Joods Gouda

JOODS GOUDA
GESCHIEDENIS VAN
DE JODEN IN GOUDA
STICHTING GOUDS METAHEERHUIS
GEWIJZIGDE UITGAVE 2020

Inhoud
Stolpersteine
route
Een vrijdag begin mei 1940
Een onrustig voorgevoel
Het Joodse geloof
Het Joodse volk
De nazi’s
De Joden in Nederland
De Joden in Gouda
Bezet, bedreigd, geisoleerd, weggevoerd en vermoord
Na de oorlog
Joodse monumenten in Gouda
Stolpersteine
#TIP
De Stolpersteineroute
is een wandeling in het
centrum van Gouda
langs vijftien locaties
met in totaal 116
Stolpersteine. De
wandelroute kan via
de smartphone met
de app xplreGouda
worden gevolgd.

Synagoge
op de
Turfmarkt
in Gouda

Een
vrijdag
begin mei
1940
HOOFDSTUK 1
Een van de eerste echte lentedagen van dat jaar
is net in de avond overgegaan. Lopend door de
Naaierstraat valt het je op dat in verschillende huizen
kaarsen branden. Luister je goed dan hoor je mensen
zingen. Wie niet beter weet verbaast zich: het is
toch geen Kerstmis? Maar de meeste Gouwenaars
weten wel dat de kaarsen Sjabbatkaarsen zijn; dat
de liederen Sjabbatliederen zijn en dat in de huizen
Joodse families bijeenkomen om Sjabbat te vieren.
Elke vrijdag, kort voor de zon onder gaat, begint voor
de Joden dit feest. Ze vieren het al zolang ze zich
kunnen herinneren. Voorafgaand aan de feestelijke
maaltijd hebben de gezinnen de synagoge om de
hoek, aan de Turfmarkt, bezocht om samen de
Sjabbat te verwelkomen. Na afloop zijn ze
gezamenlijk naar huis gelopen.
Weetje
De Sjabbat is de wekelijkse
rustdag in het Jodendom.
Sjabbat vindt plaats op
zaterdag, de zevende dag van
de Joodse week en dient
volgens de voorschriften in
de Tora in de eerste plaats
te worden gevierd door een
onthouding van alle arbeid.
Volgens het eerste boek van
de Tora – Genesis – rustte God
op deze dag uit van Zijn
schepping die Hij in de zes
dagen daarvoor tot stand
had gebracht.
Deze keer was de stemming tijdens die korte
wandeling anders dan anders. De gesprekken van
de volwassenen klonken ernstiger dan normaal.
Levi heeft flarden van de gesprekken opgevangen.
‘Komt de oorlog nu naar hier?’ vraagt hij zijn vader.
‘Dat is niet iets waarover kleine jongetjes zoals jij zich
zorgen hoeven maken’ antwoordt zijn vader,
en lacht. Toch is Levi er niet gerust op.
Thuis, nadat de kaarsen zijn aangestoken, de
kinderen door papa zijn gebensjt (gezegend), de
wijn gedronken is, iedereen een stukje brood heeft
gekregen en iedereen elkaar een ‘Gut Sjabbes’ heeft
gewenst, is hij zijn zorgen al vergeten. Hier zijn we
samen denkt hij, dicht bij God; hier zijn we veilig…

De Markt
in Gouda
vóór de
Duitse
bezetting

1940
HOOFDSTUK 2
…de komst van
de nazi’s belooft
weinig goeds.
Toch blijven de
meeste Joden
in Gouda.
Een onrustig
voorgevoel
Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog
wonen er enkele honderden Joden in Gouda.
Een groot deel van hen is in Gouda geboren, net als
hun ouders en grootouders. Een ander deel woont
pas sinds kort in de stad. De meesten van hen zijn
vluchtelingen uit Duitsland. In dat land hebben in
1933 de nationaalsocialisten en hun leider Adolf Hitler
het voor het zeggen gekregen. De nazi’s – zo worden
de nationaalsocialisten vaak genoemd – haten de
Joden. Sinds 1933 zijn Joden daarom niet meer veilig
in Duitsland.
In mei 1940 wordt Nederland bezet door het Duitse
leger. De nazi’s nemen meteen allerlei maatregelen.
Een van de eerste is dat veel mensen, waaronder
ook Joden, die in de buurt van de kust wonen,
moeten verhuizen omdat woningen moeten wijken
voor de opbouw van de kustverdediging. Een aantal
van hen komt naar Gouda. De Gouds-Joodse gemeenschap
in 1940 bestaat uit allerlei mensen met
verschillende achtergronden. Zo verschillend,
dat sommigen elkaar moeilijk of niet eens kunnen
verstaan. Sommigen gaan dagelijks naar de synagoge
aan de Turfmarkt; anderen komen daar nooit.
Over één ding zijn alle Goudse Joden het wel eens:
de komst van de nazi’s belooft weinig goeds. Toch
blijven de meesten van hen in Gouda. ‘Zo’n vaart zal
het wel niet lopen’ en bovendien, als je wilt vluchten:
waar moet je dan naar toe? Is het dáár dan wel
veilig? Je moet er bovendien ook maar geld voor
hebben. ‘Misschien blijkt het straks allemaal wel
mee te vallen en kun je beter afwachten wat er
gaat gebeuren…’.

1
2
3
4
5
6
7
8
9
1 Chai Betekent in het Nederlands ‘leven’ 2 Synagoge Gebouw voor samenkomsten 3 Menorah
Stond in de tempel en werd dagelijks aangestoken. 4 Tora De naam van de vijf boeken van Mozes
(Moshé). Wij spreken wel van ‘wet’, maar dat is een slechte vertaling van het Hebreeuwse woord.
Tora komt van een werkwoord dat onderwijzen betekent: de tora is Gods Woord dat wil onderwijzen
en de weg wijzen - en dat klinkt toch anders dan ‘wet’. 5 Davidster Het symbool van Israël. 6 Sjofar
Wordt op Joods nieuwjaar geblazen om op te roepen tot inkeer. 7 Drejdel Een tol; wordt gebruikt
bij spelletjes tijdens Chanoeka. 8 Kiddoesjbeker Wordt wijn uit gedronken tijdens religieuze gebeurtenissen.
9 Chanoekia Tijdens het Chanoekafeest gebruikt men deze kandelaar met negen armen.

HOOFDSTUK 3
Het
Joodse
geloof
Chai=
leven
Weetje
Hier staat ‘shalom’ in het
Hebreeuws. Hebreeuws is
een Joodse taal. Je schrijft
het van rechts naar links.
Het Hebreeuwse alfabet
heeft alleen maar medeklinkers.
Sommige
Hebreeuwse woorden zijn
in het Nederlands terechtgekomen
zoals mazzel,
tof en gabber.
Het Joodse geloof is meer dan alleen een geloof;
het is ook een manier van leven. Geloofs- en
leefregels lezen de Joden in de Tora. De Tora bestaat
uit de eerste vijf boeken van de Bijbel. Hierin staan de
10 geboden maar ook bijvoorbeeld voorschriften over
hoe je om moet gaan met je medemens en wat je
wel en niet mag eten.
Door de eeuwen heen hebben Joodse denkers
de Tora bestudeerd en aan hun geloofsgenoten
uitgelegd wat de voorschriften betekenen.
Speciaal om de Tora te kunnen begrijpen, die
in de Hebreeuwse taal op rollen perkament is
geschreven, leren Joodse kinderen Hebreeuws.
Ook voor volwassen Joden blijft het bestuderen van
de Tora heel belangrijk. Het is niet voor niets dat de
synagoge ook wel ‘Sjoel’ (school) wordt genoemd.

HOOFDSTUK 4
Het
Joodse
volk
Joden voelen zich meer met elkaar verbonden
omdat ze, als volk, afstammen van de aartsvaders
en een gezamenlijk verleden hebben. Velen voelen
zich met elkaar verbonden door het geloof, maar je
hoeft niet gelovig te zijn om tot het Joodse volk te
horen. Lang niet alle Joden lezen de Tora en houden
zich aan de Joodse leefregels.
Er is wel één echte
duidelijke regel:
Wanneer je
moeder Jodin is,
ben jij ook Jood.
Als je weet dat Joden in bijna alle landen van de
wereld wonen, de taal van dat land spreken, dat ze
allerlei verschillende uiterlijke kenmerken hebben,
dan kun je je afvragen wàt het dan toch is, dat deze
mensen tot één volk maakt. Zo bestaan er Joden met
een zwarte huidskleur en Joden met blonde haren
en blauwe ogen maar ook Joden die nog nooit een
gebedshuis – van welke godsdienst dan ook – van
binnen hebben gezien. Er is wel één echte duidelijke
regel: Wanneer je moeder Jodin is, ben jij ook Jood.
Keppeltjes
in alle
kleuren
en maten
Weetje
Het is een Joods gebruik
voor Joodse mannen en
jongens om een keppel te
dragen. De belangrijkste
reden is om eraan herinnerd
te worden dat God
boven je staat. Het is een
symbool van nederigheid en
dienstbaarheid aan God. Je
hebt keppels in alle kleuren
en maten, want ze mogen
gezien worden.

HOOFDSTUK 5
Volgens de
nazi’s vormen de
Joden een ras. Ook
als je geen Joodse
moeder hebt, maar
bijvoorbeeld wel
een Joodse opa,
ben je volgens hen
Jood.
Weetje
De swastika, ook wel bekend
als hakenkruis, is een
symbool in de vorm van een
kruis met aan alle uiteinden
een haak. Het is een vaak
gebruikt symbool, zo is het
het heiligste teken uit het
hindoeïsme en jaïnisme en
wordt het tevens gebruikt in
het boeddhisme. Aan het begin
van de twintigste eeuw
werd de swastika wereldwijd
nog gebruikt als een symbool
van voorspoed en geluk.
De nazi’s
De nazi’s hebben andere ideeën: volgens hen
vormen de Joden een ras. Ook als je geen
Joodse moeder hebt, maar bijvoorbeeld wel een
Joodse opa, ben je volgens hen Jood. In de ideeën
van de nazi’s hebben alle rassen een bepaalde
waarde. Boven alle andere rassen staat hun ‘arische’
ras, de ‘Übermensch’. Een ‘ariër’ herken je volgens
de nazi’s aan het blonde haar, de blauwe ogen en de
lange lichaamsbouw.
Veel minder waardering kunnen de nazi’s opbrengen
voor ‘rassen’ die niet aan dit ideaalbeeld voldoen.
Vooral voor Joden maar ook voor zigeuners hebben
ze daarom niets dan minachting en haat. Los
hiervan hebben de nazi’s ook een hekel aan homofielen
en (geestelijk) gehandicapten. Vernietiging
van deze ‘Untermenschen’ staat hoog in het
vaandel bij de nazi’s.
Parade van
Duitsers op
de Markt
in Gouda

Al in de 16e eeuw
werd de Joden
het verblijf in ons
land ontzegd
Weetje
Een Jood wordt in 1553 samen
met twee honden aan zijn voeten
opgehangen. Deze houtgravure
stamt uit de Schweizer Chronik
des Johann Stumpf.
Karel V is een vroom katholiek
vorst en wil in zijn rijk
het katholicisme uitbreiden.
Hij treedt hard op tegen
ketters. Zijn politiek richt
zich in eerste instantie op
het protestantisme en op
de Turken, maar ook andere
geloofsovertuigingen zijn
niet welkom in zijn rijk.
In de tijd voorafgaand aan
zijn heerschappij treedt
zijn grootvader in Spanje
hard op tegen de Joden.
In 1492 worden alle Joden
het Spaanse rijk uitgejaagd.
Ook Karel V treedt op tegen
het Joodse volk. Zo scherpt
hij het handelsverbod voor
Joden in de stad Utrecht in
1546 aan.

De
Joden in
Nederland
HOOFDSTUK 6
Al sinds de Middeleeuwen wonen er Joden in
Nederland. Op veel sympathie kunnen ze niet
rekenen. Soms krijgen ze bescherming, maar meestal
worden ze gediscrimineerd. Dit noemen we antisemitisme.
Wat voor veel bewoners van de Lage Landen
gewoon is, is voor de Joden verboden. Ze mogen bijvoorbeeld
geen land kopen of een synagoge bouwen.
In de praktijk komt het er op neer dat het meestal de
plaatselijke machthebber is die beschikt over hun lot.
Men roemt vaak de tolerantie in Holland. Maar als we
eerlijk zijn, is er niet zoveel reden om trots te zijn op
de wijze waarop Joden werden tegemoet getreden.
In de 14 eeuw kregen de Joden in Europa, en dus ook
die in Nederland, de schuld van hongersnood en pest,
een verschrikkelijke ziekte.
Ze werden vervolgd, aangevallen en soms uitgemoord.
De meeste steden verjoegen hun Joodse
inwoners. Na 1500 waren er dan ook bijna geen
Joden meer in ons land.
Door plakkaten in 1532 en 1549 heeft Karel V de
Joden het verblijf in ons land ontzegd. In 1550
moesten alle ‘nieuwe kerstenen’ die niet langer dan
zes jaar in ons land hadden gewoond binnen dertig
dagen vertrekken naar elders. Met die ‘nieuwe kerstenen’
werden de Marranen uit Portugal bedoeld.
Marranen zijn Joden die onder druk tot het christendom
waren overgegaan, maar in het geheim
vasthielden aan hun Joodse geloof en gebruiken.
Vanaf het einde van de zestiende eeuw werden
Portugese Joden wel toegelaten in Amsterdam en
ook elders. Hoogduitse Joden werden minder gastvrij
onthaald in de zeventiende en achttiende eeuw.
Ds. Abraham Costerus behoorde tot de 39 personen,
die door de Dordtse synode in staat geacht werden
om de Bijbel te vertalen. Hij schreef Historie der
Joden (1609) waarin staat dat hij een uitgesproken
tegenstander is van godsdienstvrijheid voor Joden.
Hij waarschuwt tegen het bedrog der Joden en licht
zijn standpunt toe door te schrijven:
‘dat dese onreyne mense een
openbare synagoge willen in
dewelke sij hune dwase en
sotte ceremonies oeffenen en
hunne grouwelijcke Godslasteringhen
tegen Christenen
en de Christelijke overheden
souden mogen uytspouwen.’
Alhoewel in ons land nooit een voorstel is gedaan de
Joden te verdrijven verordende de Staten-Generaal
wel de verboden om
• het christendom in woord en geschrift te smaden
• een christen tot het Jodendom te bekeren
• seksuele omgang met christenvrouwen te hebben.

HOOFDSTUK 7
De
Joden
in Gouda
In 1712 werd een keur uitgevaardigd tegen de
vestiging van Joden uit Duitsland. Deze werd op
25 oktober ‘ter puye van ‘t Stadhuys’ bevestigd:
‘Keure of waerschouwinge tegens het inkomen
binnen dese stad van Vremde Hoogduytse Joden
of Smoussen en het huysvesten van dien….’
Joden zouden namelijk verantwoordelijk zijn voor
besmettelijke ziekten, inbraak en diefstal.
In de achttiende eeuw werden sporadisch Joden
toegelaten in Gouda. In 1746 gaf het stadsbestuur
opnieuw een resolutie uit, met de mededeling dat
Joden uitgesloten waren van vestigingsrechten.
Toen werd als argument genoemd dat ze veel nadeel
toebrachten aan de neringdoende burgers.
Economische motieven speelden dus toen ook al een
rol: men duldde geen concurrentie!
Vooroorlogs:
Een levendige
Joodse
gemeenschap
in Gouda
Ondanks al die beperkende maatregelen wonen er
aan het eind van de achttiende eeuw toch een aantal
Joden in Gouda. In 1798 krijgen ze eindelijk vrijheid
van godsdienst. Dat is de Franse tijd. Volgens de
regeling van de Bataafse Republiek krijgt iedereen,
dus ook de Joden, gelijke burgerrechten.

Tot die tijd kwamen de Joodse gelovigen voor hun
gebedsdiensten bijeen in een achterkamer van
de woning van de familie E. Cats aan de Lange
Groenendaal. Dat waren ongeveer twintig gezinshoofden
die vooral in die buurt woonden.
Op 14 december 1798 kopen ze de oude kerk van de
Doopsgezinde Gemeente (de zogenaamde Waterlanders)
aan de Turfmarkt voor een som van 800
gulden. Het gebouw raakte al snel in verval en werd
daarom afgebroken in 1823. De nieuwe sjoel werd
op 14 september 1827 ingewijd. Voortaan konden de
Joden daar op iedere Sjabbat uit de Tora lezen, hun
gebeden uitspreken en hun liederen zingen.
Behalve een synagoge hebben de Goudse Joden
ook hun eigen begraafplaats aan de Boelekade.
In 1927 verwerven ze in Bloemendaal nog een
tweede terrein waar ze, op hun eigen wijze, hun
doden kunnen begraven.
In 1893 koopt de Joodse gemeenschap een groot
gebouw aan de Oosthaven B51 (tegenwoordig
nummer 31). Het pand wordt ingericht voor de
opvang van ongeveer dertig ‘Israëlitische oude
lieden’ uit Gouda en uit de rest van Nederland en de
koloniën. Ook voor arme ouderen is er plaats in het
tehuis. Uiteindelijk wonen er ongeveer 60 mensen in
het Joods bejaardenhuis.
Een andere, opvallende plek in het Joodse Gouda
van vóór de oorlog wordt ingenomen door de
Catharinahoeve aan de Ridder van Catsweg.
In deze villa wordt in 1937 de Jeugdfarm, een
boerderij, gevestigd. Joodse jongens en meisjes
tussen 15 en 17 jaar leren er het land- en tuinbouwvak.
Maar dat niet alleen: ze krijgen er ook lessen
Hebreeuws en aardrijkskunde die bijna allemaal
over Palestina gaan. De Jeugdfarm is dan ook geen
gewone tuinbouwschool. De leerlingen hebben een
droom: ze willen over een paar jaar naar Palestina,
naar ‘het beloofde land’ om mee te helpen aan de
opbouw van de Joodse staat. Modern Israël, zoals wij
dat nu kennen, bestond toen namelijk nog niet. In 1948
werd dat pas een feit. De Verenigde Naties besloten
toen tot de oprichting van de staat Israel.
begraafplaats
aan de Boelekade
met het Joodse
poortje als
ingang

De Joodse gemeenschap in Gouda is aan de vooravond
van de Tweede Wereldoorlog al met al dus niet zo groot,
maar wel bloeiend. De tijd dat de Joden geen gelijke
rechten hadden en door bijna iedereen met de nek werden
aangekeken, is voorbij. Ze mogen nu hun eigen leven leiden
en voelen zich niet minder Gouds dan de andere Gouwenaars.

De Joodse gemeenschap in Gouda is aan de vooravond
van de Tweede Wereldoorlog al met al dus niet zo groot,
maar wel bloeiend. De tijd dat de Joden geen gelijke
rechten hadden en door bijna iedereen met de nek werden
aangekeken, is voorbij. Ze mogen nu hun eigen leven leiden
en voelen zich niet minder Gouds dan de andere Gouwenaars.
Wat er in Duitsland
gebeurt, baart hen
wel zorgen... Joodse
vluchtelingen uit dat
land worden dan ook
geholpen, door Joodse,
maar ook door niet-
Joodse Gouwenaars.

Weetje
Met ingang van 3 mei
1942 moesten alle Joden
van 6 jaar en ouder ter
identificatie een zespuntige
Davidster gaan
dragen. Het gele lapje
stof moest goed zichtbaar
links op borsthoogte
zitten, vastgenaaid op
de kleding.

Bezet,
bedreigd,
geisoleerd,
weggevoerd
en vermoord
HOOFDSTUK 8
De zorgelijke voorgevoelens die de Goudse Joden
hebben in mei 1940, wanneer Duitsland Nederland
bezet, blijken al snel terecht. Eerst worden alle
ambtenaren in Nederland verplicht om een formulier
in te vullen. Via deze ‘ariërverklaring’ wil de bezetter
te weten komen wie er, volgens de rassenideeën van
de nazi’s, Jood zijn en wie niet. Hierna worden er
allerlei regels ingevoerd, speciaal voor de Joden.
Vanaf 13 januari 1941 mogen de Goudse Joden
bijvoorbeeld geen ‘eere-ambten’ meer vervullen.
Een maand later worden alle ambtenaren, die geen
ariërverklaring konden invullen omdat ze Jood zijn,
ontslagen. Het hoofd van een van de lagere scholen
wordt ontslagen omdat hij met een Joodse vrouw
is getrouwd.
Er komt een speciale school voor Joodse kinderen.
In 1942 moeten alle Joden vanaf 6 jaar een gele ster
op hun kleding dragen en grote delen van de dag
mogen ze zich niet meer op straat vertonen.
’s Avonds en ’s nachts mogen ze niet meer naar buiten.
Dit bord verschijnt op steeds meer plekken
bijvoorbeeld bij de ingang van het Houtmansplantsoen.Op
24 juli 1942 moeten de Joden hun
fietsen inleveren op het Stadserf aan de Turfmarkt.
De Joodse gemeenschap vormde voor de oorlog
een vanzelfsprekend deel van het leven in Gouda.
Nu wordt dit steeds minder het geval. De aparte
scholen en het verbod om in het zwembad, café
of park te komen zijn nog maar het begin van alle
ellende. Wat volgt is dat alle Nederlandse Joden op
de trein worden gezet. Eerst worden ze verzameld
(‘geconcentreerd’) in het kamp Westerbork in
Drenthe of Vught. Daarvandaan worden ze verder
vervoerd naar concentratie- en vernietigingskampen
in Oost-Europa. In die kampen worden ze vergast,
vermoord of zó slecht behandeld, dat ze vanzelf dood
gaan. Degenen die geluk hebben zijn nog in leven
wanneer Duitsland zich in 1945 overgeeft.
Maar wat heet ‘geluk’, wanneer (een groot
deel van) jouw familie vermoord is en je
de rest van je leven gekweld wordt door
herinneringen die zo’n pijn doen en waar
geen enkel medicijn voor bestaat?

Het
Joods
bejaardenhuis

HERINNERING DEPORTATIE
‘Er
was geen paniek, eerder een soort gelatenheid.
Men ging zich aankleden en de rugzak
die eigenlijk al klaar stond inpakken. Alle
Joden die nog in Gouda woonden, werden
eerst bij ons in huis verzameld en tegen 10 uur ging het in vrachtauto’s naar het
station. Wij kwamen eerst om 5 uur in Rotterdam aan en hadden ’s nachts ergens
tussen Gouda en Rotterdam op een emplacement gestaan. Met een tram ging
het naar een voor mij onbekend station en voorlopig was Westerbork ons doel.
Wij kwamen daar ’s middags om 3 uur aan. Ons transport bleek uit achthonderd
personen te bestaan, te weten uit Rotterdam, Gouda en Den Haag. Men werd van
de ene naar de andere barak gesleept en was doodmoe. ’s Avonds laat werd ons
een bed, ergens drie hoog in een barak, die meer het aanzien had van een oude
klerenzolder, aangewezen. Maar ik was moe en viel al vlug in slaap.’
Fragment:
Herinneringen
van Sara Meier-
Teixeira de Mattos

Sara
Teixeira
de Mattos

GOUDS OORLOGSVERHAAL I
De jonge Amsterdamse verpleegster
Sara Teixeira de Mattos wordt
in 1936 directrice van het Joods
bejaardenhuis in Gouda. Dit betekent voor
haar een grote promotie, maar ook een grote
verantwoordelijkheid; zeker wanneer de
Duitsers Nederland bezetten. Sara heeft
het nieuws uit Duitsland de laatste jaren
aandachtig gevolgd en weet dat de toekomst
er somber uitziet. Al die maatregelen maken
het leven al snel moeilijker. In 1942 worden
Joodse bestuursleden van het tehuis, die niet
op tijd zijn ondergedoken, naar concentratie-
kampen afgevoerd. Het is een kwestie van
tijd voordat de Duitsers het tehuis zullen
ontruimen. Uit voorzorg laat Sara in de
tuin daarom een geheime ontsnappingsdeur
maken. Via het ‘Metaheerhuisje’ kun je bij die
deur te komen. Dit is een gebouwtje waarin
Joodse overledenen ritueel worden gewassen,
aangekleed en in de kist worden gelegd.
Op 9 april 1943 hoort Sara Teixeira de
Mattos dat er op station Gouda een extra
grote trein klaar staat. Die kan alleen voor
de bewoners van het tehuis bedoeld zijn.
Bijna alle andere Goudse Joden zijn al
weggevoerd of ondergedoken. Na het
avondeten vertelt Sara de bewoners en
personeel van het tehuis wat ze gehoord
heeft en dat ze zich moeten klaarmaken
voor het vertrek. Later worden de oude
mensen nog verder getransporteerd; naar
Sobibor, een vernietigingskamp in Polen.
Sara Teixeira de Mattos overleeft de oorlog
en kan na de oorlog terugkeren naar Gouda.
Van de 66 weggevoerden (bejaarden en het
verzorgend personeel) overleeft er één de
oorlogsjaren. Op de dag dat het tehuis
ontruimd werd, is mevrouw De Vries via
de doorgang achter het Metaheerhuisje
gevlucht: via dit huisje voor de doden
heeft ze haar leven kunnen redden.

Edith
Roseij
Beek

GOUDS OORLOGSVERHAAL II
D
e negenjarige Edith Roseij Beek
is een van degenen voor wie een
Stolperstein is geplaatst. Op de
Lange Tiendeweg 54 woonde ze met haar
vader, moeder en broer. Haar vader had hier
zijn praktijk als huisarts. Het gezin moest
eerst verhuizen en vervolgens onderduiken.
Edith apart van haar ouders en broer.
Ze kreeg stiekem nog een beetje les op
haar onderduikadres, maar werd verraden,
opgepakt door een NSB’er en via
Westerbork weggevoerd naar Auschwitz.
Voor Edith ligt nu een steentje in
de stoep voor het huis op de Lange
Tiendeweg 54. Op deze Stolperstein
staat haar naam, hoe oud ze geworden
is en dat ze in Auschwitz om het leven
is gebracht. Haar ouders en broertje
overleefden de oorlog. Alle stenen
liggen in en om het centrum van Gouda.
Waar ze liggen kun je vinden op de
website van de Stichting Gouds
Metaheerhuis.

GOUDS OORLOGSVERHAAL III
Wolfgang
Weiss
Wolfgang Weiss is sinds 1939
leerling op de Jeugdfarm
Catharinahoeve die onder de
leiding van Manfred en Jansje (Schoschana)
Litten-Serlui en de tuinbouwleraar Middelburg
staat. Zijn ouders zijn in 1933 nazi-Duitsland
ontvlucht. Wolfgang is een van de ruim
twintig jongens en meisjes tussen de 15 en
17 jaar die op de Catharinahoeve worden
opgeleid om straks in Palestina het land op
te bouwen. Hij is gelukkig tussen zijn leeftijdsgenoten.
De bewoners van de Jeugdfarm
worden nog even ontzien vanwege het belang
van de farm voor de voedselproductie. Maar
ook hun trein zal binnenkort op het station
staan te wachten. De leiding van de Jeugdfarm
regelt, samen met buurman Dirk van Schaik,
onderduikadressen voor de leerlingen.
Op 22 april 1943 moeten alle Jeugdfarmbewoners
zich melden voor transport naar
kamp Vught. Géén van hen komt daar aan.
Ze zijn allemaal ondergedoken. Om onder
te duiken moet je van naam veranderen.
Wolfgang Weiss heet daarom voortaan Jan
Verhoek. Maar ook met een nieuwe naam
blijft Wolfgang een vluchteling die van adres
naar adres trekt. Even later moet hij opnieuw
van naam wisselen: Jan de Groot heet hij nu.
Onder die naam maakt hij uiteindelijk de
bevrijding mee. Hij is een van de achttien
overlevenden van de Jeugdfarm. Ondanks de
uitgebreide voorzorgsmaatregelen, hebben
zeven medeleerlingen van Wolfgang de
oorlog niet overleefd. Ook Manfred en
Schoschana Litten keren niet terug uit de
oorlog. Hun zoontje Gideon overleeft en
vertrekt net als Wolfgang naar Israël. Na de
oorlog verhuist Wolfgang Weiss naar Israël;
naar het Palestina dat hij kent uit de lessen
van de Jeugdfarm. Nog één keer verandert
hij zijn naam: het Hebreeuwse Sjalom
Weisz past beter bij een Israëliër dan het
Duitse Wolfgang Weiss.

Van de ongeveer
500 Goudse
Joden zijn er
meer dan 380
gedeporteerd en
vermoord.
Het Goudse station waar
vandaan de deportaties
plaatsvonden. Op 6 en 26
november 1944, werd het spoor
rondom Gouda door de Britten
gebombardeerd. Hiermee werd
een belangrijk strategisch punt
van de Duiters vernietigd.

In mei 1945 is de Tweede
Wereldoorlog voorbij.
De bevrijding werd groots
gevierd op de Markt in Gouda.

HOOFDSTUK 9
Na de
oorlog
Van de ongeveer 500 Goudse Joden in 1940
zijn er meer dan 380 gedeporteerd en vermoord.
Sommige overlevenden vestigen zich in grotere
steden als Rotterdam en Amsterdam en sommigen
emigreren naar Israël of andere landen.
Er is geen Joods
leven meer in
Gouda. De Joodse
gemeente is na de
oorlog opgehouden
te bestaan en is
opgegaan in de
gemeente van
Rotterdam.
De Goudse
synagoge
ná de oorlog...

De Goudse
synagoge
voor
de oorlog

Joodse
monumenten
in Gouda
HOOFDSTUK 10
Synagoge
De Joodse gemeente in Gouda heeft de synagoge
nog tot 1950 in bezit gehouden, maar haar daarna
verkocht. Alleen aan het kunstwerk aan de linker
voordeur van de huidige kerk van de Vrije
Evangelische Gemeente aan de Turfmarkt 23-25,
kun je nog zien dat dit ooit de synagoge van een
trotse Joodse gemeente was. Het is het wapen
van Gouda waarbij één van de zes sterren eruit
gevallen is. Symbool voor een uit de Goudse
samenleving weggerukt deel van de bevolking.
Een synagoge (o.a. Grieks
voor huis van samenkomst) is in
het Jodendom een gebeds- en
gemeenschapshuis, waar religieuze
bijeenkomsten plaatsvinden.
Een andere naam voor synagoge,
is sjoel, dat school betekent.
De synagoge is dan ook niet alleen
een plaats voor gebed, maar ook
een plaats om te lezen en te
onderwijzen uit de Tora.
Weetje

Centraal Tehuis
voor Israëlieten in
Nederland (CeTIN)
Metaheerhuis
Het Joods bejaardenhuis kreeg ook een nieuwe
bestemming. Het werd verkocht en heet nu
‘De Haven’. Een plaquette aan de muur van
Oosthaven 31 herinnert aan de voormalige
bestemming.
65 Stolpersteine in de
stoep voor het voormalig
Joods bejaardentehuis
zullen ons blijvend
herinneren aan het lot
van de gedeporteerden.
Aan gebouw ‘De Haven’, Oosthaven 31, is nauwelijks
meer te zien dat er ooit Joodse ‘oude lieden’
woonden. Maar achter het gebouw, in de tuin staat
nog een klein gebouwtje: het oude Metaheerhuis,
letterlijk betekent het ‘huis der reiniging’. Overleden
Joden werden daar naartoe gebracht, onder het
uitspreken van gebeden ritueel gewassen en in een
eenvoudig wit gewaad gekleed. Mannen kregen hun
eigen tallis (gebedskleed) om. Alle kisten zagen er
hetzelfde uit; simpel vurenhout zonder enige opsmuk.
Na restauratie werd het Metaheerhuis in 1994
geopend door mevrouw Meijer-Teixeira de Mattos als
gedenkplaats. Aan een wand zie je drie grote wandborden
met daarop naam, leeftijd en overlijdensdatum
en -plaats van alle 388 nu bij naam bekende
Joodse inwoners van Gouda, die in de oorlog zijn
vermoord.

Catharinahoeve
Begraafplaatsen
De Jeugdfarm is na de oorlog opnieuw begonnen;
zonder veel succes. In 1953 is ze opgeheven,
de villa is in 1980 afgebroken. Op de plaats van
de Catharinahoeve staan nu wat graspollen en
struiken op een verlaten stuk grond. Een plaquette
van het gebouw herinnert ons eraan.
Ter nagedachtenis aan de negen gedeporteerde
en vermoorde bewoners van de Jeugdfarm zijn er
negen Stolpersteine geplaatst, recht tegenover
de plek waar de Jeugdfarm heeft gestaan.
De twee Joodse begraafplaatsen bestaan niet meer.
De doden zijn elders in Nederland herbegraven.
Een plaquette, precies op de plek waar de
toegangspoort naar de begraafplaats was, aan
de Boelekade herinnert aan deze begraafplaats.
Een plaquette aan
de brug vlakbij de
voormalige begraafplaats
Bloemendaal
onttrekt deze
begraafplaats aan
de vergetelheid.

Joodse Poortje
Het bestuur van de Stichting Gouds Metaheerhuis
legt elk jaar op 4 mei een bloemstuk
uit de erfenis van mevrouw Meijer-Texeira de
Mattos. Een basisschool heeft dit monument
geadopteerd.
Museum Gouda en
Verzetsmuseum
Aan de Jeruzalemstraat in het Raoul Wallenbergplantsoen,
staat een poortje met een bijzondere
vorm. Mensen noemen het ook wel het Joodse
Poortje. Dit poortje was ooit de toegang tot de
Joodse begraafplaats aan de Boelekade. De poort is
na het verplaatsen van de doden in 1976 als herinneringsmonument
naar de Jeruzalemstraat verplaatst.
De Joodse gemeenschap heeft in 1960 op het poortje
een gedenkteken op geplaatst, een gebeeldhouwde
treurende figuur met daaronder de tekst: ‘Gy allen die
voorbygaat, aanschouwt toch en ziet, of er een smart
is gelyk aan de smart, die my getroffen heeft 1940-
1945 Klaagliederen 1:12 5700-5705’ Daaronder staat
in het Hebreeuws: Die geboren worden zijn bestemd
om te sterven, de doden om te herleven.
In Museum Gouda zijn enkele voorwerpen uit de
voormalige synagoge tentoongesteld. Zo is daar een
jat (foto rechts), een aanwijshandje waarmee Joden
de Tora lezen en verder de siertoren (foto links) en
schilden van een Tora-rol en een Chanoeka-lamp.

HOOFDSTUK 11
Stolpersteine
Ter herinnering aan het tijdens
de Tweede Wereldoorlog weggevaagde
Joodse leven in Gouda
worden er nu jaarlijks Stolpersteine
in Gouda geplaatst.
Stolpersteine is een Duits woord voor
struikelstenen. Het zijn stenen, niet om
over te struikelen, maar om even stil
bij te staan. Ze zijn 10x10 cm, met een
messing plaatje met daarop de naam,
geboortejaar, deportatieplek en –datum,
sterfdatum en concentratiekamp waar
hij of zij is vermoord. In heel Europa
liggen al meer dan 70.000 Stolpersteine,
waarvan meer dan 275 in Gouda.
Het is de bedoeling dat binnen een paar
jaar alle 388 slachtoffers op deze manier
blijvend herdacht kunnen worden.
Kunstenaar Gunter Demnig, de ontwerper,
plaatst de Stolpersteine meestal zelf
in de stoep voor de huizen, waar ooit
Goudse Joden gewoond hebben en van
waaruit de meesten zijn weggevoerd.
2011 > 7 Stolpersteine
2012 > 73 Stolpersteine
2013 > 88 Stolpersteine
2014 > 15 Stolpersteine
2015 > 15 Stolpersteine
2016 > 10 Stolpersteine
2017 > 14 Stolpersteine
2018 > 16 Stolpersteine
2019 > 20 Stolpersteine
2020 > 20 Stolpersteine

Ter gedachtenis
aan de 388
Joodse stadsgenoten
die
tijdens de
bezettingsjaren
1940-1945 om
het leven zijn
gebracht. Hun
namen zijn...
Jettie Aalsvel 22 jaar Midden-Europa
Alfred Samuel van Adelsbergen 33 jaar Sobibor
Marie Adelsbergen-Beek 34 jaar Sobibor
Schafte Adler 86 jaar Sobibor
Amalie Adler-Herz 79 jaar Sobibor
Isaak Alter 55 jaar Sobibor
Herbert Asch 26 jaar Auschwitz
Jacques Asser 23 jaar Auschwitz
Basje Austeiczer-Udler 70 jaar Sobibor
Alica Sofie Baer 35 jaar Sobibor
Jacob Levy van Baren 76 jaar Sobibor
Ernst Baum 67 jaar Auschwitz
Edith Roseij Beek 9 jaar Auschwitz
John Beek 10 jaar Auschwitz
Lina Benjamin-Bender 73 jaar Sobibor
Melach Bergmann 64 jaar Sobibor
Günther Bernstein 33 jaar Mauthausen
Mendel Emanuel Bienstock 64 jaar Auschwitz
Sara Lange-Biberfeld 72 jaar Bergen-Belsen
Roza Bienstock-Reif 61 jaar Auschwitz
Willy Bienstock 34 jaar Westerbork
Menachem Birnbaum 50 jaar Sobibor
Ernestine Birnbaum-Helfmann 47 jaar Sobibor
Rafael Birnbaum 23 jaar Sobibor
Hanna Birnbaum 21 jaar Sobibor
Hanna Blümlein 66 jaar Sobibor
Pinchas Bornszteijn 18 jaar Sobibor
Gertrud Brahn-Birnbaum 67 jaar Auschwitz
Rosa ten Brink 46 jaar Auschwitz
David van Buuren 78 jaar Sobibor
Nathan Jacob Cats 47 jaar Auschwitz
Gabriël Cohen 19 jaar Sobibor
Jannetta Cohen-Mainzer 81 jaar Sobibor
Helena Cohen-Markens 69 jaar Sobibor
Ida Cohen-Wallach 46 jaar Sobibor
Rudolf Cohn 73 jaar Sobibor
Anna Cohn-Eschelbacher 79 jaar Sobibor
Gustav Cohn 69 jaar Sobibor
Erna Cohn-Joseph 63 jaar Sobibor
Levij van Collem 62 jaar Sobibor
Rachel van Collem-Cardozo 59 jaar Sobibor
Sibilla Content-Tas 80 jaar Westerbork
Emanuel Philip Creveld 37 jaar Auschwitz
Lea Creveld-Gompers 36 jaar Auschwitz
Rebecca Anna Creveld 9 jaar Auschwitz
Betje Boena Dam-Frank 67 jaar Sobibor
Izak van Dantzig 84 jaar Auschwitz
Sara van Dantzig 77 jaar Sobibor
Jetje van Dantzig-Hartogs 79 jaar Sobibor
Leopold Davids 70 jaar Westerbork
Julie Davids-Cohen 67 jaar Sobibor
Margarete Dieckhoff 38 jaar Auschwitz
Hermann Diefenbronner 65 jaar Bergen-Belsen
Elsa Diefenbronner-Ettlinger 55 jaar Bergen-Belsen
Leopold Dingfelder 56 jaar Auschwitz
Johanna Dingfelder-Wormser 51 jaar Auschwitz
Lili Marie Dreijfus 22 jaar Sobibor
Alma Levy-Drucker 32 jaar Sobibor
Rozita Hanna Duijts-van Collem 25 jaar Sobibor
Paulina Elzas-Gersons 93 jaar Sobibor
Miriem Endzweig-Holles 52 jaar Sobibor
Israel Engländer 65 jaar Auschwitz
Rahel Frieda Engländer-Jungerwirth 63 jaar Auschwitz
Joachim Bernhard Engländer 23 jaar Sobibor
Elisabeth van Esso-van Leer 79 jaar Sobibor
Felix Falk 64 jaar Auschwitz
Käthe Liesbeth Falk-Ollendorf 64 jaar Auschwitz
Mietje Frank-Cats 68 jaar Auschwitz
Louis Abraham Franken 27 jaar Mauthausen
Simon Frenk 50 jaar Seibersdorf
Rachel Frenk-Cats 38 jaar Auschwitz
Heintje Frenk 17 jaar Auschwitz
Henni Freudenstein 55 jaar Sobibor
Selma Fromm-Gattmann 65 jaar Sobibor
Georg Fuerst 58 jaar Bergen-Belsen
Else Fuerst-Schreiber 49 jaar Bergen-Belsen
Karl Heinrich Simon Fuerst 21 jaar Bergen-Belsen
Sophia Catharina de Gast-Wolffers 61 jaar Auschwitz
Helene Weidenreich-Gernsheim 75 jaar Sobibor
Catharina Jacoba Gersons-Salomon 57 jaar Sobibor
Lasar Goldenblat 45 jaar Auschwitz
Ernst Goldstein 29 jaar Auschwitz
Levie Gompers 68 jaar Auschwitz
Anna Gompers-van Kloeten 71 jaar Auschwitz
Salomon Benjamin Gompers 44 jaar Monowitz
Elisabeth Gompers-van Tijn 40 jaar Auschwitz
Reintje Margaretha Gompers 18 jaar Auschwitz
Etty Gompers 17 jaar Auschwitz
Benjamin Gompers 14 jaar Auschwitz
Mozes Gompers 42 jaar Auschwitz
Reintje Gompers-Beem 74 jaar Sobibor
Isaac Nico Goudsmit 19 jaar Auschwitz
Kurt Grabowski 40 jaar Sobibor
Maria Henriëtte Grabowski 43 jaar Sobibor
Bertha Grabowski-Spier 70 jaar Sobibor
Ferdinand Grünebaum 69 jaar Sobibor
Ida Grünebaum-Buxbaum 58 jaar Sobibor
Markus Grunwerg 40 jaar Sobibor
Grietje Haalman-Minco 81 jaar Sobibor
Herman Salomon Hamburger 76 jaar Sobibor
Abraham Hamburger 19 jaar Sobibor
Hermine Hammel-Weil 66 jaar Sobibor
Abraham Hammelburg 20 jaar Warschau
Karl Happ 64 jaar Sobibor
Lotti Happ-Cohn 41 jaar Sobibor
Günther Josef Happ 16 jaar Sobibor
Kaatje van Hasselt-Bernard 71 jaar Sobibor
Lion Heijmans 80 jaar Sobibor
Henri Heijmans 76 jaar Sobibor
Antje Heijmans-van Kloeten 82 jaar Sobibor
Fanny Heinemann-Kunstmann 86 jaar Gouda
Ludwig Heinemann 59 jaar Gouda
Emilie Louise Heinemann-Salfeld 51 jaar Gouda
Fritz Adolf Heinemann 20 jaar Auschwitz
Marianne Hertz 60 jaar Auschwitz
Elias Herzenberg 74 jaar Auschwitz
Frieda Herzenberg-Ettlinger 58 jaar Sobibor
Erich Heumann 39 jaar Kdo Gleiwitz
Gustav Hirsch 60 jaar Auschwitz
Claris Hirsch-Weil 49 jaar Auschwitz
Hans Werner Hirsch 32 jaar Auschwitz
Gerda Liselotte Hirsch-Reis 22 jaar Auschwitz
Regina Hirsch 29 jaar Auschwitz
Lotty Gabriele Hirsch-Maij 59 jaar Sobibor
Julius Hirschberg 39 jaar Dachau
Eliazer van der Hoeden 28 jaar Polen
Betty van der Hoeden-Bonn 31 jaar Auschwitz
Berl (Nachmann Beer) Hönig plm 52 jaar Auschwitz
Emilia (Mirl) Hönig-Zangen plm 50 jaar Auschwitz
Isaak Ikenberg 67 jaar Sobibor
Emma Ikenberg-Herz 66 jaar Sobibor
Karl Erich Ikenberg 36 jaar Auschwitz
Hugo Jakobi 33 jaar Auschwitz
Harry Juras 37 jaar Midden-Europa
Beile Juras-Mehrkrebs 31 jaar Auschwitz
Hans Kahlenberg 38 jaar Sobibor
Elsbeth Kahlenberg-Rosenberg 35 jaar Sobibor
Helga Kahlenberg 10 jaar Sobibor
Henriette Kahlenberg 7 jaar Sobibor
Jetje Kalkoene 19 jaar Auschwitz
Max Katz 51 jaar Sobibor
Samuël Khan 74 jaar Sobibor
Herbert Kirchheim 47 jaar Sobibor
Anne Marie Kirchheim-Brahn 42 jaar Sobibor
Margit Lieselotte Kirchheim 6 jaar Sobibor
Albrecht Kirstein 35 jaar Sobibor
Chane Ettel Kleiner-Schulster 63 jaar Auschwitz
Leo Klisser 7 jaar Auschwitz
Julius Kobijlinski 64 jaar Auschwitz
Hertha Kobijlinski-Naumann 53 jaar Auschwitz
Walter Otto Kobijlinski 31 jaar Midden-Europa
Erich Helmut Kobijlinski 22 jaar Midden-Europa
Martijn Koppel 18 jaar Sobibor
Joseph Kops 35 jaar Schöppinitz
Elisabeth Kops-Scheffer 27 jaar Auschwitz
Moritz Körner 14 jaar Auschwitz

Chana Krill-Anklewicz 34 jaar Auschwitz
Ides Krill 2 jaar Auschwitz
Bertha van der Kuijp-de Groot 75 jaar Sobibor
Hermann Lachmann 37 jaar Sobibor
Rahel Margot Lachmann-van Gelder 35 jaar Sobibor
Jozef Lachmann 7 jaar Sobibor
Arthur Lamm 60 jaar Sobibor
Iska Lamm-Fried 43 jaar Auschwitz
Irene Lamm 19 jaar Auschwitz
Alfred Landau 63 jaar Auschwitz
Henriette Landau-Nehemias 67 jaar Auschwitz
Marianne Landau 33 jaar Auschwitz
Grete Lang 36 jaar Sobibor
Leib Laub 19 jaar Sobibor
Samuel Joseph Leefsma 62 jaar Auschwitz
Susanna Leefsma-Mogendorff 60 jaar Auschwitz
Henriette Leefsma 32 jaar Auschwitz
Abraham Izak de Leeuw 6 jaar Auschwitz
Anna Judik de Leeuw 10 jaar Auschwitz
Levi de Leeuw 81 jaar Sobibor
Elizabeth de Leeuw-de Leeuw 82 jaar Sobibor
Jacob Izak de Leeuw 38 jaar Auschwitz
Margaretha de Leeuw-Gompers 34 jaar Auschwitz
Nathan de Leeuwe 44 jaar Midden-Europa
Josephine de Leeuwe-Parser 42 jaar Auschwitz
Mietje de Leeuwe 16 jaar Auschwitz
Sophia de Leeuwe 11 jaar Auschwitz
Rebecca de Leeuwe 6 jaar Auschwitz
Benjamin Leiser 59 jaar Auschwitz
Eva Leiser-van Dantzig 58 jaar Auschwitz
Marcel Leiser 21 jaar Nijeholtwolde
Simon Leiser 55 jaar Auschwitz
Eva Leiser-Leiser 53 jaar Auschwitz
Hans Leiser 49 jaar Sobibor
Selma Sanda Leiser-Hammel 33 jaar Sobibor
Ronald Leiser 5 jaar Sobibor
Maurits Emanuel Leuw 41 jaar Auschwitz
Rosetta Levano 12 jaar Auschwitz
Israel de Levie 56 jaar Monowitz
Johanna de Levie-Zondervan 50 jaar Auschwitz
Evaline Clara de Levie 18 jaar Auschwitz
Helena de Levie 35 jaar Sobibor
Rosetta de Levie 25 jaar Auschwitz
David Mozes Leviticus 25 jaar Fürstengrube
Emma Levy-Mildenberg 80 jaar Sobibor
Heinz Ludwig Lewkonja 18 jaar Midden-Europa
Herbert Lewkowicz 40 jaar Auschwitz
Bettina Lewkowicz-van Leeuwen 27 jaar Auschwitz
Mirjam Lewkowicz 2 jaar Auschwitz
Hugo Lewkowicz 5 mnd. Auschwitz
Gustav Liffmann 72 jaar Sobibor
Bella Liffmann-Cahn 73 jaar Sobibor
Carl Liffmann 45 jaar Auschwitz
Heintje Limburg-de Vries 81 jaar Sobibor
Ernst Lindenberg 44 jaar Midden-Europa
Manfred Linder 44 jaar Schöppinitz
Elsa Linder-Gottlieb 34 jaar Auschwitz
Leopold Linder 7 jaar Auschwitz
Zirje Hudy Adele Linder-Sommer 68 jaar Sobibor
Manfred Ralf Litten 36 jaar Midden-Europa
Jansje Litten-Serlui 34 jaar Tsjecho-Slowakije
Curt Julius Loewenthal 40 jaar Midden-Europa
Felicia Loewenthal-Lewek 36 jaar Auschwitz
Ellen Marijke Loewenthal 7 mnd. Auschwitz
Ruth Loewij 21 jaar Auschwitz
Georg Jakob Israel Lövy 63 jaar Auschwitz
Margaretha Johanna Sara Lövy-Rosenthal 52 jaar Auschwitz
Selma Löwenstein 68 jaar Auschwitz
Rosa Löwenstein-Ikenberg 38 jaar Auschwitz
Judith van Maarsen 64 jaar Sobibor
Selma Maass-Strauss 69 jaar Auschwitz
Alex Hans Maijer 23 jaar Midden-Europa
Ernst Maijer 17 jaar Midden-Europa
Kurt Maijer 17 jaar Auschwitz
Ryfka Malinger 33 jaar Sobibor
Sylve Marx-Herrmann 63 jaar Theresienstadt
Ferdinand Marx 75 jaar Auschwitz
Merina Marx-Freudenberger 69 jaar Auschwitz
Mozes May 35 jaar Sobibor
Hermann Mayer 50 jaar Bergen-Belsen
Helene Mayer-Freudenberg 49 jaar Riesa
Bertha Helene Mayer 21 jaar Auschwitz
Margaretha Helene Mayer 18 jaar Auschwitz
Bertus Samuel Meijer 27 jaar Sobibor
Jacoba Keetje Meijer 20 jaar Sobibor
Louise Michaelis-Schmul 70 jaar Sobibor
Margarete Michelson 41 jaar Midden-Europa
Manus Minco 79 jaar Sobibor
Lea Minco-Schweiger 76 jaar Sobibor
Jacques Mogendorff 59 jaar Dachau
Mietje Mogendorff-Meijer 62 jaar Sobibor
Simone Jeanette Henriette Mogendorff 27 jaar Sobibor
Jetje Carla Mogendorff 23 jaar Midden-Europa
Fritz Mohr 42 jaar Sobibor
Alice Mohr-May 39 jaar Sobibor
Renate Mohr 9 jaar Sobibor
Gerson Mol 46 jaar Midden-Europa
Frederika Mol-Wolffers 62 jaar Auschwitz
Alice Mohr-Kitzinger 65 jaar Auschwitz
Obadja van Monnikendam 59 jaar Auschwitz
Anna van Monnikendam-van Witsen 60 jaar Auschwitz
Maurits van Monnikendam 57 jaar Sobibor
Esther van Monnikendam-Mok 59 jaar Sobibor
Jansje van Monnikendam-Mok 57 jaar Sobibor
Leon van Monnikendam 26 jaar Auschwitz
Hartog van Monnikendam 23 jaar Auschwitz
Jacobus Neeter 52 jaar Auschwitz
Saartje Neeter-Ensel 57 jaar Auschwitz
Valerie Käthe Neumeyer 28 jaar Auschwitz
Herta Neumeyer-Hausdorff 54 jaar Auschwitz
Flora Oppenheim-Ullmann 56 jaar Auschwitz
Ernst Simon Israel Oppenheim 18 jaar Polen
Hans Oppenheim 15 jaar Auschwitz
Sigmund Oppenheimer 65 jaar Auschwitz
Babette Oppenheimer-Blümlein 59 jaar Auschwitz
Roza Palm 39 jaar Sobibor
Israël Pierot 54 jaar Sobibor
Francina Pierot-Polak 59 jaar Sobibor
Rebecca Pierot 18 jaar Sobibor
Eva Piller-de Vrede 90 jaar Sobibor
Henri Polak 59 jaar Auschwitz
Henriette Polak-van Zwanenberg 52 jaar Auschwitz
Arnold Polak 22 jaar Mauthausen
Franz Hermann Selig Plato 21 jaar Midden-Europa
Julius Reis 64 jaar Bergen-Belsen
Hedwich Helene Reis-Apfelbaum 47 jaar Bergen-Belsen
Mendel Reiss 68 jaar Bergen-Belzen
Annie Dorothea Richter 23 jaar Auschwitz
Klara Ringel 17 jaar Auschwitz
Henriëtte Roos 17 jaar Birkenau
Emma Roos-Alexander 77 jaar Sobibor
Helmut Rosenberg 19 jaar Auschwitz
Anna Rosenfeld 58 jaar Sobibor
Hermann Rothschild 64 jaar Auschwitz
Regina Rothschild-Rosenberg 61 jaar Auschwitz
Jacheta Rozen 28 jaar Auschwitz
Henrij Sanders 80 jaar Auschwitz
Roosje Sanders 69 jaar Auschwitz
Jette Schenk 69 jaar Sobibor
Levie Schenk 67 jaar Sobibor
Leon Schenk 52 jaar Auschwitz
Rosa Schenk-Keijzer 48 jaar Auschwitz
Walter Markus Schenk 22 jaar Schöppinitz
Herbert Schenk 16 jaar Schöppinitz
Isaak Schenkolewski 38 jaar Polen
Klara Schenkolewski-Marx 36 jaar Sobibor
Mirjam Schenkolewski 9 jaar Sobibor
Moses Schenkolewski 8 jaar Sobibor
Kätchen Schlesinger 61 jaar Auschwitz
Rosette Erna Schlesinger 64 jaar Auschwitz
Joseph Schoemann 72 jaar Auschwitz
Maria Anna Schoemann-Adler 71 jaar Auschwitz
Ignatz Schönfeld 42 jaar Mauthausen
Babette Schönfeld-Adelsdorfer 74 jaar Sobibor
Gustav Seemann 63 jaar Sobibor
Siegfried Seemann 31 jaar Buchenwald
Annetta Seijffers-de Jong 69 jaar Sobibor
Saam Seijffers 45 jaar Sobibor
Betje Fijtje Seijffers-Frenkel 40 jaar Sobibor
Annette Mia Seijffers 6 jaar Sobibor
David Seijffers 43 jaar Auschwitz
Heintje Seijffers-Cohen 40 jaar Sobibor
Annetta Seijffers 15 jaar Sobibor
Salomon Seijffers 13 jaar Sobibor
Rozetta Seijffers 8 jaar Sobibor
Antonie Selig-Kahn 69 jaar Sobibor
Kurt Julius Seligmann 29 jaar Auschwitz
Ferdinand Silberberg 63 jaar Auschwitz
Lilly Silberberg-Schmitt 60 jaar Auschwitz
Henriette Simons 85 jaar Sobibor
Aron Speier Holstein 41 jaar Westerbork
Irma Speier Holstein-Simon 44 jaar Sobibor
Alfred Leo Speier Holstein 5 jaar Sobibor
Marie Spier-Rosenfeld 74 jaar Sobibor
Isaac Stad 44 jaar Sobibor
Betje Stad-van Witsen 54 jaar Sobibor
Otto Stern 53 jaar Auschwitz
Sophie Stern-Heymann 49 jaar Auschwitz
Mozes Stork 59 jaar Auschwitz
Keetje Klara Stork-Cats 48 jaar Auschwitz
Marianna Stork 16 jaar Auschwitz
Eva Stranders 90 jaar Sobibor
David Straus 73 jaar Auschwitz
Max Paul Strauss 35 jaar Midden-Europa
Hester Swaep 19 jaar Auschwitz
Bajla Szwajcer-Ferens 38 jaar Auschwitz
Otto Teitler 42 jaar Auschwitz
Hildegard Teitler-Cohn 34 jaar Auschwitz
Isaak Tiefenbrunner 18 jaar Pyreneeën
Judik van Tijn 70 jaar Auschwitz
Marianne van Tijn 65 jaar Auschwitz
Aron van Tijn 62 jaar Auschwitz
Mozes van Tijn 60 jaar Auschwitz
Margot Todtenkopf 33 jaar Bergen-Belzen
Izaäk Trijbits 57 jaar Auschwitz
Elie Valensie 61 jaar Auschwitz
Jacob Vreeland 64 jaar Auschwitz
Saartje Vroman 72 jaar Auschwitz
Helena Wagenaar-Duizend 76 jaar Sobibor
Simon Weijl 58 jaar Auschwitz
Elizabeth Weijl-Pierot 55 jaar Monowitz
Jacques Weijl 25 jaar Auschwitz
Regina Weijl-Drukker 24 jaar Auschwitz
Juda Weijl 22 jaar Auschwitz
Mirjam Weijl-Frank 22 jaar Auschwitz
Louis Weijl 21 jaar Mauthausen
Hanna Weijl 19 jaar Auschwitz
Daniel Weijl 14 jaar Auschwitz
Rebekka Weil-Weil 81 jaar Sobibor
Marcel Bernard Weill 56 jaar Auschwitz
Emma Weis-Selig 42 jaar Auschwitz
Ruth Ingeborg Weis 18 jaar Sobibor
Felix Wertheimer 57 jaar Sobibor
Jacob Simon Weyl 71 jaar Sobibor
Abraham Philip Wijnberg 46 jaar Schöppinitz
Heintje Wijnberg-de Wit 40 jaar Auschwitz
Philip Abraham Wijnberg 18 jaar Sobibor
Mientje Aaltje Wijnberg 16 jaar Auschwitz
Aaltje Johanna Wijnberg 12 jaar Auschwitz
Mientje Wijnberg-Groenberg 74 jaar Sobibor
Andries Samuel van Wijnbergen 58 jaar Moordrecht
Anna Witt-Cohn 60 jaar Auschwitz
Ernst Witt 32 jaar Auschwitz
Rozette de Wolf 80 jaar Sobibor
Mietje de Wolf 72 jaar Sobibor
David de Wolff 69 jaar Auschwitz
Sara de Wolff-de Jong 63 jaar Auschwitz
Sali Wolfromm-Blümlein 68 jaar Sobibor
Saartje Zeelander-Morel 82 jaar Sobibor
Bertha Zwarenstein 30 jaar Auschwitz
Golda Zwiefach 24 jaar Auschwitz

Stolperstein
op de plek waar deze steen spreekt
krijgt een mens zijn wezen terug
uit de letters van zijn naam
herrijzen stofloos stil zijn benen
armen, handen, zijn gelaat
alsof hij hier ineens weer staat
alsof hij na te zijn verdreven
eindelijk terugkeert naar de plaats
waar zijn alles achterbleef
zonder het te weten
en tenslotte deed een nieuwe tijd
zijn bestaan vergeten
tot vandaag hem bij ons terugbrengt
een mens die moest verdwijnen
verschijnt in dit herdenken
Klara Smeets
Gedicht Stolperstein is geschreven voor Stichting Gouds Metaheerhuis - Stolpersteine. Het verscheen in 2012
als maandgedicht in de Goudse Post. Klara Smeets was stadsdichter van Gouda in de periode van 2011-2014.

COLOFON JOODS GOUDA
TEKSTEN
Stefan Rutten | Auteur van de oorspronkelijke
lesbrief Joods Gouda uit 1996
(Voormalig) Verzetsmuseum Zuid-Holland | Basistekst
oorspronkelijke lesbrief, foto‘s
Rabbijn Jehoeda Vorst | Inhoudelijke tekstcontrole
Ds G.H. Abma | Tekstaanvulling
ARCHIEVEN | TEKST, FOTO’S FILMS
Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap
Die Goude
NIOD
Streekarchief Midden-Holland | met speciale dank aan Coretta Wijbrans
Museum Gouda
RTV Gouwestad | met speciale dank aan Jane ter Steege,
Arie ter Steege en Nico Habermehl voor de videobeelden
Tom Verwaijen | research namen vermoorde Goudse Joden
Arco Baas
SPONSORS
Driestar
Goudse Stichting voor Joods Sociale Arbeid
Rotary Club Gouda
Stichting Morasha | organisatie voor de
geschiedenis van de Nederlandse Joden
Stichting tot bevordering van de Diakonessenarbeid
Unie Soroptimisten | Soroptimist Club Gouda e. o.
Vrienden Stichting Gouds Metaheerhuis
EINDREDACTIE
Stichting Gouds Metaheerhuis | tekstcorrectie en
tekstaanpassing; nieuwe aanvullende tekst; opzet, organisatie
FOTOCREDITS
INHOUDSOPGAVE | archiefbeelden (zie ARCHIEVEN)
HOOFDSTUK 1 | Foto’s 3MegaWatt
HOOFDSTUK 2 | STADHUIS 1939 via www.stadgouda.woelmuis.nl
HOOFDSTUK 3 | Joodse symbolen via nl.123rf.com
HOOFDSTUK 4 | Keppeltjes - Foto: Elisheva Monasevich via Fotolia
HOOFDSTUK 5 | archiefbeeld (zie ARCHIEVEN)
HOOFDSTUK 6 | Houtsnede via Wikipedia, Schweizer Chronik
(Johann Stumpf), Karel V via Wikipedia.
HOOFDSTUK 7 | archiefbeelden (zie ARCHIEVEN)
HOOFDSTUK 8 | archiefbeelden (zie ARCHIEVEN)
HOOFDSTUK 9 | archiefbeelden (zie ARCHIEVEN),
Bord en Popje Verzetsmuseum foto 3MegaWatt
HOOFDSTUK 9 | archiefbeelden (zie ARCHIEVEN)
HOOFDSTUK 10 | archiefbeelden (zie ARCHIEVEN),
Monumenten foto’s 3MegaWatt
HOOFDSTUK 11 | Stolperstein & Metaheerhuis foto’s 3MegaWatt
ONTWERP & FOTOGRAFIE
3MegaWatt Ontwerpers BNO | Gouda | 3MegaWatt.nl
ISBN 978-90-9028150-6 ® 3E UITGAVE 2020 (1E UITGAVE 2014,
2E UITGAVE 2016) VAN STICHTING GOUDS METAHEERHUIS | Contact:
Stichting Gouds Metaheerhuis: www.goudsmetaheerhuis.nl

‘Een mens is
pas vergeten als
zijn of haar naam
vergeten is.’