KIJK editie 4 - 2022 - Inkijkexemplaar

Win een OPPO
A15-smartphone!
Zie pag. 69
WWW.KIJKMAGAZINE.NL 4 / 2022 / € 6,75
BLIJF DOORVRAGEN
WIE BEGRIJPT
HET BREIN NOG?
Hersenkrakers
EN OOK: REPORTAGE NAAR HET RAMPSCHIP GOLDEN RAY
DE GEWELDDADIGE WERKELIJKHEID VAN HET HEELAL
ULTRA-TRAILRUNNING: AFZIEN VOOR GEVORDERDEN

24
36
6 MEEVALLER
KIJK KORT Wanneer een trailer door de
wind op zijn kant wordt geblazen, sleurt hij
vaak de truck met zich mee. Een nieuw
systeem moet dit voorkomen. En nog meer
wetenschaps- en technieuws.
13 SMAAKREVOLUTIE
COLUMN Een groep van driehonderd
wetenschappers uit veertien landen had
tussen 2003 en 2012 één doel: de supermarkttomaat
weer smaak geven. En dat
lukte, schrijft Eric de Kruijk.
14 BREINBREKER
Neurowetenschappers zitten met de handen
in het haar: onze hersenen zitten zo ingewikkeld
in elkaar dat het ze maar niet
lukt om het helemaal te ontrafelen. Wat
nu?
22 DIEVENPAD
ONDERWATER ONDERVRAAGT Door
gedetineerden een VR-bril op te zetten,
probeert Iris van Sintemaartensdijk te
achterhalen hoe inbrekers te werk gaan.
24 DYNAMISCH
De sereniteit van de sterrenhemel is
slechts schone schijn: in het universum
knalt en knettert het dat het een lieve lust
is. En al die kosmische explosies geven ons
een completer beeld van het heelal.
30 KRITISCHE BLIK
INTERVIEW Het tegenovergestelde van
veganisme? Carnisme – de ideologie die het
gebruik van dierlijke producten toestaat.
Want volgens dierethicus Willem Vermaat
is dat uiteindelijk ook een keuze.
36 RAMPTOERISTEN
Hoe kon de Koreaanse autocarrier MV
Golden Ray kapseizen? En waarom duurt de
bergingsoperatie zo lang? We stapten aan
boord bij de Amerikaanse YouTuber Andy
Jones om dat uit te zoeken.
42 SPETTEREND
IN BEELD Van vijf immens grote walvishaaien
tot een ondersteboven zwemmende
mantarog: de Underwater Photographer of
the Year-wedstrijd leverde ook deze keer
verbluffende beelden op.
48 LEVENSLOOP
Driekwart eeuw geleden overleed Henry
Ford, de Amerikaanse autobouwer die de
hele wereld aan het rijden bracht. Tijd voor
een biografie van dit markante figuur.
52 IDIOOT IDEE?
FAR OUT Als we Mars leefbaar willen
maken, zullen we de planeet eerst een
magneetveld moeten geven. Maar hoe?
Een team van natuurkundigen ging de
(on)mogelijkheden af.
56 VEELBELOVEND
Ooit gehoord van metaal-organische
raamwerken, oftewel MOF’s? Wen er in elk
geval maar aan, want ze winnen terrein in
de chemische wereld en lijken oneindig
veel toepassingen te hebben.
62 WAAGSTUK
TERUGVLUCHT Met de ontwikkeling van
Dash 80, het prototype van straalverkeersvliegtuig
Boeing 707, nam de Amerikaanse
bouwer een grote gok. Maar uiteindelijk
luidde dit toestel de jet age in.
68 PRULLARIA
TECH-TOYS Een horloge gebaseerd op de
Rubiks kubus, een robot die op je vinger
sabbelt en een computermuis die het gebruik
van emoji nog makkelijker maakt.
Voor ieder wat wils in onze gadgetrubriek.
70 ULTRA-AFZIEN
Een marathon is niet meer dan een
warming-up voor ultrarunners: hardlopers
die tientallen, soms honderden kilometers
afleggen over ruig terrein. Wat doet zo’n
uitputtingsslag met een lichaam?
76 HIËROJI’S
KIJK ANTWOORDT Zijn de emoji waarmee
we onze tekstberichtjes opleuken te vergelijken
met de hiërogliefen van de oude
Egyptenaren? En meer prangende vragen
getackeld.
79 ZWAKKE ZIEKMAKER
COLUMN Fijn natuurlijk, dat de minder
dodelijke omikronvariant ons weer een
beetje lucht geeft in coronatijd. Maar het is
niet vanzelfsprekend dat een virus steeds
milder wordt, legt Ronald Veldhuizen uit.
42
70
4 4/2022

62
14
36
70
24
EDITORIAL
BEELD COVER: CHARLES O’REAR/CORBIS/GETTY IMAGES, BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/TOROS ART. BEELD INHOUDSOPGAVE: THE ATLANTA JOURNAL CONSTITUTION, DAVID HARDY/PPARC, LUKE GORDON/UPY 2022, ERIK SAMPERS/GAMMA-RAPHO/GETTY IMAGES, BOEING DREAMSKAPE, ERIK DE KLEIN
KESSELER
Rivers of Babylon
Op de KIJK-redactie houden we ons elke dag
bezig met informatie. We zoeken, leggen
vast en geven datgene door waarvan wij
denken dat onze lezers daar iets aan hebben. En
met een beetje mazzel wordt al die kennis verwerkt
en opgeslagen in het bijzonderste instrument dat
we bezitten: ons brein. Maar het onderzoek naar
hoe die substantie onder ons schedeldak precies
func tioneert, zit een beetje in het slop. Elke keer als
‘de wetenschap’ denkt te weten hoe het brein
werkt, denkt het brein daar toch weer anders over.
Je leest er alles over in het fantastische verhaal van
Ronald Veldhuizen (pagina 14 en verder).
Mijn brein herkent veel van zichzelf in dat verhaal.
Als je me midden in de nacht wakker maakt – wat ik
overigens niet zou adviseren – kan ik woordelijk het
nummer Rivers of Babylon van Boney M meezingen.
(En voor de goede orde: ik háát Rivers of Babylon
van Boney M.) Ik lepel uit mijn blote hoofd zo de
namen op van alle acteurs die ooit James Bond
speelden en kan je vertellen dat een Rus begin jaren
zeventig een oogcorrectietechniek bedacht die
radiale kerato tomie heet.
“Daar had ook nuttige informatie kunnen zitten”,
zeg ik weleens verwijtend tegen mijn brein. Op de
plek waar nu de naam George Lazenby ligt opgeslagen,
had ook de volgorde van de planeten in ons
zonnestelsel kunnen zitten, of iets waardoor ik
bijvoorbeeld wiskunde begrijp, of alle elementen
uit het periodiek systeem.
In het artikel van Ronald lees ik dat het brein niet
zo werkt. Het is geen computer waarin informatie
op vaste plekken wordt opgeslagen. Francesco
Battaglia van de Radboud Universiteit in Nijmegen
zegt onder meer: “Het is alsof je je laptop na een
week weer opent en er dan achterkomt dat alle
bestanden op je computer in stukjes zijn geknipt en
door elkaar zijn gehusseld.” En toch blijft dat
wonderlijke besturingssysteem gewoon werken.
Op zich jammer dat de vergelijking met een
computer niet opgaat, want ik zat stiekem een
beetje te hopen op een soort biologische deleteknop
waarmee ik ‘Yeaaaaahh,
we wept, when we
remembered Zion’ zou kunnen
wissen. Maar goed, lees
dat verhaal van Ronald. Da’s
fijn voor je brein.
PS: Als ik je nog een
tip mag geven,
luister dan op
kijkmagazine.nl/
podcast naar onze
podcast met
Diederik Jekel.
André Kesseler is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
4/2022 5

Nieuws uit de wereld van wetenschap en technologie
heet van de naald lezen? Reageren op een bericht?
Ga naar www.kijkmagazine.nl!
JOHNS HOPKINS UNIVERSITY/PA
Tekst: Laurien Onderwater, Naomi Vreeburg, Loys Bakker, André Kesseler, Gieljan de Vries
Robot STAR opereert vier
varkens – met succes
Van urenlang achtereen opereren, kunnen
chirurgen doodmoe worden. Gelukkig
schieten robots te hulp.
Soms moet er wat gesleuteld worden aan de
‘buizen’ in ons lichaam. Patiënten met de ziekte
van Crohn hebben bijvoorbeeld chronisch
ontstoken darmen. In zo’n geval kan een
chirurg het aangetaste stukje weefsel weghalen.
Maar met een doormidden geknipte
darm kan het lichaam niet functioneren. De
chirurg verbindt daarom de twee uiteindes
weer. Deze operatie wordt een anastomose genoemd,
en door artsen beschouwd als een van
de moeilijkste operaties in de maagdarmchirurgie.
Als de arts niet met uiterste precisie opereert,
kan dat het einde van de patiënt
betekenen.
Onderzoekers van de Johns Hopkins-universiteit
bedachten dat een robot goed kan helpen
bij deze ingewikkelde operatie. Daarom
ontwikkelden ze de Smart Tissue Autonomous
Robot (STAR).
Het onderzoeksteam rustte de operatiebot uit
met een innovatief beeldvormingssysteem:
STAR gebruikt een 3D-scanner waarmee hij in
het donker alle verschillende structuren en
texturen in het lichaam herkent.
Maar aan zo’n systeem heb je niets zonder een
degelijk algoritme. Dus heeft het onderzoeksteam
het besturingssysteem van de robot met
machine learning intensief getraind. STAR
analyseerde ruim negenduizend beelden van
levend weefsel tijdens echte operaties voor hij
aan de slag kon. Nu weet de bot hoe verschillende
organen tijdens de operatie bewegen,
welk weefsel gezond is en wanneer hij moet
overgaan op een andere aanpak. Zo heeft de
robo-arts onlangs op vier levende varkens een
anastomose uitgevoerd – zonder tegenslagen.
Klinkt veelbelovend. LB
Bronnen: Science Robotics, The Guardian
6 4/2022

FORZE
Aardkern koelt sneller
af dan gedacht
Dat de aardkern kouder wordt, weten we al
langer. Maar dit zou in een hoger tempo gaan
dan verwacht.
Zonder de hete aardkern zou leven op onze
blauwe bol onmogelijk zijn. De draaiende mengelmoes
van gesmolten nikkel en ijzer creëert
het aardmagnetisch veld, dat ons onder meer
tegen kosmische straling beschermt (zie ook
pagina 52). Bovendien dient de hete kern als
een soort kachel die de temperaturen op onze
aarde stabiel houdt. Maar hij koelt af, en sneller
dan gedacht, zo blijkt uit een nieuwe studie.
Hoe snel de aardkern afkoelt, is afhankelijk van
allerlei factoren: een daarvan is de grens tussen
de buitenste aardkern en de aardmantel daar
omheen. Deze laag bestaat uit silicaatperovskiet,
een mineraal dat heel traag warmte
van de kern naar de mantel vervoert.
De mate waarin een materiaal warmte doorlaat,
noem je de geleidbaarheid. De geleidbaarheid
van silicaatperovskiet is moeilijk te meten. Het
mineraal komt namelijk alleen voor in de aardmantel,
waar een verzengende hitte van 2300
graden Celsius heerst. Daarnaast is de druk op
die plek zo’n 360 miljoen keer hoger dan de
druk die wij op het aardoppervlak ervaren.
Om deze omstandigheden na te bootsen, bestookte
een Zwitsers onderzoeksteam een kristal
van silicaatperovskiet met een onlangs
ontwikkeld lasersysteem. Pulserende laserstralen
warmden het kristal op tot 2166 graden
Celsius en zetten het onder een druk van 80
giga pascal (in de aardkern is de druk 127
gigapascal). Uit de metingen bleek vervolgens
dat de geleidbaarheid van het
ondergrondse mineraal ongeveer 1,5
keer hoger is dan verwacht.
Is dat erg? Nou, silicaatperovskiet verandert
in post-perovskiet zodra het kouder
wordt. En dat mineraal heeft een nóg hogere
geleidbaarheid. Dit zal leiden tot een nog snellere
koeling van de kern, en uiteindelijk tot het
einde van de plaattektoniek die nu op aarde bestaat.
Gelukkig denken de onderzoekers dat we nog
wel enkele miljarden jaren hebben voor het
zover is. LB
Bronnen: Earth and Planetary Science Letters,
ScienceAlert
AAN HET WOORD
“We willen laten zien
dat de techniek echt
competitief is”
Het Forze Hydrogen Racingteam
presenteerde onlangs
zijn nieuwste racewagen: de
Forze IX. Deze waterstofauto
belooft een geduchte
tegenstander te zijn voor
conventionele, op fossiele
brandstof rijdende snelheidsduivels.
We spraken erover met pren
marketingmanager Roel Breure.
Wat hebben jullie ontwikkeld?
“Wij hebben onlangs de waterstofauto Forze
IX gepresenteerd. Deze racewagen is uitgerust
met een superbatterij en twee losse brandstofcellen.
Waterstof die in de tanks is opgeslagen,
reageert in deze brandstofcellen met
zuurstof, waarbij water en elektriciteit
ontstaan. Die elektriciteit gebruikt de auto om
zijn vier elektromotoren aan te drijven,
waardoor we vooruitkomen.”
Waarom is de Forze IX belangrijk?
“Met de nieuwe auto willen we laten zien dat
waterstof een goed alternatief is voor fossiele
brandstoffen, én dat de techniek echt competitief
is. En hoe kun je dat competitieve aspect
beter laten zien dan met een racewagen?”
Waarin verschilt Forze IX van zijn voorganger
Forze VIII?
“De techniek is de laatste jaren enorm hard
vooruitgegaan. Onderdelen zijn daardoor allemaal
kleiner geworden, waardoor we nu twee
keer meer vermogen konden onderbrengen in
dezelfde ruimte. De Forze IX heeft een piekvermogen
van 800 pk, waarmee hij uiteindelijk
een topsnelheid moet bereiken van 300
kilometer per uur.”
ISTOCK/GETTY IMAGES
Wat zijn de vervolgstappen?
“Begin dit jaar hebben we de buitenkant van
de auto in Scheveningen onthuld, maar nu
moeten we alle onderdelen voor de binnenkant
van de racewagen testen. We gaan
bijvoorbeeld onderzoeken hoe de brandstofcel
optimaal elektriciteit kan opwekken. We
verwachten dat de Forze IX in 2023 deel kan
nemen aan de Supercar Challenge, een
raceklasse in de Benelux.” NV
4/2022 7

CHARLES O'REAR/GETTY IMAGES, BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/TOROS ART
14 4/2022

Wie begrijpt
het brein
nog?
Na eeuwen aan nieuwe inzichten over het brein
lijkt de neurowetenschap in een impasse geraakt.
De hersenen zitten zó ingewikkeld in elkaar, dat
onderzoekers een eureka-inzicht nodig hebben
om ze te begrijpen. Lastig, want dat heeft tot nu
toe nog niemand gekregen.
Tekst: Ronald Veldhuizen
4/2022 15

DIERETHICUS WILLEM VERMAAT:
‘Vlees eten is een
ideologische keuze’
30 4/2022

INTERVIEW
ALLARD FAAS
CREDIT
Mensen die geen vlees
eten, noemen we
vegetariërs. Mensen die
helemaal geen dierlijke
producten gebruiken,
noemen we veganisten.
Maar hoe noemen we
mensen die wél vlees eten
en wél dierlijke producten
gebruiken? Carnisten,
zegt dierethicus Willem
Vermaat. In zijn recente
boek Waarom we geen
hondenmelk drinken
benoemt hij deze
ideologie.
Tekst: Rik Peters
S
tel je voor. Het is zondagmiddag. Je zit
aan je favoriete tafeltje in je vaste kroeg.
En je bestelt een cappuccino. De ober
knikt, krabbelt wat in zijn boekje en vraagt dan
welke melk je wilt. Het is immers een hippe
tent, dus je kunt ook kiezen voor havermelk of
sojamelk. Toch zeg je dat je graag gewone melk
drinkt. De ober knikt opnieuw, kantelt zijn
hoofd een beetje en vraagt dan vriendelijk:
“Natuurlijk, maar wilt u melk van koeien, van
katten of toch liever van honden?”
Waarschijnlijk vind je dit een belachelijk
scenario: het is toch raar om katten- of hondenmelk
te drinken? Koeienmelk is zó de
standaard dat je het niet eens hoeft toe te lichten:
zeg ‘melk’ of ‘gewone melk’ en zelfs in het
hipste koffietentje denkt de barista automatisch
aan het spul dat uit koeien komt. Maar
waarom? Wat is het verschil tussen koeienmelk
en hondenmelk? En waarom drinken we überhaupt
melk van dieren? Volgens de Nederlandse
filosoof Willem Vermaat is het antwoord te
vinden in het begrip carnisme.
Vermaat is dierethicus en werkt als docent
communicatieve vaardigheden aan de TU
Delft. Hij is een slanke man, vandaag in overhemd.
Zijn haren zijn kort, op een slordig naar
rechts geveegd emo-lokje na. Aan de wanden
van zijn werkkamer hangt alleen een groot
whiteboard met een kalender. Tussen de boeken
op zijn kast slingeren een knuffeldier, wat
lege vaasjes en een werkloze ventilator. Op het
bureau ligt een exemplaar van zijn eerste boek:
Waarom we geen hondenmelk drinken. De
carnistische keuze. En daar hebben we het
vandaag over.
‘Een carnist is even
p rincipieel als een
veganist’
Een ingeburgerde term is carnisme niet. Het
woord staat sinds 2018 in de Dikke Van Dale,
maar op het scherm van je laptop krijg je er nog
altijd een rode kronkellijn onder. Ook Vermaat
krijgt het begrip niet makkelijk uitgelegd. Hij
kiest voor een omweg. “Iedereen weet wat veganisme
is”, zegt de filosoof, zelf ook veganist.
“En iedereen weet dat er achter veganisme
vaak morele principes zitten. Veganisten vinden
het verkeerd om vlees, zuivel, eieren en
leer te gebruiken. Maar hoe noem je de gedachte
dat je deze producten wél mag consumeren?
Nou, daarvoor is het woord carnisme bedacht.”
Natuurlijk kun je niet-veganisten ook ‘vleeseters’,
‘carnivoren’, ‘alleseters’ of ‘omnivoren’
noemen – maar dan mis je eigenlijk het punt.
Deze woorden beschrijven iemand op basis van
wat hij of zij bestelt in restaurants, maar carnisme
mikt juist op de ideologie daaráchter:
het samenstelsel van (al dan niet bewuste)
ideeën, aannames, principes en overtuigingen.
“We zien het niet-eten van vlees als een keuze”,
zegt Vermaat. “Maar uiteindelijk is het wel
eten van vlees óók een keuze. In filosofische
32 4/2022

n De Heavy Lifter VB 10.000 hijst
de laatste sectie van de gekapseisde
autocarrier Golden Ray van de zeebodem.
Bergingsbedrijf T&T Salvage
zaagde het hele schip in acht stukken.
Die werden vervolgens een voor
een opgehesen en afgevoerd.
Een wrak vol wra
36 4/2022

Tekst: Teake Zuidema
In september 2019 kapseisde aan de
Amerikaanse oostkust een schip met meer
dan vierduizend auto’s. KIJK-verslaggever
Teake Zuidema stapte aan boord bij een
fanatieke lokale YouTuber om uit te vinden
hoe dat kon gebeuren. En waarom ook de
berging van het vaartuig uitdraaide op een
peperdure catastrofe.
kken
TEAKE ZUIDEMA
De Minorcan Mullet, het bootje
van Andy Jones, cirkelt op zo’n
200 meter afstand rond het wrak
van het Zuid-Koreaanse autoschip MV
Golden Ray. We zijn in de St. Simons
Sound, een zeearm die uitmondt in de
Atlantische Oceaan. “Toen ik hier voor
het eerst kwam, probeerden de beveiligers
van de bergingsmaatschappij me
weg te jagen”, schreeuwt Jones over het
geraas van zijn buitenboordmotor.
“Toen dacht ik bij mezelf: ik zal die
goddamn sons of bitches eens laten zien
met wie ze te maken hebben.”
Sinds die dag plaatst Jones, inwoner van
het nabijgelegen St. Simons Island, als
een zelfbenoemde verslaggever vrijwel
iedere dag video’s over de berging van
de autocarrier op zijn YouTube-kanaal.
Inmiddels heeft hij zo’n 10.000 abonnees.
“Er zijn zelfs mensen in Nederland
die mijn video’s bekijken”, brult de
Amerikaan met een grijns. “De hele
wereld kan zien wat voor een puinhoop
de bergingsoperatie is.”
Om meer te weten te komen over de
toedracht van deze ongekende
scheepsramp, en over het ontsporen van
de berging, stapte KIJK aan boord bij
Jones.
Stuurloze parkeergarage
Het verhaal begon op de ochtend van 8
september 2019, toen de 200 meter lange
MV Golden Ray met 4200 spiksplinternieuwe
auto’s aan boord vertrok uit
Brunswick, een havenplaats in de Amerikaanse
staat Georgia. Het leek een
routineklus voor de Zuid-Koreaanse
kapitein Gi Hak Lee en zijn 23-koppige
bemanning. De eerste bestemming van
de drijvende parkeergarage met dertien
dekken was de stad Baltimore, eveneens
aan de Amerikaanse oostkust. Vandaar
zou de reis naar het Midden-Oosten
gaan. Tot het schip het open water van
de Atlantische Oceaan bereikte, was het
commando in handen van Jonathan
Tennant, een plaatselijke loods die de
vaargeul naar de oceaan als zijn
broekzak kende.
Maar bij het binnenvaren van de St. Simons
Sound ging het mis. Direct nadat
Tennant een bocht van 68 graden naar
stuurboord (voor landrotten: rechts) liet
inzetten, begon het schip tot ontsteltenis
van loods en kapitein gevaarlijk naar
bakboord (links) over te hellen. Tennant
gaf onmiddellijk de opdracht tot tegenstuur:
eerst 10 graden bakboord, vervolgens
20 graden, en toen de Golden Ray
helemaal niet reageerde: hard naar bakboord.
Niets hielp. Binnen een minuut
maakte het schip 60 graden slagzij naar
links.
“Wat gebeurt er?”, schreeuwde Tennant
tegen de kapitein, die alleen maar een
verbouwereerd “wauw…” uit wist te
brengen. De achtersteven kwam met
zo’n ruk omhoog dat Tennant tegen de
voorruit van de brug werd gesmakt. Hij
krabbelde overeind en gaf nog een paar
commando’s, niet wetend dat zowel de
schroef als het roer inmiddels werkeloos
boven het water hing. De Golden Ray
was onbestuurbaar. En via de openstaande
loodsdeur, waardoor Tennant
het schip zou verlaten zodra de oceaan
was bereikt, kolkte het zeewater naar
binnen.
Ondertussen was het lawaai te horen
van 4200 Kia’s, Hyundai’s, Chevrolets,
GMC’s en Mercedessen die op de autodekken
als speelgoed door elkaar werden
gesmeten. Tennant probeerde te
redden wat er te redden viel. Hij gaf de
twee aanwezige sleepboten bevel om
het gekapseisde schip tegen de rand van
de vaargeul te duwen. Daardoor belandde
de Golden Ray met een slagzij van 90
graden op een zandbank, nog geen 200
meter uit de kust van St. Simons Island.
Zo voorkwam de loods dat het schip
naar de bodem van de vaargeul zou
zinken, waarbij zeker slachtoffers
zouden zijn gevallen.
Een natte hel
Twee uur later was de kustwacht erin
geslaagd om de meeste opvarenden van
boord te halen. Van hen hadden er
twee zware verwondingen opgelo-
4/2022 37

SPOONER & WELLS/BETTMANN/GETTY IMAGES
HET MYSTERIE
HENRY FORD
48 4/2022

Tekst: Philip Dröge
Deze maand is het precies 75 jaar geleden dat
Henry Ford overleed. Een mooi moment om
terug te kijken op leven en werken van de man
die de wereld aan het rijden bracht.
n De Amerikaanse uitvinder en industrieel
Henry Ford poseert in zijn eerste auto,
de Quadricycle. Hij bracht het voertuig
naar New York als bewijsmateriaal in een
rechtszaak. De Amerikaanse vereniging van
autobouwers eiste namelijk dat hij royalty’s
zou betalen voor elke auto die hij bouwde
en daar had Ford geen zin in. In 1911 besliste
de rechter in zijn voordeel.
“Je kunt mijn auto in iedere
gewenste kleur krijgen, als het
maar zwart is.” Het is maar
weinig ondernemers gegeven om lang
na hun dood nog geregeld te worden
geciteerd. Henry Ford was dan ook geen
gewone zakenman. De Amerikaanse
autobouwer staat te boek als een groot
vernieuwer, zowel op bedrijfskundig als
sociaal gebied. Iemand die goede en
goedkope auto’s bouwde voor de massa,
omdat ze – inderdaad – alleen maar in
het zwart te krijgen waren. Die kleur
droogde het snelst en doordat er geen
andere verf op voorraad was, bleven de
kosten beperkt.
Maar Ford had ook een heel andere kant:
hij hield er namelijk dezelfde antisemitische
denkbeelden op na als Hitler. In
alle opzichten een markant figuur dus,
die op 7 april 1947 overleed. Inderdaad,
driekwart eeuw geleden.
Zonder trekpaarden
Ford, geboren in 1863, had eigenlijk
boer moeten worden. Dat was zijn vader
immers ook. Maar al jong wist Henry dat
hij voor iets anders in de wieg was gelegd.
Mechanica interesseerde hem
bovenmatig. Als jongen repareerde hij
horloges, maar ook dat kon hem maar
een tijdje boeien. Zijn ogen gingen open
toen hij in 1875 een door stoom aangedreven
tractor zag, het eerste voertuig
in zijn omgeving dat zich zonder de
kracht van trekpaarden kon voortbewegen.
Dit soort machines wilde hij
maken, besloot hij. Niet veel later begon
hij met de bouw van een machine voor
personenvervoer. Binnen enkele jaren
was zijn eerste model klaar.
Het ding liep niet op stoom, omdat Ford
dat niet praktisch vond. In plaats daarvan
had hij daarom eventjes een eigen
verbrandingsmotor gebouwd. Daarmee
wekte hij de aandacht van een aantal investeerders.
Kon hij dit soort voertuigen
niet op grotere schaal maken? Na een
aantal valse starts ontwierp Ford een
auto die geschiedenis zou schrijven: de
Ford Model T, in Nederland ook wel
bekend als de T-Ford. Auto’s waren in
die tijd nog voorbehouden aan de rijken
der aarde, maar dit was een wagen voor
de gewone man en vrouw. Het was een
makkelijk te besturen en betrouwbaar
karretje, waarin men na een paar lessen
kon rijden. De eerste kwam in 1908 uit
Henry Ford had zeker ook zijn
schaduw kanten. Zo hield hij er dezelfde
onfrisse antisemitische denkbeelden op
na als Hitler. De Führer zag Ford dan ook
als een visionair en beloonde dat met een
eremedaille.
de fabriek, en tot 1927 zou Ford er meer
dan vijftien miljoen van produceren.
Bonus voor goed gedrag
Dat de T-Ford zo succesvol was, lag niet
alleen aan het eenvoudige maar duurzame
ontwerp. Het kwam ook door de
manier waarop ze werden gefabriceerd.
Tot dan toe had een groep arbeiders altijd
een auto van begin tot eind in elkaar
gezet. Maar Ford bedacht een nieuwe
methode: de lopende band. De ene arbeider
plaatste motorblok na motorblok,
de andere monteerde alleen de wielen.
Dat werkte zo efficiënt dat er veel meer
auto’s per dag de fabriek uit kwamen.
Per stuk waren de kosten bovendien
veel lager, wat de verkoopprijs drukte.
Een Model T kostte in 1908 825 dollar.
In huidige koopkracht komt dat neer op
een bedrag van rond de 20.000 euro.
Dat is natuurlijk niet goedkoop, maar
toch kwam de wagen daarmee binnen
het bereik van de opkomende middenklasse.
Bovendien daalde de prijs in de
loop der jaren. De auto maakte mensen
mobieler, ze konden verder van hun
werk gaan wonen of als reizend koopman
meer klanten per dag bezoeken.
Dat gaf de economie een enorme impuls;
Fords Model T was de motor
van de dolle jaren twintig, een tijd
ROBERT LAWTON/CC BY-SA 2.5
4/2022 49

MUSEUM OF FLIGHT/CORBIS/GETTY IMAGES
n De Boeing 367-80, beter bekend
als de 'Dash 80'. Boeing neemt in
1952 een enorm risico door op eigen
kosten (16 miljoen dollar) het prototype
van een vracht- en tankvliegtuig
annex passagiersvliegtuig te
ontwikkelen. En dat zonder te weten
of daar klanten voor zijn.
STUNTEN
voor de verkoop
62 4/2022

Tekst: Richard Schuurman
Als een van de eerste verkeersvliegtuigen
met straalmotoren was de Boeing 707
baanbrekend. Maar luchtvaartmaatschappijen
wilden er aanvankelijk niets van weten. Tot
het prototype een nogal bijzondere stunt
uitvoerde. In deze aflevering van de serie
Terugvlucht: de Dash 80.
Z
ondag 7 augustus 1955: het
publiek is voor de jaarlijkse
speedbootraces om de Gold Cup
naar de Seattle Seafair op Lake Washington
gekomen, maar in de pauze trekt
een vliegtuig de aandacht. Niet alleen
doordat het zo laag overvliegt, maar
ook doordat het door zijn straalmotoren
zo anders klinkt dan de vertrouwde
propellervliegtuigen uit die tijd. Het
viermotorige toestel met deels bruine
vleugels en een aluminium buik nadert
vanuit het zuidoosten op 700 tot 800
meter hoogte. Ineens draait het links
om zijn as en vliegt het kort op zijn rug.
Is dit gepland of gaat er iets mis? Even
denkt Boeing-directeur Bill Allen het
laatste, maar als hij een dag later aan de
piloot vraagt wat die aan het doen was,
Chef testvlieger Alvin 'Tex' Johnston
in de cockpit van de Dash 80. Zonder
overleg met de Boeingbazen besluit hij
met het toestel op 7 augustus 1955 zijn
befaamde barrel roll boven Seattle te
maken.
THE BOEING COMPANY
antwoordt de man droogjes: “Vliegtuigen
verkopen.”
De piloot in kwestie is Boeings cheftestvlieger
Tex Johnston. Met zijn barrel
roll wordt hij wereldberoemd als de
eerste die een straalverkeersvliegtuig
ondersteboven laat vliegen. Twee keer
zelfs, “voor het geval iemand het niet
had opgemerkt”, zal hij later in een
interview zeggen.
Ook het vliegtuig, de Boeing 367-80, is
door de stunt ineens wereldberoemd.
Johnstons missie lijkt geslaagd: enkele
maanden later sleept Boeing de eerste
orders in de wacht. Hijzelf zal netjes het
dringende advies van zijn baas opvolgen:
“Doe dat nooit meer.”
Inspiratie uit Duitsland
Hitler heerst nog over zijn afbrokkelende
rijk als in 1944 vliegtuigbouwer De
Havilland in Engeland plannen maakt
voor een revolutionair nieuw verkeerstoestel.
Eentje met straalmotoren,
waarvan een prototype al in 1937 heeft
proefgedraaid. Het in het geheim ontwikkelde
passagiersvliegtuig krijgt de
naam Comet. In juli 1949 maakt het
zijn eerste vlucht en drie jaar later
neemt de luchtvaartmaatschappij BOAC
het in dienst. Ook de Fransen zijn dan al
met prototypes met straalmotoren in de
weer.
Bij Boeing heeft hoofd aerodynamica
George Schairer in mei 1945 de kans
gekregen om ontwerpen van Duitse
vliegtuigfabrieken te bestuderen. Hij
ontdekt aan welke futuristische straalvliegtuigen
daar is gewerkt. Vooral de
toestellen met vleugels in een pijlstand
van 35 graden fascineren de Amerikaan.
Boeing gaat er direct mee aan de
slag bij de XB-47 Stratojet, het prototype
van een bommenwerper, dat in
december 1947 voor het eerst vliegt.
De ontwerpafdeling tekent in 1947 en
1948 ook passagiersvliegtuigen met
straalmotoren, maar als Boeing die aan
luchtvaartmaatschappijen laat zien,
zijn ze niet geïnteresseerd. Dat geldt
ook voor het Amerikaanse Congres.
De politici steken liever eerst geld
in een vliegtuig met straalmoto­
4/2022 63

Antwoordt
De experts van KIJK beantwoorden
elke maand vragen over wetenschap,
techniek, taal en geschiedenis.
André Kesseler werkt sinds
1992 voor KIJK en heeft zich
gespecialiseerd in techniek,
defensie en energie vraagstukken.
Judith Neimeijer studeerde
dierwetenschappen en
werkt als (dier)voedingsdeskundige,
schrijver en
wetenschapsjournalist.
Jo Hermans is emeritus
hoogleraar natuurkunde
en auteur van onder meer
Hoor je beter in het donker?
en Energie survival gids.
Laura Bergshoef is freelance
wetenschapsjournalist. Voor
deze rubriek beantwoordt ze
vragen over aardwetenschappen.
Leo Polak is expert op het
gebied van geschiedenis en
internationale politiek. Hij
werkte jarenlang voor KIJK
en is nu freelancejournalist.
Sterre Leufkens is doctor
in de taal weten schap. Naast
haar werk aan de Universiteit
Utrecht schrijft ze over taal
en taalkunde.
Yannick Fritschy is wetenschapsjournalist.
Hij studeerde
natuur- en ster renkunde
en schreef onder andere het
boek Ruimtetijd.
Naomi Vreeburg
studeerde af in de biologie
en werkt sinds 2015 als
redacteur voor KIJK.
Ook een vraag?
Mail hem naar info@kijkmagazine.nl
Ga voor meer vragen en antwoorden naar:
www.kijkmagazine.nl/tag/kijk-antwoordt
NASA
Kan een zwart gat terugveranderen
in een ster?
Wanneer een zware ster door zijn
YF
brandstof heen is, stort hij in tot
een zwart gat. Deze zwarte gaten zijn de veelvraten
van de kosmos. Gulzig slokken ze alles om zich
heen op. Peter van Egmond vraagt zich daarom af:
kan een zwart gat op een gegeven moment zoveel
materie hebben opgepeuzeld, dat het weer terugverandert
in een ster?
Je zou inderdaad kunnen denken dat een zwart gat
door het opslokken van materie langzaam weer
aan brandstof wint en daardoor uitgroeit tot een
ster. Maar dat is niet het geval. Zwarte gaten zijn
namelijk een soort afvoerputjes: ze nemen alles in
zich op zonder groter te worden. Hun massa neemt
weliswaar toe, maar al die massa blijft altijd opgepropt
in één enkel punt. Een zwart gat blijft dus
een zwart gat, hoeveel materie het ook opslokt.
In theorie is er wel een andere manier waarop een
zwart gat kan ophouden een zwart gat te zijn. Na-
M. MADAU/CC0.0
tuurkundigen denken namelijk dat zwarte gaten
voortdurend straling afgeven: de zogeheten
hawkingstraling. Deze straling is zo zwak dat ze
nog nooit is gemeten. Maar als ze bestaat, kan
hawkingstraling ervoor zorgen dat een zwart gat
langzaamaan helemaal ‘verdampt’. Als laatste
stuiptrekking zendt het zwarte gat dan een enorme
lichtflits uit. Zo is het aan het eind van zijn
leven toch nog even een soort ster.
In de praktijk zullen we deze dood van een zwart
gat nooit meemaken. Zwarte gaten doen er namelijk
erg lang over om te verdampen; veel langer
dan de kleine 14 miljard jaar die het heelal nu
bestaat. Bovendien slokken ze ondertussen veel
meer materie op dan ze via hawkingstraling verliezen.
Wachten op de dood van een zwart gat, is dus
als wachten tot je een zandloper moet omdraaien
waar heel vaak een nieuwe zandzak in wordt
leeggestort.
Wie worden vaker
door bliksem geraakt:
mannen of vrouwen?
De eerste. Uit een Amerikaans onderzoek
blijkt bijvoorbeeld dat, van de 648 mensen
die over een periode van twaalf jaar
door blikseminslag werden geraakt, 82
procent man was. Que pasa? Hebben ze
meer ijzer in hun bloed en trekken ze de
bliksem aan? Zijn ze simpelweg langer en
worden ze daardoor eerder geraakt?
Neuh. Ze nemen over het algemeen meer
risico dan vrouwen.
76 4/2022

Wat was het eerste echte militaire vliegtuig?
Zoals bekend maakten de Amerikaanse fietsenmakers
AK
Orville en Wilbur Wright in 1903 de eerste gemotoriseerde
vlucht in hun Wright Flyer. Minder bekend is dat ze ook het eerste
militaire vliegtuig bouwden, waar KIJK-lezer Bert Herkens naar vraagt.
Vrij snel na de eerste historische vlucht bij het dorp Kitty Hawk in
North-Carolina zag het Amerikaanse leger de voordelen van zo’n
vliegende machine. Nog niet zozeer om er bommen mee te droppen,
maar om ermee op het slagveld de bewegingen van de vijand te kunnen
observeren; een taak die daarvoor werd uitgevoerd vanuit nogal
kwetsbare ballonnen.
In 1908 schreef het U.S. Army Signal Corps dan ook een aanbesteding
uit voor een observatievliegtuig met twee zitplaatsen. Die werd in de
wacht gesleept door de twee beroemde broers. Ze kregen daar 25.000
dollar voor (dik 630.000 euro nu), plus een bonus van 2500 dollar voor
elke mijl die het toestel boven de 40 mijl per uur (74,4 kilometer per
uur) uit zou komen.
Ze bouwden het uit hout en doek opgetrokken vliegtuig, de Model A, en
dat werd een ‘toestel van eersten’. Op 17 september 1908 nam Orville
tijdens een testvlucht de 26-jarige legerwaarnemer Thomas E. Selfridge
als passagier mee. Een paar minuten na de start brak een van de propellerbladen
af. Die sneed een van de spandraden van de vleugels door,
waarna het toestel onbestuurbaar werd en crashte. Orville overleefde
met zware verwondingen, maar Selfridge kwam om het leven. Daarmee
schreef hij ongewild een nieuwe first op zijn naam: de eerste dode in een
gemotoriseerd vliegtuig. De crash weerhield het leger er uiteindelijk niet
van om de Model A aan te kopen. En dus werd op 2 augustus 1909 het
eerste militaire vliegtuig ooit aan de ‘verbindelaars’ van het Amerikaanse
leger geleverd. Daarna werd het ook nog het eerste in serie gebouwde
militaire vliegtuig. De gebroeders sleutelden er zelf zeven in elkaar,
maar verkochten ook licenties in onder meer Europa. Zo werden er in
Duitsland door Flugmaschine Wright GmbH maar liefst zestig Model A’s
gebouwd.
NATIONAL ARCHIVES
Waarom jeukt een muggenbeet?
JAMES CATHANY/CDC
Muggen hebben geen bloed nodig om te overleven; ze voeden zich met
NV
nectar. Een vrouwtjesmug krijgt pas dracula-achtige neigingen wanneer
ze is bevrucht en eiwitten nodig heeft voor de ontwikkeling van haar eitjes. Deze
eiwitten haalt ze uit het bloed van mensen en dieren.
Wanneer ze haar zuigsnuit in je huid prikt, spuit ze een antistollingsmiddel in zodat
ze voldoende tijd heeft om het bloed op te zuigen. Ons immuunsysteem reageert op
dit goedje door histamine vrij te maken, met als gevolg een rode bult en veel jeuk.
Hierdoor weten we dat we gestoken zijn en grijpen we al snel naar de krant om jacht
te maken op het beestje. Niet zo slim dus om zichzelf op deze manier te verraden,
merkt KIJK-lezer Philip Bosma op. Hij vraagt zich dan ook af of een mug evolutionair
voordeel heeft van de jeuk die ze bij ons veroorzaakt. Het korte antwoord: nee. Voor
een bloedzuigende parasiet is het inderdaad niet wenselijk om zich bij zijn gastheer te
verlinken. Daarom scheiden teken stofjes uit om de werking van histamine te blokkeren,
zodat het dier nog dagen aan je vast kan zitten om bloed te drinken. Maar deze
tijd heeft een mug helemaal niet nodig: na gemiddeld vier minuutjes zit ze vol en
vliegt ze weer weg – ruim voordat we de jeuk opmerken.
Waarom walgen sommige kinderen zo van spruitjes?
Tja, spruitjes: veel kinderen moeten
JN
er niets van hebben. En dat heeft
alles te maken met hun orale microbioom, oftewel de
bacteriën in hun mond, zo ontdekten Australische
onderzoekers.
Spruitjes bevatten relatief veel bittere stofjes en dat is
niet voor niets. Omdat planten niet kunnen vluchten,
hebben ze allerlei trucjes om roofdieren, zoals insecten
en zoogdieren, op afstand te houden. Denk aan de
nare stekels van de sleedoorn, het zuur van brandnetels
of bittere – en vaak giftige – stoffen van de
buxus of vingerhoedskruid. Spruitjes, bloemkool,
broccoli en andere koolsoorten van het Brassicageslacht
produceren S-methyl-L-cysteïne-sulfoxide.
Bij vraat, maar ook bij snijden of koken, komen enzymen
vrij die deze stof snel afbreken tot vieze, rotte,
zwavelhoudende gassen. Dat stoot belagers wel af. En
daardoor stinkt je keuken zo na het eten van bloemkool
of spruitjes.
Maar bacteriën in ons speeksel produceren deze
enzymen ook, bij de een meer dan bij de ander. Uit de
nieuwe studie, verschenen in het Journal of Agricultural
and Food Chemistry, blijkt dat hoe meer enzymen
kinderen van nature in hun mond hebben, hoe
groter hun afkeur van spruitjes en bloemkool. Interessant
genoeg was de stinkgas productie van de kinderen
vergelijkbaar met die van hun ouders, terwijl
de ouders meestal geen grote afkeur voor deze groenten
hadden. Dat komt deels doordat het aantal en de
kwaliteit van onze smaak papillen afneemt naarmate
we ouder worden en deels doordat we de zwavelgassen
leren waarderen, of tolereren.
4/2022 77