2021 11 13 Adès, Bianchi en Brahms - Quatuor Diotima + Mark Simpson

Za 13 nov 2021
Grote Zaal
20.15 uur
Serie
Kamermuziek
Internationaal
Adès, Bianchi en Brahms
Quatuor Diotima
+ Mark Simpson
Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale
programmaboekje is een extra service
ter voorbereiding op het concert. Het is
uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie
tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele
telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de
andere concertbezoekers.
Bij voorbaat dank.

Programma
Adès, Bianchi en Brahms
Quatuor Diotima + Mark
Simpson
Quatuor Diotima:
Yun-Peng Zhao viool
Constance Ronzatti viool
Franck Chevalier altviool
Pierre Morlet cello
Serie
Kamermuziek
Internationaal
Za 13 nov 2021
Grote Zaal
20.15 - 22.00 uur
ca. 40 minuten voor de pauze
ca. 40 minuten na de pauze
Mark Simpson klarinet
Oscar Bianchi (1975)
Sintonía (2019)
··
♪ = 54
··
Fugace ma plastico
··
Ritrovato e misterioso
··
Sospeso ed incalzante
Thomas Adès (1971)
Alchymia (2012; Nederlandse première) *
··
A Sea Change
··
The Woods so Wild
··
Lachrimae
··
Divisions on a Lute Song
Pauze
Johannes Brahms (1833 - 1897)
Strijkkwartet nr. 2 in a op. 51 nr. 2 (1873)
··
Allegro non troppo
··
Andante moderato
··
Quasi Minuetto, moderato
··
Finale. Allegro non assai
* mede in opdracht van Muziekgebouw aan ‘t IJ
Bent u niet vergeten uw mobiele
telefoon uit te zetten?
Dank u wel.
2

Toelichting
Hoewel Johannes Brahms zijn eerste twee strijkkwartetten vol twijfel aan de wereld
prijsgaf, werd zijn werk een belangrijke inspiratiebron voor twintigste-eeuwse
componisten om de wereld van het strijkkwartet verder te verkennen. Die verkenning zet
zich ook in deze eeuw voort.
Zo plaatst Oscar Bianchi een totaal andere,
vervreemdende klankwereld naast de bij
vlagen volksmuziekachtige klanken van
Brahms, terwijl hij wel op een vergelijkbare
wijze met zijn basismotieven omgaat.
En zo grijpt Thomas Adès het werk van
vele voorgangers juist aan om zijn geheel
eigen visie op de muziekgeschiedenis te
geven. In zijn nieuwe werk Alchymia, mede
in opdracht van Muziekgebouw aan ’t IJ
geschreven, breidt hij het strijkkwartet uit
tot een klarinetkwintet om te reflecteren op
de tijd van de alchemisten uit de Engelse
zestiende eeuw en uiteindelijk zijn eigen
goud te smeden.
Oscar Bianchi
Sintonía
De Italiaans-Zwitserse componist Oscar
Bianchi maakte in 2005 in Nederland
furore door het winnen van de Gaudeamus
Prijs. Ook toen al viel zijn werk op door een
omgang met de materie die zijn lessen bij
Salvatore Sciarrino verraden.
Bianchi zoekt vaak naar complexe klanken
als microtonen en multiphonics en maakt
ondertussen gebruik van bijzondere
speeltechnieken om zijn gedachten te delen.
Zijn werken zijn regelmatig gerelateerd
aan grotere maatschappelijke uitdagingen
en intermenselijke relaties. Dat is vooral
duidelijk in de drie strijkkwartetten die
hij tot nu toe heeft geschreven. Zijn
eerste strijkkwartet behandelde de
familieopstelling, een ritueel gericht op
de vele onbekende en onuitgesproken
waarheden die vaak spelen binnen
familiebanden en relaties. Zijn tweede
kwartet ging over ethisch en politiek geladen
kwesties, zoals de migrantencrises in Europa
in 2016. Dat kwam tot uiting in het gebruik
van het ‘vreemde’ instrument de Waldteufel,
een trommel met een nylon snaar aan
een stang. Over zijn laatste strijkkwartet
zeg Bianchi zelf: ‘Mijn recentste en derde
strijkkwartet Sintonía uit 2019 is gericht op
het evalueren van de rijkdom en de gevolgen
van het opnemen van het zogenaamde
‘anders-zijn’ in ons leven. Dat wil zeggen,
hoe het archaïsche, het zogenaamde ‘verre’
(waar dit anders-zijn vaak mee wordt
geassocieerd) onderdeel zou kunnen
worden van een redelijk betekenisvolle
dialoog binnen vormen van vooruitgang
en intellectuele ontwikkeling. In plaats
van het ‘anders-zijn’ te ontkennen of te
bagatelliseren (door banale of onaangename
vormen van culturele toe-eigening), zou een
nieuw cultureel waardensysteem gebaseerd
op een interne expansie van de ziel ons
kunnen leiden naar een echte groei van
artistieke output.’
3

Toelichting
In het vierdelige Sintonía waarvan de
delen nagenoeg zonder pauze in elkaar
overgaan ‘illustreert’ Bianchi de metafoor
van het opnemen van het anders-zijn door te
beginnen met de vier instrumenten die min of
meer unisono spelen. Microtonale afwijkingen
groeien uit tot glissandi en transformeren
geregeld tot een kakofonie van klanken
die elkaar proberen te vinden en soms
even in een quasi-consonant samenkomen.
Uiteindelijk vindt men elkaar in relatieve rust,
al vertelt de laatste ‘zucht’ dat de ‘discussie’
nog niet ten einde is.
Thomas Adès
Alchymia
Zoals Bianchi de vier instrumenten van
het strijkkwartet onderling in dialoog laat
gaan over maatschappelijke kwesties, zo
gaat de Engelse Thomas Adès in zijn werk
geregeld een dialoog aan met elementen
uit de muziekgeschiedenis. Dat leidt tot
caleidoscopische werken waarin krachtige
moderne texturen plotseling naast een jazzy
passage of een popmuziekachtige ‘song’
kunnen staan.
Ook zijn nieuwe klarinetkwintet Alchymia,
geschreven voor Mark Simpson en Quatuor
Diotima, put rijkelijk uit de in dit geval vooral
Engelse cultuurgeschiedenis. Uitgangspunt
van dit eerste grote kamermuziekwerk van
Adès – na zijn strijkkwartet The Four Quarters
uit 2010 – is de wereld van de alchemie in
het Elizabethaanse Londen van de zestiende
eeuw. In de vier delen verwijst Adès naar
kunstenaars en componisten die het idee van
alchemie volgens hem begrepen.
Zo refereert het eerste deel, A Sea Change,
naar The Tempest van Shakespeare. In dit
eerste deel is de klarinettist, die hier de
bassethoorn ter hand neemt, de onruststoker.
Vanuit de laagste regionen van zijn
instrument gooit hij de heldere harmonische
opeenvolging omver en creëert hij relatieve
chaos. In het tweede deel, The Woods so Wild,
naar een van de favoriete songs van Henry
VIII waar William Byrd een variatiecyclus
over schreef, lijkt de rust zich enigszins te
herstellen. Een herstel dat zich doorzet in
Lachrimae waarin John Dowlands beroemde
klaagzang een belangrijke rol speelt. In
het laatste deel, Divisions on a Lute Song,
onderwerpt Adès de ‘luitsong’ Konfession
van Frank Wedekind – die Alban Berg ook
gebruikte in de laatste scène van zijn opera
Lulu – aan een reeks transformaties. In dit
laatste deel is het de virtuoze klarinet die
op de voorgrond treedt en alle energie en
motieven van de eerste delen bijeenbrengt,
als een alchemist die van lood goud weet te
maken. Hij verheft alles naar een hoger plan
en komt uiteindelijk uit op een min of meer
tonaal slot.
Johannes Brahms
Strijkkwartet op. 51 nr. 2
Ook Johannes Brahms ging in dialoog met
een van zijn grote voorgangers, al was dat
4

Toelichting
niet vrijwillig. Zoals Brahms de veertig al
gepasseerd was, toen hij eindelijk zijn Eerste
symfonie aan de openbaarheid prijsgaf, zo
worstelde hij ook met het strijkkwartet. Dat
was immers, net als de symfonie, het genre
waarin hij de hete adem van Ludwig van
Beethoven stevig in zijn nek voelde blazen.
Hoe verder gaan op de weg van Beethoven en
toch modern en vernieuwend klinken, was de
grote vraag die Brahms zichzelf ongetwijfeld
stelde. En dat leverde een aardige worsteling
op, getuige zijn eerste twee strijkkwartetten
die hij in 1873 completeerde als Opus 51 nr. 1
en 2.
Al in 1865 was er in een brief van violist
Joseph Joachim sprake van dat Brahms
bezig zou zijn met een strijkkwartet. En in
1869 waren de beide strijkkwartetten zelfs zo
compleet dat ze uitgevoerd konden worden.
Brahms was echter nog niet tevreden en
bleef schaven en schuren. Als excuus schreef
hij in 1869 aan zijn uitgever dat ‘Mozart
zich behoorlijk wat moeite had getroost om
de zes fantastische Haydnkwartetten te
componeren’ en dat hij daarom toch zeker
ook zijn ‘uiterste best moest doen om met iets
degelijks te komen’. Zelfs voordat de aan zijn
goede vriend Dr. Theodor Billroth opgedragen
strijkkwartetten in 1873 uiteindelijk
gepubliceerd werden, stond Brahms nog op
een ‘geheime’ uitvoering, waarna hij de noten
wederom zorgvuldig reviseerde.
De zorgvuldigheid heeft in elk geval
gewerkt, want het even tragische als volkse
Tweede strijkkwartet in a mineur is een
schoolvoorbeeld van Brahms’ verfijnde
harmonische taal, zijn orkestraal aandoende
schrijfwijze en vooral van zijn economische
motiefverwerking. In die zin is het kwartet
niet alleen een ode aan Beethoven – al klinkt
de erfenis van Franz Schubert ook stevig
mee – maar ook en vooral een ode aan
Joseph Haydn. Daarnaast is het werk een
hommage aan de violist Joseph Joachim,
wiens strijkkwartet de werken van Brahms in
première bracht. Het openingsmotief van het
eerste deel bevat heel prominent de noten
F-A-E, een motief dat voor Brahms stond voor
het motto van Joachim: ‘frei aber einsam’.
Dit motief blijft ook in de andere delen een
belangrijke rol spelen, net als verwijzingen
naar de Hongaarse zigeunermuziek. Brahms
zette tegenover het motto van Joachim
de wat positievere variant ‘frei aber froh’,
wat vertaald kan worden naar de noten
F-A-F. Hoewel deze noten ook in alle delen
regelmatig langskomen, voert het te ver
om het echt als een constructief motief te
beschouwen; dit soort tertsconstellaties zijn
daarvoor te vanzelfsprekend in het werk van
Brahms.
Zijn eerste twee strijkkwartetten werden
uiteindelijk ‘vol respect maar zonder al te
veel enthousiasme’ ontvangen. Desondanks
werd het werk voor latere componisten een
belangrijke springplank om het strijkkwartet
ook in de twintigste en eenentwintigste eeuw
alle aandacht te geven.
Tekst toelichting: Paul Janssen
5

Biografieën
Componisten
Oscar Bianchi
foto: Co Broersek
De Italiaans-Zwitserse
componist Oscar Bianchi
(1975) gaf al jong blijk van
een interesse in muziek.
Als tiener kwam hij terecht
op het Conservatorium van
Milaan waar hij compositie
studeerde bij onder
anderen Adriano Guarneri
en Salvatore Sciarrino.
Bianchi studeerde ook
koormuziek en koordirectie.
In 2003 belandde hij in Parijs
6
waar hij zich aan het IRCAM
een jaar lang bezig hield met
elektronische muziek. Ook
vervolgde hij zijn studie in
New York bij Tristan Murail.
Deze achtergrond uitte
zich in werken vol ritmische
vitaliteit, bijzondere
speeltechnieken, virtuositeit
en afwijkende klankkleuren.
Het leverde hem in 2005
de Gaudeamus Prijs op
voor Primordia rerum voor
sopraan en ensemble.
Sindsdien is hij een
internationaal veelgevraagd
componist en schrijft
hij werken in alle genres
waaronder opera (Thanks
to my Eyes, 2011), cantate
(Matra, 2007), kamermuziek
en symfonieorkest (Roar,
2016). Het leverde hem
diverse prijzen op waaronder
de International Rostrum of
Composersprijs in 2016 voor
Partendo voor countertenor
en ensemble.
Thomas Adès
foto: Brian Voice
Thomas Adès (1971)
werd geboren in Londen
en studeerde piano en
compositie aan de Guildhall
School of Music and Drama.
Ook ontwikkelde hij zich als
dirigent.
In 1990 meldde hij zich
aan het front van de
destijds jongste generatie
componisten toen zijn
Kamersymfonie met veel
succes werd uitgevoerd
door de BBC Philharmonic
en Ensemble Modern.
Ook zijn eerste opera,

Biografieën
Powder her Face uit 1995,
was meteen een groot
succes. Sindsdien heeft
zich in de hoedanigheid
van componist, pianist en
dirigent ontwikkeld tot een
van de toonaangevende
musici van deze tijd. Niet
alleen zijn composities ook
zijn werk als dirigent krijgt
wereldwijd aandacht. Zo
dirigeerde hij in 2004 bij
de Metropolitan Opera de
première van zijn opera The
Tempest. Adès was van 1999
tot 2008 artistiek leider van
het Aldeburgh Festival.
Johannes Brahms
Clara Schumann dat hem
omarmde als de nieuwe stem
van Duitsland. Hij schreef
een omvangrijk oeuvre
bijeen met vier symfonieën,
twee pianoconcerten een
vioolconcert, koorwerken,
liederen, kamermuziek en
werk voor piano solo. Met
zijn hang naar de muziek van
onder anderen Beethoven en
Bach werd hij beschouwd als
een conservatief componist
en een tegenpool van de
‘nieuwlichters’ Liszt en
Wagner.
De Duitse componist,
dirigent, organist en pianist
Johannes Brahms (1833 -
1897) begon zijn leven
in een sloppenwijk van
Hamburg. Zijn muzikale
kwaliteiten werden al snel
onderkend door zijn vader
die freelance musicus was.
Brahms ontwikkelde zich
tot een begenadigd pianist
en een hartstochtelijk
verzamelaar van
volksmuziek. Op zijn
twintigste werd hij als
componist ontdekt door
het echtpaar Robert en
7

Biografieën
Uitvoerenden
Mark Simpson
Symphony Orchestra in 2019
zijn vioolconcert geschreven
voor Nicola Benedetti in
première.
Klarinet
De Britse klarinettist en
componist Mark Simpson
(1988) schreef in 2006
geschiedenis door als
eerste zowel de BBC Young
Musician of the Year Award
als de BBC Proms/Guardian
Young Composer of the
Year Award te winnen.
Het was een eerste
bekroning van een carrière
die begon aan de King David
High School in Liverpool
en die hij voortzette aan
de Royal Northern College
of Music, waar hij klarinet
en compositie studeerde.
Simpson vervolmaakte
zijn studie aan de Oxford
University en de Guildhall
School of Music. Hij groeide
snel uit tot een veelgevraagd
klarinettist en een aanjager
van nieuwe werken voor
het instrument. Ook als
componist rees zijn ster
snel en kreeg hij vooral in
eigen land vele opdrachten.
Zo bracht het London
8

Biografieën
9

Biografieën
Quatuor Diotima
Het Quatuor Diotima
werd in 1996 opgericht
door laureaten van het
Conservatoire de Paris
en liet voor het eerst
publiek van zich horen toen
het in 1999 de FNAPEC
Competitie in Parijs won.
In het jaar daarna volgde de
Hedendaagse Muziekprijs bij
de Strijkkwartetcompetitie
in Londen. Het kwartet
groeide snel uit tot een
internationaal veelgevraagd
ensemble en valt vooral op
door de vertolking van vroeg
twintigste-eeuwse werken
en de meesterwerken van de
laatste vijftig jaar. Daarnaast
worden ook de vertolkingen
van romantische werken
veel geroemd. Het zijn de
twee pijlers die in de naam
Diotima verscholen zitten.
Enerzijds is het de naam
die Friedrich Hölderin gaf
aan de liefde van zijn leven
in de roman Hyperion.
Anderzijds verwijst het naar
de hedendaagse muziek
door de referentie aan Luigi
Nono’s Fragmente, Stille – An
Diotima. Om de hedendaagse
muziek een plek te geven
voert het kwartet een actief
opdrachtenbeleid. Het viertal
werkte op regelmatige basis
samen met componisten
als Helmut Lachenmann,
Brian Ferneyhough and
Toshio Hosokawa en geeft
daarnaast opdrachten aan
verschillende componisten
zoals Tristan Murail, Alberto
Posadas, Gérard Pesson,
Rebecca Saunders and
Pascal Dusapin. Het kwartet
treedt op in alle grote
internationale zalen en
tijdens vele fameuze festivals
en kent een opvallende
discografie met opnamen
van werk van onder anderen
Nono, Onslow, Posadas,
de componisten van de
Tweede Weense School en
de veelgeprezen registratie
van de gereviseerde versie
van Pierre Boulez’ Livre pour
Quatuor.
10

Biografieën
foto: François Rousseau
11

Verwacht
Grootheden uit Rusland
Alexander Kniazev
+ Nikolai Lugansky
Serie
Kamermuziek
Internationaal
Di 14 dec 2021
Grote Zaal
20.15 uur
‘De meest buitengewone klassieke musicus van deze tijd.’
‘De enige echte erfgenaam van Mstislav Rostropovitsj.’ De
kwalificaties die de Russische cellist Alexander Kniazev
achter zijn naam heeft staan, liegen er niet om. Tijdens
dit zeldzame concert in Nederland speelt hij met Nikolai
Lugansky, nog zo’n grootheid uit Rusland. Met hun
warmbloedige inborst maken zij van de Russische werken
van Rachmaninov en Sjostakovitsj en van Brahms’ laatste
cellosonate emotionele verhalen die lang bij zullen blijven.
Alexander Kniazev drong in de jaren negentig tot de
internationale podia door met prijzen tijdens het Tsjaikovski
Concours en de Pretoria International Competition op zijn
conto. Met Nikolai Lugansky aan zijn zijde raakt hij ‘met een
ongelooflijk gevoel voor muzikaliteit en een fenomenaal
perfecte techniek’ (BBC Music Magazine) de kern van de
partituur. Een unieke gelegenheid om de grote Russische
uitvoeringspraktijk dicht bij huis te horen.
Alexander Kniazev
Programma: Sergej Rachmaninov Cellosonate op. 19 /
Dmitri Sjostakovitsj Cellosonate op. 40 / Johannes Brahms
Cellosonate op. 99
i.s.m.
12

Verwacht
Strijkkwartet
Biënnale
Amsterdam 2022
Derde editie van de
Strijkkwartet Biënnale
Amsterdam
29 jan - 5 feb 2022
Van 29 januari t/m 5 februari staat het
Muziekgebouw weer helemaal in het teken
van de derde editie van de Strijkkwartet
Biënnale Amsterdam. Meer dan twintig
strijkkwartetten en tal van special guests
komen van over de hele wereld naar
Amsterdam om te laten zien dat het
strijkkwartet niet meer in één hokje past,
maar steeds vaker opduikt in nieuwe en
onverwachte contexten. Dat betekent deze
editie aandacht voor veel verschillende
stijlen, klanken, kleuren en ideeën; ruimte
voor improvisatie, reflectie op traditie en
het ontdekken van nieuwe verhalen.
Kijk op www.sqba.nl of www.muziekgebouw.nl
voor het hele festivalprogramma en tickets
13

Verwacht
za 20 nov / 20.15 uur
Schuberts laatste drie
pianosonates
Elisabeth Leonskaja
zo 28 nov / 20.15 uur
Armeense new age
Gurdjieff Ensemble
November
zo 14 nov / 15.00 uur
SoundLAB
Workshop voor volwassenen
Flamenco Biënnale
Okt + nov / Part 2
zo 14 nov
18.00 + 19.15 + 21.30 uur /
Kleine Zaal
CÁNTICO V*
A. Crespo Barba
20.15 uur
Flamenco Criollo
Aruán Ortiz Ensemble
(Cuba-España)
wo 17 nov / 20.15 uur
Op en top Engels
Sarah Connolly + Joseph
Middleton
do 18 nov / 20.15 uur
YeonDo
Cappella Pratensis +
New European Ensemble +
Helena Rasker
zo 21 nov / 15.00 uur
Open je Oren met violiste
Lonneke van Straalen (8+)
Presentatie: Dieuwertje Blok
zo 21 nov / 20.15 uur
Lied der liederen
Nederlands Kamerkoor
wo 24 nov / 20.15 uur
Portugees icoon
Dulce Pontes
do 25 + vr 26 nov / 20.15 uur
Van de Lach en de Traan
Nederlands Blazers
Ensemble
za 27 nov / 14.15 uur
Hommage aan Zuidoost
IJ-Salon
za 27 nov / 20.15 uur
Weense inspiratie
Cuarteto Casals
zo 28 nov / 09.30 + 10.30
uur / Kleine Zaal
BB
Wonderland Collectief
SoundLAB Workshop
Maak je eigen muziek met de
wonderlijkste instrumenten.
Voor kinderen (7+) met
volwassenen. Elke zondag,
13.00 uur in de Atriumzaal.
Kaartjes via muziekgebouw.nl.
WannaSwing
Op de kade voor het
Muziekgebouw staat de
interactieve muziekinstallatie
WannaSwing van theatermaakster
Caecilia Thunissen
en scenograaf Jan Boiten. Acht
schommels sturen composities
aan van hedendaagse
componisten als Joey Roukens,
Mayke Nas en Rob Zuidam.
Zie voor meer informatie
muziekgebouw.nl/wannaswing
Huil van de Wolff
Elke 22e van de maand klinkt om
20.00 uur het geluidsmonument
Huil van de Wolff van Martijn
Padding ter herinnering aan
oprichter van het Muziekgebouw
Jan Wolff (1941 - 2012).
Zie voor meer informatie
muziekgebouw. nl/huilvandewolff
14

Foto: Erik van Gurp
4’33 grand café
Kom voor of na het concert eten
in 4’33 Grand café. Reserveren:
020 788 2090 of 433grandcafe.nl.
Bij de prijs inbegrepen
Reserveringskosten zijn bij de
kaartprijs inbegrepen.
Ook een drankje, tenzij anders
vermeld op uw concertkaartje.
Het drankje serveren wij in de
pauze óf na afloop van het concert.
Rondom het concert
- Na aanvang van het concert heeft
u geen toegang meer tot de zaal.
- Zet uw mobiele telefoon uit voor
aanvang van het concert.
- Het maken van beeld- of
geluidsopnamen in de zaal alleen
met schriftelijke toestemming.
- Algemene Bezoekersvoorwaarden
zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Steun het Muziekgebouw
Inkomsten uit kaartverkoop dekken
ten dele onze kosten. Word vriend
of doneer: met uw extra steun
kunnen we concerten op het
hoogste niveau blijven organiseren.
Meer informatie:
muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven?
Blijf op de hoogte van nieuw
geboekte concerten of ander
nieuws. Volg ons via onze
e-nieuwsbrief (aanmelden op
muziekgebouw.nl), Facebook,
Twitter of Instagram.
Dank!
Wij kunnen niet zonder de steun van
onze vaste subsidiënten en Vrienden
van het Muziekgebouw. Wij zijn hen
daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
druk & printservice
15