Toolkit Vrijwillige Terugkeer met Kinderen - Gids voor ouders

TOOLKIT
Vrijwillige Terugkeer
met Kinderen
Gids voor ouders

The opinions expressed in this publication are those of the authors and do not necessarily reflect the views of the
International Organization for Migration (IOM). The designations employed and the presentation of material
throughout the publication do not imply expression of any opinion whatsoever on the part of IOM concerning legal
status of any country, territory, city or area, or of its authorities, or concerning its frontiers or boundaries.
IOM is committed to the principle that humane and orderly migration benefits migrants and society. As an
intergovernmental organization, IOM acts with its partners in the international community to: assist in meeting the
operational challenges of migration; advance understanding of migration issues; encourage social and economic
development through migration; and uphold the human dignity and well-being of migrants.
This publication was made possible through support provided by the Dutch Ministry of Justice and Security and the
Dutch Ministry of Foreign Affairs, under the terms of the Return and Emigration Assistance from the Netherlands
(REAN) programme. The opinions expressed herein are those of the authors and do not necessarily reflect the views
of the ministries aforementioned.
IOM would like to thank Katrien Van Gelder and Jozefien Didden from the city of Ghent and Fedasil Belgium respectively
for sharing their material on voluntary return with children from Belgium. Their work formed the basis for the publication
of this toolkit. IOM would like to express much gratitude as well to Eva van Aalst and Majorie Kaandorp from UNICEF
Netherlands for their valuable advice provided throughout the development process.
Publisher:
International Organization for Migration
Carnegielaan 12
2517 KH The Hague
The Netherlands
Tel: +31.70.3181500
Email: iomthehague@iom.int
Website: www.iom-nederland.nl
Text:
Edits:
Design:
Illustrations:
Photographs:
Consultancy:
Print:
Olivier Sprée, Barbara Salewski-Ratering / IOM
Marleen Elders, Tina van Hoof, Lisa van de Pol, Pauline Yick, Noëlle Darbellay / IOM
Barbara Salewski-Ratering / IOM
Marleen Elders / IOM
© IOM
Adimka Uzozie, Maria Verkade / SAMAH
Quantes
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic,
mechanical, photocopying, recording, or otherwise without the prior written permission of the publisher.
PUB2020/034/E

TOOLKIT
Vrijwillige Terugkeer
met Kinderen
Gids voor ouders

Introductie
Een groot deel van de migranten die vanuit Nederland met IOM vrijwillig terugkeren bestaat uit
gezinnen met minderjarige kinderen. Terugkeren naar het land van herkomst, of beter gezegd vertrekken
uit Nederland – aangezien sommige kinderen al op jonge leeftijd naar Nederland zijn gekomen of hier zijn
geboren – kan een grote en emotionele stap zijn voor kinderen. Het is belangrijk dat kinderen zich hierop
kunnen voorbereiden.
Zo is in internationale verdragen vastgelegd dat kinderen het recht hebben om goed geïnformeerd en
gehoord te worden over het terugkeerplan. Dit helpt hen bij het kunnen begrijpen en accepteren van het
vertrek. Als kinderen bovendien ervaren dat ze invloed hebben en hun belangen worden meegenomen
in het terugkeerplan kan dit hun zelfvertrouwen vergroten. En dat helpt bij het kunnen aanpassen in een
nieuwe omgeving. Daarmee worden risico’s op bijvoorbeeld een leerachterstand of sociale isolatie
na terugkeer verminderd. Kortom, een goede voorbereiding is goed voor het welzijn en de mentale
gezondheid van kinderen, waardoor ze beter kunnen omgaan met de uitdagingen van terugkeer.
Misschien praat u al met uw kinderen over terugkeer, maar vindt u het een lastig onderwerp. U wilt
ze waarschijnlijk niet onnodig belasten, maar er wel voor zorgen dat ze goed voorbereid zijn op de
terugkeer. In deze gids volgen enkele tips die u hierbij kunnen helpen. Het doeboek voor kinderen ‘Mijn
vertrek uit Nederland’ kan hierbij als ondersteunend materiaal gebruikt worden. Uw kinderen kunnen
zich hiermee op een speelse wijze voorbereiden op de terugkeer, en zult u als ouder beter in staat zijn
om hun hierin te begeleiden.

Emotionele Aspecten van Terugkeer met
Kinderen

Terugkeren naar uw land van herkomst kan een emotionele gebeurtenis zijn. Niet alleen voor u, maar
ook voor uw kinderen. Hoe uw kinderen hierop reageren en wat ze aankunnen zal afhangen van hun
leeftijd en ontwikkeling. Hieronder volgen een aantal aspecten waarmee u rekening kunt houden bij de
emotionele voorbereiding van uw kinderen. Bij de onderdelen waar het doeboek kan helpen staat dit
aangegeven met Nelson de leeuw.

1 Kinderen op tijd betrekken bij het terugkeerplan
Ook wanneer uw kinderen zelf niet willen terugkeren, is het vaak beter dat ze vooraf weten wat er zal
gebeuren. Ze zullen misschien boos of verdrietig zijn, maar dat zijn normale emoties. Het niet weten verhoogt
de kans op emotionele problemen na hun terugkeer en kan zelfs als traumatisch ervaren worden.
Informatie achterhouden om uw kinderen geen verdriet te doen kan dus een averechts effect hebben.
Kinderen willen bovendien een eerlijk verhaal horen. Ook als ze nog jong zijn. De terugkeer voorstellen
als een reis bijvoorbeeld om daarna weer terug te gaan naar Nederland is geen goed idee als dat niet
waar is.
2 Meepraten over terugkeer
Kinderen vinden het fijn om gehoord en gezien te worden. Om uw kinderen te betrekken bij
gesprekken over terugkeer helpt het om open vragen te stellen. Waar denk je aan? Wat vind je van…?
Hoe voelt het om…? Daarmee wordt meer aangesloten bij de beleving van uw kinderen zelf en de vragen
die hen bezighouden. Tegelijkertijd moeten uw kinderen niet te veel het gevoel krijgen dat ze moeten
meebeslissen over terugkeer. Naast grote druk, kan hun dat zelfs schuldgevoelens bezorgen. Bijvoorbeeld
als de herintegratie in uw land van herkomst moeilijk verloopt.

3 Gesprekken met de terugkeerbegeleider
Per keer kan er gekeken worden of het verstandig is om uw kinderen mee te nemen naar het spreekuur.
Als uw kinderen wat ouder zijn hebben ze de kans om zelf vragen te stellen. Maar als het naar
verwachting een emotioneel gesprek gaat worden, dan zou dat uw kinderen onnodig angstig kunnen maken.
Om die reden, plus de verantwoordelijkheid van een juiste vertaling, wordt het ook niet aangeraden om
uw kinderen te laten tolken. Daar zal in principe een officiële tolk voor ingeschakeld moeten worden.

4 Gebalanceerd praten over terugkeer
Kinderen vangen veel gesprekken en signalen op, meer dan u misschien denkt. Ze toetsen bij u hoe u
reageert op situaties en nemen uw reacties over. Dat geldt ook voor de manier waarop u met terugkeer
omgaat. Ook al gaat terugkeer gepaard met zorgen, er zijn misschien ook positieve kanten waarover u
kunt praten. Bijvoorbeeld het weerzien van familie en vrienden. Stel de situatie ook niet mooier voor
dan die is. Kinderen hebben zelf vaak ook goede strategieën hoe om te gaan met onzekerheden. Op een
gebalanceerde manier praten over terugkeer heeft de voorkeur.
5 Praten over uw land
Uw kinderen kunnen zich een beeld vormen van hun nieuwe omgeving als er over gesproken wordt. Het
helpt om daarbij foto’s en internet te gebruiken. Hoe ziet de stad of het dorp eruit waar jullie heen gaan?
Hoe verloopt het dagelijks leven? Welke familie en vrienden zullen jullie ontmoeten? Als uw kinderen daar
geboren zijn kunnen ze misschien zelf vertellen over hun herinneringen.

6 Terugkeer concreet maken
Om de situatie tijdens en na de terugkeer goed te kunnen begrijpen helpt het om elke stap in het traject
duidelijk uit te leggen aan uw kinderen. Hoe laat vertrekken jullie? Hoe gaan jullie naar het vliegveld?
Waar slapen jullie bij aankomst in het land van herkomst? Waar gaan uw kinderen naar school? Wie
zullen in jullie huis in Nederland gaan wonen? Hoe kunnen uw kinderen contact houden met hun vrienden?
Concrete antwoorden op die vragen helpen uw kinderen om beter met de situatie om te gaan.

7 Afscheid nemen
Een moment pakken om afscheid te nemen van vrienden en klasgenoten kan uw kinderen helpen bij de
verwerking van het vertrek. Door afscheid te nemen ervaren uw kinderen dat ze iets betekenen voor
andere mensen. Er zijn vele manieren om afscheid te nemen. U hoeft een afscheid niet altijd zelf te
organiseren, maar u kunt bijvoorbeeld de school, sportvereniging of andere ouders vragen om hier
aandacht aan te besteden. Het is bovendien mogelijk dat mensen uit uw netwerk zelf al aangeven graag
afscheid te willen nemen van uw kinderen.
8 De band met Nederland
Afscheid nemen betekent niet dat alle banden verbroken hoeven te worden. Het kan uw kinderen juist
helpen een connectie met Nederland te behouden. Dat kan door tastbare herinneringen te bewaren,
zoals foto’s, tekeningen en bepaalde voorwerpen. Maar ook door na vertrek contact te houden met hun
vrienden en kennissen. Het is best mogelijk dat uw kind verdrietig is als het contact opneemt met hun
achtergebleven vrienden. Maar meestal zetten ze de stap naar contact pas als ze dat emotioneel aankunnen.
Kinderen geven dat vaak zelf aan. Niet alleen in woorden, maar ook bijvoorbeeld in spel, in tekeningen en
in non-verbaal gedrag.

9 Structuur en recreatieve activiteiten
Voor kinderen betekent regelmaat in het dagelijks leven rust en veiligheid. Die veiligheid is nodig, zodat
kinderen zich gezond kunnen ontwikkelen. Daarbij zijn recreatieve activiteiten zoals sport, spel, dans en
muziek belangrijk voor de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Als het op vaste tijdstippen in
de week wordt gedaan biedt het kinderen houvast en kunnen ze naar iets uitkijken. Ze leren vrienden te
maken en volwassenen te vertrouwen. Zo kunnen kinderen zich ontspannen, hun nare ervaringen een
plek geven en weer even kind zijn. Bij een ingrijpende gebeurtenis als terugkeer kan dat extra belangrijk
zijn. Hoe ontspannen uw kinderen zich op dit moment in Nederland? Gebeurt dat in georganiseerde
vorm en volgens een vast weekritme? Valt dat op deze manier eventueel ook te realiseren in het land van
herkomst? En als dat niet kan, welke alternatieven zijn er?

10 Ruimte voor emoties
De terugkeer kan in het leven van uw kinderen grote veranderingen teweegbrengen. Ze hebben daarbij
ruimte nodig om hun gevoelens te uiten. Er kan onderscheid gemaakt worden tussen de gevoelens die
een kind ervaart en de uitingsvorm ervan. Wanneer uw kind gevoelens uit door bijvoorbeeld slaan en
schreeuwen hoeft u dat niet te accepteren, maar het is wel belangrijk dat u de gevoelens van uw kind
erkent. Gevoelens kunnen erkend worden door ze te benoemen en erover te praten. Dat helpt bij angst,
boosheid, verdriet en teleurstelling. Een open houding bij u ten aanzien van de terugkeer kan verder
voorkomen dat uw kind zich schuldig voelt en de oorzaak bij zichzelf gaat zoeken. Indien problemen lang
aanhouden en u komt er alleen niet uit, kunt u mogelijk overwegen om professionele hulp, bijvoorbeeld
een kinderpsycholoog, in te schakelen.

Praktische Aspecten van Terugkeer met
Kinderen

Naast een emotionele voorbereiding van uw kinderen zijn er ook praktische aspecten waarmee
rekening gehouden kan worden. Indien uw gezin aanspraak maakt op een herintegratiebudget kan tijdens
het spreekuur besproken worden in hoeverre dit gebruikt kan worden voor activiteiten die direct in het
belang zijn van uw kinderen. Het kantoor van IOM in het land van herkomst kan hierbij verder assisteren,
of u eventueel doorverwijzen naar relevante instanties en programma’s. Ook als u geen herintegratiebudget
meekrijgt kan het kantoor van IOM mogelijk helpen. Welke mogelijkheden er precies zijn zal per keer
bekeken moeten worden.

1 Afmaken schooljaar of opleiding
In sommige gevallen is het misschien mogelijk de datum van het vertrek nog even uit te stellen tot uw
kinderen het schooljaar of hun opleiding hebben afgemaakt in Nederland. Ga na of die mogelijkheid er is
en welke voor-en nadelen dit heeft voor zowel u als uw kinderen.

2 Schooldocumenten
Denk aan het verzamelen van belangrijke documenten zoals rapporten, certificaten en attesten van de school
in Nederland. Welke documenten moeten vertaald worden? En moeten bepaalde documenten gelegaliseerd
worden door middel van apostille? Zijn uw kinderen naar school geweest in het land van herkomst?
Mogelijk heeft u daar nog documenten van. Misschien kunnen die documenten een nieuwe inschrijving
vergemakkelijken.
3 Taal
Spreken uw kinderen de taal van het land waar ze heen gaan? Misschien zal er in het land van herkomst
bijscholing nodig zijn om uw kinderen opnieuw aansluiting te laten vinden in het onderwijs. Welke
mogelijkheden zijn hiertoe?
4 Medische zorg
Indien uw kinderen medische zorg krijgen, heeft u kunnen uitzoeken of de behandeling of medicatie
beschikbaar is in het land van herkomst en wat de kosten hiervan zijn? Denk aan het opvragen van
medische dossiers, inclusief vaccinatiebewijzen en laat ze indien nodig vertalen.

5 Hobby’s
Zitten uw kinderen bijvoorbeeld op sport, dans of muziek? Kunnen ze hun recreatieve activiteiten voortzetten
in het land van herkomst? Wat is daarvoor nodig?
6 Identiteitsdocumenten
Denk aan het verzamelen van identiteitsdocumenten, zoals bijvoorbeeld geboortecertificaten, identiteitskaarten
en paspoorten. Indien u reist op een laissez-passer is het raadzaam om een kopie hiervan te
bewaren.

7 Contactgegevens
Denk aan het verzamelen van contactgegevens van school, vrienden en kennissen in Nederland. En zijn
er eventueel foto’s, en andere materiële herinneringen die belangrijk zijn voor uw kinderen, die u wilt
meenemen?
8 Gescheiden vertrek
Keert u alleen met uw minderjarige kind of kinderen terug, waarbij de andere ouder achterblijft, dan is
er sprake van ‘gescheiden vertrek’. De andere ouder dient hiervoor zijn of haar schriftelijke goedkeuring
te geven. Het is belangrijk dat u ervoor zorgt dat de kinderen eventueel in contact kunnen blijven met de
andere ouder. Daarnaast is het belangrijk dat het gezag goed is geregeld, ook voor na terugkeer bij de herintegratie.
Soms moeten jullie gezamenlijk beslissingen nemen over bijvoorbeeld school of een medische
behandeling van uw kind. Het kan ook voorkomen dat de andere ouder niet (meer) aanwezig is. Er zijn
dan diverse documenten nodig die kunnen bewijzen dat u alleen het gezag heeft. Voor meer informatie
kunt u contact opnemen met de IOM-counselor.