EW Speciale editie De Verlichting 2021

SPECIALE EDITIE
€ 8,99
HOE DE EEUW VAN DE REDE
DE WERELD VOORGOED
VERANDERDE
DE VERLICHTING

2 • EW SPECIALE EDITIE
ZONNESTELSEL
Koninklijk bezoek aan het oudste nog
werkende planetarium ter wereld. De
Friese verlichtingsdenker Eise Eisinga
(1744-1828) bouwde dit in zijn huis in
Franeker om het inzicht te vergroten in
de werking van de planeten

DE VERLICHTING
HOE DE EEUW VAN DE REDE
DE WERELD VOORGOED
VERANDERDE
EW SPECIALE EDITIE • 3

GESCHIEDENIS
NIEUWSGIERIGHEID
Wetenschappelijk experiment met
een vogel op een schilderij van
Joseph Wright of Derby (1768)
Gerry van der List
De Verlichting heeft een enorme
invloed uitgeoefend. Mensenrechten,
democratie, scheiding van kerk en
staat, de wetenschappelijke methode,
emancipatie: al deze zaken zijn terug
te voeren op de ideeën die in de
achttiende eeuw doorbraken. Maar
de dilemma’s van de mondige
burgers zijn zeker niet verdwenen.
6 • EW SPECIALE EDITIE

VERLICHTING
Het licht
van de rede
EW SPECIALE EDITIE • 7

VERLICHTING
De Verlichting toont de macht van ideeën. Twaalf
portretten van filosofen die hun medemens aan
het denken zetten en zo de wereld veranderden.
Gerry van der List
Bepalende
gezichten
PIERRE BAYLE
(1647-1706)
Verreweg de belangrijkste bijdrage die de
Zeven Verenigde Nederlanden aan de Verlichting
leverden, was het werk van Benedictus
de Spinoza aan wie dan ook een
apart artikel in deze Speciale Editie is gewijd.
Maar de Republiek speelde ook een
verlichte rol als toevluchtsoord. Bijvoorbeeld
voor Pierre Bayle. De Franse filosoof
vestigde zich in Rotterdam uit afkeer
van de katholieke onverdraagzaamheid
in zijn land. De auteur van de Dictionaire
historique et critique (1697) pleitte voor
tolerantie, rationele kennis en een scheiding
van kerk en staat.
JOHN LOCKE
(1632-1704)
De Engelse filosoof John Locke woonde
van 1683 tot 1688 in Holland, omdat hij in
zijn geboorteland vreesde voor vervolging.
In zijn Letter on Toleration (1689)
brak hij een lans voor religieuze tolerantie
en een scheiding van kerk en staat.
Zijn belangrijkste werk was Two Treatises
of Government (1690). De boodschap
was dat mensen het natuurlijke recht
hebben op leven, vrijheid en bezit. De
overheid dient deze rechten te beschermen.
Maar als zij haar beperkte taken
niet goed vervult, mogen burgers in opstand
komen.
RENÉ DESCARTES
(1596-1650)
René Descartes diende in het leger van
prins Maurits ter bescherming van de
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden,
waar hij twee decennia woonde en
werkte. Maar meer aanzien dan als militair
genoot de Fransman als filosoof en
wiskundige. Hij legde de grondslagen van
het rationalisme dat de rede beschouwt
als voornaamste bron van kennis. In zijn
Verhandeling over de methode (1637)
begon hij met alles in twijfel te trekken,
om zo uit te komen bij de belangrijkste
zekerheid: ik denk, dus ik besta.
GOTTFRIED WILHELM LEIBNIZ
(1646-1716)
Gottfried Wilhelm Leibniz was een ware
homo universalis. Hij had overal verstand
van. Wie zijn eigen talenten vergelijkt met
die van hem, schreef de zelf allesbehalve
domme Franse filosoof Denis Diderot,
‘krijgt de neiging zijn boeken weg te smijten
en ergens in een hoekje op de dood te
gaan wachten’. De wetenschappelijke
inborst van de Duitse denker stond religieuze
overtuigingen niet in de weg. Leibniz
geloofde in een goedwillende Schepper
die ervoor had gezorgd dat de mens leeft
in de best mogelijke wereld.
EW SPECIALE EDITIE • 15

PORTRETTEN
NICOLAS DE CONDORCET
(1743-1794)
Nicolas de Condorcet toonde zich op veel
terreinen een vooruitstrevende geest. De
Franse markies zette zich in voor afschaffing
van de slavernij, vrouwenkiesrecht,
de invoering van gratis publiek onderwijs
en liberalisering van de economie.
Hij toonde zich enthousiast over de
Franse Revolutie en nam plaats in het
parlement. Maar Condorcet, die zich uit
afkeer van de doodstraf uitsprak tegen
de executie van Lodewijk XVI, was te gematigd
naar de revolutionaire smaak. Hij
belandde in de gevangenis waar hij stierf.
FRANCIS HUTCHESON
(1694-1746)
David Hume en Adam Smith hebben zo’n
belangrijke bijdrage geleverd aan de
Verlichting dat aan hen in deze Speciale
Editie eer wordt bewezen met een verslag
van een pelgrimage naar Schotland. Minder
bekend is een voorloper. Francis Hutcheson
was een in Ierland geboren hoogleraar
in Glasgow, met moraalfilosofie als
specialisme. Voor Smith wees hij al op het
bestaan van een moral sense bij mensen,
een aangeboren vermogen om te beoordelen
wat zedelijk goed is. Vrijheid leidt
dus niet vanzelf tot egoïstisch gedrag.
CHARLES DE MONTESQUIEU
(1689-1755)
Het lezen van De l’esprit des lois is een
zware opgave. De Nederlandse vertaling,
Over de geest der wetten, telt bijna negenhonderd
pagina’s, waarop van alles overhoop
wordt gehaald. Maar het monumentale
boek uit 1748 had onder meer grote
invloed door een pleidooi voor een spreiding
der machten. De Franse aristocraat
Charles de Montesquieu liet zien hoe belangrijk
het is om de wetgevende, uitvoerende
en rechterlijke macht uit elkaar te
houden. Deze leer van de trias politica
werd een democratisch geloofsartikel.
JEAN-JACQUES ROUSSEAU
(1712-1778)
De neuzen van de verlichtingsfilosofen
stonden niet allemaal dezelfde kant op.
Zelfs de medewerkers van de fameuze
Franse Encyclopédie verschilden onderling
van mening. Zo koesterde Jean-Jacques
Rousseau vrijheid en gelijkheid als
idealen, maar deelde hij niet het geloof in
de ratio als middel om maatschappelijke
vooruitgang te bewerkstelligen. De romanticus
dweepte met het beeld van de
onbedorven mens in een ‘natuurlijke invloed’.
Zijn invloed was groot, onder meer
door zijn ideeën over volkssoevereiniteit.
16 • EW SPECIALE EDITIE

PELGRIMAGE
VERLICHT
SCHOTLAND
18 • EW SPECIALE EDITIE

VERLICHTING
In de achttiende eeuw waren
Edinburgh en Glasgow
een broedplaats van
genialiteit. David Hume en
Adam Smith leverden een
belangrijke bijdrage aan de
Verlichting. Reden voor een
bedevaart.
RUSTPLAATS
Old Calton Burial Ground in Edinburgh,
waar David Hume begraven ligt
Gerry van der List in Edinburgh, Glasgow en
Kirkcaldy (Schotland)
Af en toe verschijnen in de krant zorgelijke
verhalen over opwarming
van de aarde, maar dat vormt zeker
niet het voornaamste ongemak
voor de Schotse natie. Het schijnt
dat in het noordelijk deel van het
Verenigd Koninkrijk in juni of juli heus een enkele
dag van een zonnetje wordt genoten en dat
zelfs de jas thuis kan worden gelaten. De rest van
het jaar is het echter toch vooral een kwestie van
het, met dikke jassen om de rillende lijven en
storm paraplu’s boven de bleke hoofden, trotseren
van koude, regen en windvlagen.
Ook vanochtend waait een ijzige wind op de
Old Calton Burial Ground. De meest opvallende
attractie van de historische begraafplaats in het
centrum van Edinburgh is, verrassend genoeg,
een reusachtig beeld van Abraham Lincoln. De
vroegere president van de Verenigde Staten
wordt geflankeerd door Schotse soldaten, ter
herinnering aan hun inzet in de Amerikaanse
EW SPECIALE EDITIE • 19

VERLICHTING
BENEDICTUS
DE SPINOZA
Nederlandse
kopstukken
BENEDICTUS DE SPINOZA WAS ONGETWIJFELD DE
GROOTSTE. MAAR NEDERLAND HERBERGDE MEER DENKERS
DIE IN BELANGRIJKE MATE BIJDROEGEN AAN DE
ONTWIKKELING VAN VERLICHTINGSDENKBEELDEN.
Gerry van der List
Illustraties Frank Dam
FRANCISCUS VAN
DEN ENDEN
ADRIAAN
KOERBAGH
GERARD
NOODT
BERNARD
MANDEVILLE
EW SPECIALE EDITIE • 25

KOPSTUKKEN
Benedictus de Spinoza (1632-1677)
GODDELIJKE
RATIONALIST
Waren alle Menschen wijs/
En wilden daarbij wel!/ De aard
waar haar een Paradijs/ Nu isse
meest een Hel.’ Het blijft een
mooi vers van Dirck R. Camphuysen
dat te vinden is op een ‘Ach!
tegel aan de Spinozalaan in het Zuid-Hollandse
plaatsje Rijnsburg.
Het is zonder meer een belangrijke gevelsteen,
want deze vormde de aanleiding te denken dat
in het bijbehorende pand Benedictus de Spinoza
(1632-1677) woonde. De belangrijkste filosoof van
vaderlandse bodem liet namelijk een aantekening
achter met een verwijzing naar de poëtische
steen.
In het huisje had Spinoza als kostganger een
kleine kamer, waar hij lenzen en brillenglazen
sleep om zijn brood te verdienen. In de Joodse
traditie behoort een geleerde nu eenmaal een
ambacht te beheersen. Maar het was een ongezonde
bezigheid die bijdroeg aan zijn vroege
dood. Nu is het Spinozahuis een museumpje, dat
de herinnering levend houdt aan de invloedrijke
Joodse verlichtingsdenker.
Storm loopt het niet echt in Rijnsburg. Wie het
historische gebouw wil bekijken, moet bij een
gesloten deur aanbellen. Tijdens openingstijden
zwaait dan de bovenste helft open en volgt een
vriendelijke begroeting van een medewerker. De
deur heeft van oudsher twee delen, legt de vrijwilliger
van dienst uit. In vervlogen tijden moest
het onderste deel het stof van de zandweg voor
de deur weren.
Het Rijnsburgse monument is een bescheiden
Benedictus de
Spinoza
1632 Wordt geboren op
24 november in Amsterdam
1656 Wordt verstoten door
de Portugees-Israëlietische
Gemeente
1661 Vestigt zich in Rijnsburg,
Zuid-Holland
1669 of 1670 Verhuist naar
Den Haag
1670 Publiceert de Tractatus
theologico-politicus
1677 Sterft op 21 februari in
Den Haag
1678 Publicatie van Ethica
eerbetoon aan de Nederlander die in intellectuele
kringen internationaal van groot belang
wordt geacht. Het is natuurlijk altijd al prettig als
een buitenlander lovend over Nederland spreekt.
Maar het wordt nog prettiger als de lofzang komt
van een vooraanstaande geleerde als Jonathan
Israel. De Brits-Joodse historicus schreef een monumentaal
werk over de Nederlandse Republiek
en prees in een ander monumentaal werk, Radicale
verlichting, Spinoza de hemel in. In de periode
1650-1750, constateerde Israel, evenaarde
niemand in de verste verte diens reputatie als
bestrijder van de grondslagen van de geopenbaarde
godsdienst. De radicale Amsterdammer
oefende daarmee een enorme invloed uit op het
verlichtingsdenken.
Superster
Begrijpelijk is dan ook dat de Amsterdamse Spinoza
Kring zich heeft beijverd voor de oprichting
van een groots gedenkteken in de buurt van zijn
geboorteplaats, daar waar zich nu het Waterlooplein
en de Stopera bevinden. Dat zou een
terecht eerbetoon zijn aan de historische ‘superster’
uit de Gouden Eeuw, vindt de Amsterdamse
Spinoza Kring. Deze fanclub wijst erop dat Spinoza
juist in Amsterdam kwam tot zijn revolutionaire
denkbeelden die hem volgens bewonderaars
de grootste wijsgeer aller tijden maakten.
Het was overigens wel de joodse gemeente van
Amsterdam die Spinoza, afkomstig uit een geslacht
van Portugees-Joodse kooplieden, in 1656
in de ban deed wegens ‘verschrikkelijke ketterijen’
en ‘afschuwelijke handelingen’. De taal
26 • EW SPECIALE EDITIE

MUSEUM
NEOCLASSICISTISCH
Ovale Zaal uit 1784 vormt
het hart van het Teylers
Museum in Haarlem
34 • EW SPECIALE EDITIE

VERLICHTING
Teylers Museum in Haarlem houdt sinds 1778
de verlichtingsidealen in ere. Een rondleiding door
directeur Marjan Scharloo. ‘Verwondering is de kern.’
TEMPEL VAN DE
VERLICHTING
Gerry van der List
Foto’s Olivier Middendorp
PELIKAAN Tekening van
John James Audubon
OSTROMIA
Vogelachtige dinosoort
hè, zo’n stil museum?’
vraagt Marjan Scharloo als
ze – duidelijk enigszins
trots – voorgaat door het
Teylers Museum waarover
‘Mooi
ze sinds 2001 de scepter
zwaait. Om er direct aan toe te voegen dat de oorzaak
van de verlatenheid treurig is. De coronalockdown
verhindert de ontvangst van bezoekers
die de kunstschatten en wetenschappelijke objecten
willen bekijken in het rijks monument aan
het Spaarne in Haarlem.
De weldadige rust maakt het wel mogelijk ongestoord
een blik te werpen op de wetenschappelijke
en artistieke rijkdom die het monumentale
gebouw te bieden heeft. In moeilijk bij te benen
tempo snelt de directeur door de zalen,
strooiend met anekdotes over de uitgestalde
waar. Vanzelfsprekend staat ze het langst stil in
en bij de Ovale Zaal in neoclassicistische stijl uit
1784, die het hart van het museum vormt. Een
compleet interieur uit de achttiende eeuw is daar
intact gebleven. Met wandkasten vol instrumenten
die in die tijd werden gebruikt, vitrines met
toen verzamelde gesteenten en, op de eerste verdieping,
rijen van klassieke geleerde boeken.
Scharloo (1957) wijst op een maquette van de
Mont Blanc die een neerslag vormt van de eerste
wetenschappelijke beklimming van het gebergte
in 1787. Het museum kreeg het geologische
kunststukje twaalf jaar later cadeau van een Amsterdamse
koopman. Uiteraard was directeur
Martinus van Marum blij met deze toevoeging
aan de collectie die mogelijk werd door een legaat
van de vermogende koopman en bankier
Pieter Teyler van der Hulst (1702-1778). Ze laat
goed zien hoe wetenschap in zijn werk gaat.
Dat past goed bij de uitgangspunten van het
museum, legt Scharloo uit. ‘Het museum is door
en voor burgers met particulier kapitaal gesticht
vanuit de idealen van de Verlichting. Het streven
was een bijdrage te leveren aan een mooiere en
betere samenleving. De gemeenschap dienen
door kunst en wetenschap te bevorderen, daar
ging het om. Wij zijn een soort wereldlijke tempel.
Maar zeker niet antichristelijk. Het leveren
van godsbewijzen was een essentieel onderdeel
van de Nederlandse Verlichting. Teyler zelf was
doopsgezind. Doopsgezinden zijn overigens altijd
heel ruimdenkend geweest. Iedereen mag
van hen op zijn eigen wijze God zoeken.
‘Af en toe ben je wel getuige van een botsing
van wereldbeelden. We krijgen soms groepen
scholieren van de Veluwe die worden geconfronteerd
met fossielen die beter passen in de theorie
van Charles Darwin dan in het verhaal van de
Bijbel. De docent legt dan uit wat er niet klopt
aan de evolutieleer. Ja meester, zeggen de leerlingen
daarna. Ze worden hier blootgesteld aan andere
visies. Dat hoort bij wetenschap.’
Snelkookpan
Het uit 1778 daterende Teylers Museum is het eerste
en oudste museum van Nederland. Maar het
kent een aparte geschiedenis. Het begon als een
kennisinstituut dat, overeenkomstig de verlichtingsidealen,
moest werken aan verbetering van
de levensomstandigheden door het doen van uitvindingen,
zoals de snelkookpan voor gaarkeukens
of de bliksemafleider, en door het begrijpelijker
maken van de wereld. Geleidelijk kreeg het
steeds meer de vorm van een museum. Met een
EW SPECIALE EDITIE • 35

PRO-VERLICHTING – STEVEN PINKER
STEVEN PINKER ‘Je hoopt dat verlichte
ideeën overal en altijd bijdragen aan de
ontwikkeling van de rede’
40 • EW SPECIALE EDITIE

VERLICHTING
‘De waarheid
verdwijnt niet
zomaar’
Steven Pinker, hoogleraar psychologie aan Harvard
University, maakte furore met Verlichting nu. Een pleidooi voor
rede, wetenschap, humanisme en vooruitgang. In zijn boek
biedt hij rationeel tegengif voor het doemdenken van onze
tijd. Geerten Waling zocht Pinker in de zomer van 2018 op.
Geerten Waling
in Boston
(Verenigde Staten)
In het centrum van Boston, in de bedrijvige
wijk Chinatown, bewonen Steven
Pinker (1954) en zijn vrouw Rebecca
Goldstein (1950) een klassieke Amerikaanse
loft. De aankleding – onbewerkte
bakstenen muren, strak meubilair
en langs de wanden kasten vol boeken – illustreert
dat we hier met een intellectueel
echtpaar te maken hebben. Eigenlijk geven ze
nooit interviews samen, maar na een aanhoudend
verzoek van EW gaan ze akkoord. De doorslaggevende
reden is Nederland. Dat vormde, als
je het deze twee denkers vraagt, ooit de bakermat
van hun gezamenlijke passie: de Verlichting.
We treffen Steven Pinker in een voor hem
drukke periode. Zijn nieuwste boek Enlightment
Now (Verlichting nu. Een pleidooi voor rede, wetenschap,
humanisme en vooruitgang) doet in de
Verenigde Staten en daarbuiten veel stof opwaaien.
Wie is hij, vraagt een leger aan critici
zich af, om in deze tijd van pessimisme en pola-
risatie te durven stellen dat het eigenlijk heel
goed gaat in de wereld. Sterker nog, volgens Pinker
gaat het beter dan ooit als we kijken naar welvaart,
gezondheid, geluk en geweld. En het lijkt
er niet op dat de wereldwijde vooruitgang snel
zal stokken.
Pinker schreef als cognitief psycholoog diverse
succesvolle boeken over de evolutionaire ontwikkeling
van het menselijk brein en over de kracht
van taal. Daarmee verwierf hij een rocksterrenstatus
in Amerika en in tientallen andere landen
waar zijn boeken gretig aftrek vonden, waaronder
Nederland.
Hoewel hij politiek minder uitgesproken is dan
zijn leermeester, de uitgesproken linkse taalkundige
en filosoof Noam Chomsky (1928), is ook wat
Pinker betreft de controverse niet ver te zoeken.
In een vorig boek, Ons betere ik, confronteert hij
de lezer al met overstelpend bewijs dat de mensheid
steeds minder gewelddadig is geworden,
een vooruitgang die voortduurt. Maar nog nooit
EW SPECIALE EDITIE • 41

ANTI-VERLCIHTING
ANTI-VERLICHTING – JOHN GRAY
REALIST JOHN GRAY
‘Ik laat me niet in de war
brengen door illusies’
44 • EW SPECIALE EDITIE

VERLICHTING
‘De mensheid
heeft de
plaats van God
ingenomen’
Britse filosoof John Gray levert felle kritiek op ongelovigen
die religie vervangen door naïef verlichtingsdenken.
Hun utopische projecten, van militaire interventies tot
de Europese Unie, brengen slechts rampspoed.
Gerry van der List
in Londen
Echt vrolijk stemt een gedachtewisseling
met John Gray niet
direct. De gerenommeerde Britse
filosoof staat bekend als een pessimist,
een misantroop, een nihilist
zelfs. Ook al vindt hij zelf zulke
aanduidingen tamelijk onzinnig. ‘Ik ben een
realist. Ik vertel wat ik waarneem. En ik laat me
niet in de war brengen door illusies.’
Vanmiddag verkeert Gray (1948) naar eigen
zeggen niet in zijn beste vorm. Hij is grieperig,
snuit geregeld zijn neus en heeft pastilles voor
zich op tafel liggen om eventuele hoestbuien te
temperen. Maar zijn welsprekendheid lijdt
geenszins onder de fysieke ongemakken. Het is
te merken dat de bejaarde geleerde de helft van
zijn leven heeft gedoceerd. Aan niet de minste
universiteiten: Oxford, Harvard, Yale en de
London School of Economics, waar hij in 2008
als hoogleraar afzwaaide.
Voor je het weet, is hij begonnen aan een even
erudiet als wijdlopig betoog over de invloed van
Arthur Schopenhauer op het denken van
Sigmund Freud of over de smalle wijsgerige basis
van de economische theorieën van Friedrich
Hayek. De laatstgenoemde Nobelprijswinnaar
kende Gray persoonlijk, evenals twee andere reuzen
van het liberale denken, Karl Popper en
Isaiah Berlin.
Toch is het juist het liberalisme waarop hij zijn
pijlen richt in zijn boek Zeven vormen van
atheïsme. Niet op het pragmatisme van politieke
partijen als de VVD of D66 natuurlijk, maar op de
politiek-filosofische traditie die sinds de negentiende
eeuw zo’n grote invloed heeft gehad op het
westerse doen en laten. Het probleem zit in het
naïeve vooruitgangsdenken dat is ontsproten
aan de Verlichting, waarvan Gray graag de minder
aantrekkelijke kanten belicht.
‘Het liberalisme is een politieke religie die geen
EW SPECIALE EDITIE • 45

MUZIEK
MOZART Repetitie door de
Nationale Opera van Die
Zauberflöte, de belichaming
van de Verlichting
MUZIEK Noten, geschreven door Wolfgang
Amadeus Mozart (1756-1791)
‘Wat ik ben,
ben ik door mezelf’
Joost Galema
Muziek begint als de weerspiegeling
van de ordening in het universum.
De Verlichting daarentegen legt de
nadruk op ontroering en vermaak.
De oude Bach, die stopte te veel
kunst in zijn noten.
‘Nog even en, als bode van de ochtend,
prijkt op haar gouden baan de zon.
Nog even en het bijgeloof verdwijnt,
nog even en de wijze overwint.’
Drie knapen bezingen de triomf
over de duisternis, over de onwetendheid
in Mozarts opera Die
Zauberflöte. De aanbrekende
dag verdrijft de nacht: deze metafoor
symboliseert de filosofie
van de Verlichting. Zoals ook het sprookje van
Die Zauberflöte, waarin de jonge prins Tamino –
de nieuwe mens – zoekt naar zijn geliefde, naar
52 • EW SPECIALE EDITIE

VERLICHTING
‘een betere wereld’ en naar (zelf)kennis, in de
tempels van Wijsheid, Rede en Natuur.
In diverse opzichten is deze opera de muzikale
belichaming van de Verlichting, van de indringende
oproep die filosoof Immanuel Kant aan de
beweging meegaf: Sapere aude! Durf te weten! In
dit verhaal moeten de hoofdpersonen zich zien
te bevrijden uit de greep van de Koningin van de
Nacht, die ‘hoopt door begoocheling en bijgeloof
het volk in haar ban te brengen’. Hier worden de
oude machten bevochten.
En hoewel de overwinnaars in deze opera
vooral aristocraten en priesters zijn, bieden zij
ook de onnozele vogelvanger Papageno – een natuurmens
– de kans om de ‘liefde tot de wijsheid
te veroveren’. Niet geboorte, maar kennis verheft
mensen, is de boodschap van componist Mozart
en tekstdichter Schikaneder. Beiden waren vrijmetselaar,
de beweging die met het pleidooi voor
vrijheid, gelijkheid en broederschap dezelfde
idealen nastreefde als de Verlichting.
En er zijn meer parallellen. Want Die Zauberflöte
beleeft de première in het volkse Freihaus-Theater
auf der Wieden in Wenen. Muziek
slaat haar vleugels uit en verlegt het terrein van
kerken en paleizen naar theaters. Er ontstaat in
de achttiende eeuw een openbaar concertleven.
Vorstenhuizen en kerken zijn niet langer de enige
broodheren van componisten, rijke burgers mengen
zich in ‘de macht der tonen’, zoals de geliefden
Tamino en Pamina in Mozarts Zauberflöte de
magische wereld van de muziek noemen.
Codes
De burgerij eist overal haar plek op, en dus ook
in de kunsten, die daarmee van karakter veranderen
– en zeker de muziek die tot dan toe nauw
is verbonden met de dogma’s van religie en de
morele mores van de adel. Opera gaat niet over
de gewone mens, maar over vorsten en mythische
figuren en de eeuwige strijd tussen goed en
kwaad die steevast een gelukkig einde kent, en
de luisteraar wapent met de nodige ethische
levenslessen. Muziek valt in die tijd nog onder de
wetenschappen. Over haar fundamenten wordt
gediscussieerd alsof het om natuurwetten gaat:
zolang adel de muziek regeert, vormt zij het symbool
van een strak geordende samenleving
waarin onderlinge verhoudingen vaststaan, zij is
een leer van affecten, van codes in klank.
Aan die stoelpoten beginnen de emanciperende
burgers te zagen. Zij willen zichzelf kunnen
terugvinden in muziek, wat betekent dat het
affect het moet opnemen – en afleggen – tegen
OPERA Scène uit Die
Zauberflöte, waarschijnlijk
in Freihaus-Theater auf der
Wieden in Wenen (1791)
EW SPECIALE EDITIE • 53

AFSCHEIDING
IN AMERIKA
BEGON DE
WERELD
OPNIEUW
60 • EW SPECIALE EDITIE

VERLICHTING
Met de Europese
verlichtingsideeën kwam een
drang naar onafhankelijkheid
en vooruitgang naar de Nieuwe
Wereld. Het experiment van de
Verenigde Staten duurt voort.
Emile Kossen in Washington D.C.
EERSTE VLAG Volgens de
folklore naaiden Betsy Ross
en haar assistenten in 1776
eerste Stars and Stripes in
een atelier in Philadelphia
‘We kunnen niet langer
stellen dat er
niets nieuws onder
de zon is,’ schreef
Thomas Jefferson
(1743-1826) maart
1801 opgewekt aan zijn Britse vriend en theoloog
Joseph Priestley (1733-1804). ‘Dit hele hoofdstuk
van de geschiedenis van de mens is nieuw. De
enorme reikwijdte van onze republiek is nieuw.
Ik heb nu veel meer vertrouwen in de stabiliteit
ervan dan ervoor.’
Er was reden voor zijn optimisme: de Verenigde
Staten hadden net de eerste vreedzame
machtsovergang tussen twee politieke partijen
erop zitten. Na een spijkerharde verkiezingscampagne
gaf president John Adams (1735-1826) het
stokje over aan zijn tegenstander Jefferson.
Jefferson besefte dat dit een mijlpaal was. Vijfentwintig
jaar eerder schreef hij de Onafhankelijkheidsverklaring,
het document waarmee in de
Amerikaanse koloniën de gok was genomen afscheid
te nemen van kolonisator Engeland.
Een toenemende drang naar autonomie was
een direct gevolg van de opkomst van de Verlichting
die was overgewaaid uit Europa en toegepast
op de unieke situatie in Amerika. Toen de Onafhankelijkheidsoorlog
tegen de Britten eenmaal
was gewonnen, begonnen de Verenigde Staten
aan een experiment dat de rest van de wereld
nieuwsgierig aanschouwde. De Founding Fathers
– de grondleggers van de Verenigde Staten van
Amerika – kregen de kans om een nieuwe, meer
verlichte maatschappij te creëren.
Historici markeren begin achttiende eeuw als
het begin van de Amerikaanse Verlichting, als de
dertien koloniën nog – min of meer – een harmonieus
onderdeel zijn van het Britse Rijk. Door een
EW SPECIALE EDITIE • 61

HERMAN PHILIPSE
SCEPTICUS
Herman Philipse strijdt tegen
elke vorm van dogmatisme
‘De
Verlichting
is nooit
afgerond’
74 • EW SPECIALE EDITIE

VERLICHTING
De filosoof Herman Philipse (1951) legt uit waarom het
bestuderen van de geschriften van de verlichtingsdenkers
buitengewoon boeiend, inspirerend en een immens genoegen is.
Gerry van der List
Foto’s Guido Benschop
Het geven van boeiende hoorcolleges
is een vaardigheid die niet iedereen
is gegeven. Maar Herman Philipse
is er een meester in. De universiteitshoogleraar
aan de Universiteit
Utrecht weet zijn gehoor te stichten
en vermaken, strooiend met leerzame citaten en
af en toe een speldenprik uit delend, vooral naar
gelovigen.
Geen wonder dat Home Academy een reeks
colleges van de atheïstische filosoof op cd uitbracht.
Twee gaan over een onderwerp dat hem
na aan het hart ligt: Verlichting vandaag en De
onvoltooide Verlichting. Philipse is zelfs wel voor
‘verlichtingsfundamentalist’ uitgemaakt. Een
denigrerende term die hij zelf een contradictio in
terminis noemt. Een fundamentalist onderwerpt
zich immers kritiekloos aan over geleverde geloofswaarheden,
terwijl het in de Verlichting
gaat om de moed zelfstandig na te denken. Redenen
genoeg in elk geval om ons licht op te steken
bij de kritische geest Herman Philipse.
EW Wat was, of is, de Verlichting?
Herman Philipse: ‘Als het woord “Verlichting”
een hoofdletter heeft, verwijst het niet naar
allerlei lampen. Het duidt op een periode of
intellectuele stroming in de Europese cultuur-
geschiedenis, die rond 1650 begon en duurde
tot het einde van de achttiende eeuw. De Verlichting
wordt ook wel de Eeuw van de Rede
genoemd. De auteurs die dit tijdperk gestalte
gaven, hebben krachtig bepleit dat we onze
overtuigingen moeten baseren op wetenschappelijk
onderzoek naar relevante feiten en op
redelijke overwegingen.
‘Ze kritiseerden allerlei vormen van bijgeloof,
rechtsmisbruik, kerkelijk gezag of vorste lijke
macht, en zetten zich in voor grotere maatschappelijke
vrijheden. Velen van hen werden
hiervoor vervolgd door genadeloze vorsten of
door de katholieke Inquisitie.’
EW Wat is de essentie van de Verlichting?
Philipse: ‘Op die vraag kan ik het best antwoorden
met een citaat van Immanuel Kant. In 1784
publiceerde hij zijn essay Beantwortung der
Frage: Was ist Aufklärung? waarin hij
Aufklärung, de Verlichting dus, als volgt
definieerde: “Verlichting is het bevrijden van de
mens uit zijn onmondigheid, waaraan hij zelf
schuld heeft. Onmondigheid is het onvermogen
zijn verstand te gebruiken zonder leiding van
een ander.” Kant formuleerde ook de lijfspreuk
van de Verlichting: sapere aude, heb de moed
om van je eigen verstand gebruik te maken!’
Herman Philipse
1951 Geboren op 13 mei in
Den Haag
1983 Gepromoveerd aan de
Universiteit Leiden
1985-2003 Hoogleraar in de
wijsbegeerte aan de
Universiteit Leiden
2003-heden
Universiteitshoogleraar in de
wijsbegeerte aan de
Universiteit Utrecht
EW SPECIALE EDITIE • 75

FEMINISME
LOUISE D’ÉPINAY
84 • EW SPECIALE EDITIE

VERLICHTING
Verlichte
vrouwen
MARY
ASTELL
Gerry van der List
CATHARINE
MACAULAY
Het gelijkheidsdenken van de Verlichting had
een emanciperend effect, maar was een nogal
masculiene aangelegenheid. Toch waren – en
zijn – er belangrijke bijdragen van vrouwen.
Mary Astell
1 (1666-1731)
Het was een boek met een indrukwekkend
lange titel: A Serious Proposal to the Ladies,
for the Advancement of Their True and
Greatest Interest. Het serieuze aanbod aan
dames om hun ware belangen te vergroten,
kwam in 1694 van de hand van Mary Astell,
een Engelse schrijfster die algemeen wordt
beschouwd als de eerste feministe van
haar land. Zij groeide op in een conservatief
anglicaans gezin en zou een godvruchtige
vrouw worden. Maar ze werd ook beïnvloed
door het rationalisme van René
Descartes, een vroege vertegenwoordiger
van de Franse Verlichting. Ze raakte ervan
overtuigd dat God vrouwen niet had voorbestemd
om slechts de tweede viool te spelen
en te kiezen tussen het moederschap of
een nonnenbestaan. ‘Als alle mannen
vrij geboren zijn,’ zo vroeg Astell zich af,
‘waarom zijn vrouwen dan als slaven geboren?’
In haar boek wees ze vooral op het belang
van onderwijs als emancipatiemiddel.
Louise d’Épinay
2 (1726-1783)
Af en toe wordt ze in een van de talrijke
publicaties over de Verlichting slechts genoemd
als de vrouw die van 1756 tot 1758
op haar landgoed onderdak bood aan Jean-
Jacques Rousseau. Maar Louise d’Épinay
was meer dan een goede gastvrouw die een
groot filosoof de gelegenheid schonk rustig
te werken aan klassiek geworden boeken
als Du contrat social en Julie, ou la nouvelle
Héloïse.
Aanvankelijk leek het verkeerd te gaan
in het leven van de adellijke dame. Ze
trouwde met een neef, die een schuinsmarcheerder
bleek en haar opzadelde met een
geslachtsziekte. Maar na een scheiding van
tafel en bed kwam ze tot bloei, mede door
nauwe banden met vooraanstaande intellectuelen.
Zo ging ze in Genève herhaaldelijk
op bezoek bij Voltaire. Zelf schrijven
deed Madame d’Épinay ook. Haar bekendste
werk werd Conversations d’Émilie, pedagogische
beschouwingen in de vorm van
gesprekken met haar kleindochter.
De Franse schrijfster Simone de Beauvoir
zou later in de feministische klassieker De
tweede sekse (1949) eer bewijzen aan
Louise d’Épinay als een belangrijke vroegere
voorvechter van vrouwenrechten.
3
Catharine Macaulay
(1731-1791)
Acht delen telde The History of England
from the Accession of James I to that of
the Brunswick Line. Catharine Macaulay
werkte er twintig jaar aan om een levendig
EW SPECIALE EDITIE • 85

REVOLUTIE
EEN WERELD
VAN
MONSTERS
De Franse Revolutie van 1789 was een gewelddadig
politiek gevolg van het verlichtingsdenken. Zij
leidde tot een heel boeiend debat over radicalisme.
Gerry van der List
Ideeën hebben gevolgen en die gevolgen hebben
weer invloed op de ideeën vorming. Een
duidelijk voorbeeld is de Franse Revolutie,
een van de spectaculairste omwentelingen
uit de geschiedenis. De revolutionairen lieten
zich inspireren door de denkbeelden die
tijdens de Verlichting waren opgebloeid. Zij stonden
zeer kritisch tegenover gevestigde – wereldlijke
en kerkelijke – machten en streefden, met
de leus ‘Vrijheid, gelijkheid en broederschap’,
naar een drastische hervorming van politiek en
samenleving.
Maar de stormachtige politieke en sociale ontwikkelingen
in Frankrijk sinds 1789 gingen gepaard
met veel geweld en mondden uit in een
dictatuur, met aan het hoofd een imperialistische
keizer, Napoleon Bonaparte. Vanzelfsprekend
groeide dan ook snel het onbehagen over revolutionaire
dadendrang. Het is geen toeval dat de
eerste politieke partij in Nederland Anti-Revolutionaire
Partij heette. De Franse Revolutie leidde
ook her en der tot boeiende debatten over voordelen
en risico’s van politiek radicalisme.
Zo waren in Britse politieke kringen de meningen
sterk verdeeld over de gebeurtenissen in
Frankrijk. Een politicus als Charles James Fox
van de liberale Whig Party zag in de val van de
Bastille ‘de grootste gebeurtenis die ooit in de
wereld had plaatsgehad’. Anderen toonden
vooral afschuw over het trieste lot van de Franse
monarchie en het brute optreden van in het bijzonder
de sans-culottes, de opstandige kleine
luyden. De meest uitgesproken vertegenwoordiger
van het kamp der verontrusten was de afgevaardigde
in het Britse parlement voor het district
Malton, de Ier Edmund Burke.
Burke zag in Frankrijk ‘een wereld van monsters’
ontstaan en schreef een hartstochtelijk
politiek pamflet. De bedoeling was om de Britten
te overtuigen van de noodzaak de verspreiding
van de revolutie koste wat het kost tegen te gaan.
Reflections on the Revolution in France verscheen
al in november 1790, maar is nog steeds het bekendste
boek over het onderwerp.
Mensenrechten
De fundamentele aanval van Burke op revolutionaire
dadendrang in het algemeen en de omwenteling
in Frankrijk in het bijzonder leidde tot een
stroom reacties. De beroemdste, populairste en
invloedrijkste kwam van de hand van Thomas
Paine. De twee delen van zijn Rights of Man, verschenen
in maart 1791 respectievelijk februari
1792, stimuleerden de ontwikkeling van een
brede hervormingsbeweging. Van het werk werden
in Europa binnen twee jaar tweehonderdduizend
exemplaren verkocht.
Paine was een avontuurlijke Engelsman die
zijn geboorteland had verlaten om zijn geluk te
beproeven in Amerika. Daar koos hij de kant van
de Amerikaanse opstandelingen die zich wilden
afscheiden van Engeland. Zijn stilistische vaardigheden
en retorische kwaliteiten demonstreerde
hij in het pamflet Common Sense, waarin
hij een politiek-filosofische rechtvaardiging
leverde voor het onafhankelijkheidsstreven.
88 • EW SPECIALE EDITIE

VERLICHTING
TERREUR Terechtstelling van
koning Lodewijk XVI in 1793
EW SPECIALE EDITIE • 89

KRITIEK
AMUSEMENTSINDUSTRIE
Volgens critici zou de
Verlichting vooral inspireren
tot oppervlakkig plezier
92 • EW SPECIALE EDITIE

VERLICHTING
De Verlichting
onder vuur
De erfenis van het verlichtingsdenken
is zeker niet onomstreden. Van zowel
progressieve als conservatieve zijde
klinkt er fundamentele kritiek.
Gerry van der List
EW SPECIALE EDITIE • 93

COLOFON
© 2021 ONE Business B.V.
EW is in 1945 opgericht als Elsevier
Weekblad door J.P. Klautz (1904-
1990) en H.A. Lunshof (1904-1978)
en is een voortzetting van Elsevier’s
Geïllustreerd Maandschrift (1891-1940)
Voor vragen over abonnementen en bezorging bel de
klantenservice: 020-894 75 53 (werkdagen 9:00 -17:00) of ga
naar: ewmagazine.nl/klantenservice
Redactie: 020-2248022 | redactie@ewmagazine.nl
www.ewmagazine.nl | Postbus 11, 1110 AA Diemen
Hoofdredactie Arendo Joustra, René van Rijckevorsel
(adjunct)
Medewerkers aan dit nummer Paul Cliteur,
Joost Galema, Joppe Gloerich, Emile Kossen,
Gerry van der List, Riki Simons, Joke van Soest
(fotoredactie), Djûke Vaartjes (vormgeving),
Geerten Waling
Eindredactie & organisatie Eddy Schaafsma (chef),
José Bernard, Agnès Hoogendijk (coördinator van deze
uitgave), Liesbeth Wiewel, Tonny van Winssen
Beeld & presentatie Peter ter Mors (art director),
Jelrik Atema (infographics), jooZt Mattheij (techniek),
Wendelien Schmidt (fotoredactie)
Redactiesecretariaat Ingrid Pronk
Documentatie Marijke Brouwer (chef),
Marceline Couwenhoven, Bas Derks, Astrid Westbroek
Productie & distributie Natalie Leenstra-Drost,
Loes Mes
Pictoright Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten
bij een CISAC- organisatie is het auteursrecht
geregeld met Pictoright te Amsterdam.
© c/o Pictoright Amsterdam 2021
ISSN 1875-080X
ISBN 97894 634 80925
EW is een uitgave van
Directeur/uitgever Erwin van Luit
Postbus 11, 1110 AA Diemen
Marketing Marijke Houwer (chef), Elles Leijzer,
Ilone Tijsseling, Linsey van Vliet
Advertentieverkoop
ONE Business: 020-2105459
sales@newskoolmedia.nl
www.newskoolmedia.nl
Klantenservice
www.ewmagazine.nl/klantenservice
Postbus 606
7000 AP Doetinchem
Voor vragen over EW-abonnementen, mail
naar klantenservice@ewmagazine.nl of
regel uw abonnementszaken 24/7
direct via service.newskoolmedia.nl
Copyright Het is niet toegestaan om, zonder voorafgaande toestemming
van ONE Business B.V., de uitgever van EW, door en in EW gepubliceerde
artikelen, onderzoeken of gedeelten daarvan over te nemen, te (doen)
publiceren of anderszins openbaar te maken of te verveelvoudigen
Leveringsvoorwaarden Op alle aanbiedingen, offertes en
overeenkomsten van ONE Business B.V. zijn de algemene voorwaarden
van toepassing die te vinden zijn op www.onebusiness.nl/contact/
voorwaarden/, waar u ze kunt printen en opslaan. Deze voorwaarden zijn
tevens van toepassing op uw abonnement
Beeld
Cover Jean-Honoré Fragonard/National Gallery of Art Washinton D.C.
Pagina 2-3 Catrinus van der Veen /De Beeldunie
Pagina 6-7 Joseph Wright of Derby/National Gallery London pagina 8-9 UIG/Getty Images, Hubert
Robert/Leemage/Getty Images pagina 10-11 Jean-Honoré Fragonard/National Gallery of Art
Washinton D.C. pagina 12-13 Austrian Archives/ Hulton Fine Art Collection/Getty Images
Pagina 14-15 Frans Hals/Getty Images, Godfrey Kneller/Hermitage Museum, Culture Club/Getty
Images, Christoph Bernhard Francke/Herzog Anton Ulrich-Museum Braunschweig
pagina 16-17 James Latham/National Gallery of Ireland, Laurent Dabos/National Portrait Gallery
Londen, iStock, Pierre Loison/Louvre Museum, API/Getty Images, Heritage Images/Getty Images,
Jean Édouard Lacretelle/Getty Images, Bettmann/Getty Images
Pagina 18-19 Shutterstock, pagina 20-21 Jelrik Atema, Shutterstock, pagina 22-23 Shutterstock,
Gerry van der List pagina 24 National Library of Scotland, Shutterstock
Pagina 25 Berlinda van Dam/ANP, Frank Dam pagina 26-27 Berlinda van Dam/ANP
pagina 28-29 Heritage Images/Getty Images, Erich Lessing/ANP pagina 30-33 Frank Dam
Pagina 34-35 Olivier Middendorp, John James Audubon/Teylers Museum, Martijn Zegel/Teylers
Museum pagina 36-37 John James Audubon/Teylers Museum, Olivier Middendorp, Jacobus van
Looy/ Teylers Museum, pagina 38-39 Teylers Museum, John James Audubon/Teylers Museum, Mike
Bink/Teylers Museum, Olivier Middendorp
Pagina 40-41 Jesse Dittmar/Redux/ANP pagina 42-43 Erin Patrice O›Brien/Redux/ANP
Pagina 44-47 Sophia Spring/Eyevine/ANP
Pagina 48-49 Rijksmuseum Boerhaave Leiden, Jan l`Admiral/Rijksmuseum pagina 50-51 Jacob
Folkema/Rijksmuseum Amsterdam, Abraham Delfos/Rijksmuseum Amsterdam
Pagina 52-53 Michel Schnater/De Nationale Opera, Hulton Archive/Getty Images
pagina 54-55 Hulton Fine Art Collection/Getty Images, Austrian Archives/Imagno/Getty Images,
UIG/Getty Images
Pagina 56-57 Teylers Museum pagina 58-59 Bonhams Londen, Jean-Honoré Fragonard/Getty
Images, Olivier Middendorp
Pagina 60-61 Henry Mosler/Lambert/Getty Images pagina 62-63 Jean Leon Gerome Ferris/Library
of Congress
Pagina 64-65 Peter Hilz/ANP, Peter ter Mors
Pagina 66-67 Rijksmuseum Amsterdam pagina 68-69 The Frick Collection, Juan Trujillo/Musée du
Louvre, Rijksmuseum Amsterdam, The Wallace Collection pagina 70-71 Musée du Louvre,
Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Musée du Louvre, Hermitage Museum
pagina 72-73 Richard House/Yale University Art Gallery, Carol M. Highsmith/Getty Images, MET
Museum New York
Pagina 74-77 Guido Benschop
Pagina 78-79 Jean-Honoré Fragonard/Getty Images
Pagina 80-81 Science Photo Library/ANP pagina 82-83 Dorling Kindersley/SPL/ANP, Universal
History Archive/Getty Images, Dorling Kindersley/SPL/ANP, Stock Montage/Getty Images
Pagina 84-85 Hulton Fine Art Collection/Getty Images, National Portrait Gallery Londen pagina 86-
87 Guillaume de Spinny/Slot Zuilen, Alexander Kucharsky, John Opie/ Hulton Fine Art Collection/
Getty Images, Sophie Bassouls/Getty Images, Alessandro Albert/Getty Images, Maartje Geels/ANP
Pagina 88-89 UIG/Getty Images pagina 90-91 Library of Congress
Pagina 92-93 George Rose/Getty Images pagina 94-95 Rijksmuseum Amsterdam, Harry Croner/
Getty Images, Lex van Lieshout/ANP, Robin Utrecht/ANP, Print Collector/Getty Images
Pagina 96-97 Carolyn Ridsdale
98 • EW SPECIALE EDITIE