeling per seizoen en per
jaar in kWh/m².
- Energiebehoefte voor verwarming seizoen en per
jaar in kWh/m².
- Totale energiebehoefte voor verwarmen en koelen
per jaar in kWh/m².
Er is voor gekozen om de hoeveelheid verwarmings- en
koelenergie per m² te gebruiken, omdat deze eenvoudig
vertaald kan worden naar een heel gebouw met gevels op
verschillende oriëntaties. Bovendien kan met deze eenheid
eenvoudig een vergelijking gemaakt worden tussen twee
verschillende gebouwen van ongelijke grootte.
Nabewerking in webapplicatie
Indien er gekozen is voor het toepassen van zowel
zonwering als lichtwering, is het uitgangspunt dat er in de
herfst en winter gebruik wordt gemaakt van lichtwering
om verblinding tegen te gaan en dat er in de lente en
zomer gebruikgemaakt wordt van de zonwering om
verblinding en ongewenste opwarming van de ruimte
tegen te gaan. In het parametrisch model is nog geen
rekening gehouden met de efficiëntie van de warmte- of
koude-opwekker. De energiebehoefte wordt hiervoor nog
gecorrigeerd met de “Coefficient of Performance” (COPwaarde)
zoals opgegeven door de gebruiker (vraag 6,
bijlage 1) om het bijbehorende energiegebruik in kaart te
brengen. Om een inschatting te maken van de kosten die
nodig zijn voor het koelen en verwarmen in verschillende
scenario’s, wordt het berekende energiegebruik (kWh/m²)
vermenigvuldigd met het aantal vierkante meter
kantoorruimte. De inschatting voor het aantal vierkante
meter kantoorruimte wordt gemaakt door het aantal fte's
kantoormedewerkers (zie vraag 9 of 9a en 9b, bijlage 1) te
vermenigvuldigen met het beschikbare vloeroppervlak per
medewerker (fte) op kamerniveau (vraag 12 b, bijlage 1).
199

200

201

Behalve naar het energiegebruik is ook gekeken naar de
bijbehorende CO2-uitstoot en de kosten. Hiervoor worden
de volgende uitgangspunten gehanteerd:
- CO2-uitstoot: 0,34 kg/kWh (o.b.v. NTA 8800).
- Energiekosten in euro’s, uitgangspunt is een
energieprijs van € 0,25 per kWh (all-electric
installatie).
Deze kosten worden gebruikt om de terugverdientijd en de
Return of investment (ROI) ten gevolge van het verschil
in energiekosten te berekenen. De verwachte investering
voor licht- en zonwering wordt hierbij gedeeld door het
jaarlijkse verschil in energiekosten (variant – referentie).
Productiviteitspotentieel per
binnenmilieuparameter
We gaan hier dieper in op de uitgangspunten die
gehanteerd zijn om berekeningen te maken van het
potentiële productiviteitseffect per parameter.
Luchttemperatuur
Uit de literatuurstudie 1101 komt naar voren dat het productivi
teitspotentieel afneemt bij een toenemende temperatuur
(vanaf ± 23 °C). Het theoretische productivi teits effect
ten gevolge van de luchttemperatuur is bepaald per
temperatuurinterval, zoals weergegeven in de volgende tabel.
Overzicht aannames productiviteitseffect
luchttemperatuur (kolom 1 en 2) en voorbeeld mogelijke
uitkomsten van een variant (kolom 3)
Temperatuur-range
De luchttemperatuur in de ruimte is gemodelleerd op
basis van de ingevoerde gebouwkenmerken. Voor alle
mogelijke combinaties van de referentiemodellen en
interventies is gemodelleerd welk percentage van de tijd
(tijdens gebruikstijd) een bepaald temperatuurinterval
voorkomt (zie berekening in de tabel, rechterkolom).
Het productiviteitseffect per jaar per variant
is vervolgens uitgerekend door het percentage van de
tijd te vermenigvuldigen met het productiviteitseffect
voor het betreffende temperatuurinterval (laatste rij in
de tabel). Het productiviteitseffect ten gevolge van de
luchttemperatuur per gevel is een directe uitkomst van
het parametrisch model.
Stralingswarmte
Aanname
productiviteitseffect
% gebruikstijd
Referentiemodel v1
< 24 ºC 0% 59%
24 < 26 ºC -0,8% 22%
26 < 28 ºC -3,2% 19%
28 < 30 ºC -6,4% 0%
30 < 32 ºC -10,5% 0%
≥ 32 ºC -13,9% 0%
Productiviteitseffect -0,78%
Behalve naar de invloed van de luchttemperatuur is
ook gekeken naar de invloed van stralingswarmte
ten gevolge van zoninstraling direct op personen die
aanwezig zijn in het kantoorgebouw. De invloed hiervan
op de productiviteit is bepaald op basis van de invloed
van zoninstraling op de thermische sensatie volgens het
PMV-model (bij een constante luchttemperatuur).
Op basis van de literatuurstudie 1101 wordt het volgende
uitgangspunt gehanteerd: één punt toename in de PMV
202

(ten opzichte van neutraal) leidt tot een ingeschat productiviteitseffect van -2%. Om alleen
de invloed van de zoninstraling in kaart te brengen, is de PMV-waarde twee keer berekend:
1. Stralingswarmte direct op een persoon en luchttemperatuur.
2. Luchttemperatuur ten gevolge van zoninstraling zonder de stralingscomponent
Het verschil tussen beide berekeningen is de toename in PMV-waarde die toe te schrijven
is aan de stralingscomponent ten gevolge van zoninstraling.
Stralingscomponent directe zoninstraling
De bijdrage van de stralingswarmte wordt berekend als het verschil in de stralingstemperatuur
ten gevolge van zoninstraling en luchttemperatuur (ΔMRT). De zoninstraling
kan berekend worden op basis van de parameters weergegeven in onderstaande tabel.
Parameters benodigd om stralingstemperatuur ten gevolge van zoninstraling te
berekenen met de in de productiviteitstool gehanteerde waarde of range (ASHRAE-552) 1102
Parameters stralingswarmte
Gehanteerde
waarde/range
Afhankelijk van
gebouwkenmerken
1) Absorptie straling korte golflengte 0,7 Constant Default – ASHRAE-55
2) Zonnehoogte 38º Constant 52º NB (21 mrt en 21 sept)
3) Hoek gevel t.o.v. persoon. 90º Constant ASHRAE-55 (loodrecht op gevel)
4) Deel van de lucht zichtbaar gebruiker; 0,1-0,3
Afstand tot gevel Glas
oppervlak
ASHRAE-55
5) Deel lichaam blootgesteld zonlicht; 0,3-0,7 Glas oppervlak ASHRAE-55
6) Zoninstraling Parametrisch model Geveloriëntatie Klimaatbestand
7) Zontoetreding g-waarde Beglazing, interventie Bijlage 2 en 3.
Bron
De eerste 3 parameters worden in dit scenario aangenomen constant te zijn. Parameter
4 en 5 zijn afhankelijk van de gebouwkenmerken (afstand werkplek tot de gevel en
glasoppervlak): de invloed van stralingswarmte op de thermische sensatie neemt af
naarmate men verder van het raam af zit (afstand werkplek tot gevel). Daarnaast is
de invloed kleiner bij een kleiner glasoppervlak omdat er dan minder zoninstraling
kan plaatsvinden. De te hanteren waarden zijn weergegeven op basis van ASHRAE-55
(zie bijlage 4). De ΔMRT kan op basis van de 7 parameters in de voorgaande tabel
berekend worden in een online PMV-calculator 1103 . Hiermee is, voor elke combinatie van
gebouwkenmerken (zes mogelijkheden), een gebouwfactor berekend, waarvoor geldt:
ΔMRT [°C] = gebouwfactor [°C/ (W/m2)] * zoninstraling *10-2 [W/m2] * g-waarde
203

De berekende gebouwfactoren zijn gerecapituleerd in onderstaand overzicht.
Gebouwfactor op basis van de gebouwkenmerken om de ΔMRT te berekenen in °C/(W/m2)
2 bureaus of minder 3 of meer bureaus
Weinig glas 60% 3,4 3
Er is een vereenvoudiging aangebracht met het doel de mogelijke uitkomsten in het
parametrisch model te beperken en de snelheid van de berekeningen in het model op een
goed niveau te houden.
Om die reden wordt de ΔMRT zonder gebouwfactor gebruikt: Δ MRTmodel = ΔMRT/
gebouwfactor.
De invloed van de gebouwfactor wordt echter in de nabewerking toegevoegd.
Berekenen thermische sensatie (PMV-model)
Inputparameters voor het PMV-model per seizoen
Winter Lente Zomer Herfst
Met straling
Zonder
straling
Met straling
Zonder
straling
Met straling
Zonder
straling
Met straling
Zonder
straling
Luchttemperatuur [ºC] Ta Tawinter Tawinter Talente Talente Tazomer Tazomer Taherfst Taherfst
Stralingstemp [ºC] MRT MRTwinter Tawinter MRTlente Talente MRTzomer Tazomer MRTherfst Taherfst
Luchtvochtigheid [%] RV 50
Luchtsnelheid [m/s] V 0,1
Activiteit [MET] A 1,1
Kledingisolatie [clo]; I 1 0,8 0,6 0,8
PMV [-] PMVwinter PMVzs_wnt PMVlente PMVzs_lnt PMVzomer PMVzs_zmr PMVherfst PMVzs_hrfst
ΔPMV (=PMV-PMVzs) ΔPMVwinter ΔPMVlente ΔPMVzomer ΔPMVherfst
De luchttemperatuur (Ta) en de stralingswarmte (MRT-model) worden berekend in het
parametrisch model. De parameter “kledingisolatie” is afhankelijk gemaakt van het
seizoen. De aannames voor luchtvochtigheid, luchtsnelheid en activiteit zijn vaste
waarden. De berekening van de PMV-waarde wordt uitgevoerd conform NEN-EN-ISO 7730.
204

Vervolgens kan per gevel de waarde berekend worden door het jaargemiddelde te berekenen
van de vier seizoenen. De jaargemiddelde ΔPMV-waarde ten gevolge van
stralingswarmte wordt in het parametrisch model met -2,0% vermenigvuldigd om een
inschatting te maken van het productiviteitseffect per gevel. De uitkomst van het parametrisch
model is het voorlopige productiviteitseffect ten gevolge van straling per gevel.
Pstraling jaargem. = -2% * (ΔPMVwinter + ΔPMVlente + ΔPMVzomer + ΔPMVherfst)/4
De invloed van het gebouw (gebouwkenmerken) wordt in de nabewerking meegenomen
door rekening te houden met de afstand tot de gevel en het glasoppervlak. Het voorlopige
productiviteitseffect ten gevolge van straling zoals berekend in het parametrisch model,
wordt daarom in de webapplicatie vermenigvuldigd met een factor afhankelijk van de
afstand tot de gevel en het glaspercentage in de gevel.
Productiviteitseffect per gevel: Pstraling = Pstraling jaargem * gebouwfactor
Verblinding
Voor de invloed van verblinding op productiviteit is vanwege het beperkte aantal
onderzoeken op dit gebied het gemiddelde genomen van de uitkomsten van verblinding
en visueel comfort; respectievelijk -11% en -3%. 1101
Omdat de wetenschappelijke onderbouwing van verblindingseffect matig is en de waarde
voor verblinding zeer hoog, is het potentiële effect in het model met 50% gereduceerd: bij
kans op verblinding wordt er met een productiviteitsreductie van 3,5% gerekend.
In de praktijk is de kans op verblinding ten gevolge van daglicht (daylight glare probability
(DGP)) afhankelijk van de positie en kijkrichting. Om van een gehele ruimte een beeld te
krijgen van de kans op verblinding, is de UDI (useful daylight illuminance) aangehouden,
ofwel bruikbare verlichtingssterkte ten gevolge van daglicht.
205

De UDI hanteert de volgende categorieën:
< 100 lux, te weinig daglicht
100 – 300 lux, aanvullende verlichting
noodzakelijk
300 – 3000 lux, voldoende daglicht aanwezig,
geen aanvullende verlichting noodzakelijk
> 3000 lux, te veel daglicht, kans op hinder/
verblinding
De lichtintensiteit in een kantoorruimte ten
gevolge van daglicht is op basis van de ingevoerde
gebouwkenmerken gemodelleerd. Voor alle mogelijke
combinaties van de referentiemodellen en interventies
is berekend welk percentage van de tijd (tijdens
gebruikstijd) de UDI-waarde hoger is dan 3000 lux (voor
minimaal 50% van het vloeroppervlak) omdat in die
gevallen kans is op verblinding ten gevolge van daglicht.
Daarna vindt er nog een nabewerking plaats in de
webapplicatie. Immers, hoe verder de mensen die in het
kantoorgebouw aanwezig zijn gemiddeld genomen van
de gevel af zitten, des te kleiner de kans op verblinding
door daglicht. Het berekende percentage van de tijd dat
de UDI-waarde hoger is dan 3000 lux, wordt daarom in
de webapplicatie vermenigvuldigd met een factor die
afhankelijk is van de afstand tot de gevel.
206

Factor afstand tot gevel t.b.v. berekening productiviteitseffect verblinding
Factor
twee bureaus of minder 1
drie bureaus of meer 0,83
Er is een reductie van het effect als de afstand 3 bureaus of meer bedraagt. Het percentage
van de tijd wordt vervolgens vermenigvuldigd met het productiviteitseffect van 3,5%.
Productiviteitseffect per gevel: PV-gevel = -3,5% * tijd daglicht > 3000 lux * gebouwfactor
Uitzicht en daglicht
Het hebben van uitzicht en daglicht draagt positief bij aan de productiviteit.
Anders gezegd, het ontbreken of verminderen ervan kan het theoretische
productiviteitspotentieel in het model tot 3% verminderen.
In het parametrisch model wordt per gevel in kaart gebracht wat de kans is dat men geen
of een verminderd uitzicht heeft ten opzichte van de referentiesituatie waarbij er zo min
mogelijk obstructies zijn om daglicht binnen te laten. In het parametrisch model worden
daarvoor een aantal uitkomsten gebruikt:
- LTA-waarde gekozen zon- en/of lichtwering.
- LTA-waarde glas.
- % van de tijd dat de zon- en/of lichtwering in gebruik is.
Vervolgens vindt er weer een nabewerking plaats in de webapplicatie omdat bij het
toepassen van zonwering en lichtwering de mate van uitzicht en daglicht afneemt. In het
model wordt de mate waarin de LTA afgenomen is ten opzichte van ‘standaard’-beglazing
gebruikt om de mate van reductie in uitzicht en daglicht te berekenen. Hiervoor wordt de
jaargemiddelde LTA-waarde tijdens gebruikstijd berekend:
Jaargemiddelde LTA = LTA zonwering * % tijd in gebruik + LTA glas * (1 - % tijd)
207

In het algemeen is de mate van uitzicht en daglicht afhankelijk van de volgende
gebouwkenmerken:
- Het percentage glas in de gevel (weinig/gemiddeld/veel); hoe meer glas in de
gevel, hoe groter het uitzicht en de hoeveelheid daglicht.
- De afstand van de bureaus tot de gevel (2 bureaus of minder/3 of meer bureaus);
hoe dichter de werkplek bij de gevel, hoe meer uitzicht en daglicht.
Hierbij wordt ervan uitgegaan dat de mate van uitzicht en daglichtblootstelling met 1/6
afneemt wanneer het percentage glas afneemt (per categorie) en wanneer de afstand
tot het raam toeneemt (1 = het meeste uitzicht en daglicht). Er zijn 6 gebouwfactoren
berekend waardoor de mate van uitzicht en daglicht beïnvloed wordt.
Gebouwfactoren uitzicht en daglicht op basis van de gebouwkenmerken
2 bureaus of minder 3 of meer bureaus
Weinig glas 60% 1,00 0,83
Op basis van de literatuurstudie 1101 is het potentiële productiviteitsverlies ten gevolge van
verminderd uitzicht en daglicht geschat op -3,0%. Het theoretische productiviteitsverlies
per gevel wordt derhalve berekend volgens de formule:
208

Persoonlijke beïnvloeding
Persoonlijke beïnvloedingsmogelijkheden ten aanzien van het binnenmilieu dragen bij aan
de tevredenheid en productiviteit. Bij volledige persoonlijke beïnvloedings mogelijkheden
over de zon- en lichtwering wordt in het model gerekend met een productiviteitseffect
van 1,2%. De mate van persoonlijke beïnvloedingsmogelijkheden door de aanwezigheid van
zon- en/of lichtwering met handmatige en automatische bediening is afhankelijk van:
- Percentage van de tijd dat de zon schijnt op de gevel en dus de gebruiker de
mogelijkheid heeft om het binnenmilieu te beïnvloeden door het gebruik van
de zon- en/of lichtwering. Uitgangspunt: zoninstraling op de gevel > 150 W/m2
(uitkomst parametrisch model).
- Het aantal personen dat samen in de ruimte werkt: hoe meer mensen er samen in
één ruimte werken, des te kleiner de persoonlijke beïnvloedingsmogelijkheden (het
wordt dan een gezamenlijke beslissing).
- De aanwezigheid van dynamische licht- en/of zonwering; de
beïnvloedingsmogelijkheden zijn het grootst wanneer de gebruiker de
beschikking heeft over zowel lichtwering als zonwering. Wanneer een van de twee
voorzieningen aanwezig is, nemen de beïnvloedingsmogelijkheden iets af.
Als nabewerking is de invloed van het aantal personen en de aanwezigheid van dynamische
licht- en zonwering opgenomen in de webapplicatie volgens een aantal factoren.
Gecombineerde factor voor de beïnvloedingsmogelijkheden
Aantal personen in één werkruimte
Aanwezigheid zonwering
én lichtwering
Aanwezigheid zonwering
óf lichtwering
Geen zonwering
óf lichtwering
1 persoon 1 0,75 0
2-3 personen 0,8 0,60 0
4-8 personen 0,65 0,49 0
>8 personen (grote open werkruimten) 0,5 0,38 0
Het productiviteitsverlies ten gevolge van gebrek aan beïnvloedingsmogelijkheden ten
aanzien van de zon- en lichttoetreding wordt per gevel berekend. Uitgangspunt hierbij is
dat de optimale situatie als referentie dient (0% productiviteitsverlies als zowel zon- als
lichtwering is toegepast en men met één persoon in een ruimte werkt).
Productiviteitseffect per gevel: PC = -1,2% * (1 – controlefactor) * tijd zon op gevel
209

Kantoorgebouw: berekening totale productiviteitseffecten en terugverdientijd
Om de gemiddelde jaarlijkse productiviteitseffecten en terugverdientijd te berekenen,
moet er een nabewerking op de uitkomsten voor de afzonderlijke binnenmilieuparameters
worden gedaan in de webapplicatie.
Gemiddelde gebouw
Op basis van de berekeningen kan een inschatting gemaakt worden van het theoretische
productiviteitseffect ten gevolge van de invloed van de interventie per binnenmilieuparameter
(Px) voor het hele gebouw. In de berekening moet het gewogen gemiddelde
van het effect per gevel berekend worden.
Het jaargemiddelde potentiële productiviteitseffect van de vier gevels moet daarvoor
vermenigvuldigd worden op basis van de verdeling van de werknemers over de gevels
(% van de werknemers per gevel (WP)):
Jaargem. productiviteitseffect = %WPnoord*Px noord + %WPoost*
Px oost + %WPzuid*Px zuid + %WPwest*Px west
Gemiddeld productiviteitseffect parameters
Om het totale productiviteitspotentieel van de gekozen interventie te berekenen, moeten
de afzonderlijke productiviteitseffecten (parameters) bij elkaar opgeteld worden.
Omdat een productiviteitsreductie door een van de parameters de relatieve invloed
van de andere parameters mogelijk kan beïnvloeden, moet hiervoor een correctie in de
berekening worden toegepast. Deze correctie is een aanname op basis van een artikel
van Oseland & Barton (2012) 1104 waarin de resultaten van drie multi-factor studies zijn
vergeleken. De vergelijking die hieruit volgt is:
Ptotaal = P1 + ⅔ P2 + ⅓ P3
Uit deze formule is af te leiden dat het productiviteitsverlies als gevolg van de eerste
parameter volledig wordt meegeteld, de tweede parameter wordt voor 2/3 meegeteld
en de derde parameter wordt nog voor 1/3 meegeteld. In de webapplicatie zijn de
volgende standaardaannames gedaan voor het berekenen van de gelijktijdigheid van
de productiviteitseffecten:
210

- De productiviteitsreductie ten gevolge van gebrek aan uitzicht door zon-/lichtwering
vindt nooit gelijktijdig plaats met de productiviteitsreductie als gevolg van temperatuur,
warmtestraling, verblinding of controle door gebruik van zon-/lichtwering ten
opzichte van de startsituatie. Voor uitzicht wordt dan ook geen reductie toegepast.
- De productiviteitsreducties als gevolg van stralingswarmte en luchttemperatuur worden
zonder correctie bij elkaar opgeteld, omdat beide van invloed zijn op de temperatuurbeleving
van de gebruikers. Uit de literatuurstudie blijkt dat extreme waarden zorgen voor
een hogere productiviteitsreductie, minimaal gelijk aan de optelsom (PTS = PT + PS).
- De weegfactoren worden toegepast in volgorde van effectgrootte. De grootste
reductiefactor wordt toegepast op het kleinste productiviteitseffect. Voorbeeld: Als
voor een situatie geldt PTS > PV > PC dan geldt: Ptotaal = PU + PTS + ⅔ PV + ⅓ PC.
Dit totaal moet vervolgens vermenigvuldigd worden met het % van de tijd dat werknemers gemiddeld
genomen hun werkzaamheden op de kantoorwerkplek uitvoeren (niet extern of thuis):
Ppotentieel totaal = PTotaal * % van de werkzaamheden op kantoorwerkplek
De waarde van het productiviteitspotentieel kan nu berekend worden op basis van de omzet of
de totale kosten die gemaakt worden voor de werknemers, afhankelijk van het type organisatie.
In gevallen waarbij sprake is van een bedrijf of organisatie met een winstoogmerk wordt
het productiviteitspotentieel per jaar (in euro’s) berekend als het productiviteitspotentieel
totaal (%) vermenigvuldigd met de omzet (in euro’s).
In het geval van een bedrijf of organisatie zonder winstoogmerk wordt het
productiviteitspotentieel per jaar (in euro’s) berekend door het productiviteitspotentieel
totaal (%) te vermenigvuldigen met de totale jaarlijkse kosten voor personeel in euro’s.
211

212

213

Invloeden op binnenmilieuparameters
Temperatuur
Om te vergelijken in welke mate de gekozen interventies bijdragen aan het voorkomen
van temperatuuroverschrijdingen, zijn de uurgemiddelde temperaturen vergeleken met
de klasse A, B en C bovengrenswaarde voor de temperatuur uit het Programma van Eisen
(PvE) Gezonde Kantoren 2021.
Daartoe is voor elke klasse (A, B en C) het aantal overschrijdingsuren per jaar berekend
tijdens gebruikstijd. De resultaten zijn opgesplitst per seizoen om inzichtelijk te maken
wanneer de dynamische zonwering het meest effectief is in het voorkomen van oververhitting.
Berekende aantal overschrijdingsuren per klasse en per periode voor elke model*
Klasse C Klasse B Klasse A
27 ºC 26 ºC 25 ºC
Jaar
Winter
Lente
Zomer
Herfst
Op basis van het aantal overschrijdingsuren wordt daarnaast berekend met welke klasse
(voor temperatuur in de zomer) uit het PvE de situatie overeenkomt. De eis hiervoor is dat
er minimaal 95% van de tijd voldaan wordt aan de grenswaarde van de betreffende klasse.
Stralingstemperatuur
In welke mate directe zoninstraling op een persoon bijdraagt aan diens temperatuurbeleving,
wordt in kaart gebracht aan de hand van de berekende ΔMRT inclusief de ge bouwfactoren.
Het ervaren temperatuurverschil als gevolg van straling op lichaam = ½ * ΔMRT.
Seizoen gemiddelde stralingstemperatuur door directe zoninstraling op een persoon*
Gem. ervaren temperatuurverschil t.g.v.
straling op het lichaam
Winter Lente Zomer Herfst
*De tabellen zijn opgenomen ter verduidelijking van de tekst en met opzet niet voorzien van getallen
214

Verblinding
Bij het bepalen van de invloeden van verblinding speelt de kans op verblinding een
grote rol. In de praktijk is de kans op verblinding ten gevolge van daglicht (daylight glare
probability (DGP)) afhankelijk van de positie en kijkrichting.
In het model zijn echter een andere methode en metriek aangehouden, aangezien de DGPberekening
slechts één kijkrichting in ogenschouw neemt. Bovendien vraagt de berekening
een te hoge rekencapaciteit om alle mogelijke varianten door te rekenen. Om van een
gehele ruimte een beeld te krijgen van de kans op verblinding, is de UDI aangehouden, wat
staat voor ‘useful daylight illuminance’ ofwel bruikbare illuminatie ten gevolge van daglicht.
Voor alle mogelijke combinaties van de referentiemodellen en interventies is berekend
welk percentage van de tijd (tijdens gebruikstijd) de UDI-waarde > 3000 lux (voor
minimaal 50% van het vloeroppervlak). In die gevallen is ervan uitgegaan dat er dus een
kans op verblinding ten gevolge van daglicht bestaat. Op basis daarvan is de invloed
uitgedrukt in een formule:
Kans op verblinding = % tijd dat UDI > 3000 lux (minimaal 50% van het vloeroppervlak)
Daglicht
Voor daglicht wordt het % tijd weergegeven dat de lichtintensiteit ten gevolge van
daglichttoetreding minimaal 300 lux bedraagt. Het effect van zontoetreding en zonwering
wordt hierbij ook meegenomen. Om te toetsen of er voldoende daglicht een gebouw
binnenkomt, wordt in dit model de Spatial Daylight Autonomy (sDA) gehanteerd.
Dit is een door de Illuminating Engineering Society (IES) ontwikkelde gestandaardiseerde
methode die vaststelt aan welke niveaus daglicht binnen voldoen. De sDA geeft
aan voor welk percentage van een te analyseren gebied (in dit geval de ruimte in
het kantoorgebouw) een minimale verlichtingssterkte ten gevolge van daglicht (e.g.
300 lux) wordt behaald gedurende (50% van) de bedrijfstijd. Aangezien het een
gestandaardiseerde berekening betreft die gebruikt wordt voor het wereldwijd inzichtelijk
maken en vergelijken van de kwaliteit van daglicht, is hierbij de bedrijfstijd vastgesteld op
een tijdvak van 08.00 tot 18.00 uur, inclusief weekenden.
215

Beïnvloedingmogelijkheden
Om de mate van beïnvloedingsmogelijkheden ten aanzien van de dynamische zon- en lichtwering
in kaart te brengen, zijn de mogelijke opties gecategoriseerd op een vijfpuntsschaal:
1. Geen controle dag- en zonlichttoetreding.
2. Weinig controle dag- en zonlichttoetreding.
3. Enige mate van controle dag- en zonlichttoetreding.
4. Redelijke mate van controle dag- en zonlichttoetreding.
5. Hoge mate van controle dag- en zonlichttoetreding.
Score op vijfpuntsschaal controle over dag- en zonlichttoetreding
Aantal personen in één werkruimte
Aanwezigheid zonwering
én lichtwering
Aanwezigheid zonwering
óf lichtwering
Geen zonwering óf
lichtwering
1 persoon 5 5 1
2-3 personen 5 4 1
4-8 personen 4 3 1
>8 personen (grote open werkruimten 3 2 1
Visualisatie van de uitkomsten
Bewust is ervoor gekozen de uitkomsten van alle berekeningen te visualiseren,
om twee redenen:
- Op die manier is het veel gemakkelijker de uitkomsten van alle berekeningen te
bespreken met beslissers en beïnvloeders.
- Met een visualisatie ontstaan ook meer mogelijkheden de situatie in de vorm van een
cockpit op een meer permanente basis aan te bieden aan eigenaren en gebruikers.
Het visualiseren van de uitkomsten in het traject om te komen tot het besluit tot
dynamische zon- en lichtwering wordt gedaan met behulp van de webapplicatie.
De structuur van de applicatie is als volgt opgezet:
Input
De gebruiker van de webapplicatie voert de gebouwkenmerken in via een 3D-model en
geeft de gewenste interventies (zon- en lichtweringsysteem) aan.
216

Verwerking gegevens in applicatie
Voor de inputgegevens zijn prestaties op het gebied van energie, productiviteit en binnenmilieuparameters
in kaart gebracht. De applicatie roept de gegevens aan en voert op
basis van de projectspecifieke input een nabewerking uit om de resultaten te berekenen.
Output
De voor de gebruiker relevante uitkomsten worden in de applicatie gepresenteerd. Hierbij wordt
inzichtelijk gemaakt wat de impact is van het toepassen van de gekozen zon- en lichtwering op
het productiviteitspotentieel, de energieprestatie, het binnenmilieu en de terugverdientijd.
De structuur van de uitkomsten is in het onderstaande schema weergegeven in de vorm van KPI’s.
Overzicht
Key Performance Indicatoren (KPI’s)
Productiviteit Energie Binnenmillieu ROI
Hoofdpagina
thema
Productiviteit
overzicht
Energie
overzicht
Binnenmillieu
overzicht
ROI overzicht
Sub-thema
Productiviteit
per parameter
Energie
per onderdeel
Prestaties
per parameter
Uitkomsten
per onderdeel
Detail weergave
Detail prestaties
Belangrijkste key performance indicatoren
Als belangrijkste uitkomsten van de tool zijn er 4 KPI’s gekozen:
- Productiviteitspotentieel totaal in % (verschil tussen interventie en referentie).
- Reductie CO₂-emissie in kg/m² (verschil tussen interventie en referentie).
- Klasse temperatuur zomer PvE Gezonde kantoren - binnenmilieu (interventie).
- Return of investment in % (interventie).
De webapplicatie biedt vervolgens voor alle thema’s de mogelijkheid de informatie verder
in detail te bekijken.
217

Productiviteitseffect
De hoofdpagina productiviteit geeft het productiviteitspotentieel weer na toepassing van
de interventie. Hierbij zijn de effecten opgesplitst per binnenmilieuparameter.
Vervolgens kan verder worden gedetailleerd op de relevante subthema’s bij productiviteit:
- Temperatuur: productiviteitspotentieel t.g.v. luchttemperatuur.
- Straling: productiviteitspotentieel t.g.v. luchttemperatuur.
- Verblinding: productiviteitspotentieel t.g.v. verblinding.
- Uitzicht en daglicht: productiviteitspotentieel t.g.v. uitzicht en daglicht.
- Beïnvloedingsmogelijkheden: productiviteitspotentieel t.g.v.
beïnvloedingsmogelijkheden.
Het jaargemiddelde productiviteitseffect ten gevolge van elk thema worden weergeven
voor de referentie, de interventie (variant 1) en de “winst” (verschil interventie en
referentie). Hierbij is het mogelijk om een extra variant toe te voegen om het effect van
verschillende interventies te vergelijken.
Subthema productiviteit: productiviteitseffect luchttemperatuur
Energieprestatie
De hoofdpagina geeft de reductie in CO2-emissie weer na toepassing van de interventie,
uitgesplitst in het effect ten gevolge van koeling, verwarming en het totaal.
218

Hoofdpagina energieprestatie
De subthema’s bij energie zijn:
- Energie: energiegebruik in kWh/m2 per seizoen.
- Koude: energiegebruik koeling in kWh/m2 per seizoen.
- Warmte: energiegebruik verwarming in kWh/m2 per seizoen.
- Comfort: aantal overschrijdingsuren van de klasse B-eisen van PvE Gezonde
Kantoren per seizoen.
219

220

Een voorbeeldweergave van het subthema “energie” wordt weergegeven in figuur 5a en
voor comfort in figuur 5b. Voor alle subthema’s kan de mogelijkheid geboden worden om
de uitkomsten van de referentie en eventuele andere varianten toe te voegen, zodat deze
vergeleken kunnen worden.
Voorbeeld verdere verdieping subthema “energie”
Voorbeeld verdere verdieping subthema “comfort”
Binnenmilieuprestaties
De hoofdpagina productiviteit geeft het productiviteitspotentieel weer na toepassing
van de interventie. Hierbij zijn de effecten opgesplitst voor de relevante binnenmilieuparameters.
Hoofdpagina binnenmilieuprestaties
221

Vervolgens kunnen deze binnenmilieuthema’s weer verder worden gespecificeerd.
De subthema’s bij productiviteit zijn:
- Temperatuur: overschrijdingsuren temperatuur voor klasse A, B en C.
- Straling: toename temperatuur t.g.v. zoninstraling op lichaam per seizoen.
- Verblinding: percentage van de tijd kans op verblinding.
- Uitzicht en daglicht: percentage van de tijd voldoende daglichttoetreding.
- Beïnvloedingsmogelijkheden: score beïnvloedingsmogelijkheden zon- en
daglichttoetreding.
De uitkomsten per thema van de interventie worden weergegeven en vergeleken met de
referentiesituatie onder specificatie van de verschillen. Ook hier kan weer de mogelijkheid
geboden worden om een extra variant (indien aangemaakt) toe te voegen om het effect
van verschillende interventies te vergelijken.
Subthema binnenmilieu: prestaties temperatuur
De detailpagina’s geven vervolgens inzicht in de uitkomsten per geveloriëntatie. Voor de
luchttemperatuur, verblinding en daglicht is een detailpagina beschikbaar:
- Temperatuur: hier worden de overschrijdingsuren voor alle klassen gespecificeerd
per seizoen op gebouwniveau en per geveloriëntatie (voor elk een aparte grafiek).
- Straling: toename temperatuur t.g.v. zoninstraling op lichaam per seizoen
gespecificeerd voor de verschillende oriëntaties van de gevel (grafiek per gevel).
- Verblinding: de kans op verblinding wordt per gevel weergegeven in een afbeelding
voor de referentie, de situatie van de gekozen variant. Indien voor één gevel zowel
zonwering als lichtwering is gekozen, wordt van beide een afbeelding weergegeven
(met lichtwering en zonwering).
- Daglichttoetreding: de daglichttoetreding per gevel in een afbeelding voor de
referentie en de gekozen variant (pagina per gevel).
222

- Beïnvloedingsmogelijkheden: score beïnvloedingsmogelijkheden zon- en
daglichttoetreding per gevel (alle gevels in één grafiek).
Detailpagina temperatuuroverschrijdingsuren gespecifieerd per seizoen en klasse
(voorbeeld: gemiddelde waarde voor het gebouw)
Detailpagina kans op verblinding in de ruimte per oriëntatie van de gevel
ROI en terugverdientijd
De hoofdpagina productiviteit geeft de Return of Investment (ROI) weer ten gevolge van
de verwachte effecten op energie en productiviteit. Daarnaast zijn is de terugverdientijd
(TVT) weergegeven, net als kosten en het budget.
Hoofdpagina ROI en terugverdientijd
223

Deze thema’s worden vervolgens weer verder meer in detail uitgewerkt in subthema’s:
- Return of Investment (ROI): ROI totaal en uitgesplitst voor energie en productiviteit.
- Terugverdientijd (TVT): TVT totaal en uitgesplitst voor energie en productiviteit.
- Kosten: kosten voor de interventies totaal en per onderdeel (lichtwering,
binnenzonwering en buitenzonwering).
- Investeringsbudget: de berekende besparing op de energiekosten, het
productiviteitspotentieel en het totaal.
Varianten vergelijken
De webapplicatie geeft bovendien de mogelijkheid verschillende varianten te vergelijken
door een aangemaakte variant op te slaan en die te vergelijken met een alternatieve
variant. Daarvoor biedt de applicatie de mogelijkheid de uitkomsten van de verschillende
varianten naast elkaar te zetten en worden de verschillen grafisch zichtbaar gemaakt.
224

1101 “bba literatuuronderzoek productiviteit – Somfy” van 17-06-2020.
Somfy productiviteitstool DEF” van 20-10-2020.
1102 Arens et al, (2018) Sunlight and indoor thermal comfort- Update to Standard 55,
ASHRAE Journal July 2018
1103 https://comfort.cbe.berkeley.edu/
1104 Oseland, N., & Burton, A. (2012). Quantifying the impact of environmental
conditions on worker performance for inputting to a business case to
justify enhanced workplace design features. Journal of Building Survey,
Appraisal & Valuation, 1(2), 151-165.
225

226

BIJLAGEN
227

BIJLAGE 1: VRAGENLIJST
Onderstaande vragen dienen beantwoord te worden in de tool om het productiviteitspotentieel
van een gebouw te berekenen. De vragen zijn opgedeeld in 4 verschillende
categorieën:
I. Gebouwkenmerken
II. Waarde productiviteitseffect
III. Aan te brengen interventie
IV. Investering
I. Gebouwkenmerken
1. Wat is (globaal) het percentage glas in de gevel welke voorzien wordt
van zon- en daglichtwering?
a. Weinig glas < 30%
b. Gemiddeld 30-60%
c. Veel glas > 60%
2. Is het gebouw voorzien van zonwerende beglazing?
Noord: ja nee
Oost: ja nee
Zuid: ja nee
West: ja nee
3. Hoe is (globaal) de verdeling van het aantal werkplekken per gevel?
Noord: %
Oost: %
Zuid: %
West: %
228

4. Hoeveel bureaus staan er naast elkaar loodrecht op één gevel?
a. 2 bureaus of minder
b. 3 of meer bureaus
5. Hoeveel mensen werken er samen in één ruimte (meest voorkomende situatie)?
a. 1 persoon
b. 2-3 personen
c. 4-8 personen
d. 8 of meer personen (grote open werkruimten)
6. Is het gebouw voorzien van koeling?
a. Koeling aanwezig
b. Alleen topkoeling aanwezig
c. Geen koeling
Indien vraag 6 “C. Geen koeling” ga naar vraag 6b (sla 6a over).
6a. Wat is het rendement (EER-waarde) van de koelmachine?
Defaultwaarde: 3 (lucht-waterwarmtepomp)
6b. Wat is het rendement (COP-waarde) van de opwekker voor warmte?
Defaultwaarde: 4 (lucht-waterwarmtepomp)
Toelichting: Houd voor een lucht-waterwarmtepomp een COP-waarde van 4 aan. Wordt de
warmte opgewekt via een HR-ketel op gas? Kies dan voor een COP-waarde van 1.
7. Welk percentage van de tijd wordt het werk (dat de omzet genereert) op de
werkplek in het gebouw uitgevoerd?
% van de tijd wordt werk op de kantoorwerkplek uitgevoerd (niet thuis of extern)
II. Waarde productiviteitseffect
8. Werkt de grote meerderheid (> 90%) van de medewerkers op kantoor?
ja nee
Indien vraag 8 “nee” ga naar vraag 9a. Indien vraag 8 “Ja” ga naar vraag 9.
229

9. Hoeveel fte's zijn er in dienst? fte's
Na vraag 9 door naar vraag 10.
9a. Hoeveel fte's zijn er totaal in dienst? aantal
9b. Welk percentage hiervan zijn kantoormedewerkers? %
Vul bij de volgende vragen de gegevens in voor de hele organisatie.
10. Zijn de medewerkers werkzaam voor een bedrijf of organisatie met een
winstdoelstelling (voorbeeld: mkb “ja” en overheidsinstelling “nee”)
ja nee Indien vraag 10 “nee” ga naar vraag 12. Indien vraag 10 “ja” ga naar vraag 11.
11. Wat is de jaaromzet van de betreffende afdeling/organisatie?
in miljoenen euro’s Defaultwaarde: 350.000 euro/fte.
Ga naar vraag 12b.
12a. Wat zijn de totale jaarlijkse kosten per fte? (Bepaal de totale jaarlijkse uitgaven en deel die door het
aantal fte's (loonkosten, huisvestigingskosten etc.))
in euro’s Defaultwaarde: 75.000 euro/fte.
12b. Hoeveel m2 kantoorruimte is er gemiddeld beschikbaar per werknemer op kamerniveau (fte)?
Defaultwaarde: 20 m2.
III. Aan te brengen interventie
13. Lichtwering toepassen op:
Noord: ja nee
Oost: ja nee
Zuid: ja nee
West: ja nee
14. Zonwering
Noord:
Oost:
Zuid:
West:
230

Antwoordopties per gevel:
Ja, binnenzonwering
Ja, buitenzonwering lichte kleur
Ja, buitenzonwering donkere kleur
Ja, buitenzonwering met buitentemperatuurafhankelijke regeling (donkere kleur)
Nee
15. Type regeling:
Automatische regeling met handmatige overrulemogelijkheid.
Handmatig
IV. Investering
16. Wat is het totale glasoppervlak per gevel?
Noord: m 2
Oost: m 2
Zuid: m 2
West: m 2
17. Wat zijn de kosten per m2
Lichtwering
Zonwering binnen
Zonwering buiten
Defaultwaarde € 100,-/m²
Defaultwaarde € 160,-/m²
Defaultwaarde € 150,-/m²
231

BIJLAGE 2: GEBOUWKENMERKEN “STANDAARDKANTOORRUIMTE”
In deze bijlage worden de uitgangspunten en kenmerken beschreven die gehanteerd zijn voor de
“standaardkantoorruimte” die gebruikt is voor de berekeningen.
Parametrisch model
Voor het model en de berekeningen is gebruikgemaakt
van een aantal softwarepakketten en plug-ins. Het ruimtemodel
wordt weergegeven in een modeleer omgeving
genaamd Rhino 3D. Met behulp van een softwareprogramma
om visueel te programmeren (Grasshopper) is
het mogelijk om parametrische handelingen uit te voeren.
Voor het uitvoeren van de berekeningen is de plug-in
Ladybug Tools gebruikt. Met behulp van deze laatste
plug-in is het mogelijk om zowel energie als zon-/daglichtstudies
uit te voeren en deze te combineren.
De gehanteerde rekenkernen voor energie en daglicht
zijn EnergyPlus en Radiance. Beide rekenkernen zijn een
product van het United States Department of Energy.
Deze rekenkernen worden wereldwijd in zowel opensourceals
in commerciële softwareprogramma’s gebruikt.
Voor de verschillende berekeningen is gebruikgemaakt
van een IWEC-weerbestand, IWEC staat voor International
Weather for Energy Calculations. Deze zijn afkomstig uit
de ASHRAE-database. Het referentiejaar is opgebouwd
op basis van meetgegevens van voorgaande jaren.
Illustratie van rekenmodel en visualisatie van het resultaat.
232

Algemene omschrijving opbouw model
Het model begint met het maken van een (parametrisch)
ruimtemodel. Hierin worden zes vlakken gemodelleerd.
Aan deze vlakken worden vervolgens eigenschappen
toegekend:
- Aangrenzende constructie (grond, buitenlucht,
identieke ruimte, etc).
- Constructie-eigenschappen (materiaallagen,
isolerende en reflecterende eigenschappen).
- Het al dan niet aanwezig zijn van een raam, en de
eigenschappen van het glas.
Vervolgens worden aan de ruimte aanvullende
eigenschappen gekoppeld zoals:
- Zonwering, met bijbehorende eigenschappen en
regel-strategieën.
- Uitgangspunten ruimtetemperatuur verwarmen/
koelen.
- Uitgangspunten ruimte: personen, verlichting,
apparaten, ventilatie, infiltratie etc.
- Schema’s en gebruikstijden van bovengenoemde
uitgangspunten.
- Een installatieconcept met daarbij de
verwarmings- en koelvermogens.
Voor het onderdeel energie wordt vervolgens in de
nabewerking op basis van de gemiddelde waarden per
uur gekeken naar:
- Warmte- en koudebehoefte.
- Luchttemperaturen en aantal overschrijdingsuren
van klasse A, B of C.
- Stralingstemperatuur.
- Operatieve temperatuur (een gemiddelde van de
stralings- en luchttemperatuur).
- PMV-overschrijdingen ten gevolge van
zoninstraling op het lichaam.
De warmte- en koudebehoefte geeft op ruimteniveau aan
hoeveel koeling en verwarming er nodig is. Dit is nog niet
het geleverde vermogen door een opwekkingsinstallatie
zijnde een cv-ketel, koelmachine, warmtepomp of
soortgelijk.
Dit wordt in de nabewerking aangepast. Hier wordt
ingevoerd wat voor type opwekker er aanwezig is in
het gebouw, en het rendement van deze warmte-/
koudeopwekker. Dit bepaalt het uiteindelijke
energiegebruik van het kantoorvertrek. Hieronder een
aantal richtwaarden welke gebruikt kunnen worden voor
de invoer van de rendementen.
In het bouwkundig model zijn de eigenschappen voor een
energieberekening en een daglichtberekening gekoppeld.
Deze informatie wordt vervolgens aan de rekenkern
gekoppeld, waar een berekening of simulatie gedurende
een heel jaar draait.
233

Overzicht richtwaarden rendementen
Verwarmen
Koelen
Installatie COP (rendement) Installatie EER (rendement)
Cv-ketel 1 Koelmachine (LT) 3
Lucht-waterwarmtepomp 4 Lucht-waterwarmtepomp (HT) 4
Water-waterwarmtepomp 5 Vrije koeling (gesloten bron) 10
Vrije koeling (open bron) 16
Voor het onderdeel daglicht is de output per meetpunt een hoeveelheid zoninstraling per
uur van het jaar. Dit voor zowel een scenario zonder als een met zonwering. Op basis van
de regelstrategie worden de gewenste resultaten in de nabewerking geproduceerd. De
resultaten welke in de nabewerking geproduceerd worden, zijn onder andere:
- Hoeveelheid energie op de gevel.
- Aantal uren dat de zonwering omlaag is.
- Kwaliteit van daglicht (sDA).
- Kans op verblinding (UDI).
Daarnaast worden er met de resultaten van bovengenoemde berekeningen ook de nodige
productiviteitsparameters bepaald op basis van de uitgangspunten van het model.
234

Algemene kenmerken en gebruik kantoorvertrek:
Afmetingen
Breedte: 3,6 meter
Diepte: 5,4 meter
Hoogte: 2,7 meter
Constructie gebouw
Binnenwand (Rc-waarde 2,0 m2 x K/W):
Gipsplaat 2 x 12,5 mm
Isolatie 75 mm
Gipsplaat 2 x 12,5 mm (Rc = 2,0 m2 x K/W)
Ventilatie
Basisventilatie: 40 m3/uur per persoon (klasse B
PvE Gezonde Kantoren) van 07.00 tot 19.00 uur
Luchtinfiltratie: 0,0003 m³/s per m² buitengevel
bij 4 Pa drukverschil.
Gebruikstijd gebouw/ruimte
Gebruikstijd: van 7.00 uur tot 19.00 uur, 5 dagen
per week (1 januari t/m 31 december).
Buitenmuur (Rc-waarde 4,7 m2 x K/W):
Metselwerk buitenblad
Spouw
180 mm minerale wol
Kalkzandstenen binnenblad
Dikte gevel 400 mm
Raam (Uw-raam 1,65 W/m2 x K):
Kozijn
HR++-glas (al dan niet zonwerend)
ZTA 0,3 of 0,6, afhankelijk van berekening
Vloer/plafond (Rc-waarde 2,5 m2×K/W)
Linoleum
50 mm dekvloer
70 mm druklaag
270 mm beton (kanaalplaatvloer)
Spouw
Akoestisch plafond
Interne warmtelast
Personen (120 watt per persoon)
2 personen per kantoor 07.00 – 19.00 u
Laptop (100 watt) 07.00 – 19.00 u
Verlichting (5 W/m2 gebaseerd op ledverlichting)
Verwarming
Luchtverwarming onbeperkte capaciteit.
Variabele gebouwkenmerken
In het model zijn de volgende gebouwkenmerken
variabel en afhankelijk van de invoer van de gebruiker
en van invloed op het berekende binnenmilieu en
de energieprestatie.
Oriëntatie van het gebouw/de kantoorvertrekken.
Percentage glas in de gevel.
Voorzien van zonwerende beglazing per gevel.
235

Percentage glas in de gevel
Weinig glas: < 30% glaspercentage van 25% in het
model
Gemiddeld: 30-60% glaspercentage van 50% in
het model
Veel glas: > 60% glaspercentage van 80% in het
model
Voorziening zonwerende beglazing
Zonwerende beglazing: g-waarde 0,3
Standaardbeglazing: g-waarde 0,6
Koeling
Geen: 0 W/m²
Topkoeling: 30 W/m²
Volledige koeling: 60 W/m²
Het vermogen van topkoeling is bepaald aan de hand
van praktijkkennis. Hier wordt drie- à viervoudige ventilatie
ingezet om een ruimte te voorzien van topkoeling.
Bij volledige koeling is uitgegaan van een installatie met
klimaatplafonds, plafondinductie-units of ventilatorconvectoren.
Het vermogen zoals genoemd is hierbij de
bovengrens van het afgiftevermogen van deze installaties.
236

BIJLAGE 3: KENMERKEN INTERVENTIES
Kenmerken zonwering en lichtwering
In onderstaande tabel zijn de kenmerken van de zon- en lichtwering
systemen weergegeven. Op basis van de aangeleverde
eigenschappen van verschillende zonweringsdoeken zijn de
volgende doeken als referentiedoeken aangenomen en meegenomen
in de berekening:
Kenmerken interventies toegepast bij “normale” beglazing en zonwerende beglazing
Interventie Type Dikte in mm
Binnenzonwering
gemetalliseerd
Zonwering licht
(buiten)
Zonwering donker
(buiten)
Verosol
OmniaScreen
293 FD-01
Verosol Originals
816 - 000
Zuiver zwart doek
(Sergé 3% Black)
Transmissie
zonnestraling
Reflectie
zonnestraling
buitenzijde
Openheidsfactor
0,58 0,06 0,74 0,03
0,20 0,29 0,44 0,23
0,44 0,03 0,04 0,03
Lichtwering Coulisse Paris 0,47 0,40 0,56 0,03
Dynamische regeling
Regeling (automatisch)
- Automatische zonweringsregeling
- Neer bij zoninstraling > 150 W/m²
- Open bij zoninstraling < 150 W/m²
Regeling (handmatig)
- Automatische zonweringsregeling
- Neer bij zoninstraling > 300 W/m²
- Open bij 300 W/m²
Buitentemperatuurafhankelijke regeling
Regeling (automatisch)
- Automatische zonweringsregeling
- Neer bij zoninstraling > 150 W/m² en T-buiten > 15 °C
- Open bij zoninstraling < 150 W/m²
Regeling (handmatig)
- Automatische zonweringsregeling
- Neer bij zoninstraling > 300 W/m² en T-buiten > 15 °C
- Open bij 300 W/m²
237

BIJLAGE 4 UITGANGSPUNTEN
PRODUCTIVITEITSEFFECTEN
Voor de berekening van de invloed van zoninstraling op het licht
wordt een waarde aangenomen voor het deel van de lucht dat
zichtbaar is vanaf de werkplek en voor het deel van het lichaam
dat blootgesteld wordt aan zonlicht. Deze waarden zijn afhankelijk
van de gebouwkenmerken (afstand werkplek tot de gevel en
glasoppervlak): de invloed van stralingswarmte op de thermische
sensatie neemt af naarmate men verder van de gevel af zit
(afstand werkplek tot gevel). Ook is de invloed kleiner bij een kleiner
glasoppervlak, omdat er minder blootstelling aan zon plaats kan
vinden. De te hanteren waarden hiervoor bepaald, zijn weergegeven
op basis van ASHRAE-55 en in de tabellen hieronder gespecificeerd.
Parameter 4: Deel van de lucht zichtbaar vanuit gebruiker op basis van
ASHRAE-55, afhankelijk van percentage glas in de gevel en afstand
werkplekken tot het raam
2 bureaus of minder 3 of meer bureaus
Weinig glas < 30% 0,2 0,1
Gemiddeld 30-60% 0,25 0,15
Veel glas > 60% 0,3 0,2
Parameter 5: Deel van het lichaam blootgesteld
zonlicht op basis van ASHRAE-55, afhankelijk van
percentage glas in de gevel
Exposure [-]
Weinig glas < 30% 0,3
Gemiddeld 30-60% 0,5
Veel glas > 60% 0,7
238

239

240

12
DUURZAAMHEID ALS TOPPRIORITEIT
241

EU-TAXONOMIE
Met het oog op het behalen van de klimaat- en energiedoelstellingen van de EU is het van vitaal
belang dat investeringen gericht zijn op duurzame projecten en activiteiten. Hiertoe is het noodzakelijk
methodisch te werk te gaan en bovendien moet er een duidelijke definitie zijn van wat onder duurzaam
wordt verstaan. In dat verband is er gewerkt aan een actieplan voor de financiering van duurzame
groei alsmede aan de invoering van een gemeenschappelijk classificatiesysteem voor duurzame
economische activiteiten, de EU-taxonomie genoemd.
De EU-taxonomie is een classificatiesysteem voor een
lijst van ecologisch duurzame economische activiteiten
en zou een belangrijke rol moeten gaan spelen bij het
opschalen van duurzame investeringen door de EU en de
uitvoering van de Europese Green Deal.
De EU-taxonomie zou bedrijven, investeerders en
beleidsmakers passende definities moeten bieden voor
economische activiteiten die als ecologisch duurzaam
kunnen worden beschouwd. Op deze manier moet
er zekerheid worden gecreëerd voor investeerders,
consumenten beschermen tegen greenwashing,
bedrijven helpen klimaatvriendelijker te worden,
marktfragmentatie verminderen en investeringen helpen
verschuiven waar ze het meest nodig zijn.
De taxonomieverordening is op 22 juni 2020
bekendgemaakt in het Publicatieblad van de Europese
Unie en op 12 juli 2020 in werking getreden.
klimaatverandering is op 21 april 2021 in beginsel
goedgekeurd en op 4 juni 2021 formeel vastgesteld
voor toetsing door de medewetgevers. De publicatie
van de eerste gedelegeerde handeling ging vergezeld
van richtlijnen voor de EU-taxonomie, richtlijnen
voor duurzaamheidsverslaggeving voor bedrijven en
richtlijnen om financieringen in te zetten voor het
bereiken van de Europese Green Deal.
Op 6 juli 2021 heeft de Commissie aanvullend de
methodologie en de presentatie gespecificeerd van
de door financiële en niet-financiële ondernemingen
openbaar te maken informatie over het aandeel van
ecologisch duurzame economische activiteiten in hun
bedrijfs-, beleggings- of kredietverleningsactiviteiten.
Bedrijven kunnen hierdoor niet langer passief blijven.
Nationale wetgeving zal worden aangepast en de hele
financiële sector zal worden ingezet om de economie in
de juiste richting te duwen.
In het kader van de taxonomieverordening moest de
Europese Commissie de feitelijke lijst van ecologisch
duurzame activiteiten opstellen, evenals technische
criteria voor elke milieudoelstelling.
Een eerste handeling betreffende duurzame activiteiten
met het oog op aanpassing aan en mitigatie van
Zo maken banken, pensioenfondsen, verzekeraars en
vermogensbeheerders in Nederland uiterlijk in 2022
bekend op welke wijze zij tot 2030 het CO2-gehalte
van hun portefeuille zullen gaan verminderen. Al vanaf
2020 rapporteert de financiële sector in Nederland hoe
hoog de CO2-uitstoot van leningen en beleggingen is.
Daarnaast hebben 50 partijen uit de financiële sector in
242

Nederland hun handtekening gezet onder een convenant
dat de uitgangspunten en samenwerking om tot een
duurzame samenleving te komen onderbouwt. Tezamen
vertegenwoordigen de instellingen investeringen ter
waarde van 3.000 miljard euro.
De financiële sector past de beginselen die moeten
leiden tot een reductie van de CO2-uitstoot toe op
zakelijke klanten, maar ook de financiering van
particulier onroerend goed zal onder de werkingssfeer
komen te vallen.
Uiteraard willen financiële instellingen niet het risico
lopen dat zij blijven zitten met financieringen die niet
kunnen worden terugbetaald omdat bedrijven door de
transitie buiten spel komen te staan. Ook zullen banken
tijdig zeker willen stellen dat onroerend goed dat als
onderpand dient voor financieringen voldoet aan de
standaarden.
Greenwashing
Greenwashing of groenwassen is het zich groener of
maatschappelijk verantwoordelijker voordoen dan een
bedrijf of organisatie daadwerkelijk is, door te doen
alsof men weloverwogen met het milieu en/of andere
maatschappelijke thema’s omgaat.
Niet elke organisatie die aan greenwashing doet, doet dit
bewust. In veel gevallen wil men iets maatschappelijks
doen, maar ziet men niet in dat het kernproces van het
bedrijf ook aangepast moet worden om daadwerkelijk
maatschappelijk verantwoord bezig te zijn. Soms is
greenwashing de eerste stap naar een daadwerkelijk
maatschappelijk verantwoord beleid.
Niet-duurzame portefeuilles van (hypothecaire) leningen
dragen niet bij aan eigen duurzaamheidsdoelstellingen
van financiële instellingen, maar vertegenwoordigen in
toenemende mate een lagere waarde.
Als het gaat om bedrijfsmatig onroerend goed, dan
is er enkele jaren geleden al in wetgeving vastgelegd
dat kantoren in 2023 minimaal energielabel C moeten
hebben op straffe van het verbod dergelijke panden nog
langer te gebruiken. Ook de wetgeving beweegt in de
richting van duurzaamheid.
243

244

RODERIK
HENDERSON
In het kader van ons onderzoek, waarin gebouwen centraal staan, hebben we
Roderik Henderson gevraagd een fotografische bloemlezing te maken van de ontwikkelingen in
de architectuur van kantoorgebouwen in Nederland, grofweg gebouwd in de laatste 30 jaar.
In dat kader is hij gewapend met zijn onafscheidelijke rugzak gevuld met
‘gereedschap’ Nederland door getrokken. Inmiddels is er een serie ontstaan van bijna 15.000 foto’s.
Het materiaal is allemaal gemaakt in de afgelopen 3 maanden en het aantal foto's zal ongetwijfeld
nog verder groeien. De tijd is te kort geweest om alles netjes te rubriceren en verder te bestuderen.
Wij vonden het toch leuk om een heel kleine selectie, vrij willekeurig gekozen, toe te voegen aan deze uitgave.
245

246

247

248

249

250

251

252

253

254

255

256

257

258

259

Fotograaf Roderik Henderson (geboren in 1965) zwierf
met zijn vrouw Tanja jarenlang door het zuidwesten
van de Verenigde Staten. Zij doorkruisten de woestijn
in een niet meer zo piepjonge Jeep Wagoneer en
een kleine Airstream Argosy-caravan. "Op jacht
naar de helderheid van kale rotsen, brandend zand
en oorverdovende stilte. Gedachteloos, droomloos,
ambitieloos – gewoon totale, fenomenale leegte.
Zoutvlaktes en lavabedden waren ons thuis."
Na een paar winters in de Canadese wildernis te
hebben doorgebracht, gingen Roderik en zijn vrouw,
inmiddels vergezeld van twee kinderen, in januari
2010 weer op pad voor een existentiële, artistieke
reis door Chili.
Roderik is winnaar van de World Press Photo Award
2010, hij won de eerste prijs in de categorie Portretten.
Roderik was ook genomineerde voor de Somfy
Photography Award 2020. Hij verhuisde onlangs
naar Nederland.
260

261

262

263

Somfy Nederland BV
Jacobus Ahrendlaan 1
Postbus 163
2130 AD Hoofddorp
Tel. +31 (0)23 55 44 900
info.nl@somfy.com
www.somfy.nl
264