Hou aan selekteer vir vrugbare, hoog presterende ... - Bonsmara

Hou aan selekteer
vir vrugbare, hoog presterende koeikuddes
Joggie Briedenhann
Die wakker boer en veewagter kan altyd spesifieke koeie
uitwys in die troppe wat ’n goeie geskiedenis het van gereelde
kalwing en die speen van ’n top kwaliteit kalf. Die boer
en die veewagter ken hierdie koeie by die naam. Hoe lekker
sal dit nie wees as jy 90% en meer van jou koei kudde
se “name” ken vanweë hul uitsonderlike vrugbaarheid en
reproduksievermoëns nie?
Dit is van groot belang vir die teler om die top-koeie te
So ’n gesig maak enige boer se hart warm.
identifiseer en hulle in die kudde te behou. Hedendaagse
bulkopers is deeglik ingelig oor die rol wat koeifamilies speel
in die teel van hoë kwaliteit bulle.
Bulkopers is met reg versigtig om ’n bul te koop wie se
moeder ’n tussenkalfperiode (TKP) het wat die nasionale
of rasgemiddeld ver oorskry. Hulle verstaan dat vrugbaarheid
en reproduksie by die kwaliteite van ’n bul beïnvloed
word deur die syfers van sy ma. Ter verdediging kan uitgewys
word dat daar egter soms goeie redes is waarom
sekere koeie nie op gegewe stadiums na wense presteer
nie. Dit kan enigiets wees soos siekte, beserings, nuwe
omgewings met aanpassingstydperke of probleme met die
bul wat nie betyds raakgesien is nie. Bulle kry soms seer,
word siek of is tydelik onvrugbaar. ’n Swakker TKP is dus
nie altyd primêr die koei se skuld nie. Telersgenootskappe
maak gelukkig voorsiening vir sulke gebeurlikhede met die
daarstelling van minimum rasstandaarde. Dit is gewoonlik
slegs ’n eenmalige gebeurtenis in die koei se reproduksiegeskiedenis
en die effek daarvan verflou oor lang termyn.
Ons verduidelik graag die stelsel wat op Hartebeestloop gebruik
word, naamlik om die koeikudde jaarliks te evalueer.
Dit is oor jare ontwikkel en dit werk goed.
Jaarlikse evaluasie van die totale koeikudde
Die beste tyd om ’n koeikudde te evalueer is gewoonlik
wanneer koeie ’n kalf van sowat drie maande het. Op dieselfde
tyd kan die koei individueel geëvalueer word, ook
haar vermoë om vir ’n kalf te sorg. Om enige koeikudde te
evalueer, is dit belangrik om presies te weet wat die spesifieke
teelbeleid en teeldoelwitte van die teler is, sodat seleksie
binne daardie raamwerk toegepas kan word. Hulp
van buite en ’n onafhanklike en objektiewe kundige wie
se oordeel jy vertrou en wat jou kliënte se behoeftes verstaan,
maak dit moontlik om groter duidelikheid tydens die
seleksieproses te kry. Hartebeestloop maak jaarliks van
so ’n kundige gebruik.
’n Praktiese wenk is om vooraf beide die koei en haar
kalf met dieselfde nommer op die linker boud te merk
wanneer groot getalle vroulike die re geëvalueer word. Dit
spaar baie tyd, vergemaklik die uitkeerwerk en verseker
dat die regte koei en kalf saam geëvalueer word. Op
Hartebeestloop is elke stoetbul ’n spesifieke nommer toegedeel:
bv. HART 06-58 is nommer 4 en elk een van sy
kalwers word ook met dié nommer op die regterboud gemerk.
Tydens die koeikudde-evaluasie kan jy dan ook ’n
goeie idee kry oor die kwaliteit kalwers van die verskillende
stoetbulle wat gebruik is.
Wat word jaarliks geëvalueer?
Vrugbaarheid en reproduksievermoë
Vrugbaarheid is die belangrikste ekonomiese eienskap
in enige kudde. Dit is laag oorerflik en word beïnvloed
deur heelwat faktore soos voeding en gesondheidstatus.
Vrugbaarheid is as eienskap egter hoogs herhaalbaar. Dit
beteken dat daar tog suksesvol vir die “groepe van eienskappe”
geselekteer kan word wat vrugbaarheid in die kudde
verhoog. Vir enige moederlynras, soos byvoorbeeld die
Bonsmara, is dit soveel belangriker om vrugbaarheid en
reproduksievermoë as eerste prioriteit te stel. Daar is voldoende
genetiese variasie tussen koeie om seleksie vir
reproduksie sinvol te doen.
Tussenkalfperiode (TKP)
TKP is die algemeenste metode om vrugbaarheid in jou
kudde te meet. Op Hartebeestloop word koeie se TKP’s
gemeet teen die Namibiese nasionale gemiddeld (TKP’s
van alle geregi s treerde koeie van alle rasse), die Namibiese
Bonsmara-rasgemiddeld en die Hartebeestloop-kuddegemiddeld.
Tabel 1 toon die TKP’s aan vir 2009/2010, soos
verskaf deur die Namibiese Stoettelersvereniging en die
Landbou Navor singsraad (LNR) van die RSA.
TUSSENKALFPERIODE (DAE)
Namibiese
Stoettelersvereniging Bonsmara Bonsmara
Alle rasse
Ras Hartebeestloop
445 411 398
Tabel 1
AgriForum Nov 2011, Vol 24, No 10, P 107-109

Telers moet self besluit wat die teikenperiode vir TKP in hul
kudde is en dan hul diere daarteen meet. Die teiken TKP
sal heel moontlik korter wees in ouer as in jonger kuddes
weens die groter seleksiedruk oor jare en die groter getalle.
Op Hartebeestloop was die teikenperiode 398 dae tydens
die koeikudde-evaluasie vir 2009/2010. Die ideale TKP
waarna gewerk word, is so na as moontlik aan 365 dae.
Wat is die teikenperiode om te gebruik vir ’n teler wat
pas begin evalueer met betrekking tot vrugbaarheid en
reproduksie? Ons stel voor dat hulle ’n teikenperiode stel
vir die TKP tussen die laaste twee kalwers. Dit is immers
’n begin en penaliseer nie die koeie oor wat in die verlede
gebeur het waar daar nie werklik vir vrugbaarheid en reproduksievermoë
geselekteer is nie.
Ouderdom met eerste kalwing (OEK)
Op Hartebeestloop gebruik ons die ouderdom met eerste
kalf as ’n aanduiding van –
- ouderdom waarop puberteit bereik is – teiken ouderdom
is 14 maande
- die massa waarteen puberteit bereik
is – teikenmassa is 320 kg.
Hierdie massa is sowat 66% van
die ideale volwasse koeimassa
(485 kg), wat op Hartebeestloop
baie goed presteer
- die groeivermoë van die dier
om teen hierdie ouderdom (14
maande) sy teikengewig (320
kg) te bereik.
Op Hartebeestloop word die gemiddelde
daag likse toename (GDT)
om bogenoemde te bereik, as volg
bereken:
- Gemiddelde versgeboortegewig
= 35 kg.
- Gemiddelde speengewig van verskalwers op 205 dae
= 237 kg (dit beteken voorspeense groei van 985 gram
per dag).
- Om ’n vers te kry wat op 14 maande ouderdom 320 kg
weeg moet die naspeense groei vermoë dus 400 gram/
dag wees.
Bogenoemde syfers en groeipotensiaal is binne die raamwerk
van die meeste rasse, mits die gesondheidstatus en
voeding van die diere op standaard is. Na ons mening is
hierdie ’n uitstekende metode om ook die groeivermoë van
jou vroulike diere te evalueer tesame met vrugbaarheid
en reproduksievermoë. Dit is ’n voorbeeld van meereienskap-seleksie
wat genetiese vordering versnel.
Daar is ’n wesenlike verskil in genetiese voortrefl ikheid vir
vrugbaarheid tussen koeie wat op 28 maande vir die eerste
keer kalf en daarna jaarliks op die kuddegemiddeld
teenoor koeie wat die eerste keer op 39 maande kalf en
daarna jaarliks op die kuddegemiddeld. Tydens die koeikudde-evaluasie
vir 2009/2010 op Hartebeestloop was
die teikenouderdom 28 maande vir eerste kalwing. Die
ideaal is 26 maande.
Tabel 2 dui die ouderdom met eerste kalwing (OEK)
aan soos verskaf deur die Namibiese Stoettelersvereniging
en die LNR van RSA, vir die Namibiese Bonsmara en
die Hartebeestloop gemiddelde OEK.
Ouderdom met eerste kalwing (maande)
Namibiese
Stoettelersvereniging: Bonsmara Bonsmara
Alle rasse
Ras Hartebeestloop
38 32 29
Tabel 2
Telers bepaal self die teikenouderdom vir OEK en evalueer
hul diere daarvolgens. Let daarop dat evaluasie vir TKP
alle koeie in die kudde insluit, maar dat OEK slegs van toepassing
is op eerstekalfverse. Dit is onsin om ouer koeie
waarmee daar onder totaal verskillende bestuurs praktyke
geboer is te penaliseer oor hul OEK van jare gelede. Dit
is belangrik om te weet dat vrugbaarheid nie net die vermoë
is om te kalf nie, maar ook om die maksimum aantal
kal wers oor die koei se lewenstydperk te kry. Streng seleksie
vir vrugbaarheid en reproduksievermoë oor ’n tydperk
van tien jaar het tot gevolg dat 31% van die Hartebeestloop-koeie
op 39 maande reeds twee keer gekalf het.
’n Groep verse op 14 maande wat aan Hartebeestloop se
standaarde voldoen.
’n Praktiese wenk as jy onseker is oor seleksie tussen
vroulike diere met betrekking tot OEK is om na die skrotumgrootte
van die bulle te kyk. Daar is ’n positiewe genetiese
verwantskap tussen skrotumgrootte aan die een
kant en vrugbaarheid en reproduksievermoë van vroulike
diere aan die ander.
Wetenskaplike studies het die volgende gevind:
• Daar is ’n positiewe korrelasie van 0,98 tussen agt verskillende
rasse vir bulle se skrotum-omtrek en die ouderdom
waarop die verse puberteit bereik het.
• Bulle met skrotum-omtrekke wat die gemid delde oorskry
het, se dogters het 62 dae vroeër puberteit bereik
as die bulle wat net gemiddelde skrotum-omtrekke gehad
het se dogters.
• Daar is ’n hoë positiewe korrelasie van 0,66 tussen skrotum-omtrek
en die dragtigheidstatus van die vroulike
nageslag.
Daar is kere dat alle seleksie-eienskappe ewe goed is en
dan is dit in die hande van die teler om die finale besluit
te neem. In sulke gevalle kies ons altyd die nage slag wat
uit die bulle met groter skrotum-omtrekke kom.
AgriForum Nov 2011, Vol 24, No 10, P 107-109

Tussenkalfperiode tussen 1ste en 2de kalf
In enige koeiboerdery is die vermoë om die TKP tussen
die 1ste en 2de kalf suksesvol te bestuur van groot belang.
Tydens hierdie periode evalu eer ons die dier se vermoë
om gou ná kalwing weer op hitte te kom, met gepaardgaande
vinnige herbesetting en haar vermoë om kondisie
te behou of te verbeter onder veldtoestande. Dit is ’n
moeilike tyd vir die koei, want sy is nog besig om te groei,
het ’n kalf wat aan haar suip en dan moet sy boonop herbeset
raak. ’n Koei sal nie in estrus gaan as haar kondisie
en voeding status nie na wense is nie.
Telers moet weer eens gelei word deur wat die standaard
in die mark is en moet self die TKP tussen 1ste en 2de
kalf bepaal wat as teiken-TKP in hul seleksie gebruik word.
Tabel 3 wys die rasgemiddelde TKP tussen die 1ste en
2de kalf vir die Bonsmara en die Hartebeestloop-kudde.
TKP 1-2 : Tussenkalfperiode tussen kalf 1 en 2
(Dae)
Bonsmara Ras Bonsmaras Hartebeestloop
443 414
Tabel 3
Met die afgelope goeie reënjare het ons 412 dae as teiken-TKP
tussen 1ste en 2de kalwing vir seleksie gebruik.
Weer eens is die TKP tussen 1ste en 2de kalwing ’n seleksiemaatstaf
wat jaarliks net op die spesifieke groep diere
gebruik kan word. Ouer koeie in die kudde kan nie nou
geëvalueer word op hierdie teiken-TKP nie, aangesien
bestuursomstandighede nie dieselfde was as nou nie. Die
Hartebeestloop-ideaal is om 400 dae teiken-TKP tussen
1ste en 2de kalwing te behaal.
Moedereienskappe en prestasie van
nageslag
Koeie moet nie net vrugbaar wees en kalf nie. Hulle moet
ook goeie kalwers grootmaak wat gesog is in die mark.
Nie alle “mooi” koeie voldoen aan die vrugbaarheid- en
reproduksie norme soos uiteengesit word nie. Net so voldoen
nie alle vrugbare koeie aan die kriteria wat daarge-
’n Koeikudde om van te droom
stel word vir goeie moeders wat uitstekende speenkalwers
grootmaak nie. Ons het almal koeie wat jaarliks kalf, maar
daar is niks aan die speenkalf nie. Hierdie tipe koeie is nie
geneties voortreflik nie en moet plek maak vir beter koeie.
Hierdie eienskappe van koeie kan slegs gemeet word
as daar ’n jaarlikse evaluasie van die koeikudde is. Dit gee
jou die geleentheid om koeie se prestasies oor ’n lang tydperk
te volg. Telers sal opmerk dat van die koeie se dogters
dieselfde voortreflike moedereienskappe wys en sodoende
kan uitstaande koeifamilies geïdentifiseer word.
Onthou dat herhaalbaarheid van vrugbaarheid hoër blyk
te wees as die erfbaarheid van vrugbaarheid.
Gemiddelde speenindeks
’n Groep kalwers wat saam in een groep grootgeword
het se gewig by speen (spesifieke ou derdom) bepaal die
betrokke kalf se speenindeks. ’n Speenindeks van 100 is
dus die gemiddelde speengewig van die groep kal wers,
bv. 230 kg. Enige gewig swaarder as 230 kg sal ’n hoër
speenindeks tot gevolg hê en omgekeerd.
Speengewig het twee genetiese komponente – die kalf se
genetiese vermoë om te groei en sy ma se moedereienskappe
wat hoofsaaklik melkproduksie is. Dit is belangrik
om te weet dat die maternale (melk) vermoë geneties
is vir die koei en ’n eienskap wat ons in seleksie wil sien.
Koeie wat konstant kalwers speen teen ’n speenindeks
van 100 of beter is geneties voortrefl ik ten opsigte van
haar maternale (moe der) eienskappe. Hulle moet in die
kudde gehou word. Stoettelers behou nie koeie vir altyd
in een teelgroep nie. Koeie word verskuif tussen koeitroppe
en gepaar met verskillende bulle. Geneties voortreflike
koeie handhaaf ’n goeie speenindeks ongeag
teen watter ander koeie op die plaas hulle gemeet word.
Dit is waar, mits die bestuursomstandighede presies dieselfde
vir alle koeie is. Telers moet self besluit wat die afsny
speenindeks vir die kudde is. Goeie raad is om die
gemiddelde speenindeks van die koei oor ’n paar kalwers
te evalueer en dan ’n besluit te neem. Op Hartebeestloop
word koeie geëva lueer wanneer drie kalwers gespeen is.
AgriForum Nov 2011, Vol 24, No 10, P 107-109

Speengewig as persentasie van koeigewig
Daar lê meriete daarin om te boer vir maksimum produksie/
ha en dit te gebruik om te meet of jy optimaal boer. In die seleksie
van ’n vrugbare, hoogs reproduserende koeikudde is
die prestasie per dier van groot belang. Speengewig alleen
is nie ’n betroubare metode om die waarde van die koei te
bepaal nie. Op Hartebeestloop is ons nog nie oortuig dat
die huidige teelwaarde vir koeiwinsindeks akkuraat genoeg
is om as seleksie-kriterium te gebruik nie. Die speengewig
van die kalf as persentasie van die koei se gewig op 205
dae is ’n baie bruikbare seleksie hulpmiddel om die ekonomiese
doeltreffendheid van die koei te evalueer. Ongelukkig
bevoordeel die berekening die ligter koeie, maar op
Hartebeestloop weet ons dat die ideale koei gewig tussen
485 en 500 kg is. Telers weet wat die ideale koeigewigte
vir hul omgewing is en moet dit as maatstaf gebruik om te
kompen seer vir die voordeel wat ligter koeie het. Tabel 4
wys die persentasies vir die RSA Bonsmara, Namibiese
Bonsmara en Hartebeestloop Bonsmara.
Speengewig verhouding (%)
Bonsmara Bonsmara Bonsmara
Ras Namibië Hartebeestloop
44.1%
Tabel 4
44.4% 46.6%
Die teiken-persentasie vir die 2009/2010 evalua sie was 46%
en die ideale persentasie waarna ons streef is 50% vir ’n
koeimassa van 485 kg. Daar is heelwat ander seleksie-kriteria
en -indekse wat ook gebruik kan word om die ekonomiese
doeltreffendheid van koeie te meet.
Wanneer jy aan die einde van hierdie fase van seleksie kom,
is die volgende koeie geselekteer:
• Hulle is vrugbaar
• Hulle het ’n beter reproduksievermoë
• Hulle speen gemiddelde na bo-gemiddelde kalwers
• Hulle vertoon hoë koeidoeltreffendheid
Funksionele doeltreffendheid en
aanpasbaarheid
Dit is so dat sommige funksioneel korrekte koeie wat goeie
aanpasbaarheid wys, nie noodwendig vrugbaar en hoogs
reproduserend is nie. So ook is die produksie-eienskappe
van die nageslag wat voorspeense groei insluit baie keer
nie na wense nie. Daarom word seleksie gedoen op vrugbaarheid,
reproduksievermoë en produksiepotensiaal voordat
funksionele doeltreffendheid en aanpasbaarheid geëvalueer
word.
Deur te selekteer vir vrugbaarheid en reproduksievermoë,
selekteer jy indirek ook vir funksionele doeltreffendheid en
aanpasbaarheid. Die mini mum rasstandaarde, soos deur die
onderskeie rasgenootskappe onderskryf word, is ’n goeie
riglyn in die seleksie vir funksionele doeltreffendheid en aanpasbaarheid.
Telers is soms baie streng op sekere aspekte
van funksionele doeltreffendheid, afhangende van wat hul
kuddeprofiele uitwys. So byvoorbeeld kan ’n teler baie sterk
diskrimineer teen naelvelle of uitermate lang skedes, as die
twee eienskappe reeds negatief in sy kudde is.
Jarelange seleksie vir ’n vrugbare, hoog reproduserende
kudde het ons geleer dat daar koeie is wat buite
die algemene raamwerk van aanpasbaarheid val. Hulle
is wel baie vrugbaar, hoogs reproduserend en produserend.
Op Hartebeestloop is daar koeie met swakkerige
haar kwaliteit wat ná tien jaar se seleksie nog steeds in
die kudde is.
Raamgrootte van koeie is nog ’n aspek waarmee sommige
telers sukkel. Hulle is geneig om op ’n spesifieke
raamgrootte en volwasse koeimassa te besluit. Daar is
goeie koeie wat wel ’n groter raamtipe het, maar dit is
wenslik dat die omgewing sal dikteer wat die regte raamgrootte
en volwasse koeimassa moet wees. Solank die
koei aan jou seleksie-kriteria vir vrugbaarheid, reproduksievermoë
en produksiepotensiaal voldoen, behoort sy ’n
plek in die kudde te hê. Hier die tipe koei is dikwels verantwoordelik
daarvoor om met haar nageslag variasie in die
tipe diere binne die ras in te bring. In Namibië, waar verskeie
produksiestelsels gebruik word, is varia sie in tipe
binne ’n ras belangrik en noodsaaklik. Dit beteken dat bulle
binne die ras geteel moet word vir gebruik as “all rounders”,
terminale kruisteelbulle, osproduksiebulle, bulle om
vervangingsverse te teel of bulle vir speenkalfproduksie.
Algemeen
Volgens Danie Bosman (persoonlike mededeling, 2010)
het die Mara Bonsmara-staatkudde onder sy bestuur
slegs 16% van die verskal wers wat ná ses jaar gebore
is nog in die kudde gehad. Wees gewaarsku, uiters
streng seleksie op ’n jaarlikse grondslag het groot erosie
in jou koei kudde tot gevolg. Tabel 5 wys die persentasie
verse, gebore vanaf 2005 tot 2009, wat nog in die
Hartebeestloop-kudde is.
Geboortejaar % Nog in kudde
2005 30%
2006 19%
2007 28%
2008 24%
2009 41%
Tabel 5
Ons ondervinding is as ’n sesjarige koei met vier kalwers
nog in die kudde is, sy heel moontlik daar sal bly tot en
met uitskot weens ouderdom of gebrek aan tande. Telers
kan gerus hul koeikuddes toets aan die Hartebeestloopdata
om te sien of dieselfde tendense daar aanwesig is.
Stoettelers van alle rasse gee die kommersiële boer en
die vleisbeesindustrie in die algemeen ’n groot hupstoot
as hulle met teling en bestuur diere met beter vrugbaarheid
en hoë reproduksiepotensiaal aan die mark beskikbaar
stel. Sou telers die Hartebeestloop-stelsel gebruik
met aanpassings soos nodig vir hul spesifieke omstandighede,
behoort die “boer derywaarde” van hul koeikudde
merkwaardig te verbeter. Ek sluit graag af met die
wyse woorde van William A. Foster:
“Quality is never an accident;
it is always the result of high intention, sincere
effort, intelligent direction and skilful execution;
it represents the wise choice
of many alternatives.”
AgriForum Nov 2011, Vol 24, No 10, P 107-109