culture

De geschiedenis van de Chinezen in Indonesië
oudsher een goede verstandhouding tussen de Javanen en de Chinezen. Raden Ayu
Yudakusuma leende vaak geld van de Chinezen, en veel Chinezen vochten mee aan de
kant van Prins Diponeogoro; ze leverden zilvergeld, opium en wapens aan het Javaanse
leger toen die tegen de Nederlanders oorlog voerden. Bovendien streden Chinezen zij aan
zij met de Javanen. 126
Het antwoord op Setiono's vraag is wellicht te vinden in Het Rijk van Insulinde van
Van den Doel, en in het artikel van Anthony Reid, „The origins of revenue farming in
Southeast Asia‟. Bij het uiteenzetten van de oorzaken van de Java-oorlog vermeldt Van
den Doel dat in de Javaanse Vorstenlanden Europeanen en Chinezen landerijen huurden
van de Javaanse vorsten en van inheemse ambtenaren die in apanages 127 werden
uitbetaald. De Chinese huurders verwierven op die manier ook soevereine rechten,
waaronder het recht herendiensten te laten verrichten door degenen die op hun
landgoederen woonden. 128 Misschien veroorzaakte deze gang van zaken reeds
ontevredenheid bij de Javanen. Ook de Soesoehoenan van Soerakarta maakte bepaalde
delen van zijn gebied tot apanage ten behoeve van zijn eigen familieleden. Het bestuur
over deze apanages, waarbij ook het recht tot het heffen van belastingen behoorde, werd
in handen gegeven van demangs. Volgens Van den Doel waren deze districtshoofden
vaak niet van Javaanse, maar van onder meer Chinese komaf, „die bepaald niet
toegeeflijk tegenover de boeren optraden‟. 129 De boeren werden hierdoor gedwongen een
steeds hogere belasting te betalen, waardoor hun economische positie verslechterde.
Van den Doel heeft het ook over de tolpoorten. Na de bestorming van de kraton van
Jogjakarta in 1812 door het Engelse leger als gevolg van een conflict met Sultan
Hamengku Buwono II, eiste de Britse luitenant-gouverneur Raffles de inkomsten van de
markten en de tolpoorten op voor de koloniale regering. Het beheer van deze markten en
tolpoorten werd verder verpacht aan Chinezen. De Javaanse boeren moesten nu overal
tolgeld betalen, zodat de tol die uiteindelijk in rekening werd gebracht vaak hoger was
dan de totale waarde van de naar de markt vervoerde producten. Het optreden van de
Chinezen zorgde ervoor dat het bedrag dat het koloniale gouvernement vanuit Jogjakarta
tussen 1812 en 1824 ontving met meer dan 700 percent toenam. Chinezen handhaafden
ook het gouvernementsmonopolie op de verkoop van opium en het organiseren van
gokspelen. Alleen zij kregen vergunning speelhuizen en opiumkitten te exploiteren. 130
Volgens Van den Doel hadden de Javaanse boeren tot 1755 nooit met iets als
tolpoorten te maken gehad. Reid echter toont aan dat reeds in de zeventiende eeuw de
Javaanse hoofden hun voordeel trokken uit het opereren van het systeem van de
tolpoorten. Amangkurat I verving de Javanen die de havens hadden bestuurd vanaf 1660
met syahbandar uit het handelaarsmilieu. Deze „meesters van de haven‟ waren vaak
Chinezen, en hun functie onder de vorst van Mataram geleek meer op die van pachters
dan ambtenaren of vazallen. Onder Amangkurat II werden deze functies na 1680 geveild
aan de hoogste bieder, en omvatten zowel de gewone monopolies van markten, wagen, de
productie van arak (een distillaat uit suikerriet) en dobbelen onder de Chinezen als
havengelden. Amangkurat was tijdens zijn verblijf in Japara in 1677-1678 zeer onder de
126 Setiono 2002, pag. 172.
127 Een apanage is een 'gebied of fonds, aan jongere zonen van een vorst of aan andere leden van een vorstenhuis
toegewezen om van de inkomsten of opbrengst daarvan naar hun staat te leven‟ (WNT, online editie 2007).
128 Van den Doel 1996, pag. 18.
129 Van den Doel 1996, pag. 40.
130 Van den Doel 1996, pag. 41.
64