KUNST IN TRANSITIE_Rudi Laermans lezing

RUDI LAERMANS
KUNST IN TRANSITIE
Kunst
in
transitie
We zijn zo onderhand gewend geraakt aan vernissages en finissages, plechtige
openingen en feestelijke afsluitingen van tentoonstellingen. Eerder uitzonderlijk
is de heropening van een tentoonstelling naar aanleiding van een verplaatsing én
herplaatsing van de erin opgenomen werken - versta: van hun overbrenging naar
een andere locatie, waarbinnen ze tevens grondig zijn herschikt en op een volstrekt
andere manier worden geëxposeerd. Het gaat niet direct om een publicitaire
gimmick, bedoeld om de aandacht te trekken. De ver- en hérplaatsing geven
integendeel mee vorm aan de centrale inzet van (Let Yourself) Fall, die tevens
aansluit bij de artistieke praktijk van curator Ief Spincemaille en, breder, bij de
al langer lopende tendens om kunst te de-musealiseren.
2
Sinds de jaren zestig raakten uiteenlopende artistieke praktijken ingeburgerd
die zich kritisch verhouden tot de neutraliteit van de white cube, die het kunstobject
sacraliseert, zelfs fetisjeert, en de kunstbeschouwer uitnodigt - of beter: dwingt -
tot stille contemplatie of ‘belangeloos welbehagen’ (dixit Kant over het kunstgenot).
Vaak laten deze nieuwe praktijken het museum of de galerie achter zich en zoeken
ze een weids ‘buiten’ op (land art, omgevingskunst...) of de drukte van openbare
ruimtes (happenings, situationistische interventies...). In de actuele kunst volgen
curatoren nu al een tijd deze trend richting nomadische kunst of zwerfkunst door
artistieke artefacten te tonen in niet-artistieke ruimten. Toch houdt dit niet ook
per definitie een breuk in met het dispositief van de white cube en het ermee
verbonden discours over hoe je kunst exposeert, assembleert, catalogiseert...
Locatiekunst komt nogal eens neer op een ruimtelijke verplaatsing zonder meer,
een die binnen de lijnen van de klassieke, sterk theatrale modellen van opstelling
of presentatie blijft kleuren, zo leren bijvoorbeeld de talloze biënnales van de
voorbije jaren die hedendaagse kunstwerken toonden in verstofte fabriekshallen,
leegstaande schoolgebouwen, publieke parken of - zie de laatste Documenta - een
nog functionerend postsorteercentrum.
3
door Rudi Laermans
(Let Yourself) Fall volgt een ander spoor: het is locatiekunst in de strikte zin
van het woord en daarom, met een serieus te nemen woordspeling, locatie/kunst
- een dubbel artistiek gebeuren dat wel en niet een tentoonstelling is omdat de
weerhouden locaties en de daarbinnen getoonde werken met elkaar schuren, af
en toe zelfs botsen. Anders dan de meeste locatiekunst is locatie/kunst niet bang
voor ‘het buiten’ van de niet-kunst, de mogelijkheid dat de verplaatsing neerkomt
op een ‘ont-plaatsing’ omdat werk of artefacten niet helemaal thuiskomen in de
nieuwe context en er integendeel door worden veranderd, misschien zelfs op een
zodanige manier dat ze hun identiteit van kunstwerk verliezen. Kortom, locatie/
kunst neemt bewust het risico dat de gelegde relatie tussen kunst en een daaraan
vreemd ‘buiten’ geheel of gedeeltelijk neerkomt op een niet-relatie tussen artistieke
artefacten en niet-artistieke plaats. De niet-artistieke context krijgt de kans om de
artistieke ‘tekst’ effectief te hér-contextualiseren, met onvoorspelbare gevolgen.
Locatie/kunst wedt op de mogelijkheid dat er iets boeiends zal gebeuren in de
dialoog tussen kunst en een daaraan vreemde voorlopige verblijfplaats - waarbij

RUDI LAERMANS
KUNST IN TRANSITIE
dat ‘iets’ niet noodzakelijk een artistiek karakter hoeft te hebben en er per definitie
ook niets belangwekkends kan plaatsvinden.
4
Al voor hij (Let Yourself) Fall cureerde ging Ief Spincemaille als kunstenaar
voluit voor het risico dat intrinsiek is verbonden met de openheid van locatie/
kunst. Tijdens het project ‘Hacking VELO’ enterde hij gedurende negen maanden
de Leuvense fietsherstelplaats VELO, een
Al voor hij (Let
Yourself) Fall
cureerde ging Ief
Spincemaill als
kunstenaar voluit
voor het risico dat
intrinsiek is verbonden
met de openheid
van locatie/kunst.
schoolvoorbeeld van sociale economie, om er
262 amateuristische kunstwerken te recyclen
tot de simulaties van vijf eigentijdse topwerken.
Bij Musée de L’inconnu bouwde hij in de schaduw
van het Leuvense sociale wooncomplex Sint-
Maartensdal met lemen blokken een klein
museum, bevolkt met replica’s en maquettes
van eigen werk. Recent legde hij in Firenze op
verschillende plekken een lange en loodzware,
blauwgekleurde touwachtige constructie - Rope.
Spincemaille wist niet hoe de laaggeschoolde
werknemers van VELO of de bewoners van
Sint-Maartensdal zouden reageren op zijn
aanwezigheid en bezigheden, of hoe kinderen,
marktbezoekers of appartementenbewoners
zouden omgaan met zijn quasi-touw. Hijzelf
en zijn kunstwerk verkeerden in een positie
die vergelijkbaar is met die van de onbekende
passant of vreemdeling die om onderdak vraagt,
zonder vooraf te weten of hij dat ook zal krijgen
en, zo ja, welke kamer of plek hem precies zal worden toegewezen. Spincemailles
projecten overstijgen daarom ondertussen welbekende etiketten als sociaalparticipatieve
kunst of relationele kunst (Nicolas Bourriaud). Ook al nodigen ze
uit tot co-creatie, hun basisinzet is een andere die trefzeker wordt gevat door de
uitdrukking re-residence, tevens de werktitel voor (Let Yourself) Fall. Centraal staat
het opzoeken van een nieuw tijdelijk onderkomen waarin de identiteit van én de
kunstenaar, én die van de meegebrachte objecten als kunstwerken, helemaal niet
langer vanzelf spreekt en een nieuwe positie dialogisch moet worden onderhandeld.
Spincemailles artistieke praktijk draait kortom rond ‘uit handen geven’, zichzelf
en het eigen werk riskeren met het oog op het creëren van een potentieel aan
nieuwe ontmoetings- of gebruiksmogelijkheden: ‘de-potentialisering’ van de
kunst vanuit de hoop op een ‘re-potentialisering’ van het sociale als communitas
(ik parafraseer de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben, in wiens werk de notie van
potentialiteit een centrale rol speelt).
5
Maakt Ief Spincemaille kunst? Vraag het de VELO-medewerkers of de bewoners
van Sint-Maartensdal. Of de monniken van het Benedictijnenklooster op de

RUDI LAERMANS
KUNST IN TRANSITIE
6
7

RUDI LAERMANS
KUNST IN TRANSITIE
8
Leuvense Keizersberg die hij om onderdak en medewerking vroeg voor het eerste
luik van (Let Yourself) Fall. Als kunstenaar en nu ook als curator beweegt Spincemaille
zich op de grens die het artistieke van het niet-artistieke scheidt, maar dan zonder
de conceptuele inzet die de avant-garde daar van oudsher mee verbindt. Het is
hem niet zozeer te doen om de vraag of iets kunst of niet-kunst is, wel om wat er
kan gebeuren op de grens die beide categorieën van elkaar scheidt binnen een per
definitie ambivalente zone waar potentieel kunstwerk en niet-kunstige locatie elkaar
ontmoeten, infecteren, eventueel ook deconstrueren. Grenskunst, transitiekunst, of
- met een uitdrukking ontleend aan de antropoloog Victor Turner - liminale kunst zijn
daarom passende noties, ook bij (Let Yourself) Fall. Ook dit dubbelgelede artistieke
evenement is een hybride, een wel-en-niet tentoonstelling, une exposition sous
rature die in het directe verlengde ligt van Spincemailles artistieke praktijk. Noch
de Benedictijnerabdij op de Keizersberg, waar het eerste luik van (Let Yourself) Fall
plaatsvond, noch de zaal in de Universiteitsbibliotheek van de KU Leuven die het
tweede luik herbergt, zijn immers traditionele tentoonstellingsplekken. De eerste
etappe hield een moeilijk te miskennen uitnodiging in om het ‘tussen’ te verkennen
dat kunst van religie scheidt én beide tegelijk verbindt; het tweede onderdeel spoort
indirect aan om stil te staan bij de ambivalentie van het voegwoord ‘en’ in de
uitdrukking ‘kunst en wetenschap’. Beide luiken houden een verschillende, zelfs
tegenstelde verplaatsing in: eerst naar de rand van de stad, vervolgens naar het
centrum van Leuven; en ook een die gaat van verticaliteit naar horizontaliteit, van ‘de
berg op’ (de bezoekers) naar ‘liggen op de vloer’ (de kunstwerken) of, breder, van de
(mogelijke) spirituele lading van de getoonde werken naar een directe confrontatie
met hun materiële of objectkarakter.
9
In het eerste deel van (Let Yourself) Fall start de tocht onderaan de Keizersberg
(onder Leuvenaren ook wel bekend als de Boelen- of Borgberg). Geleid door
Spincemailles Rope wandelde de bezoeker naar boven, richting hemel of horizon -
richting datgene wat hem of haar oversteeg. De beweging varieerde een grondthema
in het werk van Spincemaille, dat mede in het teken staat van een uitgesproken
interesse voor lucht, onmetelijke afstanden, verte, het oneindige ook. Binnen een
religieuze context is dat oneindige synoniem voor het sacrale, het transcendente
en, in fine, het goddelijke. Dit spirituele betekeniskader was het ‘buiten’ dat tijdens
het eerste luik van (Let Yourself) Fall gedurig binnenkwam, ook al bevond men zich
nog niet in het Benedictijnenklooster op de top van de Keizersberg. Het kader was
er inderdaad al op afstand, als een actio in distance: door de nabijheid van het
klooster leek de Rope van Spincemaille de reddende hand Gods te symboliseren
en kreeg in het park de verbouwde auto van Thomas Lommée (Super Carry) een
andere, haast gewijde eenzaamheid. Het christelijke betekeniskader deed zich meer
direct gelden op de scheiding tussen kloosterpark en stad, waar het over Leuven
uitkijkende Mariabeeld staat dat Thomas Renwart, Juliane Schreiber en Charlotte
Stuby van een rugzak voorzagen (dezelfde die ook de bezoeker kreeg, maar dan in
buitenmaats formaat: ‘Yours Truly, Mary’.

RUDI LAERMANS
KUNST IN TRANSITIE
10
In het klooster drongen de religieuze betekenissen of bijbetekenissen zich
haast vanzelf op. Main Service Route van Wim Catrysse, waarin honden in de
woestijn van Koeweit de hoofdrol spelen, evoceerde indirect zowel het begin van het
monastieke leven in de woestijn als de marginalisering van geloof of religie in onze
geseculariseerde maatschappij. Net als Renwart, Schreiber en Stuby hadden de
meeste kunstenaars echter niet enkel in maar ook met het klooster als plek gewerkt,
in zowel architecturale als semantische zin: op uitnodiging van Spincemaille
namen ze het risico van het soort transformatie
met onzekere uitkomst dat locatie/kunst typeert.
Maakte Bram Van Breda met Ontvankelijke Stilte,
een zinspeling op de lijkwade van Turijn door
het zichtbaar maken van de stoflaag op een
Mariabeeld met behulp van een linnenweefsel,
wel of niet een kunstwerk? En ook: profaneerde
hij al doende dat beeld wel of niet, verplaatste hij
het wel of niet van de sacrale naar een daaraan
tegengestelde sfeer? Of domineerde de figuur
van Maria: overvleugelde het godsdienstige het
kunstige? Of verkeerde het beeld misschien in
een tussenruimte, daar waar - opnieuw - kunst
en religie elkaar raken en tegelijk gescheiden
zijn. Vergelijkbare vragen werden opgeroepen
door Sea Change, het door Sarah De Vos in situ
gemaakte glasraam dat tevens verwees naar de
vluchtelingenproblematiek.
Een vervolgtentoonstelling
die een eerste
tentoonstelling in
alle betekenissen
van het woord
hérdenkt?
Altijd weer opnieuw moest je vaststellen dat in het eerste luik van (Let Yourself)
Fall bij het kijken naar de geëxposeerde werken direct of indirect, op de voor- dan
wel de achtergrond de locatie en haar religieuze basisbetekenis mee resoneerde.
Alle getoonde artefacten verkeerden daarom in een twilight zone, zelfs de op het
eerste gezicht zelfbesloten, quasi-autarkisch aandoende flight-case van Mekhitar
Garabedian met de raadselachtige titel Never Let A Mistake Go To Waste. Ook dit werk
zinspeelde op de vluchtelingencrisis, maar de context deed het tevens verschijnen
als een quasi-sacraal minimalistisch object dat, ondanks zijn alledaagsheid en
banaliteit, vroeg om aandacht, ja om contemplatie. Juist door de locatie herinnerde
het de toeschouwer eraan dat de grens tussen ‘het lage’ en ‘het hogere’, het profane
en het sacrale (maar dan in niet-godsdienstige zin) constitutief was én blijft voor
de kunsten.
(Let yourself) fall is een geleende titel. Het gelijknamige prozagedicht van
Joseph Beuys looft een reeks eigenschappen die we gewoonlijk met het maken
van kunst verbinden: dromen, je verbeelding gebruiken, kind durven zijn, niet
gedurig denken aan geld of verantwoordelijkheid... De geprezen kwaliteiten
doen romantisch aan en zetten niet meteen de toon in centrale maatschappelijke
domeinen als de economie, de politiek of het recht. Beuys zegt helemaal niet dat
de kunst er het patent op heeft, integendeel. In lijn met zijn bekende uitspraak
‘Jeder Mensch ist ein Künstler’ en het avantgardistische streven om de grens tussen
kunst en leven uit te wissen, wilde hij de artistieke levenshouding veralgemenen.
Het omarmen van het onbekende of niet-vertrouwde moest de basisattitude in alle
levenssferen worden. Dat klinkt inderdaad utopisch, maar cruciaal is dat Beuys’
tekst in het midden laat hoe het schijnbaar onmogelijke alsnog mogelijk wordt.
Het blijft bij een hoofdzakelijk ethisch geladen oproep of appel, een meestal speels
verwoorde uitnodiging om de aangeprezen levensstijl op zijn minst te overwegen.
Binnen de context van de Benedictijnerabdij op de Keizersberg kregen titel en
tekst alweer specifieke ladingen. Helpt het geloof in God misschien om de Ander
of het Andere onbevreesd, zonder hang naar zekerheid vooraf of vaste grond
tegemoet te treden? Belichaamd de monastieke gemeenschap niet altijd ook de
idee van een egalitaire communitas, zoals bijvoorbeeld Roland Barthes in Comment
virvre ensemble suggereert? Toont ze ons niet tevens, op een uiteraard hoogst
specifieke manier, hoe een levensvorm in strikte zin gestalte kan krijgen, een
waarin het leven wel is beregeld maar niet gejuridiseerd omdat het kloosterleven
geen regels toepast, of daaraan is ondergeschikt, maar die integendeel in de volle
zin van het woord gezamenlijk beleeft (waardoor het onderscheid tussen regel en
leven betekenisloos wordt)? De vraag wordt mij ingefluisterd door, alweer, Giorgio
Agamben, die in zijn studie De la très haute pauvreté bovendien beklemtoont dat
het monastieke leven berust op het gemeenschappelijk gebruik van goederen en
diensten. Hij ontwaart daarin de voorafschaduwing van een andere economie die
niet langer berust op individuele toe-eigening en het ermee verbonden juridisch
eigendomsbegrip.
En nu is er dus de tweede start: (Let Yourself) Fall is verhuisd en ‘re-resideert’
in de niet meteen traditioneel aandoende tentoonstellingszaal van de centrale
Universiteitsbibliotheek. De verplaatsing van de werken gaat, zoals gezegd, gepaard
met een drastische hérplaatsing. De geëxposeerde artefacten liggen dicht bij
elkaar in het halfduister op de grond, vergezeld door een korte, zeer selectieve
videomontage van goed tien minuten van de acht rond-lezingen die werden gegeven
in het Benedictijnerklooster. Zeker wie het eerste luik heeft gezien, ontwaart voor
alles materiële sporen of relicten die herinneringen activeren - alsof het tweede
luik in de Universiteitsbibliotheek in de eerste plaats een aandenken is aan het
voorafgaande deel in en rond de Benedictijnenabdij. Een vervolgtentoonstelling
die een eerste tentoonstelling in alle betekenissen van het woord hérdenkt? Van
de wel haast brutale opstelling gaat hoe dan ook een zweem van levenloosheid
uit, de suggestie dat we met een halve ruïne hebben te maken. Zij komt alsnog tot
leven dankzij de videopnames en, vooral, de herinneringen van die bezoekers die
het eerste luik hebben gezien: immaterieel memoriewerk bezorgt de werken in
absentia alsnog de context die hen hier in presentia bewust is ontzegd.
11

RUDI LAERMANS
KUNST IN TRANSITIE
12
De werken zijn tevens alfabetisch geclassificeerd en worden zo ingeschreven in
een volkomen arbitraire ordening. Dat mag weerom duiden op een weigering van
de kant van Ief Spincemaille om ze, na het ‘sterke’ narratief van de kloostercontext,
zélf van een nieuw verhaal te voorzien. Tegelijk sluit de opstelling bij de
bibliothecaire context aan: ook in digitale tijden blijft daarbinnen het alfabet
een basisprincipe bij het rangschikken van boeken, tijdschriften en andere
documenten. En vooral: zonder alfabet gewoonweg geen leesbare teksten. De
presentatie zinspeelt bovendien indirect op de wetenschappelijke of academische
blik. Net zoals iedere lezer zich over een tekst buigt (voor zover die althans niet
op een computerscherm verschijnt...), zo buigt een onderzoeker zich letterlijk of
figuurlijk over een probleem. In die zin is de ouderwetse lezende houding ook die
van iedere wetenschapper.
Ik suggereerde het al: wie de eerste etappe van (Let Yourself) Fall heeft gezien,
kan er moeilijk om heen dat de opstelling in de Universiteitsbibliotheek een
zekere profanatie van de getoonde kunstwerken inhoudt. Binnen de context van
de Benedictijnerabdij kregen ze direct of indirect een spiritueel-religieuze lading,
terwijl ze hier in de eerste plaats als objecten verschijnen. Hun materialiteit
primeert op hun mogelijke betekenis. De betekenaar neemt het over van de
betekende, de vorm van de inhoud, de kunstwerken worden in de eerste plaats met
hun status als objecten - met hun facticiteit - geconfronteerd. Ook deze verschuiving
mag een symbolische verwijzing inhouden naar de blik van de wetenschapper.
Daarbinnen verschijnt de werkelijkheid immers als ‘onttoverd’ (dixit Max Weber),
als een louter materieel krachtenspel dat in principe kan worden verklaard aan
de hand van formeel-causale modellen. Daar komt geen God meer aan te pas - wat
uiteraard niet ook per definitie iets zegt tégen welk geloof dan ook. Misschien is het
wel de crux van de dubbele beweging binnen (Let Yourself) Fall als een geslaagde
vorm van locatie/kunst: deze tentoonstelling die er geen is, nodigt uit om stil te
staan bij het onderscheid tussen religie en wetenschap door dezelfde werken in
een christelijke respectievelijk een academische context te (her)presenteren.
13

RUDI LAERMANS
KUNST IN TRANSITIE
Deze lezing werd gehouden in de Artes Universiteitsbibliotheek van de KU
Leuven op 19 december 2017 naar aanleiding van de (her)opening van de expo (Let
Yourself) Fall. De expo werd ver- en herplaatst van de abdij Keizersberg Leuven
naar de Artes Universiteitsbibliotheek van de KU Leuven. De expo vond plaats
van 30 november 2017 tot en met 27 januari 2018.
Met werk van Wim Catrysse, Thomas Lommée, Fijn Atelier, Mekhitar Garabedian,
Kurt D’Haeseleer/ Frank Vigroux, Sarah De Vos, Bram Van Breda, Ief Spincemaille,
Georges Lemaître, Pablo Calderón/Liesbeth Huybrechts/Mela Zuljevic
(De Andere Markt), Thomas Renwart/Juliane Schreiber/Charlotte Stuby (Luca
Textiel Design). Rond-lezingen van o.a. Thomas Hertog (natuurkundige), Jozefien
Van Beek (journalist) Stijn Devillé (theatermaker), Dirk Hanssens (monnik),
Siebe Vanhee (big wall klimmer) en Volkmar Mühleis (schrijver).
Rudi Laermans is als gewoon hoogleraar sociale theorie en kunstsociologie
verbonden aan de Faculteit Sociale Wetenschappen van de KU Leuven. Zijn
recent theoretisch onderzoek focust op de grondleggers van de sociologie (Weber,
Durkheim), de hedendaagse sociale systeemtheorie (Luhmann), en de kritische
theorie (Foucault, Agamben, autonoom marxisme). Hij combineert dat met een
interdisciplinaire interesse voor het hedendaagse kunstbestel en haar regulering,
in het bijzonder het veld van de hedendaagse dans. Daarnaast is hij actief als
essayist en criticus, onder meer in diverse Nederlandstalige bladen als De Witte
Raaf en Etcetera. Recente boekpublicaties: Moving Together: Theorizing and Making
Contemporary Dance (2015), Klein lexicon van het managementjargon (2016; samen
met Lieven De Cauter en Karel Vanhaesebrouck), Weber (2017; samen met Dick
Houtman); en Ik-Wij-Zij. Sociologische wegwijzers voor onze tijd (2020).
14
Met de metafoor van ‘de val’ cureert Ief Spincemaille een tentoonstelling
over het (on)vrijwillig opgeven van zekerheden. (Let Yourself) Fall gaat over een
kantelende wereld waar niets nog zeker lijkt. Over talloze vluchtelingen die over
land en zee dwalen op zoek naar een betere plek. Maar ook over zwervende kunstenaars,
wetenschappers, ambachtslieden die zich hervestigen en hun praktijk
vorm geven in een andere context. Buiten het klassieke museum of laboratorium,
in allerhande collectieven, participatieve buurtprojecten, verrassende allianties,
(Let Yourself) Fall gaat over een verlangen naar, en vrees voor wat onbekend en
veraf is.
15
Afbeelding voorzijde en pag.12: Yours truly, Mary,
Thomas Renwart, Juliane Schreiber en Charlotte Stuby
Afbeelding pag. 04: Super carry, Thomas Lommée
Afbeelding pag. 06: Ontvankelijke stilte, Bram Van Breda
Afbeelding pag. 07: Virtual ground, Atelier Ief Spincemaille
Afbeelding pag. 08: Chapter 2.0, fijn atelier
Copyright
KUNST IN TRANSITIE
© 2020, Atelier Ief Spincemaille
Uitgegeven in eigen beheer, www.iefspincemaille.com
Alle rechten voorbehouden.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze,
hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere
manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Ief Spincemaille behaalde zijn master in de filosofie aan de KU Leuven en
studeerde jazz, moderne muziek en technologie aan de L’Aula de musica in Barcelona.
Na zijn studies maakte hij zijn eerste kunstwerk als autodidact in 2006:
“Is the great bear a lonely bear”. Sindsdien is hij actief als beeldend kunstenaar,
designer en scenograaf. Samen met zijn medewerkers realiseert hij vanuit Atelier
Ief Spincemaille diverse projecten die beeldende kunst, architectuur, engineering,
grafisch ontwerp en diverse ambachten verenigen.
Spincemaille maakt zowel beeldend werk over natuurverschijnselen, perceptie
instrumenten die meer aansluiten bij media kunst als beeldende performance
projecten met een sterke maatschappelijke component. Zijn beeldende performances
maken gebruik van sociale sculpturen: grote structuren en objecten zoals
het touw in het project Rope en het modulaire canvas van The Play. Tijdens een
tijdelijke residentie op een bepaalde plek, probeert hij deze structuren deel te
laten uitmaken van de context waar hij te gast is. Naast deze objecten zelf, is taal
een van de hoofdcomponenten van deze werken.

www.iefspincemaille.com