2021 11 13 Adès, Bianchi en Brahms - Quatuor Diotima + Mark Simpson

More documents

Recommendations

Info

Toelichting In het vierdelige Sintonía waarvan de delen nagenoeg zonder pauze in elkaar overgaan ‘illustreert’ Bianchi de metafoor van het opnemen van het anders-zijn door te beginnen met de vier instrumenten die min of meer unisono spelen. Microtonale afwijkingen groeien uit tot glissandi en transformeren geregeld tot een kakofonie van klanken die elkaar proberen te vinden en soms even in een quasi-consonant samenkomen. Uiteindelijk vindt men elkaar in relatieve rust, al vertelt de laatste ‘zucht’ dat de ‘discussie’ nog niet ten einde is. Thomas Adès Alchymia Zoals Bianchi de vier instrumenten van het strijkkwartet onderling in dialoog laat gaan over maatschappelijke kwesties, zo gaat de Engelse Thomas Adès in zijn werk geregeld een dialoog aan met elementen uit de muziekgeschiedenis. Dat leidt tot caleidoscopische werken waarin krachtige moderne texturen plotseling naast een jazzy passage of een popmuziekachtige ‘song’ kunnen staan. Ook zijn nieuwe klarinetkwintet Alchymia, geschreven voor Mark Simpson en Quatuor Diotima, put rijkelijk uit de in dit geval vooral Engelse cultuurgeschiedenis. Uitgangspunt van dit eerste grote kamermuziekwerk van Adès – na zijn strijkkwartet The Four Quarters uit 2010 – is de wereld van de alchemie in het Elizabethaanse Londen van de zestiende eeuw. In de vier delen verwijst Adès naar kunstenaars en componisten die het idee van alchemie volgens hem begrepen. Zo refereert het eerste deel, A Sea Change, naar The Tempest van Shakespeare. In dit eerste deel is de klarinettist, die hier de bassethoorn ter hand neemt, de onruststoker. Vanuit de laagste regionen van zijn instrument gooit hij de heldere harmonische opeenvolging omver en creëert hij relatieve chaos. In het tweede deel, The Woods so Wild, naar een van de favoriete songs van Henry VIII waar William Byrd een variatiecyclus over schreef, lijkt de rust zich enigszins te herstellen. Een herstel dat zich doorzet in Lachrimae waarin John Dowlands beroemde klaagzang een belangrijke rol speelt. In het laatste deel, Divisions on a Lute Song, onderwerpt Adès de ‘luitsong’ Konfession van Frank Wedekind – die Alban Berg ook gebruikte in de laatste scène van zijn opera Lulu – aan een reeks transformaties. In dit laatste deel is het de virtuoze klarinet die op de voorgrond treedt en alle energie en motieven van de eerste delen bijeenbrengt, als een alchemist die van lood goud weet te maken. Hij verheft alles naar een hoger plan en komt uiteindelijk uit op een min of meer tonaal slot. Johannes Brahms Strijkkwartet op. 51 nr. 2 Ook Johannes Brahms ging in dialoog met een van zijn grote voorgangers, al was dat 4
Toelichting niet vrijwillig. Zoals Brahms de veertig al gepasseerd was, toen hij eindelijk zijn Eerste symfonie aan de openbaarheid prijsgaf, zo worstelde hij ook met het strijkkwartet. Dat was immers, net als de symfonie, het genre waarin hij de hete adem van Ludwig van Beethoven stevig in zijn nek voelde blazen. Hoe verder gaan op de weg van Beethoven en toch modern en vernieuwend klinken, was de grote vraag die Brahms zichzelf ongetwijfeld stelde. En dat leverde een aardige worsteling op, getuige zijn eerste twee strijkkwartetten die hij in 1873 completeerde als Opus 51 nr. 1 en 2. Al in 1865 was er in een brief van violist Joseph Joachim sprake van dat Brahms bezig zou zijn met een strijkkwartet. En in 1869 waren de beide strijkkwartetten zelfs zo compleet dat ze uitgevoerd konden worden. Brahms was echter nog niet tevreden en bleef schaven en schuren. Als excuus schreef hij in 1869 aan zijn uitgever dat ‘Mozart zich behoorlijk wat moeite had getroost om de zes fantastische Haydnkwartetten te componeren’ en dat hij daarom toch zeker ook zijn ‘uiterste best moest doen om met iets degelijks te komen’. Zelfs voordat de aan zijn goede vriend Dr. Theodor Billroth opgedragen strijkkwartetten in 1873 uiteindelijk gepubliceerd werden, stond Brahms nog op een ‘geheime’ uitvoering, waarna hij de noten wederom zorgvuldig reviseerde. De zorgvuldigheid heeft in elk geval gewerkt, want het even tragische als volkse Tweede strijkkwartet in a mineur is een schoolvoorbeeld van Brahms’ verfijnde harmonische taal, zijn orkestraal aandoende schrijfwijze en vooral van zijn economische motiefverwerking. In die zin is het kwartet niet alleen een ode aan Beethoven – al klinkt de erfenis van Franz Schubert ook stevig mee – maar ook en vooral een ode aan Joseph Haydn. Daarnaast is het werk een hommage aan de violist Joseph Joachim, wiens strijkkwartet de werken van Brahms in première bracht. Het openingsmotief van het eerste deel bevat heel prominent de noten F-A-E, een motief dat voor Brahms stond voor het motto van Joachim: ‘frei aber einsam’. Dit motief blijft ook in de andere delen een belangrijke rol spelen, net als verwijzingen naar de Hongaarse zigeunermuziek. Brahms zette tegenover het motto van Joachim de wat positievere variant ‘frei aber froh’, wat vertaald kan worden naar de noten F-A-F. Hoewel deze noten ook in alle delen regelmatig langskomen, voert het te ver om het echt als een constructief motief te beschouwen; dit soort tertsconstellaties zijn daarvoor te vanzelfsprekend in het werk van Brahms. Zijn eerste twee strijkkwartetten werden uiteindelijk ‘vol respect maar zonder al te veel enthousiasme’ ontvangen. Desondanks werd het werk voor latere componisten een belangrijke springplank om het strijkkwartet ook in de twintigste en eenentwintigste eeuw alle aandacht te geven. Tekst toelichting: Paul Janssen 5
Page 1 and 2: Za 13 nov 2021 Grote Zaal 20.15 uur
Page 3: Toelichting Hoewel Johannes Brahms
Page 7 and 8: Biografieën Powder her Face uit 19
Page 9 and 10: Biografieën 9
Page 11 and 12: Biografieën foto: François Rousse
Page 13 and 14: Verwacht Strijkkwartet Biënnale Am
Page 15: Foto: Erik van Gurp 4’33 grand ca

2021 11 13 Adès, Bianchi en Brahms - Quatuor Diotima + Mark Simpson

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?