Kopgroep Stedelijk Beheer - het werkboek

Stedelijk Beheer 

werkboek 





AWB, H+N+S, Endeavour, Jelte Boeijenga 

Kopgroep Stedelijk Beheer, Delta Atelier


Kopgroep Stedelijk Beheer, Delta Atelier 


Kopgroep Stedelijk Beheer, Delta Atelier

Initiators 

Kopgroep Stedelijk Beheer 

Gemeente Rotterdam 

Gemeente Leiden 

Gemeente Almere 

Gemeente Zoetermeer 

Gemeente Zwolle 

Delta Atelier 

Auteurs 

Architecture Workroom Brussels 

Joachim Declerck 

Hanne Mangelschots 

Floortje van Sandick 

Serafina Van Godtsenhoven 

Stijn Baets 

H+N+S 

Jandirk Hoekstra 

Jaap van der Salm 

Jan Wilbers 

Endeavour 

Tim Devos 

Jan Denoo 

Jelte Boeijenga 

Grafisch ontwerp 

Vrints-Kolsteren

Introductie 8 

1 Startpunt 14 

1.1 Wat doet beheer 18 

1.2 Wat is de opgave 22 

1.3 Partnerschap 24 

1.4 Doelstelling en opzet 26 

2. Wijkprofielen 34 

2.1 Rotterdam Reyeroord 36 

2.2 Leiden Zuid-West 46 

2.3 Almere De Marken 56 

2.4 Zoetermeer Meerzicht 66 

3. Gedeelde opgaven 78 

3.1 Morfologie 80 

3.2 Ruimtelijke ambities 86 

3.3 Procesaanpak 94 

4. Expertopdrachten 100 

4.1 Beheer en de stad (H+N+S) 104 

4.2 Beheer en de burger (Endeavour) 134 

4.3 Beheer en de wijk (AWB) 160 

4.4 Beheer en het geld (Jelte Boeijenga) 180 

5. Conclusies 190 

6. Volgende stappen 200

Delta Atelier Stedelijk Beheer Introductie 

8 

Dit werkboek is het resultaat van een eerste verkenning rondom ‘het 

beheer van de toekomst’ door de gemeenten van de Kopgroep 

Stedelijk Beheer, ondersteund door Architecture Workroom 

Brussels in samenwerking met H+N+S, Endeavour en Jelte 

Boeijenga. Als coalitie van beheerders en ontwerpers delen ze 

de hypothese dat de beheerder een belangrijke rol kan spelen 

in het plaats geven aan de toekomstige duurzaamheidstransities. 

Om dit te testen en onderbouwen startte in 2019 een 

verkenningstraject van negen maanden waarbij gezamenlijk 

inzichten werden opgebouwd in drie collectieve werksessies, 

telkens gevoed door tussentijds onderzoek. De inhoud en 

voorbeelden werden geleverd door vier innovatieve testwijken 

waar de kopgroepgemeentes nu al actief experimenteren. 

Die bevatten nu al de kiemen van een veranderende beheerpraktijk. 

De ontwerpbureaus onderzochtten op verschillende 

schalen de groeipotentie en nog onbenutte kansen voor deze 

wijken: wat gebeurt er als we het ambitieniveau nog verder optrekken? 

Verschillende thema’s werden hierbij onder de loep 

genomen. Via ‘learning by doing’ werd zo gezocht naar de kiemen 

van een innovatieve praktijk, die nieuwe oplossingen en 

werkwijzen naar voren schuift om onze leefomgevingen niet 

langer in stand te houden, maar ze stapsgewijs klaar te maken 

voor de toekomst. Door als gemeenten onderling veel bewuster 

van elkaar te leren, kan deze collectieve kennis bij elkaar 

opgeteld worden en zich veel sneller verspreiden. 

Het werkboek volgt de fasering van het gelopen traject en moet dus gelezen 

worden als een echt “logboek”, een bundeling van werkmateriaal. 

Hoofdstuk 1 beschrijft de startpositie. Hoofdstuk 

2 focust zich op de lessen uit de afzonderlijke testwijken. 

Hoofdstuk 3 maakt een analyse van de gedeelde ervaringen 

en lessen die als input uit de eerste werksessie en de interviews 

met de beheerders kwamen. Hoofdstuk 4 zoomt in op 

de “missing links” die daaruit bleken en probeert nieuwe antwoorden 

te formuleren. In vier expertiseopdrachten worden 

vier thema’s onder de loep genomen, respectievelijk (1) beheer 

op de schaal van de stadsplanning, (2) de rol van de burger, 

(3) geïntegreerde deelprojecten in de wijk en (4) de financiële 

businesscase. Die werden tijdens de tweede werksessie aangescherpt. 

Hoofdstuk 5 synthetiseert de lessen uit het traject


9 

tot ‘tien sleutels voor het beheer van de toekomst’ met mogelijke 

bijbehorende vervolgstappen, die dan weer onderwerp 

waren van de derde en laatste werksessie. 

Dit verkennend traject en bijhorend werkboek levert geen kant-en-klare 

oplossingen op, maar een palet aan richtingen als start om 

getest, doorgerekend en uitgewerkt te worden. Zo dient dit 

werkboek ook als een uitnodiging aan nieuwe partners: collega-gemeenten, 

collega-ontwerpers, universiteiten en onderzoeksinstellingen, 

private bedrijven, burgerorganisaties, 

regionale en nationale overheden. Samen met hen zal de 

Kopgroep Stedelijk Beheer de komende jaren verschillende 

van de blootgelegde “missing links” verder verkennen en in de 

praktijk brengen. Bovendien is deze verkenning de start van 

een traject waarbij (steeds meer) gemeenten blijvend kennis 

met elkaar zullen delen. 

Januari 2020


10 

De tien sleutels –de conclusies van het werktraject– zitten als tekeningen 

doorheen het hele werkboek geweven. Deze zullen bovendien 

in de vorm van een poster verspreid worden als synthese van 

dit werkboek. 

1 

4 

7 

10 

+ € 

wijkprogramma beheerslab 

+ € 

+ € 

A B C D 

8 

+ € 

+ € 

W&I 

Beheer 

2 

MO 

Energie 

transitie 


€ 

SO 

€ 

Handboek 

2.0 

€ 

Transport 

€ 

€ 

3 

€


11 

1 De transities wijzen de nood 

aan voor een nieuwe praktijk. 

● Gedeelde mobiliteit 

● Gezonde landbouw 

● Hernieuwbare energie 

● Circulaire economie 

● Water & Biodiversiteit 

● Zorgzame leefomgeving 

9 

2 Door zijn positie, vakmanschap 

en portefeuille is de 

beheerder een geschikte 

kandidaat om de vervangings- 

en transitieopgaven 

samen te nemen. 

● Uitvoerend, Technisch 

● Toezichthoudend 

● Faciliterend, Informerend 

● Netwerkend, Regisserend 

● Onderzoekend, 

Experimenterend 

● Beleidsbepalend 

● Sturend 

6 

3. Door kaartlagen en planningen 

op stadsniveau op elkaar 

te stapelen, bouwen we een 

tool om beheeropgaven te 

integreren en in het licht te 

stellen van de transitie-ambities. 

duurzaamheids 

winkel 

4. Op basis van een stadsregionale 

visie kan de aanpak in 

wijken onderling gedifferentieerd 

worden. 

5. Binnen deze brede praktijk 

moet ook de burger een 

nieuwe positie krijgen. 

6. De principes achter geïntegreerde 

deelprojecten 

komen niet op één maar op 

vele plaatsen tegelijk voor. 

5 

7. Het integreren van verschillende 

doelstellingen in één 

project leidt tot winsten op 

verschillende vlakken, maar 

vereist wel een innovatieve 

business case. 

8. Naast pragmatiek is er ook 

ruimte en tijd nodig voor experiment 

om de beheerpraktijk 

continu vernieuwen. 

9. Om te versnellen en vermenigvuldigen 

moeten we 

kennis en ervaring met elkaar 

delen. 

10. Er is nog werk aan de winkel!

+ € 

+ € 

wijkprogramma 

+ € 

A B C D 

+ €

duurzaamh 

w 

Delta Atelier Stedelijk Beheer 13 

Sleutel 1 

De transities wijzen 

de nood aan voor 

een nieuwe praktijk 

beheerslab

Delta Atelier Stedelijk Beheer 1. Startpunt 

14 

1.1 Wat doet beheer 18 

1.2 Wat is de opgave 22 

1.3 Partnerschap 24 

1.4 Doelstelling en opzet 26


15 

Er schuilt een groot potentieel in het dagelijks beheer van onze steden 

in het licht van de grote transitieopgaven. In het eerste hoofdstuk, 

dat we ‘startpunt’ hebben genoemd, bekijken we waar 

beheer vandaag de dag over gaat. Verder stippen we aan welke 

mogelijke koppelkansen er zijn tussen het dagelijkse onderhoud 

van onze leefomgeving en het realiseren van de ambitieuze 

transitiedoelen die we op stedelijk, regionaal, nationaal en 

internationaal niveau hebben geformuleerd. 

Deze potentiële koppelkansen vormden eveneens het startpunt voor 

de informele samenwerking van de ‘Kopgroep Stedelijk beheer’. 

De publicatie die je nu voor je hebt, is het resultaat van 

een eerste verkenningstraject: een reeks workshops, expertopdrachten 

en intervisiesessies over ‘de toekomst van beheer 

en het beheren van de toekomst’.


16


17 

Wat is beheer? En waar beperken we ons toe? In 

principe richten we ons op de witte ruimte op de 

Nolli-kaart van Rome, dat wil zeggen de publieke 

ruimte. De zwarte ruimte op de kaart is de privésfeer 

van de bebouwing en valt erbuiten. In de publieke 

ruimte worden echter de condities bepaald waaronder 

de privéruimte kan functioneren. En andersom is 

er ook sprake van wisselwerking, zo zal blijken. 

De onbebouwde ruimte: de Nolli kaart waarop het onderscheid tussen 

openbaar en privé bijzonder sterk te zien is. (bron: uitsnede kaart van 

Rome van Giambattista Nolli uit 1748) 

Wat is beheer? Met welke bril kijken we ernaar? We 

gebruiken de metafoor van het metabolisme van de 

stad, waarbij de stad wordt gezien als een complex, 

uitgestrekt en dynamisch systeem dat continu in de 

weer is om in de behoeften van de inwoners te voorzien 

en bestaat uit ‘stromen’ zoals energie, water, 

afval en voedsel. Veel van die stromen en de infrastructuur 

die erbij hoort zijn gebundeld in en onder 

de stedelijk beheerde openbare ruimte. Daarin is het 

steeds drukker geworden. 

Het stedelijk metabolisme; de stad en de voedende systemen in beeld 

gebracht. (bron: Dirk Sijmons/Jutta Raith, H + N + S Landschapsarchitecten, 

IABR–2014 Urban by Nature)


18 

A 

Dagdagelijks 

beheer 

B 

Planmatig 

Onderhoud 

C 

Incidenteel Groot 

Onderhoud 

Beheer werkt op verschillende snelheden en in verschillende cycli. Zo 

zijn er dagdagelijkse taken, planmatig onderhoud en het incidenteel 

groot onderhoud. 

0 50 jaar 100 jaar 

A 

Riolering 

N+60 jaar 

B 

Wegen beton 

N+50 jaar 

C 

Wegen gebakken 

N+80 jaar 

D 

Verlichting 

N+40 jaar 

De cycli binnen het onderhoud voor beheer zijn afhankelijk van 

de verschillende ruimtelijke componenten. Elk element binnen de 

buitenruimte heeft een eigen levensduur en afhankelijk daarvan 

verschilt de onderhoudstermijn. Door deze levenslopen in kaart te 

brengen kan afgestemd worden wanneer welke onderdelen in het GO 

aangepakt kunnen worden.


19 

1.1 Wat doet beheer 

Stadsbeheer is , naast onder meer Stadsontwikkeling, 

Maatschappelijke Ontwikkeling en Werk en Inkomen, 

één van de pivotale diensten die de gemeente levert. 

Er gaat veel om in de stad: regenwater, rioolwater, 

drinkwater, GFT-afval, groenafval van privé- en openbare 

buitenruimte, plastic, restafval, elektriciteit, 

warmte, auto’s (rijdend en stilstaand), fietsers, voetgangers 

etc. Het management van die stromen berust 

bij de dienst beheer. Ze staan in voor het dichten 

van een gat in de weg, maar evenzeer voor de planning 

van het nieuw rioleringsnet in de wijk (in hoofdstuk 

4 gaan we dieper in op deze verschillende rollen 

van beheer). De terminologie en onderverdeling in 

deelsectoren die onder beheer gehanteerd worden, 

is per gemeente specifiek (zie hieronder de verschillende 

indelingen voor Almere, Leiden, Rotterdam en 

Zoetermeer). In het kort samengevat: beheer zorgt 

ervoor dat de openbare ruimte goed functioneert en 

er mooi uitziet. 

De infrastructuur voor de stromen vormt een systeem 

dat veel onderhoud nodig heeft, waarvan delen moeten 

worden vervangen of verbeterd. Veel van de infrastructuur 

ligt ondergronds en wordt pas zichtbaar als 

de straten opengaan. Dan pas komt het ingewikkelde 

netwerk van elektriciteitskabels, wateren gasleidingen, 

rioleringen, internetkabels, putten, vuilniscontainers, 

etc. naar de bovengrond, om vervolgens weer 

net zo snel onder de grond te verdwijnen. 

De vervangingstermijnen van de ondergrondse infrastructuur 

en de budgetten en planning die hieraan 

gekoppeld zijn, is gebaseerd op vaste cycli. De 

riolering wordt iedere 60 jaar vervangen of hersteld. 

Wegen uit betonmaterialen hebben een levensduur 

van 50 jaar. Kabelnetten en masten voor openbare 

verlichting gaan 40 jaar mee, armaturen 20 jaar. Om 

steeds op het juiste moment op de juiste plaats te 

zijn, volgt stadsbeheer een strikte planning en budget. 

Het werkpakket van beheer kan ingedeeld worden 

in drie groepen. 

a. Dagelijks verzorgdend onderhoud: maaien, 

schoffelen, vuil prikken, vuil vegen 

b. Planmatig onderhoud: riool- en bruginspecties, 

snoeien, bestrijding ongedierte, kleine 

wegreparaties 

c. Groot onderhoud: vervanging van rioleringen, 

fietspaden, bruggen 

Het groot onderhoud, zoals de vervanging van het riool 

(en het al dan niet aanleggen van een gescheiden 

systeem voor regenwater en riolering) is het meest 

sturend omdat het een grote operatie betreft die gefaseerd 

moet worden uitgevoerd en waarin weinig 

flexibiliteit zit. Het riool moet vervangen, de rest volgt. 

Rotterdam 

Zoetermeer 

Leiden 

Almere 

Afvalscheiding en hergebruik 

Archeologie 

Assetmanagement 

Begraven en cremeren 

Blauwe Verbinding 

Bomen 

Dieren 

Dierenwelzijn 

Geografische basisinformatie 

Groen 

Handhaving 

Markten 

Openbare verlichting 

Parken 

Parkeren 

Piekfijn, het leukste tweedehands 

warenhuis 

Renovatie Maastunnel 

Rotterdam Onderweg 

Vervoer & Materieel 

WaterloketHandhaving 

Samen werken aan de stad 

Onderhoudskwaliteit 

Groenbeleid 

Speelruimte 

Openbare verlichting 

Begraafplaatsen 

Flora en fauna 

Grondbeleid 

Openbaar groen 

Regie uitvoering 

Sportaccommodaties 

Civiel & Cultuurtechniek 

Inzameling en reiniging 

Ondersteuning beheer 

Beheer en onderhoud 

Toekomst van beheer 

Melding openbare ruimte 

Keuzes in onderhoud en 

beheer 

Groen 

Spelen en bewegen 

Water 

Wegen en fietspaden 

Verlichting 

Gemeentelijk vastgoed 

Feiten en cijfers


20 

The Paris sewers and the rationalization of urban space 29 

30 

Fi gure 3 The Paris sew er network i n 1837 

Source: Belgrand E 1887 Les travaux souterrains deParis V: les égout s et l es vi danges Dunod, Paris 

M atthew Gandy 

nineteenth-century solution to theproblem of rapid 

urbanization. The transformation of Paris gave the 

bourgeois revolution its most radical architectural 

expression of any European city. The reconstruction 

refl ected the needs of an urban mercantile class 

who faced the consequences of modernity not by 

an escape into romantic anti-urbanism, but through 

a celebration of the possibilities for the technological 

mastery of urban space and the search for 

progressively greater degrees of social and spatial 

order. 35 Yet, as w e shall see, these new discourses of 

order and control both reflected and constituted 

emerging tensions and inequalities, driven by the 

processes of capitalist urbanization. 

When H aussmann and Belgrand began their 

w ork in the early 1850s, the city w as still served by 

a medieval netw ork of sew ers clustered around the 

city centre (Figure 3). 36 The preliminary investigations 

of Haussmann and his chief engineer Eugène 

Belgrand soon revealed a series of design faults in 

the existing sew er system. The size of the sew ers 

had been determined by the height of a sew erman, 

served and theyby were a netw inadequate ork of 348 for handling miles of large sew ers quantities 

offourfold w ater after increase heavyon rain. tw enty The years layout, earlier elev- 

– a 

virtual 

(Figure ation and 4). gradient of the sew ers w ere unable to 

prevent But wwater hat w ere fromthese periodically new sewflooding ers actually ontofor? 

the 

When the reconstruction of the sew ers began in the 

1850s, it w as assumed that only limited quantities 

of human faeces from individual homes w ould 

enter the sew er system (only a fi fth of private 

dwellings were connected at this time), and that 

there would be a continuation in the work of 

night-soil collectors. 40 The initial scope of the 

reconstruction w as thus concerned primarily w ith 

the drainage of storm waters; however, the steady 

increase in personal w ater consumption unsettled 

this conception of the public works that would be 

required. H aussmann w as reluctant to allow any 

human faeces to enter the magnifi cent collecting 

channels of the new sewer system, and only did so 

under intense pressure from the city’s municipal 

authorities. 41 The desire to separate ‘clean’ storm 

w ater from ‘dirty’ human w aste w as integral to 

Haussmann’s conception of an orderly flow of 

w ater through urban space. H is objections to 

human excrement entering the sew er system w ere 

not only related to the contamination of the underground 

city; he feared that the dilution of human 

Fi gure 4 Paris sew ers buil t between 1856 and 1878 

Source: Belgrand Les travaux souterrains deParis V op cit 

De verbouwing van Parijs, gelijktijdig boven- en ondergronds een nieuwe 

stad, de Avenue de l’Opéra en het net aangelegde rioolsysteem. Het 

rioolsysteem van Parijs is in 40 jaar tijd enorm uitgebreid, gelijktijdig met 

de stad. (bronnen: Avenue de l’Opéra, Camille Pissarro,1898 / Ansichtkaart 

van het ondergrondse Parijs: Paris Souterrain. https://commons. 

wikimedia.org/wiki/File:PARIS_SOUTERRAIN_-_Les_égouts,_service_de_l%27assainissement_;_collecteur_du_Boulevard_Sébastopol.jpg 

/ Belgrand, E. (1887) Les travaux souterrains de Paris V: les 

e´gouts et les vidanges Dunod, Paris via Gandy, M. (1999) “The Paris 

Sewers and the Rationalization of Urban Space,” Transactions of the Institute 

of British Geographers, 24(1), pp. 23–44.) 

streets, and much of the grow ing city w as not even 

integrated into the existing drainage system. 37 

In 1857, the sew er reconstruction programme 

began in earnest. The fi rst major project w as the 

construction of the Collecteur Général d’A snières, 

a new elliptical structure approximately 14 feet 

high and 18 feet w ide. The purpose of this complex 

channel, far bigger then the existing Collecteur de 

la Rue de Rivoli, w as to ensure that w aste w aters 

would be diverted into the River Seine downstream 

of thecity. 38 Both H aussmann and Belgrand 

believed that a modern sew er system should, as far 

as possible, be mechanically cleaned, in order to 

eliminate the need for dangerous and degrading 

human labour (the sew ers had hitherto been 

cleaned by hand using the most rudimentary of 

tools). Their conception of spatial rationalization 

thus extended to the application of new labour 

practices, as w ell as to the use of the latest 

advances in the engineering and empirical sciences. 

The most signifi cant technological achievement 

of all, how ever, w hich effectively completed 

wthe aste major in wpart ater of w ould the new reduce sewits er value system, aswa as fertilizer, 

construction and thereby of a disrupt vast siphon the organic under the economy Seine of in 

the 

the 1868, city. in 42 order H uman to connect faeces, the collected two sections as night-soil, of the 

had Collecteur long been de la used Bièvre. profitably 39 By 1870, in northern city France w as 

as a fertilizer for agriculture, and in the manufacture 

of saltpetre for gunpow der, thereby allow ing a 

cyclical integration of bodily functions into the 

regional economy. 43 

H aussmann w as not alone in his desire to separate 

the drainage of storm water from the continuing 

reliance on cesspits for human w aste. In the 

1850s, opposition to the connection of sew ers to 

individual homes came from various quarters. A 

vociferous source of hostility were the cesspool 

cleaning companies, w ho feared that they w ould 

be ruined by alternative means of treating w aste 

w ater. The city itself also made money out of 

night-soil collection and the processing operations 

at M ontfaucon and Boncy, and therefore favoured a 

continuation in existing arrangements. 44 The users 

of night soil in agriculture also drew attention to 

the declining nitrogen content caused by the 

greater mixing of faeces w ith w ater. Consequently, 

the low est-value material w as being collected 

from the richer parts of the city where the use of 

w ater closets w as gaining popularity. Before the


21 

Hoewel veel van de infrastructuur uit het zicht ligt, 

hebben ondergrond en bovengrond veel met elkaar 

te maken. Ze vormen samenhangende condities; de 

ondergrondse systemen kunnen zelfs leidend zijn 

voor de bovengrondse ontwikkelingen en even zo 

goed andersom kunnen bovengrondse verbouwingen 

of aanpassingen gelijktijdig een ondergrondse 

verbouwing mogelijk maken. 

Afgezien van de desastreuze sociale consequenties, 

is de grootschalige verbouwing van Parijs onder 

Hausmann een bekend en duidelijk voorbeeld van 

dit principe. Niet alleen werden grote boulevards en 

brede straten dwars door de oude stad gesneden en 

werd de stad zo voorbereid op de moderne tijd, maar 

ook ondergronds betekende het een grootschalige 

uitbreiding en modernisering van het rioolsysteem – 

eerst voor het regenwater maar al snel ook voor het 

afvalwater. Daarbij werd meteen ook een verband 

gelegd met de grote landbouwgebieden om de stad 

heen, waar het stedelijk afval kon worden ingezet als 

mest voor de productie van voedsel voor diezelfde 

stad. Een mooi voorbeeld van de verknoping van verschillende 

stromen. 

van het water van de stad Rotterdam losgekoppeld 

van de omliggende polders. De vervuilde grachten 

konden zo worden doorgespoeld met vers water uit 

de Maas, dat vervolgens via natuurlijk verloop in de 

singels terechtkwam en met twee gemalen weer 

werd teruggepompt in de Maas. De singels werden 

verfraaid in de heersende landschapsstijl en deze 

vormden later (na aanleg van de stadsriolering) de 

basis voor de verdere stedenbouwkundige ontwikkeling 

van de stad. Aan de singels en haaks daarop 

werden grote kavels uitgegeven aan brede lanen en 

haaks daar weer op steeds kleinere en betaalbaardere 

kavels aan woonstraten. Zo was het van oorsprong 

waterhuishoudkundige plan ook structurerend voor 

de stadsontwikkeling; het vormt tegenwoordig nog 

steeds een ruimtelijke drager van grote kwaliteit. 

Deze strategieën en projecten ontstaan door op 

stadsschaal (en soms nog groter) naar samenhang 

te zoeken. Hiertegenover staat de dagelijkse praktijk 

van het beheer, dat zich vooral op wijkniveau afspeelt. 

De opgaven die er aan de orde zijn worden op 

dit schaalniveau aangepakt en de budgetten worden 

hier verdeeld. Is het tijd voor een nieuwe praktijk? 

Een soortgelijk project werd in Rotterdam onder Rose 

bedacht en uitgevoerd, in de tweede helft van de negentiende 

eeuw. In het waterproject voor Rotterdam 

werd met de aanleg van een reeks singels de afvoer


22 

“In de stad komen veel stromen en vraagstukken samen, wat een 

enorme complexiteit met zich meebrengt en een toenemende 

ruimtelijke impact heeft. Door verdichting en toenemende mobiliteit 

wordt de druk op de openbare ruimte groter. Het oplossen van deze 

vraagstukken vraagt veel collectieve kennis en samenwerkingen.” Bron: 

presentatie Wiebe Oosterhoff op Delta Atelier intervisiesessie 

The Missing Link: er zijn van bovenaf ambitieuze doelen bepaald en 

vanuit onder een veelheid aan initiatieven opgezet. Deze rijken nog niet 

aan elkaar. (IABR–2018)


23 

1.2 Wat is de opgave? 

Grote veranderingen zijn aan de gang en komen op 

ons af, en zullen allemaal tegelijklanden in onze fysieke 

ruimte –of we het willen of niet. Dat leidt tot 

een enorme complexiteit van opgaven. Zou deze 

samenkomst van vraagstukken en belangen aanleiding 

kunnen geven tot gekoppelde oplossingen die 

elkaar verstelken? En kunnen we ons niet alleen weren, 

maar deze omwentelingen ook pro-actief inzetten 

als hefboom tot nieuwe kwaliteiten? Die vragen 

stellen zich in het licht van de transities waar we voor 

staan en worden globaal erkend. Maar we lijken vast 

te zitten in een gridlock. Enerzijds zijn we ontzettend 

bedreven in het sluiten van verdragen en het ondertekenen 

van ambitiedocumenten (rechtsboven in 

het missing link-schema). Dat vergt een zeer grote 

inzet en is van onmiskenbaar belang. Maar totnogtoe 

blijven vele van dat soort documenten en besluiten 

onvertaald naar concrete acties en realisaties: er 

bestaat een glazen vloer. Tegelijkertijd wordt op locatie 

onverbiddelijk verder geëxperimenteerd in pilots, 

test sites, living labs en proeftuinen (linksonder 

in het missing link-schema). Ondanks de waardevolle 

lessen die zij opleveren, blijven ze vaak nog de uitzondering 

op de regel: ze botsen tegen een glazen 

plafond. Welke methoden en mechanismen kunnen 

ons helpen om deze missing link te doorbreken? 

Wat kan stadsbeheer doen om mee de missing link 

te doorbreken? Momenteel investeren we dagelijks 

in het onderhoud en de noodzakelijke vervanging 

van onze bestaande infrastructuur: gaande 

van het plaatsen van nieuw meubilair en groenaanleg, 

de vervanging van rioleringen en leidingen, tot 

de integrale heraanleg van straten en het openbaar 

domein. Er bestaat dus een kwantitatieve investeringscapaciteit: 

vanuit beheer zouden relatief makkelijk 

een aantal grote doelen gerealiseerd kunnen 

worden. De onderhoudsbudgetten die dagelijks, 

wekelijks en jaarlijks worden geïnvesteerd in het 

‘onderhouden van het verleden’, kunnen ook ingezet 

om stapsgewijs maar doelgericht de gewenste toekomstige 

leefomgeving te bouwen. 

Hoe verhoudt de dagelijkse praktijk, waarin het denken 

en handelen zich op wijkniveau concentreert en 

de verschillende specialismen sectoraal werken, zich 

met de complexiteit en het domeinoverstijgende karakter 

van de grote opgaven zoals klimaatverandering 

en de energietransitie? Momenteel is de organisatie 

van het beheer in de stad sterk versnipperd. Op de 

meeste plaatsen zien we dat de onderhoudswerken 

voornamelijk thematisch georiënteerd worden en de 

integrale werken zijn louter uitvoeringsgericht. Dit 

bemoeilijkt het ontwikkelen van thematische en geografisch 

grensoverschrijdende concepten. Echter, 

doordat beheer over alle domeinen tegelijk gaat, is 

het wel uitermate geschikt om deze transversale rol 

op zich te nemen, de vraag is echter hoe? 

Hoewel deze operationele kracht door een coalitie 

van stedelijke beheersdiensten erkend wordt, 

ontbreken de taakstelling en de methodes om die 

doelen vervolgens gebiedsgericht te gaan invullen. 

Ontwerp, uitvoering, beheer en programmering zijn 

niet voldoende op elkaar afgestemd: tussen de concepten 

uit de ontwerpwereld en de wereld van de 

operationalisering (van uitvoering tot beheer) moeten 

we een handleiding, een interface bouwen. Het 

verknopen van kennis, capaciteit en doelstellingen 

uit verschillende domeinen vergt echter een nieuwe 

tafel en methode voor samenwerking. In dit verkenningstraject 

proberen we het aanbod van beheer in 

kaart te brengen en gaan we op zoek naar de overlap 

tussen het realiseren van de ambitieuze transitiedoelen 

die we op stedelijk, regionaal, nationaal en internationaal 

niveau met elkaar geformuleerd hebben en 

de dagelijkse, feitelijke veranderingen op het terrein.

Water voor golf, 

boer en duin 

Robuuste 

waterlopen 

Westhoek 

WLS 

Humus + 

Productief 

Landschap 

Burenwater 

Gaverbeekvisie 

Reconversie en erfgoed 

als zorgdragers, Kortrijk 

Maarkebeek 

Woubrechtegem 

bibliothek 

Sociaal ondernemen 

in de zorg, Dilbeek 

WLS Hemelwaterplan 

Gerardsbergen 

WLS 

Ruimte voor water 

in het Peereboomsgat 

Daknamse 

Meersen 

WLS ‘t Loever 

MAMA 

WLS 

Zennebeemden 

Barbierbeek 

verbindt 

GALERI E RAVENSTEIN 

PulsApp 

Aqualitatieve 

Mechelse 

groenteregio 

PPZ1 

Zorg Maakt Stad, 

Sint-Truiden 

Fietsen in het centrum, 

Den Haag (MUST) 

Stratenclusters 

SMAAKSTAAT 

Geïntegreerde palliatieve 

thuisomgeving, Wuustwezel 

WLS 

Laakvallei 

Infrastructuur 

Educatie, recreatie 

en duurzaam wonen 

op het boerenerf 

Beek.Boer.Bodem 

Kwadrant 

Who Dares 

Carnisse 2027 

WLS Ravels-werken 

Levensbestendig wonen 

zonder overheidssubsidies, 

Geel 

Fietswijken 

Getestreek 

Herk en Mombeekvallei 

BloemkoolBurenBond 

en Hedendaagse Hofjes 

Expeditie Almere Haven 

de kunst van het samenleven 

Kwatrijn 

Routekeuze en fietsgedrag 

Wederkeer v/h 

pastorale 

landschap 

De Natuurakker 

Productief Peppelland 

Natuurinclusieve... 

Slabroek 

Bruggen tussen water, 

land en schap 

Rijk en Wijk : De Maten 

De wijk als (t)huis! 

Circulaire boerderij Beers 

Verborgen Landschap 

Rijk en Wijk : Wielwijk 

Proefboerderij 

Haverkamp 

Sterboeren 

Start-up farm 

Melk & Noot 

Weet wat je eet 

ENERGIE EN RUIMTE 

EEN NATIONAAL PERPECTIEF 

Twents Precisielandgoed 

Care2Share – Oosterparkwijk 

Wat een eikels 

in het Twentse landschap 


24 

1.3 Partnerschap 

Dit verkenningstraject werd voor het eerst bedacht 

door de Kopgroep Stedelijk Beheer en het Delta 

Atelier aan een werktafel in de IABR–tentoonstelling 

in Rotterdam. 

Delta Atelier 

Het Delta Atelier positioneert zichzelf als een autonoom 

p2p kennis- en actieplatform tussen meer 

dan 50 actoren die op innovatieve manieren werken 

aan de verduurzaming van de stadslandschappen 

van onze gezamenlijke delta, zijnde Nederland, 

Vlaanderen, Brussel en bij uitbreiding de regio’s 

Nordrhein-Westfalen en Nord-Pas-de-Calais. 

Het platform bundelt verspreide kennis en praktijkervaring 

over de ruimtelijke impact van verschillende 

transities (mobiliteit, energie, water, biodiversiteit, 

circulaire economie, landbouw, zorg) en organiseert 

interactie tussen peers –zowel ontwerpers als beleidsmakers 

als organisaties als experts– opdat ze 

van elkaar leren en gezamenlijk nieuwe doorbraken 

kunnen formuleren en realiseren. Daarvoor zet 

het Delta Atelier een programma uit van debatten, 

workshops, projectinitiaties, ontwerpend onderzoek, 

een fysieke werkplaats, tentoonstellingen, virtuele 

uitwisseling (docu, podcast) en een community-driven 

online uitwisselingsplatform. 

Het Delta Atelier wil zo de doelen die we op wereldschaal 

geformuleerd hebben, vertalen naar onze 

thuisbasis: het unieke ruimtelijk samenhangende 

systeem van de delta met zijn specifieke sociale, 

maatschappelijke en ecologische uitdagingen. 

Om het programma van uitwisseling te organiseren, 

wordt het Delta Atelier ondersteund door de 

Vlaamse en Nederlandse overheden. 

1. intro 

delta atelier 2. wijkportretten 

3. gedeelde vraagstukken 

4. fast forward 

Holwerd aan Zee 

H+N+S 

TOEKOMSTPERSPECTIEF 

VEENGEBIEDEN 

Urbanos 

POSAD 

FAST 

Venhoeven CS 

FABRICations 

Civic Architects 

Studio L A 

Urbanisten 

Kopgroep 




Ecodorpen 

Water as leverage 

Atelier Rijn Maas 

Monding 

Superuse 



Marco 

Vermeulen 

KCAP 

Atelier Veldwerk 

IABR 

Artgineering 

Atelier Veldwerk 

CRa 

Urbanisten 

Stad in de Maak 

Dutch Water Envoy 

Dutch Chief Dutch governement Chief Architect 



Marco Broekman 

VvE’s met Energie 

Saxion Hogeschool 

Harvest-BK 

Building 

with nature 

Atelier X 

Maxwan 

ONTWERPEN AAN 

NEDERLAND FIETSLAND 

MUST 

PRIJSVRAAG WHO CARES 

Vereniging 

Deltametropool 

PRIJSVRAAG BROOD EN SPELEN 

Bosch - Slabbers 

FUR Zeeland LAB 

IABR–Atelier 

Rotterdam 

AR-TUR 

Mozaïek 

Dommelva lei 

WATER + LAND + SCHAP 

Leiedal 

PPPL Tuinen van Stene 

Kortijk 2025 

ZeroRegio 

Labo mobiliteit 

Timelab 

Bureau 

Bouwtechniek 

DeSmetVermeulen 

Pilootprojecten 

Klimaatwijken 

BLAF 

Robbrecht 

& Daem 

Open Space Platform 

LIST 

L’AUC 

Herverkavelingsprojecten 

Food hub N.E.S.T 

OVK 

Mobipunten 

BAUKUNST 

Taktyk 

Tetra 

Pluso fice 

BC Architects 

ROTOR 

deconstruction 

1010 au 

Bas Smets 

Latitude platform 

Perspective.brussels 

Brussels Government Architect 

Plan Canal 

Studio018 

Paola Vigano 

Bye Bye 

Kleine Ring 

Open 

Promotor platform 

Lab North 

Flemish Governement Architect 

AWB 

51N4E 

Citymine(d) 

Air for schools 

BoerenBruxselPaysans 

Orientes 

Bovenbouw 

HEIM-Co lectief 

Schenk Ha tori 

Metrolab 

BUDA+ 

Simply Community 

Departement 

Omgeving 

Potterij 

JPI Urbanising in place 

Brussels as Food-enabling City 

Metropolitan 

landscapes 

Eilandje II 

OVAM 

VUB 

BUUR 

Miss Miyagi 

Regionet Leuven 

PP ONZICHTBARE 

ZORG 

UHasselt 

Stiemervallei 

RE-ST 

WegenWerken 

Overzichtskaart van deelnemende 

praktijken in het Delta Atelier.


25 

Kopgroep Stedelijk Beheer 

De Kopgroep Stedelijk Beheer is een informeel samenwerkingsverband 

tussen de beheerinstanties van 

Zwolle, Zoetermeer, Almere, Leiden en Rotterdam. Er 

was namelijk een algemeen aanvoelen dat het belang 

en de positie van beheer aan het veranderen was en 

in plaats van de veranderingen te ondergaan, wilden 

de beheerders het heft in handen nemen. 

Vanuit stadsbeheer zagen de betrokken steden de 

kans voor een betere koppeling tussen stadsontwikkeling, 

stadsbeheer en maatschappelijke ontwikkeling 

en daarmee ook de positionering van stadsbeheer 

zelf. Ze hebben het initiatief genomen om het 

beheer van de openbare ruimte op de kaart te zetten 

en beter in te bedden in academisch onderwijs en onderzoek. 

Met als doel om innovatie in de beheerwereld 

te stimuleren, richt de Kopgroep Stedelijk Beheer 

zich op verschillende programmasporen 

1. Publicatie “Stadsvernieuwers. De toekomst 

van beheer”: het lanceren van een manifest 

over de urgentie en de kansen van de beheeropgave 

(publicatie hier te lezen) 

2. Deelname aan het “Nationaal Congres Beheer 

Openbare Ruimte” (NCBOR): kennisuitwisseling 

met professionals werkzaam in het beheer 

en onderhoud van de openbare ruimte 

3. Oprichting “Leerstoel Managing Public Space”: 

wetenschappelijke verkenning en coalitievorming 

met als uiteindelijk doel om via een aangepast 

academisch programma een nieuwe generatie 

beheerders klaar te stomen (meer over 

het Programma Managing Public Space vind je 

hier) 

4. Deelname aan het Delta Atelier en opstart verkenningstraject 

“Delta Atelier Beheer”: verkennend 

onderzoekstraject rond vier testwijken met 

als doel om bruggen te bouwen tussen stadbeheer 

en de ruimtelijke opgaven en praktijk 

Strategie (toekomst) 

VNG Natuur 

Geonovum 

Inn.platf. 

Infra 



Groene Stad 

Platform 31 

KING 

CROW- 

Managers 

Sectoraal 

WOW 

NVRD 

iAMPro 

Bouwsteen 

Sociaal 

NVTL 

COB 

CROW 

Levende 

Stad 

Integraal 

RIONED 

LPB 

VHG 

NSVV 

SBRCURnet 

FCK-CT 

Regio-ing 

MRD 

VVM 

Stadswerk 

Operationeel 

Overzicht van de huidige samenwerkingsverbanden binnen 

de openbare ruimte. Wat opvalt is dat de meeste thematisch 

georganiseerd zijn (riool, verlichting, etc). De meer integrale 

netwerken zijn vooral uitvoeringsgericht. De Kopgroep Stedelijk 

Beheer positioneert zich als netwerk zowel strategisch als integraal. 

(Afbeelding door Wiebe Oosterhoff)


26 

APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT NOV DEC JAN FEB MAA APR MEI 

2020 

R 

L 

Z 

A 

R 

Z 

Z L 

R 

A 

Z 

Per case wordt een stand 

van zaken opgemaakt 

(interviews en case studies) 

en bepaald welk extra 

onderzoek nodig is 

(onderwerpend onderzoek 

per wijk of financiële 

mapping per stad). 

Tussen de cases worden 

gezamenlijke lessen en 

vragen benoemd tijdens een 

eerste Werkatelier. Op basis 

daarvan worden 

deelopdrachten 

geformuleerd. Tijdens een 

tweede Werkatelier wordt 

dieper ingegaan op die 

kennisvragen. 

De conclusies van het traject 

per case en het gezamenlijk 

traject worden gebundeld tot 

een aanbod-boek voor 

andere steden, bovenlokaal 

beleid en grote bedrijven om 

ook de kaart van beheer te 

trekken. 

25/6 

Werkatelier I 

17/9 

Werkatelier II 

NCBOR 

2019 

14/1 

Werkatelier III 

maart – mei 

Serie van webinars 

FASE 1: VERKENNINGS- en LEERTRAJECT 

Interviews en case studies 

Deelopdrachten 

Bundeling conclusies 

Aanbodboek 

Verkenning fase 2


27 

1.4 Doelstelling en opzet 

De stedelijke beheerdiensten nodigden diverse 

Nederlandse en Belgische ontwerpen onderzoeksbureaus 

uit om samen een verkenningstraject op te 

zetten naar de ‘toekomst van de beheerpraktijk’. 

In een eerste verkenningsfase worden vier cases 

uitgelicht als testwijk: Almere De Marken, Leiden 

Zuidwest en Reyeroord Rotterdam, Meerzicht 

Zoetermeer. Via interviews en sitebezoeken wordt 

een stand van zaken opgemaakt: hoe wordt de 

case nu aangepakt? Hoe ver gaat dit al voorbij het 

business as usual? Welke hefbomen biedt de aanpak 

vanuit beheer? (Hoofdstuk 2. Wijkprofielen) 

Vervolgens worden de wijken vergeleken op basis 

van morfologie, ruimtelijke ambities en processaanpak. 

Tijdens een eerste Werkatelier op 25 juni 2019 

worden de lessen uit iedere pilot met elkaar verbonden 

om tot gezamenlijke conclusies te komen 

over ‘het beheren van de toekomst’. (Hoofdstuk 3. 

Gedeelde opgaven) Een eerste belangrijke uitkomst 

was het belang van het vakmanschap van beheer: 

hoe kan dat veel sterker leesbaar gemaakt worden 

naar de buitenwereld toe? Een tweede observatie 

bleek dat beheer op drie schaalniveaus verder moest 

ontwikkelen: dat van de burger, van de wijk en van 

de stad. Hierop kregen drie bureaus de opdracht om 

vanuit hun opgebouwde expertise mee te werken 

op het beheervraagstuk: Endeavour focuste zich op 

de relatie tussen beheer en de burger, Architecture 

Workroom keek naar de ruimtelijke kansen op 

schaal van de wijk en H+N+S onderzocht de samenhang 

tussen wijken op stadsniveau. (Hoofdstuk 

4. Expertopdrachten) Op 17 september 2019 ontmoetten 

de directeurs en projectleiders van de vier 

testwijken elkaar opnieuw tijdens een tweede werkatelier. 

Hier werd elke testwijk met ondersteuning 

van de drie expertteams een stap verder gebracht, 

én kwam een belangrijke gezamenlijke barrière aan 

het licht: die van de financiering die in verschillende 

geldpotten weggepland zit. Een vierde expert, Jelte 

Boeijenga, vervoegde daarop het team. Als resultaat 

van deze eerste fase werden door de vier bureaus 

aanbevelingen uitgeschreven, enerzijds op het niveau 

van iedere gemeente en testwijk afzonderlijk, 

maar ook op het bovenlokaal niveau als de optelsom 

van vele wijkpilots tegelijk. Zo hoopt dit onderzoek 

op die manier te fungeren als aanbod van onderuit 

aan nationaal en regionaal beleid en organisaties.

foto 

5/6 


28


29 

Delta Atelier intervisiesessie 

In het kader van het Delta Atelier werden thematische 

intervisieworkshops georganiseerd. Hier presenteerde 

de Kopgroep Stedelijk Beheer een eerste 

pitch aan andere praktijken die vergelijkbare opgaven 

behandelen. (juni–juli 2018) 

IABR–2018 in het HAKA-gebouw, M4H, Rotterdam 

(c) Aad Hoogendoorn 

Werkatelier I 

Tijdens het eerste werkatelier ontmoetten de directeurs, 

strategisch adviseurs en projectleiders van 

de vier betrokken testwijken elkaar en presenteerden 

ze de innovatieve aanpak die ze nu al testen. We 

detecteerden samen de gedeelde opgaven die zich 

in de wijk stellen en mogelijke oplossingsrichtingen. 

(juni 2019) 

Stadsboerderij Het Buitenbeest, Zoetermeer - Meerzicht


30


31 

Werkatelier II 

17 september 2019 

In het tweede werkatelier legden AWB, H+N+S en 

Endeavour scenario’s voor om beheer en ontwerp 

aan elkaar te koppelen, op stadregionaal niveau, op 

niveau van de wijk en in coalitie met burgers en andere 

stakeholders. Op die manier werd het mogelijk 

te discussiëren over de ruimtelijke vernieuwingen en 

systemen binnen de testwijken. 

Upcycle Centrum, Almere - De Marken 

Werkatelier III 

14 januari 2020 

Tijdens de laatste werksessie werden de conclusies 

van het traject gepresenteerd in de vorm van tien 

punten en werden voorstellen voor het vervolg op 

tafel besproken. Zowel de directeurs, de projectleiders 

als externe organisaties benoemden de kansen 

en nog onontgonnen sporen voor hun eigen praktijk. 

Maassilo, Maashaven - Rotterdam

+ € 


+ € 

+ € 

A B C D 

+ € 

W&I 


MO

Delta Atelier Stedelijk Beheer 

33 

Sleutel 2 

Naast pragmatiek 

is er ook ruimte 

en tijd nodig voor 

experiment om 

de beheerpraktijk 

continu vernieuwen. 

duurzaamheids 

winkel 

Energie

Delta Atelier Stedelijk Beheer 2. Wijkprofielen 

34 

2.1 Rotterdam 36 

2.2 Leiden 46 

2.3 Almere 56 

2.4 Zoetermeer 66

Delta Atelier Stedelijk Beheer 2. Wijkprofielen 

35 

De vier geselecteerde testwijken zijn heel normale wijken zoals er nog 

een heel aantal zijn in Nederland. Ze hebben elk zeer specifieke 

karakteristieken, maar zullen ook als voorbeeld staan voor 

een meer algemene aanpak. In de voorbije maanden maakte 

Architecture Workroom een analyse van de testwijken aan 

de hand van de projectplannen, wijkbezoeken en gesprekken 

met de lokale beheerders en projectmanagers. Per wijk werd 

zo een profiel opgemaakt, een fiche op basis waarvan de wijken 

met elkaar kunnen vergeleken worden. In sommige wijken 

zijn de tests al druk aan de gang: Rotterdam experimenteert 

met lokale Stad-Ups in Reyeroord en Leiden werkt via 

bouwstenen aan klimaatrobuuste plannen voor Zuid-West. 

Hun werk werd in het volgende hoofdstuk in kaart gebracht. 

Andere wijken staan nog veel vroeger in het proces: Almere 

en Zoetermeer zijn volop bezig met het bepalen van de juiste 

context-specifieke strategie. In volgende hoofdstuk worden 

voor hen voornamelijk de kansen blootgelegd.

Delta Atelier Stedelijk Beheer 2.1 Rotterdam 

36


37

ROTTERDAM - REYEROORD 

2.1 Rotterdam 

WIJKPORTRET 


1. OMSCHRIJVING 

Omgevingsvisie 

Reyeroord (deel van de wijk Groot-Ijsselmonde) is een 

typische naoorlogse woonwijk: ze bevat veel groenruimte, 

gescheiden functies de en “dromen” een mix van bewoners 

werden in kaart 

van typologieën: woningen in 

de rij, appartementsgebouwen, laag- en hoogbouw. De wijk is 

gebracht in een reisgids 

behoorlijk homogeen en bevat weinig andere voorzieningen 

naast wonen. Tegelijk bevindt ze zich ook in de uiterste rand 

van Rotterdam waardoor visievorminvorming 

er klaarblijkelijk plan- 

aanleiding 

geen druk zit op de 

wijk vanuit de woningbouw-opgave. Het is een beetje een 

“vergeten” 

grootschalige 

hoek 

rioolvervanging 

heel grootse + kans oppervlaktes pilot groenruimte. Enerzijds tussen 

van Rotterdam. De wijk laat zich kenmerken 

door 

om warmtenet aan te 

de woningbouwblokken projects 

leggen 

en anderzijds tussen de buurten 

in. De woningen zijn voornamelijk in particulier bezit, de 

groenruimte is bijna Stad-Ups uitsluitend zijn voorbe- 

in eigendom van de stad. 

reid, opgestart en zelfs 

al enkele uitgevoerd 

platformwerking: 

tweewekelijks 

ROTTERDAM CS


39 

2.1 Rotterdam 

Introductie 

Reyeroord (deel van de wijk Groot-Ijsselmonde) is 

een typische naoorlogse woonwijk: ze bevat veel 

groenruimte, gescheiden functies en een mix van 

typologieën: woningen in de rij, appartementsgebouwen, 

laag- en hoogbouw. De wijk is behoorlijk 

homogeen en bevat weinig andere voorzieningen 

naast wonen. Tegelijk bevindt ze zich ook in de uiterste 

rand van Rotterdam waardoor er klaarblijkelijk 

geen druk zit op de wijk vanuit de woningbouw-opgave. 

Het is een beetje een “vergeten” hoek van 

Rotterdam. De wijk laat zich kenmerken door heel 

grootse oppervlaktes groenruimte. Enerzijds tussen 

de woningbouwblokken en anderzijds tussen 

de buurten in. De woningen zijn voornamelijk in particulier 

bezit, de groenruimte is bijna uitsluitend in 

eigendom van de stad. 

Aanleiding 

In Reyeroord bestaan er diverse opgaves die als 

aanleiding gelden: de rioleringsopgave (vervanging 

van bijna het volledige stelsel), een sociaalmaatschappelijke 

opgave (een homogene wijk met relatief 

lage inkomens nieuw leven in blazen op inclusieve 

wijze), de energietransitie (het faciliteren van 

een warmtenet), waterhuishouden (scheiding van rioleringsstelsel 

en werken aan infiltratie en bufferen), 

biodiversiteit: (de groenruimte biodiverser mak en), 

de grondstoffentransitie (een wijk waar geen materialen 

verloren gaan en afval niet bestaat) en de veranderende 

rol van de overheid. 

Projectaanpak 

Er wordt binnen het project getracht om integraal te 

werken aan transities, stadsontwikkeling en een 

zorgzame leefomgeving. Innovatief aan het traject 

in Reyeroord is het werken met stad-ups: testsites 

waarbij enerzijds geëxperimenteerd wordt met samenwerkingsverbanden 

en anderzijds met de fysieke 

leefomgeving. Op die manier kan input verzameld 

worden van inwoners en kunnen deze ook 

actief participeren in de transities. Verder wordt de 

organisatie van de beheer -en ontwerpopgave opgebouwd 

rond een platform: een ruimte waarbij diverse 

stadsdiensten tweewekelijks samen komen 

om over beleidsdomeinen heen te werken aan het 

project.


40 

JEZELF 

DUURZAAM 

CIRCULAIR 

LEEFBAAR 

SLIMME 

DATA 

STADSLAB 

WAAROM 

STAD-UPS 

REYS- 

PLANNING 

rotterdam.nl/reyeroord 

Een idee voor een 

mooie wandelroute 

door Reyeroord? 

Laat het weten! 

Stadslab 

Reyeroord is de plek waar 

bewoners, ondernemers, 

partners en gemeente samen 

dromen en initiatieven 

ontwikkelen om Reyeroord te 

transformeren naar een 

voorbeeldwijk van morgen! 

Kleine Groenstrook 

De kleine groenstrook is 

aangewezen om water te 

bergen. Dit valt samen met de 

rioolvervanging. Een dergelijke 

berging kan binnen Reyeroord 

veel meer functies vervullen dan 

enkel water bergen. Dit brengt 

verschillende aspecten samen. 

Zo moet er vanuit een 

technische invalshoek naar 

worden gekeken. Om hoeveel 

water gaat het? Hoe krijgen we 

dit water naar de groenstrook? 

Wat doet dit met het 

watersysteem en de omgeving? 

Wateroverlast in het plangebied 

na een hevige regenbui 

Vervolgens dienen de wensen 

van de bewoners te worden 

gekoppeld aan de gemeentelijke 

ambities. Aan de hand hiervan 

kunnen één, of meerdere 

ontwerpen worden gemaakt. 

STAD-UPS 

THUIS 

Groenstrook 

De grote groenstrook in 

Reyeroord: daar vinden 

bewoners wat van. Vooral dat 

hij wel een opknapbeurt kan 

gebruiken! 

Inrichting van openbaar groen 

leent prima voor participatie. 

Op de bewonersdag van 30 

mei kwamen al veel wensen 

binnen. 

TetrisTuin 

De binnentuin gelegen aan de 

Vegelingsoord 15-77 wordt 

een voorbeeldproject waarin 

zowel bewoners als collega’s 

ervaren wat de meerwaarde 

van een integrale manier van 

werken is. 

Het combineren van kansen 

die de binnentuin biedt zal 

resulteren in een klimaatbestendige 

verblijfplaats waar 

ruimte is voor iedereen die 

hiervan gebruik wilt maken. 

STAD-UPS 

THUIS 

En half september lieten nog 

meer Reyeroorders van zich 

horen. Plannen voor een 

betere en mooiere speelplek. 

Waar je fijn kunt spelen 

natuurlijk. Maar ook waar je 

lekker kunt zitten. Een 

verzamelplek voor jong en 

oud(er). 

Een idee voor de 

groenstrook? Doe mee 

en neem contact op! 

De binnentuin zal bijdragen 

aan de circulariteit van 

Reyeroord door regenwater 

op te vangen en voor 

meerdere doeleinden te 

gebruiken, zoals het groen 

voorzien van water. 

De combinatie tussen een 

duurzame binnentuin en de 

bijbehorende VVE resulteert 

in een goed voorbeeld voor 

de 179 andere binnentuinen 

in Rotterdam. 

Huidige situatie binnentuin 

STAD-UPS 

THUIS 

STAD-UPS 

THUIS 

Afbeeldingen uit Reyeroord, Samen dromen Samen doen, door afdeling 

beheer in de gemeente Rotterdam. Vanaf 2018 loopt een traject om samen 

met de bewoners de wijk leefbaarder en duurzamer te maken. Op 

de afbeeldingen zijn verschillende projecten te zien, zoals het aanpakken 

van de groenstrook, de binnentuinen en het speelplein.


41 

Beheer & Reyeroord 

In Reyeroord gebeurt op het gebied van beheer ontzettend 

veel. Er is gestart met een innovatief programma 

waarbij Reyeroord als testwijk wordt gebruikt 

om te zien hoe beheer kan bijdragen aan de 

leefbaarheid in de wijk en de verschillende transities 

kan mede vormgeven samen met de bewoners. 

Omdat binnenkort de hele wijk opengaat voor de 

vervanging van het riool, is dit het moment om samen 

een visie voor de toekomst te ontwerpen. Het 

project Reyeroord+ is gestart met het samenstellen 

van een Reysgids voor de bewoners, waarbij iedereen 

stap voor stap wordt meegenomen op ontdekkingsreis 

naar het Reyeroord van morgen. 

Dit gebeurt op verschillende vlakken, waarbij evenementen 

worden gecombineerd met ruimtelijke 

tests in de wijk, zichtbare aanwezigheid van beheerders 

als aanspreekpunt en ontwerpvoorstellen 

richting uiteindelijke transformaties binnen de wijk. 

Bovendien worden er verschillende thema’s gecombineerd. 

Reyeroord+ vertrekt vanuit leefbaarheid en 

combineert hiermee circulariteit, duurzaam leven, 

wateropvang, groeninvulling en gezondheid. 

Beheer probeert de bewoners zo veel mogelijk te betrekken. 

Allereerst maken ze zichzelf makkelijk aanspreekbaar 

in de wijk. Zo is er een duurzaamheidswinkel 

gestart. Hier kunnen bewoners binnenlopen 

om zich te laten informeren over stappen naar een 

zuiniger leefpatroon. Daarnaast is er een stadslab 

neergezet in de groenstrook, genaamd Oeverloos, 

die als ontmoetingsplek dient en een wekelijks pro- 

grammma heeft. Bewoners krijgen de kans om onderdeel 

te worden van verschillende projecten, zoals 

een kledingruil. Als kers op de taart is er ook nog 

een wekelijks spreekuur met wijkcongiërge Ted de 

Haan, waarbij bewoners hulp kunnen vragen bij bijvoorbeeld 

het zelfbeheer van groen. 

Vanuit deze participatieve trajecten wordt gewerkt 

aan ruimtelijke ingrepen. Dit kan beginnen op kleine 

schaal, met bijvoorbeeld het testen van verschillende 

straatbekleding, maar betreft ook de herinrichting 

van de groenstrook tot spons voor het opvangen 

en vasthouden van regenwater, het herinrichten van 

een speelplein, of het aanpakken van de binnentuinen 

van de verschillende bouwblokken. Daarnaast 

is een coalitie met de verschillende huisvestingsmaatschappijen 

gestart om over te gaan op duurzamere 

vormen van energie. 

Bouwen aan een duurzame toekomst vraagt echter 

niet alleen om aanpassingen van de bewoners maar 

ook van beheer zelf. Bij bijvoorbeeld het thema circulariteit 

wordt met bewoners een ruildag georganiseerd 

en gewerkt aan het hergebruik van spullen, 

maar kijk beheer ook naar zijn eigen processen. Zo 

wordt er gewerkt aan het lokaal planten en verwerken 

van hout tot bezems en het opvangen van regenwater, 

zodat dat de straten voortaan met regenwater 

schoongemaakt kunnen worden. 

In Reyeroord probeert beheer op een duurzame manier 

met bewoners samen te werken om op zoek te 

gaan naar de wijk van de toekomst.


42 

De fysieke plek van het Lab Reyeroord+, een samenwerking tussen de 

gemeente Rotterdam, Stichting Tussentuin en Studio voor de Stad. In 

de groenstrook in de wijk, genaamd de Oeverloos, is een toegankelijke 

plek gecreëerd voor experiment in de wijk. 

In Reyeroord is veel groen aanwezig als grote groene velden tussen de 

bebouwing. Deze zijn vrijwel allemaal in publiek beheer.


43 

Een deel van de voortuinen is reeks in eigenbeheer. Dit maakt het 

straatbeeld persoonlijk en levendiger. 

De supermarkt Coop ligt centraal in de wijk. Rondom deze hoek zijn 

dan ook verschillende experimenten met alternatieven voor beheer in 

uitvoer, zoals alternatieve gerecycleerde betegeling of meer groen in 

de wijk.


44 

2 

1 

3


45 

1 ‘in de rey van morgen’ - coop 

Aan de ingang van één van de weinige voorzienigen 

van de wijk (supermarkt COOP) heeft men een 

‘Stad-Up’ gelanceerd. Er werden experimenten gedaan 

met het hergebruik van straatstenen en er 

werd feedback gevraagd van de bewoners. Deze locatie 

geldt als een belangrijke ontmoetingsplek voor 

de wijk. 

2 groenzone 

Vanuit de bewoners is duidelijk geworden dat in de 

grote groenzone (die de wijk splitst) veel opgaves 

samen vallen: verhogen van groen beleving, eigenaarsschap 

en biodiversiteit van de zone,onveiligheidsgevoel, 

een barrière naar de andere wijk. 

3 tetristuin 

De Tetristuin is een binnentuin dat in cocreatie met 

de bewoners zal worden ontwikkeld. Het vormt een 

pilootproject om de andere diverse binnentuinen in 

de wijk aan te pakken.

Delta Atelier Stedelijk Beheer 2.2 Leiden 

46


47


48 

aanleiding 

noodzakelijk 

onderhoud en 

vervanging riolering 

en verhardingen 

Omgevings 

visie 

planvorming 

planvorming 

visievorming 

ontwerpuitgangspunten 

wijkvisie 

voor fase 1 en 2 

gaat binnenkort 

een bouwteam 

aan de slag 

ontwikkelingsperspectief 

Zuid-West 

LEIDEN CS 

LEIDEN CENTRUM 

DE VINK


49 

2.2 Leiden 

Introductie 

Zuid-West is een typische na-oorlogse woonwijk. 

Ze beschikt over veel groenruimte, gescheiden 

functies en een mix van woningen in de rij en appartementsgebouwen, 

zowel laag- als hoogbouw. Een 

monofunctioneel en autogebaseerd bedrijventerrein 

maakt deel uit van de wijk en vormt een verhard 

eiland in de omgeving. Ten zuiden van de wijk, aan 

de overkant van een drukke autoweg, ligt een historisch 

ontwikkeld recreatiegebied. Dit gebied ligt 

strategisch tussen de wijk en het open landbouwlandschap, 

dat men op termijn wil verbinden met 

een brug over het water. Ten noorden van Zuid-West 

ligt de wijk Hoge Mors ( aangeduid in stippellijn). 

Deze wijk zal op een gelijkaardige manier aangepakt 

worden als de wijk Zuidwest. Tussen de twee wijken 

bevindt zich een voormalig industrieterrein aan het 

water. Dit gebied wil men herontwikkelen in functie 

van woningbouw. 

Aanleiding 

Vandaag komen er in deze wijk diverse opgaves 

samen, net zoals in andere wijken in de rand van 

Leiden: de riolering wordt na 60 jaar integraal aangepakt, 

er ligt een sociaalmaatschappelijke opgave, 

er wordt verkend of de energietransitie via een 

warmtenet kan gerealiseerd worden opdat de wijk 

in 2035 aardgasvrij is, klimaatadaptatie staat hoog 

op de agenda en de verstedelijkingsnota van Leiden 

benoemt Zuid-West als één van de zes wijken voor 

een pilot duurzame verstedelijking. Projectaanpak 

Deze beheersen ontwerpopgave in Zuid-West 

wordt uitgevoerd in verschillende fases, waarbij 

er per deelgebied wordt gewerkt. In eerste plaats 

werkte De Urbanisten bouwstenen uit in samenwerking 

met onder andere de verschillende afdelingen 

binnen de gemeente, regio, provincie, hoogheemraadschap, 

woningcorporaties, nutsbedrijven en diverse 

ingenieursbureaus en is door hen een klimaatadaptieve 

strategiekaart opgesteld. Vervolgens 

is de eerste fase in de Zuidelijke Gasthuiswijk van 

start gegaan. Op dit moment wordt het schetsontwerp 

opgesteld door de gemeente, om dan een 

bouwteam aan te stellen voor de finale planvorming 

en de uitvoering. Voor fase 1 is gekeken hoe de algemene 

bouwstenen ingezet kunnen worden, zodat 

deze ook op andere gebieden meerwaarde hebben 

voor de buurt. De keuze werd gemaakt om vooral 

op participatie in te zetten wanneer opties op tafel 

liggen en concrete keuzes kunnen gemaakt worden. 

Dit zal samen met het bouwteam opgepakt 

worden. Parallel is de planvorming van fase 2 in het 

Noordelijke Haagweg-Zuid begonnen. Nu al wordt 

duidelijk dat deze gefaseerde aanpak leidt tot onderling 

leren tussen de wijkdelen. De planvorming 

voor fase 3 en 4 start in de loop van 2019. Parallel 

aan het project wordt een Ontwikkelperspectief 

2040 voor de wijk opgemaakt, in aansluiting op de 

Omgevingsvisie Leiden 2040. Hierin worden onder 

meer suggesties gedaan over“stadsstraten”, nieuwe 

verbindingen met het landschap, een robuust 

blauw-groen netwerk, een nieuw buurtpark, langzaam 

verkeer, mogelijke nieuwe stations en “mobipunten”. 

Deze vallen buiten de scope van het huidige 

project.


Ontwikkelingen Leiden Zuidwest 

Projectenmarkt: 30 oktober & 7 november 2018 

Ontwikkelingen 

Gebouwen 

Openbare Ruimte 

1. Fietspad Spoorweghavenpad 

2. Nieuwbouw Ter Haarkade 1 

3. Herinrichting kruispunten Churchilllaan 

4. Zelfbouw Toussaintkade 51 

5. Herinrichting Boshuizerkade 

6. Woningbouw Churchillpark (af) 

31 

30 

3 

2 

1 

4 5 

7 

6 

D 

3 

8 9 

A 11 

12 

3 

14 

13 

15 

3 

29 

16 

10 

17 

8. Sportpark Boshuizerkade 

9. Sloop/nieuwbouw Portaal 

10. Nieuwbouw School Kiljanpad 

11. Vervangen Gebouw Vijfhoven 

12. Nieuwbouw Indoor Sportcentrum 

13. Nieuwbouw Leonardo College 

14. Sloop zwembad 

15. Sloop 5 meihal 

16. Nieuwbouw MEAS Locatie 

17. Herinrichting rotonde 5 meilaan/ 

Rooseveltstraat 

18. Herinrichting Rooseveltstraat 

19. Sloop/nieuwbouw SCAL Locatie 

20. Aanpassing Lammerschansplein 

21. Nieuwbouw Zwembad Vlietzone 

22. Nieuwbouw IJshal Vlietzone 

23. Sportvelden 

24. Statushouders Nico vd Horstpark (af) 

25. Sloop/ nieuwbouw Brahmslaan 80 

26. Toevoegen Parkeren Wagnerplein 

27. Herinrichting Korte Vlietzone 

28. Verkoop Bizetpad 

29 Ontwikkeling MBO Rijnland 

30. Herinrichting kruispunt 5 Meilaan/ 

Debussylaan 

31 Herinrichting Haagweg parallelweg 

Samenhangende 

ontwikkelingen 

A. Telderskade 

B. Pilot Rooseveltstraat 

C. Vlietzone 

D. Rioolvervanging en herinrichting 

openbare ruimte (klimaatadaptief) 

Zuidwest in zijn geheel 

I. Zuidwest op zijn best: 

de toekomst van de wijk 

II. Zuidwest hier en nu 

III. Zuidwest aardgasvrij in 2035 

IV. Verkeersonderzoek Zuidwest 

28 

B 

Regionaal (niet op de kaart) 

RijnlandRoute 

18 

27 

D 

26 

3 

25 

19 20 

C 

22 

21 

23 

24 

De ontwikkelingskaart van Leiden Zuid-West van 30 oktober 2018 voor 

de projectmarkt. In de kaart is te zien dat er veel kleinere ontwikkelingen 

zijn die samenvallen binnen verschillende zones. Zo is er de ontwikkeling 

van de vlietzone, waar een nieuw zwembad en ijshal worden gebouwd. 

Een van de ontwikkelzones is de rioolvervanging en klimaatadaptieve 

herinrichting van de Gasthuiswijk. Beheer niet als enkel onderhoud maar 

als ontwikkeling voor de wijk.


Churchilllaan Churchilllaan Churchilllaan 

Ke nedylaan 

Zocherstr at 

Zocherstr at 

Privé boom 

Van der Helml an 

4 

4 

4 

4 

4 

4 

4 

4 

4 

2 

h 

Monumentale 

boom 

Waardevolle 

boom 

Lieven de Keijstr at 

Project 

Onderwerp 

S.O. (schets) 

Getekend door 

Bart Jansen 

Datum uitgifte 

NVT 

Gemeente Leiden 

Ontwerp en Mobiliteit 

h 

Gecontroleerd door 

N.v.t. 

Gezien door 

N.v.t. 

kleurrijke wadi (stedelijke variant) 

Kleurrijke wadi (landschappelijke variant) 

Regenpark 

Toe te voegen groen in straatbeeld 

Openbaar groen 

Weg (nieuwe klinkers paviona rood dikformaat in keperverband.) 

Weg (asfalt) 

Parkeerplaatsen (hergebruikte rood/paarse dikformaat klinkers 

in elleboogverband uit bestaande rijweg) 

Erfweg (dikformaat rode klinkers in keperverband.) 

Weg en parkeren (hergebruikte rood/paarse keiformaat 

klinkers uit de J.van Campenlaan, S'Gravensandestraat en de V.D.Helmlaan) 

Trottoir 

(achter)paden 

Brug 

Bestaande bomen 

Monumentale/prive bomen 

Nieuwe te planten bomen 

Mogelijk te vervangen bomen ( binnen aanpak profiel) 

Bomen waar groeiplaatsverbetering toegepast kan worden 

Verder te onderzoeken bomen ( in verband met kabels en leidingen) 

Groene boomspiegels 

bestaande te verplaatsen ondergrondse container 

Containers 

Inrit/garage 

Bestaande lichtmasten 

Te verplaatsen lichtmast 

Verkeersplateau 

Bushalte 

Minicontainer opstelplaatsen 

Betaalautomaat parkeren 

Brug 

Verharding 

Toe te voegen groen 

Inritconstructie 

Kadastergrens 

Fasegrens 

Fasegrens 

Leiden 

Blad Aantal Documentsoort 

1 1 Tekening 

Schaal 

Formaat 

1:500 A0L 

Stationsplein 107 

Postbus 9100, 2300 PC Leiden 

Tel. 14071 

NIEUW BESTAAND VERWIJDEREN 

Documentstatus 

Concept 

Domein 

Contractnummer: 

Zaaknummer: 

N.v.t. 

Documentnummer: 


51 

Beheer & Zuid-West 

In Leiden wordt er op twee schalen gewerkt aan innovatie 

binnen beheer: de schaal van de wijk en de 

schaal van de stad. Op stadsniveau heeft Beheer 

Leiden een aanbodkaart gemaakt. Hierop staat de 

planning vanuit beheer voor de aankomende vijftig 

jaar. Door deze informatie beschikbaar te maken 

kan er met andere partijen worden samengewerkt, 

die willen aanhaken op het groot onderhoud vanuit 

beheer. 

Op de schaal van de wijk werkt beheer binnen de 

testwijk Leiden Zuid-West. De focus ligt hierbij op 

water. In samenwerking met De Urbanisten zijn 

bouwstenen voor het gebied ontwikkeld, zodat water 

zoveel mogelijk opgevangen en natuurlijk geïnfiltreerd 

kan worden. In combinatie hiermee zijn 

nieuwe straatprofielen ontwikkeld. De wijk wordt 

dus niet opengehaald en hetzelfde terug aangelegd, 

zoals bij klassiek groot onderhoud. In plaats daarvan 

komt er meer oppervlak voor groen en water 

(bijvoorbeeld door middel van wadi’s). Ook wordt er 

ruimte vrijgehouden voor een eventueel warmtenet. 

Om dit mogelijk te maken heeft beheer Leiden intensief 

samengewerkt met stadsontwikkeling. 

Samen is een nieuw ontwerp voor de heraanleg van 

de wijk tot stand gekomen. De precisie van beheer 

komt hier goed samen met de ontwerpvisie vanuit 

SO. Dit heeft ervoor gezorgd dat technisch alles onder 

de grond past, dat er extra ruimte kon worden 

vrijgehouden en dat er geen bomen hoeven te worden 

gekapt voor de heraanleg. 

Vervanging riolering en bestrating 

Gasthuiswijk en Haagweg-Zuid 2020 - 2023 

Fase 1 - zuidelijk deel 

Gasthuiswijk, tussen Van der Helmlaan 

en Voorschoterweg 

Tussen 2020 en 2023 wordt de riolering vervangen in een deel van Leiden Zuid- 

West, namelijk in de Gasthuiswijk en het zuidelijk deel van het Haagwegkwartier. 

Een goede aanleiding om ook meteen de straten en stoepen op te knappen 

en voor te bereiden op heftige regenbuien en droogte. Er wordt een apart riool 

aangelegd om het regenwater op te vangen. De meeste riolering en bestrating 

worden vervangen. Om de werkzaamheden vlot uit te voeren en de bereikbaarheid 

van de wijk te garanderen wordt het project in vier fasen uitgevoerd. 

De Boshuizerkade inclusief riolering wordt in 2019 al vernieuwd. De riolering 

onder de Churchillaan, Vijf Meilaan en Rooseveltstraat wordt ook in 2019 opgeknapt. 

Dit gebeurt door middel van relinen zodat de straat niet open hoeft. 

Vijf Meilaan 

Fase 2 - noordelijk deel 

Haagweg-Zuid, tussen Toussaintkade 

en Telderskade 

Fase 3 - noordelijk deel 

Gasthuiswijk, tussen Vijf Meilaan 

en Van der Helmlaan 

Fase 4 - zuidelijk deel 

Haagweg-Zuid, tussen Telderskade 

en Vijf Meilaan 

Van der Helml an 

Haagweg Haagweg 

Toussaintkade 

Fase 4 

Fase 2 

Start 2023 

Start 2021 

Boshuizerkade 

e 

Telderskade 

Rooseveltstraat Rooseveltstraat 

Vijf Meilaan 


Van der Helmlaan 

Helmlaan 


Fase 3 

Start 2022 Fase 1 

Start eind 2020 

Zuidwest op zijn best! 

Leiden Zuidwest bereidt zich voor op de toekomst. 

We moeten nu aan de slag om ook in 2040 prettig 

in de wijk te kunnen wonen, werken, winkelen en 

Churchilllaan Churchilllaan Churchilllaan 

recreëren. Daarom gebeurt er de komende tijd 

veel in Zuidwest. Praat, denk en doe mee! 

www.leiden.nl/zuidwest 

Voorschoterweg 

Voorschoterweg 

Churchi l an 

Churchi l an 

Van der Helmlaan 

Berlagestr at 

De Bazelstr at 

Berlagestr at 

Aerent Br unstr at 



Van 's-Gravensandestr at 

Van Banchemhof 

Stalpaerthof 

R oseveltstr at 

Rooseveltstr at 

Legenda 

Van 's-Gravensandestr at 

Vingb onshof 

Dudokpad 

Jacob Roman str at 

Rietveldpad 

Jacob van Campenl an 

Berlagestr at 

Churchi l an 

Bakemapad 


Delftse J agpad 

Churchi l an 

Bachstr at 

Jan Kelderman str at 

Mary Beystr at 


V orschoterweg 

V.D. Helmlaan/J.V.Campenlaan Gasthuiswijk/Haagweg e.o. 

E ly Kerckho fskade 

Churchi l an 

Planning en straatprofiel van de heraanleg van de Gasthuiswijk en 

Haagweg-Zuid. Er is gekozen voor een gefaseerde aanpak. Bovendien 

worden de straten anders teruggelegd met reservering voor het warmtenet, 

meer ruimte voor waterinfiltratie en het behoud van alle bomen. 

Het watersysteem is in samenwerking met De Urbanisten ontwikkeld. 

Hierbij zijn bouwstenen voor de specifieke wijken ontwikkeld, zodat 

met bijvoorbeeld wadi’s het water in de wijk kan worden opgevangen.


52 

Er is groen in de wijk aanwezig. Deze is vrij versnipperd. Af en toe zijn 

er van deze groene momenten met speelmogelijkheden. 

De wijk heeft veel parallelle structuren.


53 

In de wijk komen twee bouwtypologieën samen. Hier zie je een cul de 

sac met links portiekflats en rechts eengezinswoningen. 

Tjinta Versteegen, senior ontwerper stedenbouw bij de gemeente 

Leiden, is verantwoordelijk voor het ontwerp van de heraanleg van de 

Gasthuiswijk en mede rondleider bij het wijkbezoek.


54 

4 

3 

1 

2


55 

1 Regenpark 

In het centrum van het deelgebied Gastuiswijk, waar 

de eerste fase plaatsvindt, wil men inzetten op een 

regenpark dat doorheen de wijk verbonden wordt 

met Wadi’s. 

3 Gemengde Stadsstraten 

Vanuit het ontwikkelperspectief wordt aangegeven 

dat men verkeerswegen wil omvormen naar stadsstraten. 

Dat wil zeggen dat men gemengde ontwikkeling 

wil mogelijk maken langs deze wegen en het 

profiel gaan herdenken. Deze beweging bevindt 

zich echter niet binnen het plangebied van beheer. 

2 Recreatiezone 

Ten zuiden van het plangebied bevindt zich een recreatiezone 

met voetbalvelden, verenigingen en 

een zwembad. Hoewel dit gebied zich buiten het 

plangebied bevindt, zijn er vanuit het ontwikkelperspectief 

kansen geduid voor er een stad-landverbinding 

te realiseren en kan het ook een plek 

worden waar deelmobiliteit zich concentreert. 

4 Gebiedstransformatie 

Een voormalig bedrijventerrein zal omgevormd worden 

naar woningbouw.

Delta Atelier Stedelijk Beheer 2.3 Almere 

56


57


58 

transitieregisseur brengt 

mogelijke koppelingen 

in kaart 

aanleiding 

visievorming 

Groot Onderhoud 

van de wijk: riolering, 

verhardingen, groen, 

... 

ALMERE CS 

ALMERE HAVEN


59 

2.3 Almere 

Introductie 

De Marken is een zogenaamde bloemkoolwijk in het 

oudste stadsdeel van Almere: Almere Haven. De 

wijk heeft een relatief lage bevolkingsdichtheid en 

beschikt over veel publieke open ruimte in relatie tot 

de hoeveelheid inwoners. Deze open ruimte is echter 

heel variërend in kwaliteit en vergt veel onderhoud. 

Historisch is de wijk opgedeeld in een woonzone, 

een ambachts- of economische zone en een 

sport- en recreatiezone. Deze economische zone 

wordt vandaag herdacht in functie van een nieuwe 

woonontwikkeling. Binnen de wijk bevindt zich nog 

één school, de andere school wordt vandaag afgebroken 

in functie van zorg-wonen, als antwoord op 

de vergrijzingsdynamiek. De wijk wordt doorkruist 

door een buslaan (exclusief gebruik voor bussen). 

Op die manier wordt de wijk via OV ontsloten met 

de rest van Almere Haven en met Almere Centrum. 

Aanleiding 

De Marken komt in aanmerking voor een Groot 

Onderhoud (GO). De directe aanleiding daarvoor is 

de bodemdaling. Daarnaast is de verharding en het 

publiek groen dringend toe aan vernieuwing. Het 

rioleringsvraagstuk ligt nog in het midden: of grootschalige 

vervanging of slechts vervanging van de 

putten. Vanuit deze opgaves wil men het register 

open trekken om de energietransitie, sociale vraagstukken 

en circulair beheer aan te jagen. 

Projectaanpak 

Het project bevindt zich nog in de beginfase. Deze 

fase wordt ingezet met een inventarisatiefase,waarbij 

een transitieregisseur met diverse stadsdiensten 

en lokale actoren in gesprek gaat enindexeert welke 

koppelingen met het project mogelijk zijn. In de volgende 

fase zal men ambities 

definiëren in een aanbestedingsleidraad waarmee 

een bouwteam vervolgens in de planningsfase 

aan de slag kan. Het huidige projectteam heeft de 

ambitie om bewoners al vroeg bij het project te betrekken. 

Er zijn echter nog veel onzekere factoren 

voor de toekomst van het project, dit 

m.b.t. de goedkeuring door het gemeentecollege 

maar ook i.f.v. budgetten en het gelijkstellen van 

ambitieniveaus. Het al dan niet aanleggen van een 

warmtenet is hiervan enorm afhankelijk.

energie 

gezonde stad 

eetbare stad 

sociaal 

natuur 

in de stad 

kennisontwikkeling 

klimaatadaptie 

circulair 

werk 

gezondheid 

groen& 

biodiversiteit 

lokale economie 

ontmoeten 

De wijk De Marken is gelegen in het stadsdeel Almere Haven. Begrenst door bedrijventerrein De Steige 

Noorderdreef, Oosterdreef, woonwijk De Grienden en het bosgebied Almere Hout. 


60 

11 Risico’s en Kansen 

De wijk is gebouwd in de periode 1978-1981. Telt 1181 woningen en circa 2760 inwoners (cijfers volge 

Sociale Atlas 2013). 

Om de risico’s binnen het project te beheersen wordt standaard in het projectteamoverleg een ri 

gehouden. In deze sessie worden de risico’s benoemd en de beheersmaatregel bepaald. Het verg 

inzicht zal leiden tot een bewustwording en verantwoordelijkheid over eigen rol en inbreng in he 

Hieronder worden enkele risico’s inzichtelijk gemaakt: 

groen in de straat 

stageplek 

zonnepanelen 

warmtenet 

deelauto 

laadpaal 

beperken bodemdaling 

buurtbatterij 

natuurlijke oever 

beplanting 

klimboom 

straatmeubilair 

spelen 

betonrecycling 

sport&beweegroute 

sport-/speeltoestel 

Planning 

Gebiedsontwikkelingen, gemeentelijke activiteiten en conceptplanning GO 

geb.ontwik. 

activiteit gem.Almere 

Uitvoering GO 

2018 2019 2020 2021 2022 2023 

GO-plus van 

huurwoningen 

Hofmark door 

Goede stede 1 ) 

Activering 

bewoners Vrijmark 

olv Ymere 

Onderzoek transitie 

bedrijventerreinen 

Aanpak 

parkeeroverlast 

Sportpark De 

Marken 

Besluit afvalbeleid 

Visie op Almere 

Haven (PBS) 

Aanbesteding 

Start 

participatieproces 

GO huurwoningen 

Vrijmark door 

Ymere, inclusief 

zonnepanelen 

Uitrollen 

programma 

transitie 

Ambachtsmark en 

De Steiger? 

Aanpassingen 

bestemmingsplan 

bedrijventerreinen 

? 

Hofmark 

Activiteiten energietransitie en gevolgen voor GO 

Uitloop 

GO 

woningen 

Vrijmark 

Ymere 

Redemark 

Sportmar 

k 

Ambachts 

mark 

Vrijmark 

Zuidmark 

Floriade 

Sportpark 

De 

Marken 

Gildemark 

Noordma 

rk 

Brugmark 

afronding 

GO 

2018 2019 2020 2021 2022 2023 

Go-no-go-moment Uitvoering 

In ca 

energietransitie 1) Groot onderhoud De energietransitie 

woningen Hofmark door Goede Stede. Maatregelen bestaan uit 2025 

Marken: vervangen besluit van badkamer, obv tijdelijke keuken, kozijnen, installaties, meterkast en kruipruimten aansluitin 

aanpak 

voorziening 

g op 

aanvullen. De CV-ketels zijn in 2016 vervangen. 

warmtetransitie 

geother 

obv warmtenet 2 ) 

mie 

Figuur (maart 8 activiteiten ’18) derden en gemeente Almere irt concept planning GO (planning uitvoering GO hier nog in concept, bij 

start uitvoering Aanvraag in augustus 2018, loopt Hofmark door tot in 2020) 

rijksbijdrage 

Woningbouwcorporatie Goede Stede bezit woningen aan de Hofmark. In periode mei 2018 tot maximaal 

Voorbereiding 

januari 2019 voert zij een groot onderhoud-plus uit. Aanliggende eigenaren krijgen het aanbod om mee te 

bewonerscampagn 

liften met de aanvullingen van de kruipruimten met zand. Gezien de aard van de ingreep van het groot 

e 

onderhoud aan de woningen, wordt aansluitend de uitvoering van het groot onderhoud aan de openbare 

Voorbereiding 

ruimte gepland. 

verzwaring 

In 2019 start Ymere met de het groot onderhoud aan haar woningen. Deze activiteiten zijn niet zodanig 

electranet naar ..?V 

ingrijpend en belastend voor de openbare ruimte dat direct aansluitend het GO van de buitenomgeving 

net met Alliander 

gepland dient te worden. Daarmee is het mogelijk om de omgeving van de Hofmark eerst systematisch af te 

Start 

ronden. 

informatiecampage 

Aandachtspunt in het voorbereidingstraject is dat met de woningbouwcorporaties nog geen concrete 

n Haven 

afspraken zijn gemaakt over zaken als planning, ophogen van tuinen, achterpaden en energietransitie. Met 

Aanpak 

uitzondering van de verwachting dat GO begint in met de Hofmark, volgend op het groot onderhoud aan de 

woningabonnemen 

woningen van Goede Stede. 

t 3 ) 

activiteiten energietransitie 

uitvoering GO 

afstemming met 

corporaties 

opnemen in prog. 

van eisen -GO: 

ontwerpruimte 

voor warmtenet, 

tijdelijke warmtekracht-koppeling, 

woningabonnemen 

t, verzwaring 

electranet, 

deelautoconcepten 

Start uitleg 

warmtenet & 

1 e 

aansluitin 

g obv 

tijdelijke 

voorzieni 

ng (of 

eerder) 

2) Besluit warmtenet betreft de transitie van een gasnet naar een warmtenet. Onzeker is nog op welke 

wijze het warmtenet wordt gevoed. Opties die momenteel in onderzoek zijn: geothermie en 

waterstof. 

3) Woningabonnement: energieabonnement obv van zonnepanelen (5 jr terugverdientijd) met isolatie 

(20 jr terugverdientijd) tegen vaste kosten lager dan de huidige energielasten. 

Figuur 9 activiteiten bij besluit inzetten energietransitie irt GO 

Afbeeldingen uit: Groot Onderhoud De Marken, Kansen voor stedelijke 

vernieuwing, Projectvoorstel door Astrid Meeuwissen en Peter Post, 

Afdeling Stadsruimte Zichtbaar is de planning van het GO in relatie tot 

andere gebiedsontwikkeling en als aanjager voor transities 

Zodra het college groen licht geeft voor het inzetten van de energietransitie en te beginnen in De Marken, 

heeft dat gevolgen voor het programma GO De Marken. Op dit moment staan er nog vele vragen open wat 

betreft de exacte technische oplossing en aanpak. Vragen die in de komende maanden in overleg met de 

energiepartners beantwoord moeten worden zijn onder meer: het type warmtesysteem (obv warmte- 

12 

11.1 Risico’s voorbereiding 

1. Tijd en planning irt ambitieniveau: het project kent meervoudige en ambitieuze doe 

Zoals op het terrein van klimaatadaptatie, sociaal, circulair, gezondheid en de energ 

Uitgangspunt is om zoveel mogelijk van deze afzonderlijke ambities te realiseren als 

project en door samenwerking in partnerschap mogelijk is. In deze fase is de reikwij 

doelstellingen nog niet uitgekristalliseerd of is zelfs een aanpak helder. Zoals bij voo 

de energietransitie. Tegelijk met het voorbereidingstraject zullen de contouren uitge 

moeten worden. 

2. Planning irt transitie bedrijventerreinen: in 2018 wordt een onderzoek naar de trans 

bedrijventerreinen uitgevoerd door Ruimtelijke ontwikkeling en mobiliteit. Pas na h 

wordt duidelijk in hoeverre het GO De Marken hierop moet of kan anticiperen. Hier 

figuur opgenomen met een overzicht van de nu bekende en mogelijke bouwactivite 

plaatse van Ambachtsmark 3 bestaat de behoefte om bij herinrichting het fietspad e 

situering te wisselen. 

3. Budget: wensen van bewoners kunnen het beschikbare budget doen overschrijden. 

Verwachtingsmanagement door opstellen duidelijke kaders richting bewoners is een 

beheersmaatregel om de gevolgen te verkleinen. 

4. Budget: planvoorbereiding organiseren in bouwteamverband levert een directe verh 

Figuur 1 wijkgrens het De onderdeel Marken en ‘budget eigendommen K3’. De woningbouwcorporaties 

interne kosten worden daarentegen verlaagd. 

5. Communicatie: onvoldoende en niet tijdig communiceren over en tijdens het proces 

Onderhoud’ Kan mogelijk tot vertraging leiden. Goed en gedragen communicatie pla 

communiceren is hiervoor een beheersmaatregel. 

Figuur 15 waterdiepte bij bui 60mm/uur. Bron: https://almere.klimaatatlas.net/ 

Bij bui08 (19.8 mm/uur) willen we geen grootschalig water op straat hebben. In de Marken wordt op m 

locaties water op straat berekend bij bui 8, zie onderstaande figuur: ‘berekende hoogte water op straat 

Figuur water 13 op locaties straat dient van mogelijke via bovengrondse transitie oplossingen naar wonen afgevoerd te worden. Het groter dimensioneren va 

regenwaterriool is een te kostbare zaak. 

Figuur 16 berekende hoogte water op straat bij bui 8 uit de Leidraad Riolering. Bij de kleuren rood, oranje en gee 

water op straat verwacht. 

Afbeeldingen uit: Groot Onderhoud De Marken, Kansen voor stedelijke 

vernieuwing, Projectvoorstel door Astrid Meeuwissen en Peter Post, 

Afdeling Stadsruimte berekende hoogte water op straat bij bui 8 uit de 

Leidraad Riolering. Bij de kleuren rood, oranje en geel wordt water op 

straat verwacht.


61 

Beheer & De Marken 

In Almere zien ze veel potentie voor een toekomstig 

veranderende rol van beheer. Er zijn ondertussen 

al twee publicaties verschenen waarbij aandacht 

wordt geschonken aan beheerders als stadsvernieuwers. 

Hier wordt vooral ingezet op energiebesparing 

en circulariteit. Zo is er reeds een UpCycle 

center, waar wordt gewerkt aan hergebruik van 

materialen en is de ambitie 40% van de stroom in 

Almere zelf op te wekken, wat nu al gebeurt met bijvoorbeeld 

stoplichten op zonne-energie. 

Duurzaamheid staat ook voorop in het nieuwe 

Floriadeterrein. Ontworpen door MVRDV wordt er 

door middel van een grid gewerkt aan een wijk rijk 

aan biodiversiteit. Hierbij worden verschillende ingrepen 

gebruikt zoals een voedselbos. 

Als testwijk focust beheer zich op de wijk De Marken. 

Deze wijk ligt gekoppeld aan het Floriadeterrein en 

ondergaat binnenkort een rioolvervanging. De ambitie 

is het onderhoud te koppelen aan de implementatie 

van het warmtenet. Hiervoor moeten veel 

partijen aan tafel en met de korte termijn is dit niet 

zeker of het lukt. Een andere focus is de leefbaarheid 

in de wijk, want hoewel de bewoners er graag 

wonen, is het toekomstperspectief laag. Bovendien 

is het meubilair in de wijk sterk verouderd. Kortom, 

een goed moment om te investeren in de wijk. Er is 

reeds een vernieuwingsplan opgesteld, maar deze 

is nog niet geconcretiseerd tot fysieke projecten. 

InspIratIeboek 

GrowinG 

Green 

StadSbeheer 

Gebiedsvisie 

Floriade Stadswijk Almere 

Gemeente Almere in samenwerking met MVRDV 

Inspiratieboek Growing Green, Stadsbeheer uitgegeven door de Gemeente 

Almere (redactie van Jan Klopstra, Wouter Schrier, José Duurland, 

Henk Martens, Danielle Gebbink en Mieke Schoot). De publicatie 

laat zien hoe stadsbeheer Almere werkt aan een duurzamere stad. 

augustus 2017 

De gemeente heeft in samenwerking met MVRDV een gebiedsvisie ontwikkeld 

voor de Floriade Stadwijk. Dit gebied zal met de komst van de 

Floriade een grote duurzame vernieuwing ondergaan. De wijk is gekoppeld 

aan de Marken en heeft daarmee directe invloed op de leefbaarheid 

(door middel van bijvoorbeeld een nieuwe verbinding met de stad). 

mei 2017


62 

De Marken is het meest verhard van de vier testwijken, mede door 

de bloemkoolstructuur van de wijk. Er is weinig groen in de wijk 

aanwezig. Volgens de bewoners is er een gemis aan straatmeubilair en 

buitenvoorzieningen voor jongeren en kinderen. 

Een voorbeeld van groen in de wijk dat veel sfeer geeft.


63 

In de laatste jaren is de buurt achteruitgegaan en is er meer rommel op 

straat. De mensen wonen er graag maar de toekomstverwachting is 

laag. 

Verschillende delen in de wijk zijn in zelfbeheer. Dit leidt tot meer 

persoonlijkheid en diversiteit in het straatbeeld. De wijk heeft 

bovendien 64% van de woningen in bezit van de bewoners.


64 

1 

2 

3 

4


65 

1 Buurtcentrum 

Het buurtcentrum werd opnieuw geopend en biedt 

potentieel om de nucleus te zijn waarrond het grote 

onderhoud van de wijk zich kan organiseren. 

3 Busbaan 

De busbaan wordt vandaag exclusief gebruikt voor 

bussen en vormt een infrastructurele barrière in de 

wijk. Tegelijk is deze ook onderbenut. De verharde 

oppervlakte biedt ook een uitdaging mbt. klimaatadaptatie, 

aangezien deze busbaan risico heeft op 

overstroming. 

2 Oud Centrum 

Het oude winkelcentrum van de wijk, georiënteerd 

langs de buslaan, staat leeg en wordt ontwikkeld tot 

woningen. 

4 Ambachtsmark 

De Ambachtsmark is een voormalige zone voor kleine 

bedrijvigheid. Deze staat nu onder druk vanuit 

een woningbouw-opgave. Tegelijk vormt de zuidelijke 

flank van deze zone het nieuwe ‘hart’ van de wijk 

met een supermarkt.

Delta Atelier Stedelijk Beheer 2.4 Zoetermeer 

66


67

OETERMEER - MEERZICHT 

IJKPORTRET 


68 

. OMSCHRIJVING 

eerzicht heeft een is georganiseerd rond gescheiden functies en is op dat vlak een typische 

a-oorlogse uitbreidingswijk. Tegelijk onderscheidt ze zich ook van de andere wijken met een 

storytelling om 

eer biodiverse groenaanleg buurtbewoners en te specifieke architectuur. Ten noordoosten van de wijk, boven de 

betrekken 

oornaamste autoweg, bevinden zich voornamelijk hoogbouwappartementen. In het zuidwesten, 

nder de autogordel, gaat visievorming 

het om laagbouw, met oa. “koepelwoningen”, een arcchitecturaal 

aanleiding 

atrimonium ontworpen door Benno Stegeman in de jaren 70. Het oostelijke entreegebied, 

en voormalig bloeiend bedrijventerrein nabij het station, bevat vandaag veel leegstand en zal 

renovatie-opgave 

erontwikkeld worden. Aan de westelijke zijde bevindt zich een groot stadspark. Een oude dijkweg 

stadsontwikkeling 

erbindt deze gebieden langs de wijk voor fietsers. 

ZOETERMEER CENTRUM 

ZOETERMEER CS


69 

Introductie 

Meerzicht is georganiseerd rond gescheiden functies 

en is op dat vlak een typische na-oorlogse uitbreidingswijk. 

Tegelijk onderscheidt ze zich ook van 

de andere wijken met een zeer biodiverse groenaanleg 

en specifieke architectuur. Ten noordoosten van 

de wijk, boven de voornaamste autoweg, bevinden 

zich voornamelijk hoogbouwappartementen. In het 

zuidwesten,onder de autogordel, gaat het om laagbouw, 

met oa. “koepelwoningen”, een architecturaal 

patrimonium ontworpen door Benno Stegeman 

in de jaren 70. Het oostelijke entreegebied,een voormalig 

bloeiend bedrijventerrein nabij het station, 

bevat vandaag veel leegstand en zal herontwikkeld 

worden. Aan de westelijke zijde bevindt zich een 

groot stadspark. Een oude dijkweg verbindt deze 

gebieden langs de wijk voor fietsers. 

Aanleiding 

Meerzicht is de enige van de vier testwijken die geen 

rioleringswerken vergt. De opgave situeert zich 

vooral rond een renovatie-opgave van woongebouwen, 

waarbij ook de publieke ruimte zal aangepakt 

worden. Daardoor is er voor beheerinstanties een 

uitdaging weg gelegd. Tegelijk ligt er een stadsontwikkelingsopgave 

in het entreegebied –waar 3.500 

tot 7.000 bijkomende woningen zullen gerealiseerd 

worden– en het winkelcentrum, die gezien wordt als 

een kans om ook de sociaalmaatschappelijke opgave 

mee te nemen. 

Projectaanpak 

Meerzicht vormt een pilot wijkverkenning, met als 

doel te komen tot een ontwikkelstrategie voor een 

aantoonbare, merkbare en zichtbare verbetering 

van de leef- en woonomgeving. Het doel is nu om 

overzicht te geven over de opgaven in Meerzicht 

op de korte, middellange en lange termijn. De pilot 

stemt de verschillende lopende en geplande projecten 

in de wijk op elkaar af: het project Entree, 

de nieuwbouw van een school, de verduurzaming 

van de flats in de Bossenbuurt en de woningen inde 

Landenbuurt, en de aanpak van het winkelcentrum. 

Naar aanleiding van de evaluatie van deze nieuwe 

werkwijze worden de wijkverkenningen in andere 

wijken in Zoetermeer vormgegeven.


70 

Masterplan 

De 

Entree 

Sleutelgebied voor 

de schaalsprong van Zoetermeer 

1 

De Gemeente Zoetermeer heeft een masterplan ontwikkeld voor De 

Entree, wat met 4500 nieuwe woningen en nieuwe voorzieningen een 

nieuw gezicht moet geven aan Zoetermeer. Te zien is hoe het straatprofiel 

volledig op de schop gaat, met meer hoogbouw en groen.


71 

Beheer & Meerzicht 

Meerzicht is een wijk met een speciale relatie tot 

groen. Niet alleen is het een erg groene wijk, ook 

wordt er gewerkt met beheerscontracten, waardoor 

veel groen in eigenbeheer is. Daarnaast is er een 

stadsboerderij in de wijk aanwezig, waardoor er ook 

voedsel in de wijk verbouwt wordt. Als laatste sluit 

de wijk aan op de omliggende parken en polders. De 

beheerders zijn reeds in de wijk aanwezig. Via wijkportretten 

is er met bewoners gesproken over wat 

ze graag zouden zien in een volgende fase. Echter, 

op dit moment staat er nog geen groot onderhoud 

gepland voor Meerzicht. Dit betekent dat er op korte 

termijn geen grootschalige heraanleg in de wijk gaat 

plaatsvinden. 

Ondertussen wordt wel de aan de wijk grenzende 

Entree van Zoetermeer gerealiseerd. Hierbij wordt 

een grote weg volledig heraangelegd en het hele 

straatprofiel ondergaat daarbij een grote transformatie. 

Het gebied wordt vergroend en verdicht en 

er komen veel extra voorzieningen de kant van de 

Entree op. De plannen binnen Meerzicht sluiten hierbij 

aan. Het winkelcentrum in het hart van de wijk kan 

aangepakt worden. Bovendien zijn er veel woningen 

in zowel de Landenbuurt en de Bossenbuurt die verduurzaamt 

moeten worden. Voor de beheerders is 

het nog steeds zoeken wat hun rol in deze wijk kan 

zijn. Welke aanknopingspunten zijn er? Welke budgetten 

kunnen ingezet worden? Hoe kan beheer bijwerken 

aan de verduurzaming van Meerzicht? 

“De uiteengelegde stad” 

In samenwerking met de ontwikkeling van De Entree zijn er mogelijkheden 

om Meerzicht ook aan te pakken. Zo kunnen twee wijkdelen verduurzaamd 

worden, een nieuwe school aangelegd en het winkelcentrum 

aangepakt worden.


72 

Meerzicht ligt aan de rand van Zoetermeer en sluit direct aan op de 

groene omgeving van Westerpark en dan de polders. Ook binnen de 

wijk is veel groen, vooral in de Bossenbuurt. 

In Meerzicht wordt gewerkt met beheerscontracten. Hierdoor is veel 

groen in eigenbeheer. Dit levert een divers en persoonlijk straatbeeld 

op.


73 

In de wijk is een stadsboerderij met grote moestuin aanwezig: 

kinderboerderij het Buitenbeest. Deze boerderij is een van de drie 

boerderijen in het beheer van de stad. Op het terrein zijn ook de 

schooltuinen. 

Ten noorden raakt Meerzicht aan een belangrijke fietsas.


74 

3 

1 

2 

4


75 

1 Winkelcentrum 

Het winkelcentrum bevat een beheersopgave voor 

het herdefiniëren van de openbare ruimte, deze 

wordt nu gedomineerd door parkeerruimte. 

3 Bossenbuurt - Hoogbouw 

De woningcoöperatie gaat ook hier renoveren. Hier 

ligt er ook een opgave om het openbare domein (gedeeltelijk) 

te herdefiniëren en de plint van de 

gebouwen anders te gaan ontwerpen. 

28 

2 Landenbuurt - Laagbouw 

De woningcoöperatie gaat hier renoveren. Het is nog 

onduidelijk hoe hier vanuit beheer een bijdrage kan 

geleverd worden of hoe andere transities gekoppeld 

kunnen worden aan deze beheersopgave. 

4 Ontwikkelingslocatie De Entree 

Het voormalig bedrijventerrein dat doorkruist wordt 

door een grote autoweg wordt herdacht tot een stedelijke 

boulevard voor gemengde ontwikkeling.

+ € 

+ € 

+ € 

+ € 

€ 

+ € 

W&I 


SO 

€

MO 


wijkprogramma 

Sleutel 3 

Door zijn positie, 

vakmanschap en 

portefeuille is 

de beheerder een 

geschikte kandidaat 

om de vervangingsen 

transitieopgaven 

samen te nemen. 

A B C D 

beheerslab 


Energie 

transitie 

€ 

Handboek 

2.0 

€ 

€ 

€

Delta Atelier Stedelijk Beheer 3 Gedeelde opgaven 

78 

3.1 Morfologie 80 

3.2 Ruimtelijke ambities 86 

3.3 Procesaanpak 94

Delta Atelier Stedelijk Beheer 3. Gedeelde opgaven 

79 

In het vorige hoofdstuk zagen we reeds hoe de verschillende testwijken 

innovatief met beheer omgaan: van het inzetten van beheer als 

leiddraad voor stadsvernieuwing tot het betrekken van burgers 

bij onderhoud van groeninfrastructuur. In wat volgt vergelijken 

we de testwijken op basis van de wijkportretten die 

we zojuist schetsen. Dat leverde een analyse op drie facetten 

op: op het vlak van de morfologie van de wijken, op het vlak 

van de (ruimtelijke) ambities en op het vlak van de procesaanpak. 

De ene wijk is immers de andere niet: de ruimtelijke en 

sociale morfologie van elke wijk bepaalt welke klimatologische 

maatregelen en systemen nodig zullen zijn. De analyse 

van van de processaanpak geeft reeds enkele kansen weer 

waarin het potentieel van beheer als nieuwe praktijk duidelijk 

wordt. Tijdens het eerste werkatelier op 25 juni werd deze bevindingen 

voorgelegd en gebruikt om gelijkaardige vragen en 

strategieën te herkennen.


80 

3.1 Morfologie 

Aanleiding 

Allen zijn het wijken waar een transformatieopgave 

zich aandringt, soms omwille van de leeftijd van de 

infrastructuren in de wijk, in andere gevallen onder 

invloed van bodemdaling en zettingen, in andere gevallen 

omwille van een groeiende woningbehoefte. 

A 

B 

C 

D 

Reyeroord 

Meerzicht 

Zuid-West 

(Hoge Mors) 

De Marken 

jaren ‘60 wijk: renovatie riool 

bodem zettingen: renovatie riool 

jaren ‘70 wijk: renovatie woningen 

bevolkingsgroei: stadsontwikkeling 

jaren ‘60 wijk: renovatie riool 

bevolkingsgroei: stadsontwikkeling 

jaren ‘80 wijk 

bodemdaling: renovatie riool 

Open, verharde en bebouwde ruimte 

Ten opzichte van meer recente stadsontwikkelingen 

zijn deze wijken relatief ruim ontworpen: allen bezitten 

ze grote oppervlaktes aan open, publieke ruimte. 

Een groot deel daarvan is onverhard, wat mogelijkheden 

biedt op het vlak van natuurlijke infiltratie. 

Maar de enorme oppervlakte aan openbaar domein 

vergt ook heel wat onderhoud. 

oppervlakte 

GSI 

Verharding 

(%) 

lm autoweg/ 

inw 

A 

Reyeroord 

88 

0,19 

48 

3 

B 

Meerzicht 

231 

0,20 

38 

4,7 

C 

Zuid-West 

(Hoge Mors) 

128 

0,28 

56 

3,5 

D 

De Marken 

115 

0,17 

42 

13,8 

oppervlakte open 

ruimte / oppervlakte 

woonoppervlakte 

bebouwing 

+ erven 

+ verharding


81 

Reyeroord: 

groot areaal grasvelden 

in publiek beheer 

Zuid-West: 

veel maar versnipperd groen 

In een verharde context 

De Marken: 

groene omgeving in verharde buurt 

Meerzicht: 

groene buurt in zelfbeheer, 

verhard centrum


82 

Mobiliteit en infrastructuur 

Een groot deel van de publieke ruimte wordt in deze 

wijken ingenomen door weginfrastructuur, voornamelijk 

gevrijwaard voor auto- en ander gemotoriseerd 

verkeer. De auto rijdt tot diep in de bouwblokken 

door om voor de deur van iedere woning te 

parkeren. In Zoetermeer wordt de wijk doorkruist 

door een belangrijke autoweg. In Almere snijdt de 

busbaan dwars doorheen de wijk. Rotterdam en 

Leiden volgen een orthogonaal weefsel waarbij enkele 

hoofdstraten het kader vormen voor minder 

drukke straten.


83 

Reyeroord: 

groot gedimensioneerde straten, 

veel paden en ‘achterkanten’ 

Zuid-West: 

veel parallel structuren 

De Marken: 

complexe veelheid 

aan verkeersinfrastructuur 

Meerzicht: 

parkeercentrum, 

grote centrale verkeersbarrière


84 

Bevolking en voorzieningen 

Deze wijken bevinden zich ieder in de buitenwijken 

van de stad. Het gemiddeld jaarlijks inkomen in de 

wijken is aan de lage kant (ter vergelijking: een modaal 

inkomen volgens het CPB is €36.000 per jaar). 

Behalve in Rotterdam, waar de woningen vooral in 

privaat eigendom zijn, geldt een vrijwel evenwaardige 

verdeling tussen huurcorporaties en privaat 

eigendom. De functies in deze wijken zijn voornamelijk 

gecentraliseerd: het merendeel van de wijken 

bestaat zuiver uit woningen. Winkelcentra liggen 

vaak centraal, hier en daar zit een buurthuis of 

kinderopvang meer ingebed in het verder homogene 

woonweefsel. De tendens is dat kleine buurtwinkels 

vervangen worden door grotere winkelketens die 

zich eerder aan de rand van de wijk nestelen. Aan 

de wijken Leiden Zuid-West, Almere De Marken en 

Zoetermeer Meerzicht grenzen bedrijventerreinen 

waarmee weinig relatie wordt aangegaan. In het geval 

van De Marken en Meerzicht worden deze op 

middellange termijn ontwikkeld tot nieuwe woongebieden. 

inwoners 

bevolkingsdichtheid 

inkomen 

/ jaar 

% huur 

A 

Reyeroord 

5800 

6590 

20.300 

vooral 

eigendom 

B 

Meerzicht 

15239 

6596 

22.500 

51 hc 

6 h 

43 ei 

C 

Zuid-West 

(Hoge Mors) 

8631 

6742 

24.000 

56 hc 

6 h 

38 ei 

D 

De Marken 

115 

0,17 

22.500 

34 hc 

5 h 

61 ei 

hc: huurcoöperatie 

h: huur 

ei: eigendom 

Conclusie 

In het volgende hoofdstuk zien we hoe de morfologische 

en ruimtelijke kenmerken het kader bepalen 

voor de manier waarop de transities worden aangevlogen. 

De groenruimte biedt zowel kansen als onderhoudsopgaven, 

de zwaar op de auto gebaseerde 

infrastructuur bepaalt de condities voor de mobiliteitstransitie 

enzovoort. Met deze morfologische 

analyse als onderlegger kijken we naar het ambitieniveau 

van de verschillende gemeentes inzake de 

klimaattransities.


85 

Reyeroord: 

weinig voorzieningen binnen 

plangebied 

Zuid-West: 

wijk doorkruist met door 

bedrijven en voorzieningen 

De Marken: 

verdwijnende kleinschalige bedrijvigheid In homogene 

woonwijk 

Meerzicht: 

homogene woonwijk 

met centrale voorzieningen


86 

4.2 Ruimtelijke ambities 

Iedere gemeente stelde de laatste jaren ambitieuze 

plannen op voor een uitgebreid transitiebeleid. In dit 

hoofdstuk kijken we naar elk van de 6 thematische 

transitiedoelstellingen: 

1. Ruimte voor water en biodiversiteit 

2. Gedeelde mobiliteit 

3. Hernieuwbaar energielandschap 

4. Zorgzame leefomgeving 

5. Circulaire en productieve stad 

6. Gezond voedsel 

Voor elk van deze thema’s bepalen we, op basis van 

interviews, wijkbezoeken en workshops het ambitieniveau 

en de fase van realisatie waar ze zich in 

bevinden. Dit geeft ons een beeld waar de wijken 

reeds staan, welke koppelkansen tussen beheer en 

het vormgeven van de transities reeds benut worden, 

maar ook welke transities nog nauwelijks vanuit 

beheer aangevlogen worden. Om dit te verbeelden 

gebruiken we –figuurlijk– de transitiecurve. 

Eveneens geeft het ons een schema waarmee we 

de testwijken met elkaar kunnen vergelijken. 

ambitieniveau 

realisatie 

plannen 

thema 

niet geïdentificeerd


87 

1. Ruimte voor water en biodiversiteit 

Meer en hevigere weersomstandigheden zullen – 

zeker in een delta zoals de onze– niet alleen aan de 

kustlijn opgevangen worden, maar vergen maatregelen 

die tot diep in onze steden doordringen. We 

zullen onze steden moeten gaan inrichten als een 

spons. De overvloedige groenruimte in de testwijken 

biedt daarvoor een enorm potentieel. Water in 

biodiversiteit staan al erg hoog op de agenda van 

beheer: er wordt volop geëxperimenteerd met wadi’s, 

regenparken, etc. 

Rotterdam 

Water en biodiversiteit vormen leidende transitiethema’s voor de wijk. 

Dit komt onder andere doordat bij de wijkbevraging werd aangegeven 

dat de groenzones belangrijke plekken waren om aan de slag te gaan. 

De grote groenzone in het midden van de wijk werd daarbij geduid als 

een belangrijke opgave waar gezondheid, sociale problematieken vis à 

vis water en biodiversiteit samen komen. Op grotere schaal wordt de 

connectie nog niet gemaakt voor het maken van grootschalige ecologische 

verbindingen tussen stad en land. Wel wil men inzetten op waterberging 

en buffering. Hergebruik focust nu nog in functie van water voor 

de kuiswagens van de wegen. Hergebruik van regenwater ifv. toiletten, 

wasmachines etc… wordt nog niet in overweging genomen. 

Almere 

Er ligt een grote opgave in het project om de groot gedimensioneerde 

ruimte aan te pakken op vlak van waterbeheer en biodiversiteit. Het toewerken 

naar klimaatadaptief beheer wordt onderschreven voor de gehele 

gemeente. Het toewerken naar effectief ecologische waarde is de 

ambitie vanuit het projectteam maar nog niet verder uitgewerkt. 

Leiden 

De stad heeft grote ambities in functie van klimaatadaptatie en vergroening. 

Het is een thema waarbij ontwerp en beheer “van boven af en van 

onder uit”elkaar ontmoeten. De bouwstenen van de Urbanisten vormen 

vandaag de gedragen leidraad. Tegelijk wordt er nog gezocht naar een 

meer systemische logica in waterbeheer en klimaatadaptatie (bijvoorbeeld: 

hoe kan het nabijgelegen bedrijventerrein worden onthard en hoe 

kan het wijkgroen daaraan bijdragen?) 

Zoetermeer 

Zoetermeer heeft historisch een ‘stadsecoloog’ die samen met de beheerders 

de kansen voor fauna en flora in de gaten houdt, en zelfs vastlegt 

in een beheershandboek. Daardoor is de biodiversiteit in parken, 

bermen en waterkanten hoog in vergelijking met andere wijken. Ook 

het waterhuishouden van de wijk lijkt goed. Dankzij de overvloedige 

aanwezigheid van relatief laaggelegen groen, ondervindt de wijk weinig 

negatieve gevolgen van teveel of –tekort aan water. Hergebruik van 

water wordt nog niet gefaciliteerd. Adoptietuintjes zorgen voor interactie 

tussen groen en bewoners. Er is ook een opgave om het watersysteem 

om te draaien(trekker: hoogheemraadschap van Rijnland) om de 

waterkwaliteit in de Zoetermeerse plas te verbeteren. Daardoor zal het 

waarschijnlijk nodig zijn om nog een extra waterpartij door Meerzicht te 

realiseren.


88 

2. Gedeelde mobiliteit 

Technologische en maatschappelijke ontwikkelingen 

kondigen een shift aan naar alternatieve 

modi en een verschuiving naar gedeelde mobiliteit. 

Daarvan zullen we ruimtelijk het effect voelen: meer 

plaats voor voetgangers en fietsers, veiligere wijken, 

meer plaats voor recreatie en natuur en ga zo maar 

door. Maar andersom kunnen we door een alternatieve 

ruimtelijke inrichting ook ons verplaatsingsgedrag 

sturen en gezondere, socialere modi stimuleren. 

In de zeer autogebaseerde testwijken vergt die 

omslag een enorme inspanning. 

Rotterdam 

Voor Reyeroord is er nog geen mobiliteitsplan opgesteld voor de toekomst. 

Mobiliteit vormt dus geen leidende transitie. De vaststelling is 

dat de wijk best autogebaseerd is. Het bevindt zich ook relatief ver van 

centrum Rotterdam en ligt nabij grote invalswegen. De weerstand van 

bewoners wordt als argument naar voor geschoven om parkeren als thema’s 

niet als eerste naar voor te schuiven. Tegelijkertijd wordt de auto 

ook als storend ervaren in de wijk (er wordt op sommige banen erg snel 

gereden, …). 

Almere 

Almere is een breed opgezette stad waar mobiliteit veel ruimte krijgt. 

Ook in en rondom de wijk is het fiets-, wandel-, auto- en OV-netwerk 

sterk uitgebouwd. Deze mobiliteitsstructuur gaan herdenken in functie 

van minder autoverkeer is voorlopig nog niet echt aan de orde of speelt 

alvast nog geen leidende rol in het narratief van het project. Wel wordt 

nagedacht over het her-lokaliseren en clusteren van parkeren aan de 

randen van de woongebieden en over het faciliteren van deelmobiliteit. 

Leiden 

Vandaag is er nog geen mobiliteitsplan waarbinnen het beheersplan 

van de wijk zich kadert. Dit komt mede doordat het ontwikkelingsperspectief 

Zuid-West parallel wordt ontwikkeld. Binnen fase 1 wordt nu 

ingezet op het verminderen van enkele parkeerplaatsen, dit in overleg 

met bewoners én als ze ruimte maken voor groen en biodiversiteit. Er 

worden wel al wensen geuit over specifieke locaties van deelmobiliteit 

(“mobipunten”) binnen het ontwikkelingsperspectief maar dit zijn nog 

geen concrete plannen. Echte mobiliteitstransitie is dus niet echt een 

leidend verhaal binnen de beheersplannen. 

Zoetermeer 

Er is nog geen mobiliteitstransitieplan voor Meerzicht. Vele bewoners 

gebruiken de auto, en het aantal auto’s per gezin neemt de laatste jaren 

alleen maar toe. Wel bezit Meerzicht een fijnmazig netwerk van wandelen 

fietspaden door het groen (hoewel niet steeds logisch en leesbaar 

op elkaar aangesloten). Ten noorden en ten zuiden van de wijk passeren 

belangrijke fietsroutes vanuit de stad naar het westelijke buitengebied. 

Het project is een kans om ook een fietsroute doorheen de wijk zelf te 

realiseren die evt. aansluit op de bestaande fietsbrug over de Meerzichtlaan, 

deze fietsverbindingen tussen het centrum en het Westerpark 

zijn nu nog onder maats.


89 

3. Hernieuwbaar energielandschap 

De omslag van fossiele naar hernieuwbare energie 

zal voelbaar zijn tot in de haarvaten van onze leefomgeving. 

Waar olie, gas en kolen onzichtbaar onder 

de grond zitten, zullen windmolens, zonnepanelen 

en warmtepompen veel zichtbaarder en dichter 

bij huis een impact hebben. Bovendien vergt de 

energietransitie niet alleen een omslag in de productie, 

maar ook in ons verbruik: het aanleggen van 

warmtenetten bijvoorbeeld heeft alleen zin als we 

de kieren en gaten in onze verouderde huizen ook 

gaan isoleren. 

Rotterdam 

Een warmtenet zal worden aangelegd. Momenteel wordt daarvoor een 

business case opgesteld. De moeilijkheid ligt nog bij het overtuigen van 

particulieren om hier op aan te sluiten, verplichting is niet mogelijk (het 

grootste deel van het woningbestand in Reyeroord is in particulier bezit). 

Ook qua renovatie-opgave biedt dit moeilijkheden om alle individuele 

bewoners over de streep te krijgen. Wel is er een duurzaamheidswinkel 

in de wijk. Deze opereert als een “voorbode” naar grotere transformatie 

en helpt bewustzijn creëren. 

Almere 

Er zijn nog veel vraagtekens wat betreft de energietransitie. Het al dan 

niet aanleggen van een warmtenet zal veel impact hebben op het project. 

De vaststelling is dat indien het warmtenet niet wordt aangelegd, 

de energietransitie enorm duur zal zijn voor de bewoners zelf: de kost 

van lokale hernieuwbare energie-opwekking d.m.v. een warmtepomp of 

zonnepanelen, plus die van de gebouwrenovatie, plus de installatie van 

een elektrische boiler is enorm. De renovatie-opgave van de woningcorporaties 

gebeurt vandaag nog voornamelijk naast het Grote Onderhoud. 

De kansen om deze samen op te nemen worden wel erkend maar het 

ritme van onderhoud van de woningcorporatie lijkt moeilijk compatibel. 

Leiden 

Er is lang gediscussieerd over het al dan niet aanleggen van een warmtenet. 

Er is geen leidende actor die de knopen doorhakt m.b.t. dit thema. 

De ‘macht’ ligt niet binnen het project. Vanuit de energiebeheerder is er 

nu nog niet voldoende vraag, wat noodzakelijk is alvorens er een rendabel 

net kan aangelegd worden. De corporaties zijn echter vragende 

partij voor een warmtenet. Desnoods leggen ze zelf een lokaal warmtenet 

aan indien het te lang zou duren (wat mogelijk een conflict kan 

genereren met de waterberging voor de woningen). Onafhankelijk van 

het traject is er een renovatie-opgave binnen de corporaties. Energiecoöperatieven 

worden wel als een mogelijk concept benoemd, maar op dit 

vlak worden (nog) geen concrete acties ondernomen. 

Zoetermeer 

De focus ligt voorlopig op de renovatie van het patrimonium van de woningbouwcorporaties. 

Verder is er nog geen ambitie geuit om in te zetten 

op een warmtenet.


90 

4. Zorgzame leefomgeving 

De recente ontwikkelingen waarbij meer en meer 

van de reguliere zorgfuncties afgewikkeld worden 

van publieke op private organisaties kennen we als 

de “vermaatschappelijking” van de zorg. Die kan 

door sceptici bestempeld worden als een besparingslogica, 

maar het decentraal organiseren van 

sociale functies kan ook kansen bieden om een leefomgeving 

te bouwen waar preventieve zorg en verzorging 

op dagdagelijkse basis veel meer inbed is. 

Zo zorgen we niet alleen voor de mensen die “oud” 

of “ziek” zijn, maar timmeren we aan een zorgzame 

leefomgeving die goed is voor iedereen. 

Rotterdam 

Er heerst binnen de wijk een gevoel van onveiligheid. Objectief gezien, 

(op basis van data) lijkt er echter geen probleem. Binnen het project is 

er veel aandacht voor de leefomgeving met betrekking tot ontmoetingsplekkenen 

groenvoorziening. Een pilot in de groenzone tracht bijvoorbeeld 

zitplekken en verblijfszone’s te faciliteren die eigenaarschap geven 

aan bewoners. Er is een ambitie om in te zetten op het overbruggen 

van cultuur- en generatiekloven, zo zijn er bv relatief veel statushouders 

(vluchtelingen die mogen blijven in Nederland) in Reyeroord en die vallen 

nu nog overal buiten. Verder wil men inzetten op een gezonde levensstijl 

en het benutten van talenten. Men is bijvoorbeeld een leerlijn aan het 

opzetten om jongeren in de wijk op te leiden terwijl we aan de slag gaan 

met de energietransitie. 

Almere 

Er wordt gezocht naar hefbomen om de beheersopgave ook als aanjager 

in te zetten om een sociale transformatie mogelijk te maken. Een burgerzin 

en bewustzijn over de omgeving bewerkstelligen zal daarbij een 

uitdaging zijn opdat er betrokkenheid kan plaatsvinden in de buurttransformatie. 

Specifieke plannen zijn er nog niet. Wel ligt er een opgave in 

het vormgeven van de transformatie van de huidige bedrijventerreinen 

naar woonontwikkeling, specifiek in hoe deze ontwikkelingen ook kunnen 

bijdragen aan een zorgzame leefomgeving voor de buurt. Tegelijk 

worden er geen specifieke criteria meegegeven aan ontwikkelaars om 

gemengde of nieuwe woonvormen te stimuleren. In die zin zal de wijk 

vermoedelijk verder homogeniseren. De vraag stelt zich of dit al dan niet 

wenselijk is. 

Leiden 

Het is nog niet helemaal duidelijk hoe er vanuit beheer kan gewerktworden 

aan een zorgzame leefomgeving (buiten de groen- en water 

voorzieningen en fietsnetwerken). Thema’s als betaalbaar wonen, sociale 

thema’s etc… worden niet expliciet meegenomen in de ontwerpuitgangspunten 

(die zich meer kaderen tussen water, biodiversiteit en 

mobiliteit vis à vis de technische uitdagingen.) Wel is het zo dat er een 

verstedelijkingsopgave in het gebied ligt die nog niet helemaal duidelijk 

is. In totaal zullen in het gebied tussen Zuid-West en Hoge Mors zo’n 

2500 nieuwe woningen moeten voorzien worden. Tegelijk worden de publieke 

voorzieningen (sporthal, zwembad) vervangen, “als postzegels” 

maar niet integraal benaderd. De aanpak van het nabijgelegen bedrijventerrein 

bevat nog veel vraagtekens.Het wordt als een apart project 

behandeld binnen de lokale overheid. 

Zoetermeer 

Op zich lijkt de tevredenheid binnen de wijk relatief hoog (al is dit moeilijk 

te bevestigen op basis van data). Er ligt wel een opgave om het 

(winkel)centrum te herdenken en aan te pakken. Deze is niet echt een 

verblijfsomgeving vandaag en wordt getypeerd door heel veel parkeerruimte. 

Aan de hand van storytelling, als eerste stap in het projectprocess, 

wordt gepeild naar de noden en wensen van bewoners.


91 

5. Circulaire en productieve stad 

Hoewel wonen en werken (of ook: “denken” en “produceren”) 

vaak nog gescheiden van elkaar georganiseerd 

worden, weten we ondertussen dat beide 

mekaar nodig hebben. Meer nog: om een gezonde, 

circulaire economie uit te bouwen, zullen ketens 

binnen een zo kort mogelijke afstand gesloten moeten 

worden. De stad heeft dus productie nodig! Dat 

is één van de grote uitdagingen voor de testwijken, 

waar bedrijvigheid nu vaak nog plaats moet maken 

voor vastgoedontwikkeling. 

Rotterdam 

Dit thema wordt opgenomen in functie van hergebruik van materiaal 

in de aanleg van de openbare ruimte. Een pilot ‘in de rey van morgen’ 

toont wat dit kan betekenen voor de wijk: hier worden verschillende mogelijkheden 

getest om de bestaande tegels te hergebruiken. Uiteindelijk 

zou één methode gekozen moeten worden om die over heel de wijk toe 

tegaan passen (op dit moment wordt het handboek met de Rotterdamse 

Stijl herdacht, met inbegrip van de resultaten uit de pilot Reyeroord). Op 

vlak van groenafval wordt geëxperimenteerd met innovatieve circulaire 

oplossingen op maat van de wijk (cyclus van berkentakken). 

Almere 

In Almere wordt gewerkt aan recyclage van beton en steenpuin waarmee 

nieuwe waardevolle producten mee kunnen gemaakt worden. Het 

beheerproject wil hier mee aan de slag gaan. Het ambitieniveau m.b.t. 

circulariteit is nog voer voor discussie. 

Leiden 

Dit thema wordt opgenomen in functie van hergebruik van materiaalin 

de aanleg. Afvalbeheer wordt beter geïntegreerd in het straatbeeld .Qua 

water(her)gebruik wordt nog niet systemisch gedacht in functie vanhergebruik 

om droge periodes te overbruggen. 

Zoetermeer 

Qua hergebruik van materialen is er nog niet veel op gang gebracht. circulairgroenbeheer 

is ook nog niet aan de orde.


92 

6. Gezond voedsel 

Onze voedselproductie, die nu zeer intensief en 

hoogtechnologisch georganiseerd is, moet in overeenstemming 

worden gebracht met een gezond 

ecosysteem en met onze nood aan verstedelijking. 

Lokaal geproduceerd voedsel is veel duurzamer en 

gezonder dan voedsel geïmporteerd uit andere werelddelen. 

Voedselparken die als groene longen diep 

in de stad doordringen en voor ontspanning en ontmoeting 

zorgen zijn de stadsparken van de 21ste 

eeuw. Zo kunnen ketens gesloten worden tussen de 

kringlopen van organisch afval, voedsel, water en 

energie. Hoewel de voedselopgave op dit moment 

nog zeer laag op de agenda staat van de testwijken, 

zijn er heel wat kansen om voedselproductie in te 

zetten om de sociale cohesie in en tussen de wijk te 

versterken. 

Rotterdam 

Er zijn wat initiatieven die hier raakvlakken mee hebben Er is het bewonersinitiatief 

“Aardgas(t)vrij koken”, wat koken als verbinder tussen verschillende 

culturen koppelt aan aardgasvrij koken. Dit wordt door onze 

collega’s gefaciliteerd. Er zijn ideeën voor een pluktuin/voedselbos, 

maar dit is nog weinig concreet. Ook mogelijk te combineren met ambities 

op het vlak van gezonde leefstijl en een gezondheidsambassadeursproject. 

Daarnaast ligt er in de zuidoost hoek van Reyeroord een boomgaard. 

Hier wordt verkend wat de mogelijkheden zijn om hieromheen 

een wijkcoöperatie op te zetten, waarbij dagbesteding, ontwikkeling en 

voedselproductie gekoppeld worden. 

Almere 

Nog onduidelijk hoe hiermee aan de slag wordt gegaan. 

Leiden 

Er worden optie ruimtes ingetekend die in participatief overleg zouden 

kunnen ingezet worden voor stadslandbouw. Er is echter geen overkoepelende 

voedselstrategie. 

Zoetermeer 

Er zijn heel kleinschalige initiatieven van de bewoners. Vanuit de overheid 

bestaat een programma rond voedsel op de stadsboerderij. Daar 

wordt met schooltuinen ingezet op educatie.


93 

4.3 Procesaanpak 

Niet alleen waarover beheer gaat is belangrijk, maar 

ook de manier waarop. Beheer heeft verschillende 

“knoppen” in handen om aan te draaien, deze zien 

we ook terugkomen in de ‘sleutels voor beheer’. In 

dit hoofdstuk lichten we reeds de verschillende aandachtspunten 

in de procesaanpak toe, en worden 

de gemeenten en hun testwijken vergeleken op de 

mate waarin ze nu al aan deze knoppen draaien: 

1. Procesparticipatie 

2. Zelfbeheer 

3. Over sectoren heen 

4. Informatie-lagen stapelen 

Deze aspecten zullen in de komende hoofdstukken 

verder uitgediept worden door middel van de 

expertopdrachten. De processparticipatie en burgerbetrokkenheid 

zal door Endeavour (5.2) verder 

uitgewerkt worden, terwijl de transsectorale en 

meerlagige structuur van de transitieopgaven zowel 

door H+N+S (5.1) als AWB (5.3) aangevlogen worden. 

ambitieniveau 

4 

5 

6 

3 

7 

2 

8 

1 

9 

0 

10


94 

1. Procesparticipatie 

Participatie is zoveel belangrijker geworden dan 

een decennium geleden, ook binnen stadsbeheer. 

Als gemeente is het vanzelfsprekend geworden dat 

je burgers, organisaties en bedrijven op een (inter) 

actieve manier betrekt in beleidsvorming, ontwerpprocessen 

en het dagdagelijks onderhoud van straten 

en wijken. Onder participatie vallen verschillende 

niveaus van interactie tussen de gemeente en 

haar inwoners: van informeren, tot deelnemen, tot 

co-creëren in partnerschap, tot louter omkadering 

of ondersteuning bieden aan autonome initiatieven. 

In de testwijken zien we dat participatie steeds onderdeel 

is van het ontwikkelproces van de wijktransformatie. 

In sommige gevallen maakt het inherent 

deel uit van iedere fase van het proces van begin af 

aan, zoals in Reyeroord. In andere gevallen wordt 

het vooral in de conceptfase ingezet als een tool om 

ideeën te verzamelen. In nog andere gevallen wordt 

de participatie overgelaten aan het bouwteam in de 

fase vlak voor uitvoering, waarbij de focus eerder 

ligt op het informeren van bewoners. 

4 

5 

6 

4 

5 

6 

3 

7 

3 

7 

2 

1 

8 

9 

2 

1 

? 

8 

9 

0 

10 

0 

10 

Rotterdam 

Reyeroord staat enorm sterk op het vlak van participatie. De participatiestrategie 

zet vooral in op testen op kleine schaal waarna input kan 

verzameld worden vanuit de bewoners. Ook tracht het met een app, de 

‘Gemeentepeiler’, informatie te delen en uit te wisselen. Het verdere 

participatietraject wordt al doende opgebouwd. Er wordt erkend dat er 

nog wel nood is aan een neutrale tussenpartij die processen kan faciliteren 

(zoals nu bijvoorbeeld al gebeurt met de stichting Tussentuin of de 

Veldacademie). 

Almere 

Er zijn ambities om nieuwe stappen te zetten in participatieprocessen. 

Tot nu bestonden die voornamelijk uit bewonersavonden en interactie in 

de bouwteamfase. Men wil voor deze pilot ook vooraan in het project de 

buurt betrekken. 

4 

5 

6 

4 

5 

6 

3 

7 

3 

7 

2 

8 

2 

8 

1 

9 

1 

9 

0 

10 0 

10 

Leiden 

Vanuit de politiek is er een wens om participatief aan de slag te gaan. 

Tegelijk zijn er vragen over het ‘hoe’ en op welk moment participatie 

werkbaar en nuttig kan zijn. Participatie op het verkeerde moment (wanneer 

het onderwerp nog onvoldoende concreet is) wordt als vertragend 

aangevoeld. De grootste moeilijkheid blijkt om een groep bewoners te 

mobiliseren die ook echt de sociale diversiteit van de wijk weerspiegelt. 

Binnen de Gasthuiswijk9 wordt dit vooral binnen de bouwteamfase bedacht, 

al is dit nog niet volledig uitgedacht. Er zijn binnen de wijk wel 

ook kleine participatieprojecten gepland voor de invulling van specifieke 

zones (de parkeerzone voor een groepwoningen, de binnentuinen van 

appartementsblokken, …). 

Zoetermeer 

In een eerste fase werden reeds verhalen van bewoners opgehaald aan 

de hand van “storytelling”. Na de afronding van de wijkverkenning (gepland 

voor december 2019) zullen de bewoners opnieuw betrokken 

worden bij het uittekenen van een projectplan. Op dagdagelijkse basis 

worden de aspiraties van bewoners meegenomen in de beheeruitvoering, 

zoals de heraanleg van straatprofielen of het groenbeheer in de nabijheid 

van woningen. Aan iedere ingreep gaan persoonlijke gesprekken 

vooraf tussen de wijkbeheerder en de bewoners.


95 

2. Zelfbeheer / Commons 

Zelfbeheer is het vrijwillig onderhouden van delen 

van de openbare ruimte door derden, waarbij 

het openbare karakter van het object gehandhaafd 

blijft. Bewoners nemen kleine of grotere taken over 

van de gemeentelijke beheerdiensten, gaande van 

het (groen)onderhoud van een voor- of binnentuin, 

schoonmaakacties of de adoptie van het onderhoud 

van speelveldjes. In de testwijken zien we voorbeelden 

van spontaan zelfbeheer; in De Marken bijvoorbeeld 

worden op sommige plekken delen van de 

publieke ruimte ingericht als moestuin. In andere gevallen 

worden expliciet afspraken gemaakt tussen 

bewoners en gemeente over hoe ze de beheertaken 

en de verantwoordelijkheden verdelen; in Meerzicht 

wordt al sinds de ontwikkeling van de wijk gewerkt 

met beheercontracten. Zelfbeheer zou ook een bewuste 

vorm van burgerparticipatie kunnen worden, 

waarbij het eigenaarschap bij bewoners over hoe 

zij hun eigen woon- en leefomgeving willen invullen 

optimaal gestimuleerd wordt. Vanuit een groeiende 

betrokkenheid kunnen bewoners problemen in de 

wijk mee signaleren, neemt de sociale samenhang 

en samenwerking toe en ontwikkelt de identiteit van 

straat en wijk. Tegelijkertijd kan de vraag gesteld 

hoe ver je hierin gaat: waar en hoe bewaak je de eenheid 

en kwaliteit in een stad? 

3 

4 

5 

6 

7 

3 

4 

5 

6 

7 

2 

1 

8 

9 

2 

1 

? 

8 

9 

0 

10 

0 

10 

Rotterdam 

In het participatietraject wordt zo veel mogelijk gezocht naar initiatieven 

die vanuit de bewoners zelf komen, maar dit blijkt vaak moeilijk uit te 

lokken. Daarom wordt bewust samengewerkt met reeds bestaande organisaties 

(scholen, de speeltuinvereniging, Pameijer, de kerk, de moskee, 

de supermarkt, de welzijnsorganisatie). Wat wel blijkt is dat bewoners 

bereid lijken te zijn initiatieven die opgestart worden door/met de 

gemeente (zoals het pop-up café in de groenstrook) zelf door te zetten. 

De groene gebieden tussen de woningblokken bevatten ook een eigendom 

en beheervraagstuk. Het land is van de gemeente, het beheer voor 

de vereniging van eigenaars. Wordt deze verkocht? Kan deze in zelfbeheer? 

Nieuwe commons? 

Almere 

In de wijk zijn al enkele tuintjes in zelfbeheer te vinden op publieke 

grond. Deze zijn eerder spontaan ontstaan en geven een indicatie van de 

behoefte van dat soort ruimtes. Tegelijk liggen de gesloten binnentuinen 

er verlaten bij: hier werd zelfbeheer al eens getest en bleek het onsuccesvol. 

Er wordt een opgave erkend om een juist kader te genereren dat 

zelfbeheer mogelijk maakt. Daarbij wordt er gewerkt op het spanningsveld 

tussen de aanleg van grootschalig groen en tegelijk ruimte creëren 

voor interactie en zelfbeheer. 

4 

5 

6 

4 

5 

6 

3 

7 

3 

7 

2 

8 

2 

8 

1 

9 

1 

9 

0 

10 

0 

10 

Leiden 

Voorlopig wordt er nog niet veel gedacht om gebieden in zelfbeheer te 

laten. Wel wordt er nagedacht om in specifieke zones (stadslandbouwgebieden 

in fase 1, en groene nissen in fase 2) bewoners te betrekken. 

Er is echter geen discours, organisatie of tussenpersoon die dit ondersteunt; 

ook lijkt het moeilijk om budgetten hiervoor te vinden. 

Zoetermeer 

Op verschillende plaatsen komen adoptietuintjes voor. Deze vormen een 

goed voorbeeld hoe een groenruimte opgeëist kan worden en zo ook 

bijdraagt aan de publieke omgeving.


96 

3. Over sectoren heen 

Alle opgaven die samenkomen in de publieke ruimte: 

het is kans en tegelijkertijd een enorme complexiteit. 

Beheer kan niet langer louter beslist beleid uitvoeren, 

maar komt mee aan de voorkant van een alternatieve 

aanpak te zitten. Het wordt dus belangrijker 

om ook met andere sectoren, niet het minst binnen 

de gemeente zelf, samen te werken. Hoe stemt 

Stadsbeheer af met de dienst Stadsontwikkeling, 

Maatschappelijke Ontwikkeling, Werk en Inkomen, 

Financiën, etc.? Hiervoor bestaat geen recept en in 

de testwijken zien we dat iedere gemeente hier op 

een andere manier mee omgaat. Met Reyeroord als 

case werd in Rotterdam een intersectoraal platform 

opgericht dat tweewekelijks samenkomt. In Leiden 

werd voor de pilot Zuid-West een projectteam aangesteld 

uit Stadsbeheer én Stadsontwikkeling. 

Almere stelde voor de transformatie van De Marken 

een transitiemanager aan. 

4 

5 

6 

4 

5 

6 

3 

7 

3 

7 

2 

8 

2 

8 

1 

9 

1 

9 

0 

10 

0 

10 

Rotterdam 

De gemeente werkt aan de pilot Reyeroord met een kernteam uit de 

beheerorganisatie én een geïntegreerd platform dat tweewekelijks 

ontmoet. Binnen dat platform opereren ontwerpers, beheerders, wijkbeheerder/regisseur, 

ingenieurs, projectmanagers, etc … vanuit de verschillende 

clusters van de gemeente (maatschappelijke ontwikkeling, 

stadsontwikkeling, werk en inkomen, dienstverlening). Er wordt wel ook 

parallel een ontwikkelingsperspectief opgesteld, de inzichten die binnen 

dit perspectief ontstaan worden ook meegenomen. Doch is deze 

nog niet heel ver ontwikkeld. 

4 

5 

6 

Almere 

Door de inventarisatie van actoren en stadsdiensten wordt de eerste 

stap gezet naar het integreren van overheidsactoren en de tussenschotten 

tussen beleidsdomeinen weg te halen. Er blijkt dat er wel nog veel 

werk hier te verzetten is. 

4 

5 

6 

3 

7 

3 

7 

2 

1 

8 

9 

2 

1 

? 

8 

9 

0 

10 

0 

10 

Leiden 

Het is nieuw voor de gemeente Leiden dat een ontwerp component 

wordt toegevoegd aan een beheersvraagstuk. De twee partijen zijn 

hierover enthousiast. De verschillende denkkaders vullen elkaar aan. 

Binnen het Zuid-West project blijft het echter moeilijk om overzichtelijk 

alle dynamieken en projecten op elkaar af te stemmen (verstedelijkingsopgave, 

energie, sociale vraagstukken…). Er lijkt een wens te bestaan 

voor een gebiedsmanager: een functie die over projecten heen alle dynamieken 

in een gebied opvolgt. Door dat er tegelijkertijd een ontwikkelperspectief 

wordt ontwikkeld en een beheersopgave wordt aangepakt, 

is het ook niet evident om keuzes te maken. De vraag stelt zich hoe een 

nog niet bepalend/onzeker toekomstplan leidend kan worden voor een 

beheersvraagstuk. 

Zoetermeer 

Nog onduidelijk hoe hiermee aan de slag wordt gegaan.


97 

4. Informatielagen stapelen 

Stadsbeheer heeft goud in handen wat betreft de 

data die het bezit. Niet alleen weet beheer hoe de 

publieke ruimte is aangelegd, het heeft ook informatie 

over hoe die uiteindelijk gebruikt wordt en in welke 

staat die zich bevindt. Maar het is dan ook van 

cruciaal belang die informatielagen consequent verzameld 

worden, én dat ze vertaald worden op zo’n 

manier dat ook andere sectoren er mee uit de voeten 

kunnen. 

3 

4 

5 

6 

7 

3 

4 

5 

6 

7 

2 

1 

8 

9 

2 

1 

? 

8 

9 

0 

10 

0 

10 

Rotterdam 

Via de gemeentepeiler wordt de wijk soms bevraagd over de Stad-Ups. 

Men wil ook inzetten op materialenpaspoorten om hergebruik van materiaal 

mogelijk te maken. 

Almere 

Nog onduidelijk hoe hiermee aan de slag wordt gegaan. 

3 

4 

5 

6 

7 

3 

4 

5 

6 

7 

2 

1 

8 

9 

2 

1 

? 

8 

9 

0 

10 

0 

10 

Leiden 

Er wordt getracht om overzichtelijk data te verzamelen en te delen. Er 

zijn echter nog teveel systemen die naast en over elkaar bestaan. Er is 

een grote stap gezet met het opzetten van een geïntegreerde aanbodskaart 

en bijbehorende timing. 

Zoetermeer 

Nog onduidelijk hoe hiermee aan de slag wordt gegaan.

+ € 

A B C D 

+ € 

€ 


MO 

€ 

€ 

Handboek 

2.0 

€ 

€


Sleutel 4 

duurzaamheids 

winkel 

Door kaartlagen 

opstadsniveau op 

elkaar te stapelen, 

bouwen we een tool 

om beheeropgaven 

te integreren met de 

transitie-ambities. 

Energie 

transitie 

Transport

Delta Atelier Stedelijk Beheer 4 Expertopdrachten 

100 

4.1 Beheer en de stad (H+N+S) 104 

4.2 Beheer en de burger (Endeavour) 134 

4.3 Beheer en de wijk (AWB) 160 

4.4 Beheer en het geld (Jelte Boeijenga) 180

Delta Atelier Stedelijk Beheer 4. Expertopdrachten 

101 

Uit het eerste Werkatelier werden collectieve bevindingen en vragen 

opgehaald en aan elkaar afgetoetst. Als conclusie werd gesteld 

dat beheer vanuit verschillende schaalniveaus kan bekeken 

worden. Het wijkniveau ligt voor de hand: beheer opereert 

voornamelijk vanuit deze schaal. Maar het is ook interessant 

om vanuit het standpunt van de burger (“van onderuit”) en 

vanuit het stadsregionale niveau (“van bovenaf”) naar de opgaven 

voor beheer te kijken. Ten slotte ligt onder deze schaalniveaus 

ook een ander vraagstuk dat in het verkenningstraject 

werd gedetecteerd: dat van het geld. Zonder een idee van de 

“business case” is het allemaal mooi wat we met elkaar bedenken, 

maar geraken we niet voorbij de business as usual. In 

een volgende fase werden vier experts uitgenodigd om mee 

te denken over de toekomst van beheer.

+ € 

+ € 

+ €


Sleutel 5 

Op basis van een 

stadsregionale visie 

kan de aanpak in 

wijken onderling 

gedifferentieerd 

worden. 

+ € 


A B C D

Delta Atelier Stedelijk Beheer 4.1 Beheer en de stad 

104 

4.1.1 Opgave 105 

4.1.2 Onderzoeksvraag 105 

4.1.3 Aanpak hitte-overlast 106 

4.1.4 Aanpak wateroverlast 110 

4.1.5 Aanpak energietransitie 114 

4.1.6 Aanpak mobiliteitsverandering 118 

4.1.7 Conclusies 126 

Dit hoofdstuk werd uitgewerkt door H+N+S


105 

4.1.1 Opgave 

De opgaven voor stedelijk beheer worden op verschillende 

schalen en vanuit meerdere richtingen 

aangevlogen. H+N+S Landschapsarchitecten staat 

aan de lat voor het schaalniveau van de stad, met 

Leiden als casus. In deze quick-scan concentreren 

we ons op de hitte-, water-, energie- en mobiliteitsopgave 

van de stad: grote transities die de vorm en 

werking van de stad blijvend zullen beïnvloeden. En 

we kijken hoe beheer en onderhoud van alles wat 

in de niet-bebouwde ruimte van de stad omgaat zó 

kan worden opgezet dat het aan de oplossing van 

de stedelijke energie- en klimaatopgave bijdraagt. 

In het navolgende betoog ontwikkelen we aan de 

hand van de omgang met de vier benoemde vraagstukken 

een aantal kansen voor een aanpak van 

stedelijk beheer gebaseerd op de samenhang der 

dingen, op de schaal van de stad en gericht op de 

toekomst in plaats van op behoud van het bestaande. 

1. 

grote opgaven 

hitte-overlast 

wateroverlast 

energietransitie 

mobiliteitsverandering 

1. 

grote opgaven 

hitte-overlast 

wateroverlast 

energietransitie 

mobiliteitsverandering 

4.1.2 Onderzoeksvraag 

Daarbij gaan we uit van de volgende onderzoeksvraag, 

waarin oplossingen voor opgaven op stadsschaal 

worden gekoppeld aan de praktijk op de 

schaal van de wijk: 

Hoe ziet beheer eruit, dat bijdraagt aan de 

oplossing van de grote opgaven van de stad en 

wat betekent dit vervolgens voor de praktijk op 

wijkniveau? 

Om deze vraagstelling te onderzoeken richten we 

ons op de vraag hoe stedelijk beheer kan bijdragen 

aan: 

• het oplossen van het hittevraagstuk 

• het ‘verzachten’ van de stedelijke buitenruimte 

i.r.t. de waterproblematieken en hoe dat dan 

weer te rijmen valt met de intensiveringsopgave 

van de het stedelijk gebied; 

• de energie-opgave in de stad en dan met name 

vanuit het perspectief van de (ondergrondse) infrastructuur 

die daarvoor nodig is; 

• het mobiliteitsvraagstuk in de stad met het oog 

op de transformatie naar een slimmer en efficiënter 

verkeers- en mobiliteitssysteem 

Omdat het hier gaat om een ruimtelijk onderzoek 

richten we ons op de ruimtelijke effecten van de 

transitie-opgaven. Waar ontstaat door slim om te 

gaan met de transitie-opgaven op stadsniveau ruimte? 

En waar is juist ruimte gevraagd? En zijn er kansen 

om dure boven- en ondergrondse infrastructuur 

te vermijden? 

3. praktijk beheer 

op wijkniveau 

2. oplossingen opgaven 

op de schaal van de stad


106 

Fig. 1: Hiite-overlast heeft verschillende oorzaken: verharding, 

dichtheid, maar ook intensief (weg)gebruik en gebrek aan hoge 

windsnelheden. 

Fig. 2: Langdurige hittegolven kunnen in de stad voor grote gezondheidsproblemen 

zorgen, zoal de hittegolf in Parijs in 2003 

heeft aangetoond. 

Fig. 3: Ook in Nederlandse steden is sprake van ongelijke opwarming, 

met enkele graden verschil tussen binnen- en buiten 

de stad als gevolg. Hoe roder, hoe groter het verschil. 

4.1.3 Aanpak hitte-overlast 

Een verschijnsel dat in toenemende mate van belang 

is voor steden is het fenomeen van het hitte-eiland, 

waarbij sommige delen van de stad meer opwarmen 

(en vooral minder afkoelen) dan andere 

delen en dan het omliggende landschap, vanwege 

hun (intensieve) gebruik (mobiliteit, airco’s), dichtheid, 

hoeveelheid verharding, gebrek aan groen en 

water, lagere windsnelheden en andere factoren. 

(fig. 1) Het temperatuurverschil tussen binnen de 

stad en daarbuiten kan oplopen tot enkele graden. 

De hoge temperaturen kunnen leiden tot gezondheidsproblemen, 

vooral bij ouderen en kinderen. Die 

problemen doen zich in eerste instantie vooral voor 

bij (langdurige) hittegolven waarbij de stad ’s nachts 

niet de mogelijkheid heeft om de warmte kwijt te 

raken en het de volgende dag dus verder opwarmt. 

Gecombineerd met een gebrek aan wind kan de 

temperatuur hierdoor erg snel stijgen. De hittegolf 

waarmee Parijs in 2003 te maken kreeg is exemplarisch 

voor de urgentie van deze kwestie. Naarmate 

de hittegolf langer duurde nam het aantal hitte-gerelateerde 

sterftegevallen sterk toe. (fig. 2) Vooral 

voor ouderen en zwakkere groepen is deze lokale 

toename van de temperatuur een mogelijk gevaar. 

Gezien de verwachtingen van een meer wisselvallig 

weerbeeld met meer extreme perioden neemt 

de urgentie van het hittevraagstuk alleen maar toe. 

Ook in Leiden en omstreken is dit beeld te herkennen. 

Een cartografische analyse van het RIVM laat 

zien dat op jaarbasis een gemiddeld temperatuurverschil 

van 2,5 graden tussen binnen en buiten 

de stad aan de orde is. (fig. 3) Het werkelijke getal 

hangt af van allerlei factoren en zal plaatselijk nog 

hoger zijn, maar het verschil staat vast. Daarbij valt 

op dat vooral dichte wijken te maken krijgen met een 

hoger temperatuurverschil: de binnenstad, de oudere 

dichte wijken van rond het begin van de 20e eeuw 

en ook gebieden met veel verharding zoals bedrijventerreinen. 

Wijken die aan het landschap liggen, 

maar ook wijken die meer ‘dooraderd’ worden door 

groenblauwe structuren doen het beter. Verhard oppervlak 

draagt direct (minder verdamping) en indirect 

(licht absorberende materialen zoals asfalt en 

bitumen daken) bij aan hitte-eilandvorming. Daarom 

is de kaart van het verhardingspercentage (het deel 

van een cel dat ondoordringbaar is, van 0-100%) een 

goed startpunt voor het begrijpen van deze problematiek. 

(fig. 4) Ook hier weer komen bedrijventerreinen 

en de dichtbebouwde wijken naar voren. Ook is 

er een verschil te zien tussen bijvoorbeeld de ‘stempelbouwwijken’ 

van de jaren ‘60 en de meer woon-


107 

Fig. 4: Verharding (en ondoorlaatbaarheid van de bodem) is een 

belangrijke component van stedelijke hittevorming. Donkere gebieden 

zijn meer verhard, witte gebieden onverhard. 

Fig. 5: De Parijse aanpak tegen de gevolgen van hittestress 

heeft onder te maken met het inzichtelijk en toegankelijk maken 

van koele publieke ruimten en parken. 

erf gerichte wijken uit de jaren ‘80. Het eerste model 

heeft een veel groenere en doorlatender structuur 

op kleine schaal (gebouwen in een zee van groen), 

de tweede heeft op de schaal van de wijk weliswaar 

een onverharde groenblauwe kern, maar kent verder 

veel verharding. Dit komt later ook terug bij de waterproblematiek 

– elke wijk zijn eigen structuur en 

daarmee zijn eigen problematiek. 

Strategieën om hittestress tegen te gaan zijn er inmiddels 

ook. Als reactie op de hittegolf van 2003 

in Parijs is er een uitgebreid hitteplan opgesteld, 

dat zich onder andere richt op het beschikbaar en 

openbaar stellen van koele plekken, waterpunten 

en groene ruimten, vooral voor de zwakkere groepen 

zoals ouderen en kinderen. Deze strategie is 

gekoppeld aan een interactieve kaart waarop zowel 

de dichtstbijzijnde parken en openbare koele gebouwen 

(bijv. kerken, musea, bibliotheken) te vinden 

zijn, als ook watertappunten en fonteinen. (fig. 5) De 

publieke ruimte (het wit op de Nolli-kaart) krijgt zo 

een extra betekenis in tijden van extreme hitte. Ook 

wordt gezocht naar een meer preventieve aanpak. 

Bijvoorbeeld in Singapore, waar als onderdeel van 

de Strategies for cooling Singapore – een breed onderzoeksproject 

vanuit meerdere universiteiten en 

publieke organisaties - een pakket met 80+ maatregelen 

is opgesteld om in de ontwikkeling van de 

stad rekening mee te houden. (fig. 6) Daarbij horen 

de materiaalkeuze, het energieverbruik, de vorm en 

geleding van de bebouwing, het aanbrengen van 

schaduwplekken, het toevoegen van vegetatie, om 

een paar van de principes te noemen. 

Een heel tastbaar voorbeeld komt uit New York (in 

navolging van andere steden) waar vanuit een publiek 

initiatief in totaal 1.000.000 bomen zijn geplant. 

(fig. 7) Hoewel het planten van bomen niet een-op- 

Fig. 6: Veel kleine (ontwerp)beslissingen dragen samen bij 

aan een manier van werken waarin stedelijke opwarming 

kan worden verminderd.


108 

Fig. 7: Veel kleine (ontwerp)beslissingen dragen samen bij aan een 

manier van werken waarin stedelijke opwarming kan worden verminderd. 

een zorgt voor het oplossen van de hitte-problematiek, 

maakt een dergelijk initiatief het probleem 

en de oplossing wel tastbaar en kan het bovendien 

ook bijdragen aan de wateropvangcapaciteit van de 

buurt en een positieve bijdrage leveren aan de biodiversiteit. 

Hieruit blijkt weer de nauwe relatie tussen 

de ene problematiek en de andere (samenhang 

hitte- en watervraagstuk). Zo verbinden groenblauwe 

structuren niet alleen stad en land, maar kunnen 

deze ook ecologisch interessante gebieden en 

verbindingen vormen. Een vorm van werk met werk 

maken. (fig. 8) Ook op een meer regionale schaal is 

de hitte aan te pakken. De gemeente Arnhem heeft 

met het opstellen van hun hittekaart een zonering 

voorgesteld voor verschillende gebieden in de stad, 

gekoppeld aan een actiepakket voor vergroening, 

het verbeteren van windcorridors en het aanpakken 

van knelpunten. (fig. 9) Er wordt actief gebruik gemaakt 

van de ligging van de stad aan de rand van de 

Veluwe en aan de rivier. 

Zo gezien is de groene, blauwe en open, onbebouwde 

(!) ruimte in de stad als het ware de onderlegger 

voor een hittebestendige stad. Vanuit deze basis 

kan een hitte-plan worden opgesteld waarin de 

wijken met voldoende groen en lagere dichtheden 

(nog) minder opwarmen en waarbij in dichte wijken 

met weinig groen op gebouwniveau extra voorzieningen 

nodig zijn, opdat zo de toegang tot koele 

(groene) plekken gegarandeerd blijft. (fig. 10) 

Fig. 9: Op grotere schaal zijn er structuren leesbaar en eigenschappen 

bruikbaar om stedelijke opwarming te verminderen 

en te voorkomen. 

Fig. 8: Het groenblauwe netwerk vormt de basis voor een klimaatbestendige 

stedelijke omgeving en draagt bij aan de biodiversiteit 

en de kwaliteit van de leefomgeving.


109 

Fig. 10: Er zijn binnen de stad verschillende soorten groenblauwe netwerken, 

structuren en open ruimten die kunnen worden gebruikt als basis 

voor een hitte-mitigerende ontwerpen beheerstrategie. 

open houden van grote 

corridors 


open ruimten 

versterken van lanen en 

singels op wijkniveau 

schaduwrijke complexen 

bereikbaar houden 

(verder) vergroenen 

stedelijke ruimtes


110 

Fig. 11: Wateroverlast is een groeiend probleem bij extremer 

en wisselvalliger weer, vooral in gebieden waar veel kans is op 

schade. 

Fig. 12 Het watersysteem van Leiden: waar zit ruimte om piekbelastingen 

op te vangen? 

4.1.4 Aanpak wateroverlast 

De tweede grote opgave die we aanstippen is de 

stedelijke wateroverlast. Een wisselvalliger weerbeeld 

levert in de toekomst meer langdurige en hevige 

regenbuien op, dat voor pieken zorgt in de belasting 

van het rioolsysteem. Deze piekbelasting 

kan problemen opleveren voor de stad in de vorm 

van overstorten en overstromingen met alle daaruit 

volgende schade. (fig. 11) Dit omdat het riool overbelast 

raakt en het water niet op andere wijze voldoende 

kan worden geborgen, opgenomen in de grond 

of kan worden afgevoerd. Deze overlast is niet gelijk 

verdeeld. In de waterkaart van Leiden valt de slinger 

van de Oude Rijn op, als ook de daarop ontstane 

aftakkingen en kanalen: het boezemsysteem met 

flexibel peil dat zorgt voor de afvoer van het overtollige 

water uit de stad. (fig. 12) Daaromheen liggen 

enkele grote open waters. De verschillende wijken 

hebben elk een eigen waterstructuur die in de 

meeste gevallen aan de boezem gekoppeld is. In enkele 

gevallen is er sprake van onderbemaling, of is 

binnenstedelijk groen onderdeel van het polderwatersysteem. 

Behalve het watersysteem zijn ook belangrijk 

het maaiveldniveau, de mate van verharding 

in de wijken, de capaciteit van het riool en eventuele 

buffers om de pieken op te vangen piekbuffers. 

Op de schaal van de stad kan worden ingegrepen 

om aanhoudende waterproblematiek te voorko- 

Figuur 2: watersysteem gemeente Leiden 

Waterplan Leiden Visie op water in leiden 2007-2015 pagina 8 

Fig. 13: Het Water Plan voor New Orleans gaat uit van een op de 

ondergrond gebasseerde herstructurering van het stedelijke watersysteem, 

gekoppeld aan nieuwe openbare ruimten langs het 

water.


111 

men. In het Water Plan for New Orleans is vanuit de 

landschappelijke context en een probleemanalyse 

van het huidige watersysteem (dat tegen de gevolgen 

van de orkaan Katrina niet opgewassen bleek) 

een vernieuwd watersysteem ontworpen dat beter 

rekening houdt met de landschappelijke condities 

en de verstedelijking dan voorheen het geval 

was (bijvoorbeeld in de laag gelegen ‘kommen’ met 

veel bebouwing). (fig. 13) Kern van de nieuwe aanpak 

vormt een reeks ingrepen en veranderingen op 

stadsschaal die zich richten op principes zoals het 

vertragen en tijdelijk opslaan en gebruiken van water. 

Vervolgens levert dit op wijken buurtniveau 

weer een reeks bouwstenen op die aansluiten op de 

strategie op stadsniveau. Op de schaal van de stad 

wordt het probleem zichtbaar en kunnen voorstellen 

voor systeemveranderingen worden gedaan. Maar 

ook op de schaal van de wijk kan er veel worden gedaan. 

De herstructureringsplannen voor pilotproject 

Haagweg-Zuid in Leiden zijn hier een goed voorbeeld 

van. (fig. 14) 

In dit project is te zien wat de winst kan zijn wanneer 

waterbewust wordt gekeken naar de beheeraanpak. 

De huidige groenstructuur, met veel open 

kamers maar ook met veel verharding (wegen en 

parkeren) wordt hier op twee manieren aangepakt. 

Ten eerste wordt er een hiërarchie aangebracht in 

het groen. Een nieuwe groene ‘ruggengraat’ verkleint 

het verhard oppervlak in de centrale noordzuid 

as en fungeert als groene hoofdstructuur, ook 

voor de aansluiting op de groene structuren buiten 

de wijk. Een reeks woonvelden, open groene ruimten 

ligt hieraan. Verder van de weg ligt een reeks 

watertuinen. Ten tweede wordt het gebruik van de 

openbare groene ruimte gedifferentieerd vanuit het 

doel het waterbergend vermogen te vergroten. Nu 

is het groen overal hetzelfde. In het voorstel hebben 

de verschillende groene vlakken een specifieke 

waterfunctie gekregen, met als meest duidelijke 

voorbeeld de watertuinen. Die differentiatie wordt 

bereikt met toepassing van een reeks maatwerk-oplossingen 

die de wateroverlast plaatselijk te verminderen. 

(fig. 15) Deze bouwstenen zijn onderdeel van 

een ruimtelijke ‘gereedschapskist’ die voor de stad 

Leiden is ontwikkeld, waarin strategieën op kleinere 

schaal (natte tuin, waterbergend achterpad) en 

grotere schaal (waterberging wegennet, waterpark) 

samen een grote variatie aan mogelijke oplossingen 

bieden, die in de vervanging en implementatie van 

beheerprojecten kunnen worden meegenomen. 

Fig. 14: De herinrichting voor Haagweg-Zuid in Leiden breng 

vanuit wateroverlast mitigerende oplossingen een nieuwe 

hiërarchie aan in het groensysteem van de wijk. 

Fig. 14: De groen-blauwe structuur van de wijk krijgt een 

nieuwe impuls en gaat tegelijkertijd wateroverlast tegen.

0 200 1000 m 

N 

Courzandseweg 

loedig regenwater 

m van een wadi. De 

zo weer een groene 

Klimaatadaptieve maatregelen krijgen 

meer kracht wanneer alle partijen zoals 

de Gemeente Rotterdam, WaterSensitive, 

Woonbron, het Havenbedrijf van Rotterdam 

en bewoners gaan samenwerken. 


112 

Groene openbare ruimte en 

private tuinen 

Tijdelijke wateropvang 

in de Koedood 

Wateropvang 

in kratten onder de weg 

GROENKAART 

Groenkaart (%) inclusief agrarisch gebied 

arboretum 

begraafplaats 

golfterrein 

ijsbaan 

natuurgebied, natuurreserv 

recreatiegebied 

sportterrein, sportcomplex 

volkstuinen 

Fig. 16: In Heyplaat in Rotterdam wordt de vernieuwing van het 

riool aangegrepen om ook de wegen, lanen en kaden van klimaatvoorzieningen 

en nieuwe ruimtelijke kwaliteit te voorzien. 

Tijdelijke wateropvang 

in slimme regentonnen 

Principevoorstellen 

klimaatadaptieve 

straten 

Fig. 17: Het aangeschakelde netwerk van groene lanen, kades, 

sport- en parkvoorzieningen, en open landschap vormt de basis 

voor een meer waterbestendige stedelijke omgeving. 

Het meenemen van zulke maatregelen bij de vervanging 

van het riool, of bij andere grote werkzaamheden 

die op stapel staan, is één van de mogelijke 

winsten van een meer integrale blik op beheer. Zo 

wordt werk met werk gemaakt en hoeft de straat 

maar één keer open. 

Een ander voorbeeld hiervan is te zien in de inrichtingsvisie 

voor Heyplaat, waar de rioolvervanging 

ook wordt aangegrepen als kwaliteitsimpuls voor 

de wijk. (fig. 16) De rioolvervanging draagt hier ook 

bij aan de verduurzaming van de openbare ruimte. 

In dit geval door vanuit het verbeteren van de klimaatbestendigheid 

de straatprofielen een opknapbeurt 

te geven en de openbare ruimte te verbeteren. 

Die koppeling tussen de groene ruimte, de kwaliteit 

49 

daarvan en hoe dit alles meehelpt aan het vergroten 

van het waterbergend vermogen is ook te zien in de 

groene overzichtskaart van Leiden. (fig. 17) Op basis 

van de groenkaart van het RIVM is hierin het percentage 

groen per cel van 10x10m opgenomen (bijna als 

een soort tegenhanger van de verharding-kaart) en 

daarbovenop zijn de openbare groenstructuren geprojecteerd; 

parken, lanen, sportvelden, enzovoorts. 

Meerdere voorbeelden op wijkniveau, zoals dat 

van Haagweg-Zuid, vormen samen op een grotere 

schaal een stadsnetwerk van oplossingen die wateroverlast 

voorkomen. Tegelijkertijd kan de aanpak 

van de wateroverlast op de schaal van de stad, met 

meer en minder kwetsbare gebieden, leiden tot aanbevelingen 

die per wijk verschillend zijn. 

Eén van de aanbevelingen kan zijn dat wijken zoveel 

als maar mogelijk ‘hun eigen broek ophouden’ als 

het om wateroverlast gaat, terwijl andere afhankelijk 

blijven van een regenwaterafvoer om snel water 

af te kunnen voeren. Dit heeft gevolgen voor de grote 

rioolvervangingsopgave, want voor wijken waar 

de ‘spons’-werking kan worden vergroot, is een gescheiden 

rioolsysteem misschien helemaal niet nodig. 

De noodzaak om dat wel te doen geldt dan alleen 

voor de dicht bebouwde wijken, of de meest 

kwetsbare openbare voorzieningen, waar vanwege 

ruimtetekort en maatschappelijk belang een gescheiden 

riool en regenwaterafvoer de voorkeur verdienen. 

(fig. 18)


113 

Fig. 18: Gekoppeld aan wijktypen en de mogelijkheid tot verzachten 

kan een eerste indeling worden gemaakt van welke maatregelen waar 

kunnen gaan werken. Sommige wijken ‘houden hun eigen broek op’; in 

andere wijken kan het snel afgevoerd worden. 

binnen de wijk zolang 

mogelijk vasthouden: 

centraal verzamelen 



decentraal netwerk 

binnen het complex zo 

lang mogelijk vasthouden: 

meer opslag creëren 

zo snel mogelijk afvoeren 

(en gescheiden systeem)


114 

2035 

ISOLEREN 

Stedelijke energie-milieus 

ELEKTRICI 

TEIT 

WARMTE 

BALANCEREN 

WERK 

KENNIS 

WONEN 

OUDE BINNENSTAD 

EERSTE RING 1900-1945 

WEDEROPBOUWWIJKEN 1945 1965 

BLOEMKOOLWIJKEN 1965-1980 

RECENTE UITBREIDINGSWIJKEN 1980-2015 

RINGSTRAAT 2016-2050 

OUDE BINNENSTAD 

EERSTE RING 

– aan binnenkant 

ENERGIE LABEL: E 5 C 

waar mogelijk 

– groen gas 

groen 

gas 

– hybride warmtepomp 

– hoge temperatuur verwarming 

– warmtebuffervaten 

WEDEROPBOUW- 

WIJKEN 1945-1965 

smart grid 

warmtenet 

(geothermie) 

– aan buitenkant 

ENERGIE LABEL: D 5 A++ 

– all electric warmtepomp 

– lage temperatuur verwarming 

– lucht warmteterugwinning 

– collectieve warmtebuffervaten 

– elektrische auto’s 

BLOEMKOOLWIJKEN 

1965-1980 

– dak/vloerislolatie 

ENERGIE LABEL: C 5 A 

– warmtenet 

(o.a. geothermie) 

– hoge temperatuur verwarming 

– individuele warmtebuffervaten 


UITBREIDINGS- 

WIJKEN 1980-2015 

hp bt bt bt hp 

– hoogwaardige isolatie, 

dubbele kierdichting 

ENERGIE LABEL: A 5 A++ 

– all electric warmtepomp 



– individuele warmtebuffervaten 


– accu 

Fig. 19: De dichtheid van huishoudens verschilt per wijk en is nauw 

verbonden met de mogelijkheden en beperkingen voor de energie-opgave. 

In de ruimtelijke vertaling 

van de slimme 

energie stad onderscheidt 

het Atelier 

verschillende stedelijke 

milieus, elk met een 

kenmerkende mix van 

energie maatregelen. In 

elk van de milieus kan 

een bepaalde combinatie 

worden gerealiseerd 

van de isolatiegraad 

die kan worden bereikt, 

hoe warmte wordt 

geleverd en elektriciteit 

wordt opgewekt. 

Fig. 20: Er is relatief veel bebouwing uit de periode 1960-90 

die slecht geisoleerd is, maar die op basis van de huishoudensdichtheid 

interessant kan zijn voor collectieve energie- en 

warmtenetten. 

Fig. 21: Elk type bebouwing heeft een eigen energie-profiel. Wat 

zijn de kansen voor isolatie, de opwek van energie, de warmtevoorziening 

en het uitbalanceren van de verschillende systemen? 

RINGWONEN 

1916-2050 

smart grid 

warmtenet 

(geothermie) 

– energie neutraal 

ENERGIE LABEL: A+++ 

– warmtenet 

17 



– collectieve warmtebuffervaten 

(heat hubs) 


– accu 

4.1.5 Aanpak energietransitie 

De derde opgave die bekeken is gaat over de inpassing 

van de maatregelen voor de energietransitie en 

de impact die deze hebben op de stad. De energietransitie 

gaat over veel dingen: over het verbruik van 

energie, over de mogelijkheden om het op te wekken, 

het minimaliseren van het verbruik door isolatie, 

de infrastructuur voor energie-transport en de 

opslag en buffering van energie. En in de stedelijke 

omgeving is het heel anders dan daarbuiten: doordat 

er veel mensen wonen is er een grote energievraag, 

maar is er tegelijkertijd weinig ruimte om 

deze op te wekken. Anderzijds biedt deze dichtheid 

ook weer kansen, want warmtenetten en andere 

collectieve systemen worden dan ook betaalbare 

oplossingen. (fig. 19) Dichtheid is dus, net als 

bij water en hitte ook hier een belangrijk aspect. Op 

basis van dichtheid en de ouderdom van de wijk (op 

de oude stadskern na met vrij grote nauwkeurigheid 

onder te verdelen in afzonderlijke eenheden) zijn typologische 

bouwstenen te ontwikkelen waarin aan 

de opgaven en kansen voor isolatie, de opwek van 

duurzame elektriciteit en warmtevoorziening is voldaan. 

(fig. 20) In oudere wijken is het vaak moeilijker 

om aan de isolatieopgave te voldoen, in dichtere wijken 

kan het lonend zijn om een warmtenetwerk aan 

te leggen. Op basis van deze typologische bouwstenen 

kunnen energieprofielen worden gemaakt, 

zoals bijvoorbeeld gedaan is in ‘The Nordic City’, 

waar voor verschillende soorten wijken een matrix 

met mogelijke maatregelen voor wat betreft isolatie, 

energie- en warmteopwekking en de energiebalans 

is opgesteld. (fig. 21) Aan de hand hiervan valt op te 

maken welk type woning (en meer in het algemeen; 

welk type gebouw) voor welke type verduurzaming 

geschikt te maken valt. 

Iets soortgelijks is ook gedaan in de energiestudie 

op de schaal van de Metropoolregio Amsterdam 

(MRA), maar dan op een schaalniveau hoger. Hier is 

voor verschillende typen wijken (bijv. suburbaan of 

hoogstedelijk) een transformatie-pad onderzocht 

met een stappenplan erbij. (fig. 22) Welke maatregelen 

zijn kansrijk, wat moet er eerst gebeuren en 

wat daarna? Ook hierin zijn het type en de opbouw 

van de buurt en wijk leidend. 

Deze energie-profielen kunnen ook worden opgesteld 

voor niet-woongebieden zoals campussen, 

bedrijventerreinen, sportcomplexen, kassencomplexen, 

enzovoorts. (fig. 23) Deze clusters hebben 

een eigen problematiek (bijvoorbeeld veel ruimte 

beschikbaar, of slecht geïsoleerd) en daarom ook 

eigen oplossingsmogelijkheden (bijvoorbeeld grote


115 

Parameters, voor en na de transformatie 

Suburbaan: Bestaand 

4 

3 

1 

2 

6 

Suburbane transformatie 

1 Zon op alle daken levert ongeveer 55 GJ/ha en een totaal van 0,3 PJ. 

2 PV langs grote infrastructuur heeft een potentie van ongeveer 1 GJ/ha. 

3 Elektrisch rijden (98 GJ/ha) in combinatie met overdekte parkeerplaatsen (PV op dak, opwekking 150 GJ/ha). 

4 Verder inzetten op elektrisch openbaar vervoer 

5 Energie-opewekking op school 

6 Fietssnelweg 

Parameters, voor en na de transformatie 

3 

Hoogstedelijke transformatie 

1 Functiemening in de bouwblokken 

2 Windenergie op hoge gebouwen 

3 Fietsvoorzieningen 

4 Verder inzetten op elektrisch openbaar vervoer 

5 Parkeergarage met deelauto’s als batterij 

6 Bewust maken van het energie verbruik 

81 

2 

1 

Hoogstedelijk: Bestaand 

6 

5 

4 

83 

Fig. 22: Ook voor wijken kunnen er zo profielen worden opgesteld die 

iets zeggen over de mogelijkheid om (ten dele) in de eigen energiebehoefte 

te voorzien. 

Fig. 23: Behalve woonwijken zijn er ook andere gebieden te herkennen, 

waaronder bedrijventerreinen. Deze hebben veel dakoppervlak 

dat kan worden ingezet voor energie-opwekking. 

Fig. 24: Daarmee ontstaat er een beeld van de stad waarin 

de ordening gekoppeld is aan de energiepotenties van elk 

gebied en kan dit gekoppeld worden aan een tijdspad voor 

de ontwikkeling. 

daken met zonnepanelen). Zo is dus ook hier een karakterisering 

mogelijk naar het type complex of gebied 

en naar een eigen energiepotentie en -opgave. 

En als er mogelijkheden zijn om (voor een deel) zelfvoorzienend 

te worden, dan heeft dit consequenties 

voor de netwerken voor elektriciteit en warmte op 

stedelijk niveau die op deze manier minder zwaar 

hoeven te worden uitgevoerd. Vervolgens leidt dit 

op stadsschaal tot een beeld waarin de typen, de 

energieprofielen per wijk en de ontwikkelsnelheid 

samenkomen. Waar wat doen? En wat eerst? Er 

zijn wijken (of clusters) waar een uitbreiding van het 

warmtenet zin heeft en gebieden waar eerst isoleren 

vooral de grootste winst kan opleveren. Het energieplan 

voor de stad Groningen als onderdeel van 

de ‘The Next City’ doet hier bijvoorbeeld een poging 

toe. (fig. 24) Door de stad te ordenen naar gebieden 

met verschillende kenmerken wordt het potentieel 

voor die wijken, en voor de stad als geheel duidelijk. 

Bijvoorbeeld doordat nieuwe wijken ten minste 

energieneutraal worden, dat gebieden met de 

grootste versnellingspotentie voorop lopen, en dat 

er selectie wordt gemaakt van gebieden die in aanmerking 

komen voor de aanleg een warmtenet. 

Innovatie is een belangrijk aspect bij het ontwikkelen 

van energieperspectieven, zeker in stad. Zo 

lijkt nu Thermische Energie uit Oppervlaktewater 

(TEO) kansrijk om in de warmte-opgave in bestaande 

en nieuwe wijken te voorzien. (fig. 25) Zeker als 

ook de benodigde elektriciteit in de wijken kan worden 

opgewekt kunnen min of meer zelfvoorzienende 

wijken ontstaan die de infrastructuur op stedelijk 

niveau niet belasten. Deze componenten samen

0 200 1000 m 

N 


116 

Gemaal als warmtecentrale in combinatie met WKO. 

Fig. 25: Ook innovaties zijn van belang omdat deze nieuwe 

mogelijkheden kunnen bieden voor de (nieuwe) wijken, zoals 

termische energie uit oppervlaktewater (TEO). 

Fig. 26: Het leidt voor Leiden tot een eerste schets van een energiekaart. 

Waar zijn warmtenetten een oplossingen en waar zitten 

de grote daken? 

ENERGIEKAART 

aat van dit concept is ook dat het oppervlaktewater dat wordt verpompt 

Inwoners per hectarein de zomer 

0 - 40 

40 - 80 

den afkoelt, wat een positief effect heeft op de oppervlaktewaterkwaliteit. 

80 - 120 

Met name in 

120 - 160 

160 - 200 

200 - 250 

250 - 300 

jke omgeving waar de oppervlaktewatertemperatuur negatief wordt beïnvloed door het 

300 - 400 

400 - 500 

500 - 600 

itte eiland effect, ontstaan lokale knelpunten met de waterkwaliteit zoals blauwalgen, 

bedrijventerrein 

kassengebied 

campus 

en botulisme als gevolg van vissterfte. Vaak is dat het gevolg van een overmaat aan 

toffen (eutrofiëring) in combinatie met een te hoge oppervlaktewatertemperatuur 

de natuurlijke processen worden versneld. Door het water in beweging te brengen kan 

meer zuurstof opnemen. Dit wordt versterkt door het water enkele graden af te koelen 

urstofopname bevorderd. Ook zal kouder water enkele negatieve processen remmen zoals 

nbloei. Hiermee kan de Smart polder bijdragen aan klimaat adaptatie en een toekomst 

waterbeheer. Dit zal niet alle problemen direct wegnemen, maar er zijn wel veel 

effecten te benoemen te weten: 

tertemperatuur zal afnemen, wat sturend is voor veel fysische, chemische en biologische 

sen. 

d water kan meer zuurstof opgelost worden. 

et name in kleine wateren zal door de lozing het water in beweging gebracht worden 

oor meer zuurstof in het water wordt opgenomen (reaeratie). 

ing kan de vorming van het giftige waterstofsulfide verminderen, als door de lozing 

ofarm water zuurstofrijk wordt. 

erde zuurstofcondities bevordert de binding van fosfaat aan ijzer, waardoor deze minder 

kbaar komt. 

udere water zal afbraak van organisch materiaal remmen en daarmee ook het zuurstof 

ik. 

oces van denitrificatie zal afnemen bij een lagere temperatuur. 

Fig. 27: En hoe kunnen deze keuzen voor het energiesysteem 

worden meegenomen in de praktijk van het beheer op wijkniveau, 

gelijktijdig met de rioolvervanging bijvoorbeeld. 

leveren een eerste samengestelde energiekaart op; 

(fig. 26) waar zitten de dichte wijken, de verouderde 

bebouwing, en de complexen met veel ruimte 

voor energie-opwekking? En waar zijn koppelingen 

mogelijk tussen wijken onderling? En hoe verhoudt 

deze kaart zich tot de beheer-agenda van de gemeente? 

(fig. 27) Hoe kunnen de energietransitie 

en de infrastructuur die hierbij komen kijken worden 

meegenomen in al lopende processen en herstructureringsopgaven? 

De energietransitie is een geleidelijk proces, dat 

echter wel steeds meer in een stroomversnelling terecht 

komt. In de stad is er veel te halen in termen 

van besparing, de aanleg van warmtenetten, en het 

ontwikkelen van nieuwe slimme systemen. Maar 

de gelaagdheid van de stad en de opbouw uit verschillende 

wijken met elk een eigen energieprofiel 

leidt tot minstens twee in het oog springende fenomenen. 

Enerzijds de dichte delen, aangesloten op 

warmtenetten en gericht op verdere verdichting, 

betere isolatie en centrale regulering. Aan de andere 

kant de wijken met lage dichtheden en vrijstaande 

bebouwing, waar maatwerk en kleine collectieve 

systemen voor de hand liggen. En daartussen een 

mengelmoes van bedrijventerreinen, campussen, 

wegen, etc. die zoveel mogelijk hun eigen broek ophouden 

en in sommige gevallen misschien ook leverend 

kunnen zijn. Uiteindelijk grijpt het ook terug op 

het beheer, want is het is goed mogelijk dat er door 

dit alles nieuwe, maar uiteindelijk ook minder (ondergrondse) 

infrastructuur nodig is. (fig. 28)


117 

Fig. 28: Op basis van de energievraag en geschiktheid per wijk kan er 

worden gewerkt aan energieprofielen op wijkniveau, die zijn gekoppeld 

aan de grote energienetwerken op stadsniveau. 

wijken met hoge dichtheid 

aangesloten op centrale 

systemen 

(warmtenetwerk) 

wijken met lage dichtheid 

aangesloten op 

collectieve kleinschalige 

systemen 

bedrijventerreinen en 

complexen, waar mogelijk 

zelfvoorzienend of zelfs 

leverend


118 

Prognose transitietempo Smart Mobility in basis scenario 

Afgelegde reizigerskilometers met auto’s in Nederland 

(x miljard kilometer) 

140 

Figuur 10: Prognose transitietempo smart mobility in basis-scenario 

Ruimtewinst door Smart Mobility 

Smart parking 

doordat auto’s in toenemende mate over 

1,5 6,9 

Naast de opkomst van voertuigdelen, geavanceerde technologieën beschikken 

14,4 

wordt een toename in het delen van 

om autonoom te kunnen inparkeren. 

parkeerplaatsen verwacht. 

Vervoersexperts verwachten dat hierdoor 

op termijn ruimtebesparingen van 

Een groot deel van de parkeercapaciteit minimaal 25% per parkeerplek mogelijk 

heeft momenteel een lage bezettingsgraad. zijn. 

P 16 

Deze kan verhoogd worden door de 

opkomst van digitale platformen waarop 

(private) parkeerplaatsen ter beschikking 

9,0 

kunnen worden gesteld aan derden. 

In wijken met veel functiemenging ligt 

hier dan ook potentie voor anticyclisch 

gebruik van parkeerplaatsen. Bedrijven 

kunnen in het weekend en s ’avonds 

hun parkeercapaciteit verhuren aan 

bezoekers en bewoners, terwijl bewoners 

overdag hun parkeerplek ter beschikking 

kunnen stellen. Ook het ruimtegebruik 

van parkeercapaciteit kan de komende 

jaren verder geoptimaliseerd worden 

4.1.6 Aanpak mobiliteitsverandering 

State of the State onderzoek | Ruimtewinst in de stad door smart mobility 

De vierde transitie-opgave waarnaar gekeken wordt 

is die van de mobiliteit. Stel dat de mobiliteit slimmer 

wordt, met deelauto’s, zelfrijdend verkeer en 

slimmere wegen. Dat zou het vervoer collectiever en 

efficiënter maken. Samen leidt dit ruimtewinst; er 

zijn minder auto’s nodig en die hebben minder weg 

nodig en minder parkeerplaatsen. Dit is geen nieuwe 

gedachte. Al sinds de jaren 50 wordt een toekomst 

beloofd waarin de auto een verlengstuk van 

de woonkamer wordt en autonoom rijden nieuwe 

quality time oplevert. (fig. 29) Wat wel verandert is 

dat de systemen om zo’n toekomst mogelijk te maken 

steeds dichterbij komen. En belangrijker dan de 

tijdswinst, blijkt voor de stad de mogelijke ruimtewinst 

die slimme mobiliteit en gedeelde mobiliteit 

samen opleveren. Hoe die winst uitpakt valt nog te 

bezien, maar op landelijk niveau wordt bijvoorbeeld 

door Deloitte in een studie uit 2017 uitgegaan van 

6,9 miljoen parkeerplaatsen, die tegen 2040 vrijkomen 

voor ander gebruik. Tegelijkertijd is dit een 

stapvoets proces, waarbij het belangrijk wordt om 

State of the State onderzoek | Ruimtewinst in de stad door smart mobility 

120 

Ruimte voor 45.000 nieuwe woningen de vrijgekomen parkeerruimte tot 2040 

en 11,7 miljoen nieuwe bomen 

plaats voor circa 45.000 nieuwbouw 

De conclusie 100 van het onderzoek (zie 

woningen. En daarnaast voor circa 7.000 

figuur 2) is dat het aantal benodigde 

hectare vergroening van de openbare 

parkeerplaatsen in het basis-scenario ruimte, wat overeen komt met circa 

kan dalen 80 van circa 14 miljoen nu, naar 11,7 miljoen bomen. Vergroening van 

circa 9 miljoen in 2040. Dit betekent een de openbare ruimte heeft zeker in een 

Privaat bezit en niet-zelfrijdend 

daling van circa 38%. We hebben becijferd stedelijke omgeving positieve effecten 

60 

Privaat 

op 

bezit en zelfrijdend 

hoeveel ruimte door deze daling vrijvalt vastgoedwaardes, maar uiteraard ook Gedeeld op en niet-zelfrijdend 

en in hoeverre die ruimte gebruikt kan CO2-opname en leefbaarheid. Ten slotte Gedeeld en zelfrijdend 

worden 40 voor andere functies. Daarbij worden reeds geplande binnenstedelijke 

haken wij aan bij twee grote ruimtelijke nieuwbouwlocaties sneller financieel 

uitdagingen: de behoefte aan uitbreiding haalbaar met de mogelijkheid van extra 

van de woningvoorraad, 20 

en de behoefte verdichting. 

aan vergroening van de openbare 

ruimte om aan de duurzaamheids- en 

leefbaarheidsdoelstellingen 0 

tegemoet 

te komen. In het 2015 basis-scenario 2020 biedt 2025 2030 2035 2040 

Aantal parkeerplekken (mln) 

Fig. 29: De toekomst met slimme mobiliteit kent een lange geschedenis. 

Parkeercapaciteit 

2017 

Groei parkeercapaciteit 

ten 

behoeve van 

stedelijke uitbreiding 

Vermindering 

parkeercapaciteit 

door 

smart mobility 

Parkeercapaciteit 

2040 

Figuur 2: Ruimtewinst in Nederland door smart mobility tot 2040 (uitkomst basis-scenario) 

Over State of the State 

een 

Dit 

perspectief 

onderzoek is uitgevoerd 

voor 

in het 

ogen te hebben voor de besteding 

programma. die State ruimtewinst. of the State is (fig. 30) Dat kan de leef- 

kader van het State of the State 

baarheid een actuele van data-analyse de straat van ons zijn, meer ruimte voor groen 

land, bedoeld om beleidsmakers en 

en organisaties onverhard van bruikbare oppervlak, inzichten ruimte voor energie, maar 

in sommige te voorzien op het gevallen Smart gebied Mobility van kan de ruimte ook worden gebruikt 

verschillende maatschappelijke en 

organisatorische 

voor stedelijke 

thema’s zoals de 

inbreiding. Zonder achterliggende 

zorg, onderwijs, gedachte wonen, kan arbeidsmarkt, deze ruimte, die veelal in kleine 

innovatie en (cyber-) security. Deloitte 

analyseert hiervoor (openbare) data 

en kijkt naar onderlinge samenhang. 

Deloitte voert deze onderzoeken uit op 

eigen initiatief en voor eigen rekening. 

Zie onze site www.deloitte.nl voor 

andere State of the State onderzoeken. 

45,000 

woningen 

6,9 mln = + 

parkeerplekken 

11,7 mln 

bomen 

11 

Fig. 30: Ook voor de stad heeft het allerlei gevolgen. Zo komt er 

ruimte vrij, omdat er minder verkeer- en parkeerruimte nodig is.


119 

Fig. 31: Het autoverkeer neemt nu nog veel ruimte in. De wegen en 

de zoom eromheen, en alle parkeervlakken, die als een kraag om de 

binnenstad heen liggen. 

Fig. 32: Het levert nieuwe ruimte op voor de stad, zeker in 

combinatie met het aanbrengen van een andere hiërarchie in 

het wegennet. Straten waar al veel (parkeer)ruimte vrijkomt, 

kunnen worden omgevormd naar ‘leefstraten’ voor de wijk. 

porties beschikbaar komt ook makkelijk verdampen 

of door hap snap grondgebruik worden opgesnoept. 

De verkeerskaart van Leiden laat zien dat ook hier 

veel verkeersruimte is; grote brede wegen (in een 

groene jas), parkeren langs stadswegen, parkeren 

centraal in wijken, op campussen en bedrijventerreinen. 

(fig. 31) Een heroverweging van het verkeerssysteem 

vanuit het perspectief van ruimtewinst op 

stadsschaal kan winst opleveren op stadsniveau en 

in de wijk. Er zijn verschillende manieren waarop met 

de ruimte die ontstaat kan worden omgesprongen. 

In het voorbeeld van het superblock in Barcelona 

wordt een nieuwe hiërarchie geïntroduceerd in het 

grid van straten. (fig. 32) Niet elke straat is gelijk, zoals 

nu, maar er wordt een onderverdeling in hoofden 

binnenwegen aangebracht. Daarmee worden de 

binnenwegen leefbaarder en bruikbaar voor andere 

vervoersvormen (wandelen, fietsen, een vergroting 

van het publieke domein). De hoofdwegen worden 

allereerst drukker, maar vanuit de transitie naar een 

slimme mobiliteit sorteren de maatregelen ook hier 

voor op minder benodigde ruimte voor verkeer. Een 

andere manier van omgaan met verkeersruimte is te 

herkennen in het plan van de Amsterdamse fietsring. 

Hier worden geen verkeerssoorten buitengesloten, 

maar gaat het erom andere gebruikers voorrang 

te geven. De auto is hier welkom, maar dan wel 

als gast. De fiets gaat voor. (fig. 33) 

Fig. 33: Dat kan op verschillende manieren, bijvoorbeeld door 

de auto te gast laten zijn, zoals in de Sarphatistraat, als onderdeel 

van een ‘fietsring’ om de binnenstad van Amsterdam.


120 

Fig. 34: Uiteindelijk gaat het om de vraag waar ruimte nodig is en 

waar ruimte vrijkomt. De toekomstige ruimtewinst voor mobiliteit 

kan nu al strategisch worden gereserveerd om zo op termijn 

nieuwe stedelijke ontwikkelingen mogelijk te maken. 

De discussie over slimme mobiliteit en de ruimtewinst 

die dit oplevert is ook van belang voor de andere 

transitie-opgaven. Telkens gaat het erom waar 

ruimte vrijkomt en waar ruimte nodig is. Dat gegeven 

is in de ontwikkeling van de stad niet nieuw. 

Huidige stedelijke inbreiding in vrijkomende industrie- 

of haventerreinen is een voorbeeld van de continue 

verandering van het stedelijk grondgebruik. 

Het is daarbinnen wel de vraag hoe in die geleidelijke 

transformatie ook de stedelijke stromen en de 

ruimte voor het onderhoud en beheer kunnen worden 

meegenomen. De getoonde voorbeelden uit 

Parijs, Rotterdam en Istanbul zijn hier exemplarisch 

voor. Hier worden middels stedelijke projecten de 

stromen en het beheer opnieuw gepositioneerd en 

gedimensioneerd. (fig. 34) 

Een eerder voorbeeld van op grote schaal vrijkomende 

ruimte, in een tijd dat daar ook vraag naar 

was, zijn de vrijkomende stadswallen en -muren in 

de 19e eeuw. Al langer werd in verschillende steden 

in Nederland nagedacht over hoe de stad kon 

uitbreiden buiten de stadsmuren. (fig. 35) Toen het 

eenmaal zover was bleek de aanleg van een doorgaande 

groene ruimte (een wandeling) om de oude 

stad heen een ideale zet. In navolging van Utrecht 

kregen steeds meer steden zo een groene publieke 

ruimte, met zorg en kwaliteit ontworpen om hun 

binnenstad heen. (fig. 36) Dit betekende niet alleen 

een kwaliteitsimpuls voor de leefbaarheid, de nieuwe 

stedelijke ruimte werd gekoppeld aan de vol- 

Fig. 35 & 36: De verdedigingswerken romdom 

Nederlandse steden verloren in de 19e eeuw 

hun functie, en werden meegenomen in de 

grote uitbreidingen van de steden die in de 

decennia daarop volgden, als nieuwe groene 

ruimte om de oude stad.


121 

gende fase van de stadsuitbreiding. In lijn met het 

eerdergenoemde waterproject in Rotterdam werden 

aan de nieuwe singels grote kavels uitgegeven 

als nieuw stedelijk front, en haaks erop en daar weer 

haaks op ontstonden nieuwe buurten. Het vrijkomen 

van de ruimte leverde hier twee voordelen op: 1) een 

nieuwe publieke ruimte die voorzag in een belangrijke 

behoefte, een groene ruimte als tegenwicht voor 

de benauwde drukke stad en (fig. 36) 2) een nieuwe 

uitbreidingsmogelijkheid voor de stad, namelijk 

de groene singel als kwalitatieve drager voor een 

nieuwe stadswijk. (fig. 37) Hoe vertaalt zich dat naar 

het heden? Op welke manieren zijn de oplossingen 

voor de grote transitie-opgaven te koppelen aan de 

verdere doorontwikkeling van de stad? Een voorbeeld 

hiervan is wederom het project ‘The Nordic 

City’, waarin de omslag naar slimme mobiliteit (en 

de daardoor vrijkomende ruimte) worden aangegrepen 

om een nieuwe ringinfrastructuur te ontwikkelen; 

een warmte -en elektriciteitsnet dat de verschillende 

wijken en de energieproducenten verbindt. 

(fig. 39) Daarbovenop, in de vanwege slimme mobiliteit 

vrijgekomen ruimte, ontstaat ruimte voor nieuwe 

bebouwing, voor een ‘leefstraat’ en voor andere 

ontwikkelingen. Een strategie die veel weg heeft van 

de manier van omgaan met de ruimte die vrijkwam 

door het slechten van de stadswallen. 

Fig. 39: Is iets soortgelijks denkbaar voor de huidige ring om 

de binnensteden heen, die van het verkeer. Kan hier ruimte 

ontstaan voor een nieuwe kwaliteitsimpuls voor de stad? 

Fig. 37 & 38: Daarbij werden deze singels tegelijkertijd ingezet als kwaliteitsdrager 

voor nieuwe woonwijken, die aan en haaks op de singels werden geprojecteerd.


122 

Fig. 40: Wat op stadsschaal werkt, geldt ook voor de wijk. ‘Overbodige’ 

verharding kan worden vervangen met groen en minder brede straten. 

Het voorbeeld van Haagweg-Zuid doet iets soortgelijks 

op de kleinere schaal. Hier wordt een herziening 

van het stratenplan aangegrepen voor een kwaliteitsimpuls 

voor de wijk en om het waterbergend vermogen 

en de groene kwaliteit te verhogen. Door het 

aanbrengen van een andere hiërarchie in het stratenplan 

en het afwaarderen van een hoop tussenwegen 

gaat de kwaliteit van de binnenwereld van 

de wijk verder omhoog. (fig. 40) 

De vraag is waar in de stad de mobiliteitstransitie de 

grootste impact zal hebben. Behalve het vrijkomen 

van parkeerplaatsen en een ander soort wegprofiel, 

komen er natuurlijk ook allerlei nieuwe infrastructuren 

bij ter ondersteuning van de smart mobility. Dan 

nog zijn er wel wat patronen te zien op stadsschaal. 

De grote invalswegen, vooral rond de knopen, zouden 

wel eens interessante plekken kunnen zijn voor 

ruimtewinst en verdere verdichting van de stad. Hier 

ligt niet toevallig ook de bestaande hoofdwarmteleiding. 

Rond grote wijkcentra (winkelgebieden bijv.) 

en langs secundaire stadswegen kan de ruimtewinst 

(hier is veel parkeergebied en liggen de wegen 

vaak in een groene zoom) juist gebruikt worden voor 

de vergroening en verzachting van de stad. Hier ontstaat 

ruimte voor meer wateren hitte-mitigerende 

maatregelen. (fig. 41)


123 

Fig. 41: Zo is er op de stadsschaal een beeld te herkennen van de mogelijke 

ruimtewinst en hoe deze als een ring om de stad ligt. Op kleinere 

schaal kunnen toegangswegen en parkeervelden op termijn worden 

vrijgespeeld voor andere doelen. 

ruimte op stadsniveau 

verbonden aan de 

hoofdwegen 

ruimte op wijk- of 

complex-niveau


124 

Aanpak van hitte-overlast 

Aanpak van wateroverlast 


corridors 


open ruimten 

versterken van lanen en 

singels op wijkniveau 



centraal verzamelen 



decentraal netwerk 

Aanpak van energietransitie 

schaduwrijke complexen 

bereikbaar houden 

(verder) vergroenen 

stedelijke ruimtes 

Aanpak van mobiliteitsomslag 

binnen het complex zo 

lang mogelijk vasthouden: 

meer opslag creëren 

zo snel mogelijk afvoeren 

(en gescheiden systeem) 

ruimte op stadsniveau 

verbonden aan de 

hoofdwegen 

ruimte op wijk- of 

complex-niveau 

wijken met hoge dichtheid 

aangesloten op centrale 

systemen 

(warmtenetwerk) 

wijken met lage dichtheid 

aangesloten op 

collectieve kleinschalige 

systemen 

bedrijventerreinen en 

complexen, waar mogelijk 

zelfvoorzienend of zelfs 

leverend


125 

Door de lagen over elkaar heen te leggen wordt ook 

inzichtelijk waar eventuele kansen liggen voor grote 

stedelijke projecten, waarin de verschillende transitie-opgaven 

integraal kunnen worden aangepakt en 

waarop voorgestoord kan worden bij vrijkomende 

publieke ruimte. 

energie 

water 

hitte 

mobiliteit 

zwaartepunten 

energie 

water 

hitte 

verkeer 

zwaartepunten


126 

4.1.7 Conclusies 

Wat kan beheer betekenen, wanneer we het hebben 

over de verduurzaming van de stad? In de zomer 

van 2019 gingen de nieuwe Utrechtse bushokjes 

de wereld over. (fig. 43&44) Wat was hier aan de 

hand? In de aanbesteding voor de nieuwe hokjes 

was duurzaamheid als zwaarwegende eis opgenomen. 

De winnende partij stelde een hokje voor met 

groen dak, een zitje van bamboe en wilde het onderhoud 

met elektrisch vervoer doen. Ze mochten met 

dit plan de hokjes in de stad vervangen, de gemeente 

heeft er geen omkijken naar. Uit alle hoeken van 

de wereld kwamen steden op bezoek met de vraag 

waar deze bushokjes toch te krijgen waren. Een regelrechte 

hit. De bijdrage van de bushokjes aan het 

opvangen van fijnstof en het vasthouden van water 

is minimaal, het gaat in totaal om 2.000 m2 groen 

dak. Tegelijkertijd is het een bijzonder helder voorbeeld 

van de wereld die er nog te winnen is in het 

beheer van de stad. Datzelfde gevoel van vanzelfsprekendheid 

komt ook naar voren in het bestuderen 

van het verband tussen beheer en de grote 

opgaven. Natuurlijk hebben enerzijds de opgaven 

onderling en anderzijds beheer wat met elkaar te 

maken. Het is nu de vraag waar in dit logische verband 

het in het oog springende project zit, dat als 

voorbeeld kan gaan dienen voor een nieuwe praktijk. 

En dat met eenzelfde soort besmettelijkheid en 

vanzelfsprekendheid elders wordt overgenomen. 

De opgaven met betrekking tot hitte, water, energie 

en mobiliteit zijn verknoopt – oplossingen voor 

de ene kwestie kunnen bijdragen aan oplossingen 

van de andere. Maar ook kunnen keuzes in het ene 

domein de keuzevrijheid in het andere beperken. 

Daarom loont het om de opgaven in samenhang te 

bekijken op stadsniveau. Hier moet het grotere verband 

worden gelegd, komen de infrastructuuropgaven 

(met welke netwerken kunnen we de verschillende 

wijken op de meest efficiënte manier bedienen?) 

en de verdelingsvraagstukken (in welke wijk past 

welke aanpak en welk programma het beste?) bij elkaar 

hetgeen kan leiden tot samenhangende maatregelenpakketten. 

Deze maatregelen laten zich vertalen 

naar de verschillende wijken en betekenen ook 

iets voor de organisatie van de verschillende stromen 

en de infrastructuur die daarbij horen. Daarom 

is het belangrijk de organisatie te ‘ontschotten’ en 

de budgetten op wijkniveau integraal in te kunnen 

zetten. Dit vraagt om overzicht en coördinatie. 

Hiertoe is een nieuwe praktijk, bijvoorbeeld onder 

leiding van een gebiedsregisseur, die de wijk en de 

opgaven kent, die de verschillende thema-deskundigen 

bij elkaar brengt en in het proces de samenhang 

bewaakt, gewenst en nodig. (fig. 45) 

Fig. 43 & 44: Bushokjes als symbool voor de verduurzaming van de stad


127 

Fig. 45: Een nieuwe praktijk voor beheer: de gebiedsregisseur als verbinder 

tussen de verknoopte opgaven op stadsschaal en de werkpraktijk 

op wijkniveau. 

hitte 

water 

energie 

3. onder leiding van 

een gebiedsregisseur 

die opgaven en wijk 

verbindt 

mobiliteit 

2. leidt to maatregelenpakketten 

op wijkniveau 

hitte 

water 

energie 

mobiliteit 

1. opgaven in samenhang 

bekijken op stadsschaal


128 

In de traditionele beheerpraktijk is doorgaans sprake 

van een generieke en op schaalvoordelen gebaseerde 

aanpak. Zoals bijvoorbeeld in de aanleg van 

een nieuw gescheiden riool, dat wijk voor wijk wordt 

vervangen en een gestandaardiseerd groenbeheer. 

Aan de andere kant is er momenteel sprake van 

een tendens richting decentrale, kleine, zelfgeorganiseerde 

systemen dicht bij de stedeling. (fig.46) 

Sommige wijken, buurten of collectieven kunnen 

daarmee ‘losgekoppeld’ worden van het grote systeem 

en hun eigen broek ophouden. Daarmee is er 

ook een omslag van meer publieke naar meer collectieve/private 

systemen. Deze omslag gaat gelijk 

op met het ontwikkelen van maatregelenpakketten 

waarmee wordt voldaan aan de grote transitie-opgaven, 

waarin ook grote publieke projecten enerzijds 

en kleine collectief-private projecten anderzijds, 

gelijktijdig worden geïnitieerd en een nieuwe 

balans in eigenaarschap en verantwoordelijkheid 

wordt gezocht. Deze omslag kan mogelijk ruimtewinst 

in de openbare ruimte/ondergrond opleveren, 

omdat er minder infrastructuur en minder ‘zware’ 

systemen nodig zijn. Dit kan bovendien grote financiële 

voordelen opleveren. 

Het leidt ook tot een aanpak er waarbij er op stedelijk 

niveau alléén het hoognodige wordt gedaan om 

het energie-, wateren mobiliteitssysteem te laten 

functioneren om vervolgens de oplossingen zoveel 

mogelijk op wijkniveau te zoeken en implementeren. 

De transitie-opgaven worden op stadsschaal 

onderzocht en de daaruit voortvloeiende maatregelenpakketten 

worden verdeeld volgens het principe 

centraal wat moet en decentraal wat kan. (fig. 47) Op 

basis daarvan kunnen vervolgens de beheerplannen 

op wijkniveau ingevuld. Deze kunnen binnen hun eigen 

budget en tijd worden uitgevoerd, maar zijn ingebed 

in het grotere geheel. 

De vraag welke kansen het voldoen aan de grote 

transitie-opgaven inhouden voor aanpassingen 

en verbeteringen van de stedelijke structuur stak 

in deze quick-scan af en toe de kop op. Misschien 

liggen structurele veranderingen van de stad naar 

analogie van het Plan Rose en de boulevards van 

Hausmann in het verschiet. Dit is een dimensie van 

het stedelijk beheersvraagstuk die nader onderzoek 

en uitwerking verdient. (fig. 48) 

Fig. 46: Een nieuw optimum: realiseren op stadsniveau wat nodig is aan 

infrastructuur om op wijkniveau de grootst mogelijke handelingsvrijheid 

en condities voor zelforganisatie te creëren. 

meer 

publiek 

groot 

centraal 

kwaliteitscontrole 

efficiënt 

schaalvoordelen 

1. tendens 

2. optimum 

meer 

collectief/privé 

dichtbij de mens 

decentraal 

goed functionerend 

kleinere systemen 

zelforganisatie 

5. waar het moet: 

‘centrale regie’ 

3. maatregelenpakketten 

4. waar het kan: 

‘losgekoppeld’


129 

Fig. 47: Kansen voor de stad in het verband tussen de transitie-opgaven, 

de stedelijke ontwikkeling en het beheer, naar analogie van de boulevards 

van Hausmann en Rose. 

3. waar het kan 

decentraal 

2. 

maatregelenpakketten 

hitte 

water 

energie 

mobiliteit 

4. waar het moet 

centraal 

1. onderzoek 

transitie-opgaven 

Fig. 48: Een andere aanpak, waarbij de problematiek wel wordt gesignaleerd 

op stadssniveau, maar waar aan de oplossingen zoveel mogelijk 

worden gewerkt op de lagere schaal. 

loskoppenen/ 

centrale regie 

3. beheer 

4. veranderende 

praktijk 

1. transitie-opgaven 

hitte/water/ 

energie/mobiliteit/ 

enz. 

2. stedelijke ontwikkeling 

integrale projecten 

stadsniveau/ 

wijkniveau


130 

wijken. Om hiermee deze quick-scan te verdiepen 

en houvast te geven in de praktijk van Leiden. 

Gebruikmakend van wat er al is uitgezocht (veel!) 

en in interactie met betrokkenen uit de Leidse praktijk 

kan dan een samenhangende visie voor alle thema’s 

op stadsschaal worden gekoppeld aan beheeragenda’s 

voor verkeer, energie, afvalwater, straat en 

groen per wijk. Daaraan kan de onderhoudsagenda 

van het hoofd weg-, water en energiesysteem van 

de stad worden gekoppeld. 

Wij vermoeden dat een dergelijke integratie in ruimte, 

tijd en geld een waardevolle bijdrage kan leveren 

aan de transitie naar een circulaire stad. 

Fig. 49: Vanuit het ‘metabolisme’ gekeken zijn ook de andere stedelijke 

stromen de moeite waard van het onderzoeken, om te kijken waar samenhang 

en verdere meekoppelkansen liggen. 

sociale 

opgave 

biodiversiteit 

opgave 

voedsel 

opgave 

Uit deze quick-scan naar de transitie-opgaven voor 

de stad en de relatie met stedelijk beheer komt naar 

voren dat deze opgaven niet alleen veel overlap en 

verwevenheid vertonen, maar dat er ook veel andere 

meekoppelkansen aan vastzitten. Kijkend vanuit 

de lens van stedelijke ‘stromen en productie’ zijn er 

nog meer aspecten die onder de loep zouden kunnen 

worden genomen, zoals de sociale, maatschappelijke 

en culturele opgaven en de voedselproductie 

en mogelijkheden van stadslandbouw met bijbehorende 

(afval)stromen. (fig. 49) Het zou daarom 

interessant zijn ook de andere opgaven en stromen 

te onderzoeken op stadsschaal en te zien wat 

deze betekenen voor de verschillende typen stadsafval 

opgave


131 

Bronnen 

Fig. 1: Windsnelhedenkaart Nederland, KNMI / Intensief gebruik, verkeer, 

en verharding dragen bij aan opwarming. Met licentie BY-NC-SA 

3.0 

Fig. 2: Piek in het aantal overledenen tijdens de hittegolf van 2003 in 

Parijs. University of Hawaii at Manoa/Benedicte Dousset via NASA.gov 

Fig. 3: Hittekaart Leiden, op basis van RIVM (2017) Stedelijk hitte-eiland 

effect (UHI) in Nederland en TOP10 data 

Fig. 4: Verhardingskaart Leiden, op basis van Copernicus Land Monitoring 

Service, Imperviousness in Europe, en TOP10 data 

Fig. 5: Hitteplan Parijs, schermafdruk van online kaart met koele publieke 

plekken: https://capgeo.sig.paris.fr/Apps/IlotsFraicheurUrbaine/ 

Fig. 6: beeld uit: Ruefenacht, L.A. & Acero J.A. (2017) Strategies for Cooling 

Singapore: A catalog of 80+ strategies to mitigate urban heat island 

and improve outdoor thermal comfort. Cooling Singapore 

Fig. 7: schermafdruk website Million Trees NYC (https://www.milliontreesnyc.org) 

Fig. 8: Hittekaart Leiden, op basis van RIVM (2017) Stedelijk hitte-eiland 

effect (UHI) in Nederland en TOP10 data 

Fig. 9: schermafdruk Hittekaart Gemeente Arnhem (https://arnhem. 

maps.arcgis.com/apps/webappviewer/index.html?id=c13117caf- 

7804f449ff06a350e3aa15b) 

Fig. 10: eigen werk 

Fig. 11: bewerking Wateroverlastkaart uit Klimaatatlas Rijnland (2019 

Fig. 12: bewerking op basis van topografische kaart TOP10NL en waterkaart 

uit het Waterplan Leiden uit 2010 

Fig. 13: H+N+S Landschapsarchitecten, uit Waggonner & Ball Architects 

(2013) Greater New Orleans Urban Water Plan 

Fig. 14: uit presentatie Versteegen, T., Gemeente Leiden tijdens werksessie 

Beheer, september 2019 



Fig. 16: Bureau B+B stedebouw en landschapsarchitectuur (2018) Tuindorp 

Heyplaat. Masterplan Buitenruimte + inrichtingvisie Oude Dorp 

Fig. 17: bewerking Groenkaart van Nederland, Atlas Leefomgeving 

(2018) RIVM, bewerking TOP10NL bestand 


Fig. 19: gebouwen ouderdom op basis van BAG (2018) 

Fig. 20: bevolkingsdichtheid op basis van CBS Vierkantstatistieken 

100m (2018), eigen berekening 

Fig. 24: Omgevingsvisie The Next City Groningen. Gemeente Groningen, 

2018 

Fig. 25: IF Technology (2018) Thermische Energie uit Oppervlaktewater 

– Business case “Genderdal” Eindhoven 

Fig. 26: bewerking topografische kaart TOP10NL, bevolkingsdichtheid 

op basis van CBS Vierkantstatistieken 100m (2018), eigen berekening 




Fig. 29: Driverless Car of the Future, advertisement for “America’s Electric 

Light and Power Companies,” Saturday Evening Post, 1950s. Credit: 

The Everett Collection via https://computerhistory.org/blog/where-to-a-history-of-autonomous-vehicles/ 

Fig. 30: Deloitte (2017) State of the State onderzoek. Ruimtewinst in de 

stad door smart mobility, 40% minder parkeerplaatsen in 2040 

Fig. 31: bewerking topografische kaart TOP10NL 

Fig. 32: Gemeente Barcelona. http://ajuntament.barcelona.cat/superilles/ca/ 

Fig. 33: ttps://nl.m.wikipedia.org/wiki/Bestand:Fietsstraat2.JPG [fotograaf: 

Handige Harrie] / https://beterbenutten.nl/nieuws/1209/sarphatistraat-succesvol-als-fietsstraat 

[fotograaf onbekend] 

Fig. 34: IABR Atelier Groningen - De Nordic City. MAAT Ontwerpers, 

2016 

Fig. 35 & 36: Bolwerk Morgenster. Hendrik Keun, ca. 1765, (Het Utrechts 

Archief) / Plattegrond ontwerp voor een plantsoen op bastion Manenburg 

en zonnenburg in Utrecht door J.D. Zocher, 1835. (Het Utrechts 

Archief) 

Fig. 37 & 38: https://www.arjandenboer.nl/2016/nooit-gebouwdutrecht/ 

/ Luctor (2008) Zicht vanaf het Lucasbolwerk op de Maliesingel 

in Utrecht, deel uitmakend van de Stadsbuitengracht/ Zocherpark via 

https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Bestand:Maliesingel_vanaf_Lucasbolwerk.jpg 

Fig. 39: IABR Atelier Groningen - De Nordic City. Atelier stadsdbouwmeester, 

2016 



Fig. 41 & 42: eigen werk 

Fig. 43 & 44: Busstop met groen dak bij Utrecht Terwijde station” door 

Smiley.toerist onder licentie CC BY-SA 4.0. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Groene_bushalte_in_Utrecht_Terwijde.jpg 

/bewerking 

TOP10kaart, OSM data NL 

Fig 45, 46, 47, 48 & 49: eigen werk 

Fig. 21: IABR Atelier Groningen - De Nordic City. Atelier stadsdbouwmeester, 

2016 

Fig. 22: marco broekman et al. (2017) Ruimtelijke Verkenning Energietransitie 

MRA 

Fig. 23: Platte daken in Nederland (BAG), 2018 / website Gemeente Leiden. 

https://gemeente


Sleutel 6 

Binnen deze brede 

praktijk moet ook de 

burger een nieuwe 

positie krijgen.

Delta Atelier Stedelijk Beheer 4.2 Beheer en de burger 

134 

4.2.1 Introductie 135 

4.2.2 Uitdagingen 137 

4.2.3 Co-creatief beheer in drie stappen 137 

4.2.4 Toepassing 140 

4.2.5 Inspiratie 154 

Dit hoofdstuk werd uitgewerkt door Endeavour


135 

4.2.1 Introductie 

Plannen en activeren 

De laatste jaren zijn alternatieve stedelijke ontwikkelingspraktijken 

steeds gangbaarder geworden. 

Wat begon als een reeks experimenten als reactie 

op de stilstand veroorzaakt door de economische 

crisis of de trage transitie van verwaarloosde stedelijke 

gebieden, heeft een heel nieuwe reeks praktijken 

en tools doen ontstaan. Eén van de meest toonaangevende 

gevolgen is dat het inzetten op tijdelijke 

invulling, en het bottom-up activeren van publieke 

ruimte is deel gaan uitmaken van heel wat alternatieve 

gebiedsontwikkelingen. Hierdoor vervagen de 

grenzen tussen planmaken en activeren, en daarmee 

ook tussen het ontwerp en beheer van de publieke 

ruimte. Steeds vaker maken innovatieve beheersstrategiën 

en de bijhorende nieuwsoortige 

organisatiemodellen integraal deel uit van masterplan-opgaves 

en ontwikkelingsplannen op verschillende 

schalen. Kortom, de hefbomen om nieuwe synergiën 

te zoeken tussen het ontwerp en beheer van 

de publieke ruimte worden steeds talrijker, en daarmee 

ook de kansen voor het ontwikkelen van nieuwe 

samenwerkingsvormen tussen overheid en burger 

in het zorg dragen voor de publieke ruimte. 

Innovatie op straatniveau 

Het formuleren van ambitieuze en geïntegreerde visies 

op wijkschaal blijft de uitzondering op de regel. 

Heel wat wijken en plekken blijven vooralsnog buiten 

de scope van geïntegreerde stadsvernieuwingsprojecten. 

Dit terwijl er dagelijks via ogenschijnlijke 

kleine of banale ingrepen voortdurend dingen veranderen 

in de publieke ruimte. Net daarom moeten 

we elke heraanleg, elke ingreep in de stedelijke 

groenstructuur, elke schijnbare banale vernieuwing 

van de infrastructuur, proberen aan te vatten als een 

belangrijke ‘conversation-starter’ voor innovaties op 

straatniveau. 

Beheer als transversaal thema 

We zien in het beheer van de publieke ruimte een 

krachtig transversaal en verbindend thema. Een 

thema dat de potentie heeft om verbanden te leggen 

tussen praktische en pragmatische kennis en 

vernieuwende inzichten, tussen ontwerpend denken 

en het dagdagelijks gebruik. Het maakt de grote 

thema’s tastbaar en bespreekbaar: de heraanleg 

van een straat geeft aanleiding tot een gesprek over 

duurzame mobiliteit, en het beheer van bermen kan 

zelfs aanleiding geven tot een gesprek over duurzame 

energie en het inzetten van biomassa. En nét 

daarom is het ook een enorm krachtig vehikel om de 

brug te slaan tussen de professional en de burger en 

professionals onderling. 

De herontdekking van de commons 

Het is ook bijzonder veelzeggend dat het begrip 

‘commons’ aan een wel erg opvallende revival bezig 

is. De commons is een begrip uit vervlogen tijden 

dat duidt op de grotendeels vergeten of verdrukte 

grijze zone tussen wat strikt publiek en strikt privaat 

is. De revival van de commons staat voor het zoeken 

naar hybride vormen van het beheren en zorg 

dragen voor onze omgeving, tussen markt en staat, 

tussen overheid en burger. De commons gaat over 

het heruitvinden en herdenken van de spelregels 

die aan de grond liggen van hoe we omgaan met 

gedeelde ruimte en hoe dit een invloed heeft op gedeeld 

eigenaarschap. 

Van praat-participatie naar doe-participatie 

Al te vaak blijft participatie bij stedelijke ontwikkelingsprojecten 

nog steeds beperkt tot klassieke infovergaderingen, 

en wordt de input van bewoners 

en gebruikers enkel gevraagd in de ontwerpfase of 

bij de planvorming. Een gesprek dat zich vaak veilig 

nestelt in de comfortzone van de ontwerper: de 

wereld van het conceptuele, de abstractie. Een type 

dialoog waarvoor lang niet iedereen warm loopt. 

Daardoor gaat het tijdens participatietrajecten amper 

over de ingebruikname en de flexibiliteit die een 

publieke ruimte ontwerp laat om het zich eigen te 

maken, te manipuleren. Dit terwijl burgers op heel 

wat andere terreinen en op eigen initiatief zich de 

publieke ruimte steeds meer toe-eigenen en écht 

aan de slag gaan. Net daarom kan het vormgeven 

van dialoog rond het beheer van de publieke ruimte 

een verademing zijn, en aanzetten tot concrete actie, 

om samen de mouwen op te stropen en dingen 

aan te pakken. 

Gebruikers als ervaringsdeskundigen 

De beheervraagstukken van de toekomst vragen om 

nieuwe inzichten. We worden geconfronteerd met 

krimpende budgetten, grotere beheeropgaven en de 

raakvlakken met allerlei complexe maatschappelijke 

transities zoals de toekomst van mobiliteit en het klimaatadaptief 

maken van onze woonomgeving. Net 

daarom hebben we nood aan ervaringsdeskundigen. 

De ervaring van bewoners kan een spil vormen 

in het evalueren van het beheer van het verleden en 

het verbeelden van het beheer van de toekomst.


136 

Openbare ruimte als gemeenschappelijk 

project in diversiteit 

In een steeds meer diverse samenleving komt de 

vraag van solidariteit in diversiteit steeds meer in 

de belangstelling. Klassiek benoemde bronnen 

voor solidariteit zoals een gedeeld verleden of cultuur, 

waarden en normen komen op hun einde. Om 

deze realiteit te bevatten blijft de aloude breuklijn 

van multiculturalisme versus interculturalisme nog 

steeds politieke en maatschappelijke debatten te 

structureren, terwijl beide prescriptieve en normatieve 

ideeën steeds minder grip krijgen op de eigenlijke 

bestaande bronnen van solidariteit vandaag. 

Modern sociologisch onderzoek benadrukt steeds 

meer de rol van onvermijdelijk gedeelde projecten 

en meer specifiek onvermijdelijk gedeelde ruimten 

als cruciale een onderbelichte bron voor solidariteit 

(Amin, 2002; Oosterlynck, 2018). Het zijn de ‘alledaagse 

ervaring en lokale onderhandelingen van 

verschillen’ (Amin, 2002: 967) in de concrete plekken 

die we onvermijdelijk delen (Oosterlynck, 2018) 

die het potentieel dragen voor het ontwikkelen van 

solidariteit in diversiteit. 

Om dit potentieel te mobiliseren dienen ‘contact 

ruimten’ ingericht te worden als ‘gestructureerde 

plekken van interdependentie’ (Amin, 2002: 969) 

door het stimuleren van gemeenschappelijke projecten 

waar burgers een gemeenschappelijk doel 

moeten onderhandelen. De verwachting ten opzichte 

van het organiseren van participatie in beheer van 

alledaagse ruimte moet dan ook af van haar strikt 

gezellig imago en vormt een plek voor onderhandeling 

en meningsverschil, constructief gekanaliseerd 

richting het gemeenschappelijk doel van het onderhouden 

van de ruimte die we allen delen. Het collectief 

onderhouden van onze gedeelde leefomgeving 

vormt op die manier ook voor het onderhouden van 

een sociale infrastructuur.


137 

4.2.2 Uitdagingen 

Om bovenstaande kansen van co-creatie te realiseren 

botsen gemeenten en wijken vandaag op verschillende 

uitdagingen: 

Staat tot straat 

Het vertalen tussen nationale oerthema’s of transitieopgaven 

met de prioriteiten en activiteiten van 

wijkbewoners vormt een eerste belangrijke uitdaging. 

Co-creatie in complexiteit 

Beheer is een complexe praktijk. Haar technische 

aspecten vormen een grote drempel voor het integreren 

van inspraak in haar praktijk. Het inzichtelijk 

en bespreekbaar maken beheersonderwerpen 

vormt een tweede belangrijke uitdaging. 

Ruimte voor co-creatie 

Schaarste aan geld en tijd vormt een belangrijke uitdaging 

voor wijken om meer te doen met minder. 

Hoe kan er op een optimale manier de energie van 

burgers worde gekanaliseerd naar het beheren van 

de openbare ruimte vormt een derde uitdaging. 

Timing en ritme 

De tijdlijn van beheer loopt niet altijd synchroon met 

de ervaring van haar bewoners. Wanneer en hoeveel 

keer dienen burgers ingeschakeld te worden in het 

proces? Dit vormt een vierde vraagstuk dat bij wijken 

leeft. 

Eigenaarschap 

Steeds meer worden ruimten en diensten uit handen 

gegeven door de stad en in zelfbeheer genomen 

door burgers. Toch overleeft het zelfbeheer van 

moestuinen niet altijd de zomer. Het verbreden, vergroten 

en verduurzamen van eigenaarschap vormt 

een vijfde belangrijke uitdaging. 

4.2.3 Co-creatief beheer in drie stappen 

Om uitdagingen te overwinnen en kansen te benutten 

presenteert dit hoofdstuk een methode voor wijken 

om co-creatie in beheer op eens strategische 

manier aan te vatten. Dit doen we aan de hand van 

een demonstratie van de methode op de vier testwijken. 

Deze methode moet wijken en gemeenten 

helpen om huidige acties op vlak van co-creatief 

beheer te evalueren en toekomstige acties zo strategisch 

mogelijk te selecteren en uit te rollen. Deze 

methode bestaat uit drie stappen. 

1. Ambitie 

In de eerste stap worden de ambities in combinatie 

met de beschikbare middelen en het organisatievermogen 

blootgelegd van de wijk of gemeente op vlak 

van co-creatief beheer expliciet gemaakt. 

2. Profiel 

Een tweede stap creëert met behulp van een assenstelsel 

een participatieprofiel van de wijk met een 

overzicht van de huidige acties en hun evaluatie op 

vlak van co-creatief beheer. 

3. Strategie 

Een derde stap legt de mate van overlap tussen de 

huidige acties en ambities op vlak van co-creatief 

beheer bloot en vormt het kompas voor versterken, 

veranderen en aanvullen van acties binnen een strategisch 

plan voor co-creatief beheer. Dit wordt aangevuld 

met een selectie aan referentiefiches van 

good practices voor het voeden van dit plan. 

Na jaren aan nationaal en internationaal experiment 

op vlak van co-creatief beheer wil dit hoofdstuk een 

fundament en gemeenschappelijke taal bevorderen 

voor toekomstige praktijk en debat binnen en tussen 

wijken en gemeenten. 

Bereik 

Verschillende wijken kampen met een weinig divers 

publiek in de co-creatie van publieke ruimte. Naast 

het optimaliseren van bestaande acties dienen vernieuwende 

acties op zoek te gaan naar alternatieve 

formats en media voor het verzamelen van ervaringen 

en meningen van burgers.


138 

Ambitie 

Voor een wijk aan de slag kan gaan met co-creatief 

beheer wijst onderzoek en praktijkervaring op 

het belang van het expliciet maken van de ambities 

op vlak van co-creatief beheer. Waar diverse lokale 

overheden in Nederland er op in zetten blijft het 

doel, de organisatie en middelen vaak onvoldoende 

gedefinieerd. Dit scherpstellen in een participatiekader 

is een cruciale voorwaarde voor een succesvol 

co-creatief beheer. Niet enkel zorgt het voor een 

realistisch perspectief – ook vormt het een duidelijk 

en wervend kader voor burgers om zich in te organiseren 

met een klaarheid over hun rol in het grotere 

verhaal van het beheer van de toekomst. Deze actie 

dient herhaald te worden om de veranderende realiteit 

te integreren in de ambities van de wijk ten opzichte 

van co-creatief beheer. 

Om de omvang van deze analyse behapbaar te 

houden werd in de analyse van de testwijken enkel 

de eerste twee kolommen ‘burger’ en ‘wijk’ geanalyseerd. 

burger 

wijk 

nationaal beleid 

Ambitie: 

Onderwerpen 

Beoogde impact 

Aard 

Graad 

- Welke beheersthema’s zien bewoners 

als prioritair? 

- Wat zijn de voornaamste 

beheerthema’s waar bewoners 

aan willen bijdragen? 

- Op welke onderwerpen wilde 

wijk participatie organiseren? 

- Welke aard van participatie wil 

men organiseren? (x en y as) 

Welke graad van participatie wil 

men organiseren (informeren tot 

zelfbestuur) 

- Aan welke transitieopgaven / 

beleidsdoelstellingen moeten 

deze vormen van participatie bijdragen 

opdat ze gesteund worden 

door de gemeente of het rijk? 

- Welke impact wil men bekomen 

via participatie (Kennis, betrokkenheid, 

outsourcing, ...)? 

- Wat wordt er gemeten en wanneer 

(per actie en in het geheel, vb. 

wijkmonitor)? 

Middelen: 

Budget 

Tijd 

Kennis 

- Wat is het draagvlak bij bewoners 

om te participeren in het beheer 

van hun wijk? 

- Wat is de huidige motivatie bij 

bewoners om te participeren in 

het 

beheer van hun wijk? 

- Welke middelen zijn beschikbaar 

voor participatie in beheer (budget, 

tijd, site, communicatiekanalen, 

vrijwilligers, ontmoetingsruimte, 

...)? 

- Op welke nationale steun kunnen 

gemeenten rekenen bij het organiseren 

van participatie? 

- In hoeverre zijn bewoners 

georganiseerd in uw wijk? 

- In hoeverre zijn bewoners in uw 

wijk ervaren in het beheren van 

hun wijk? 

Organisatie: 

Voorwaarden 

Faciliteren 

- Onder welke voorwaarden willen 

burgers participeren in het beheer 

van hun wijk? 

- Welke ondersteuning hebben 

burgers nodig om de gewenste 

vormen van co-creatief beheer op 

te nemen? 

- Op welke manier zal de gemeente 

deze vormen van participatie 

begeleiden (logistiek, inhoudelijk, 

financieel, juridisch)? 

- Onder welke voorwaarden wil 

een gemeente samenwerken met 

civiele / private partners (plan, 

aansluiting transities, monitoring, 

evaluatie)? 

- Onder welke voorwaarden wil 

de nationale overheid gemeenten 

steunen in het organiseren 

van participatie (plan, aansluiting 

transities, 

monitoring, evaluatie)? 

- Hoe zijn de taken verdeeld? 

Heeft elk project een coach?


139 

Profiel 

Een tweede belangrijk element voor men van start 

kan gaan met het uitzetten en uitvoeren van strategische 

acties op vlak van co-creatief beheer is 

het opmaken van een profiel van de huidige acties; 

welke acties op vlak van co-creatie voert de wijk, 

gemeente of stad vandaag al uit? Eerder dan een 

statische lijst worden deze acties geplaatst op onderstaand 

assenkruis. 

Dagelijks 

Strategie 

Op basis van het participatieprofiel en het overzicht 

van de huidige acties kunnen twee vlakken getekend 

worden op het assenstelsel. De huidige acties 

(groen) en de ambities (rood). De mate van overlap 

tussen beide vlakken toont de mate waarin de ambities 

en beschikbare middelen ten opzichte van 

co-creatief beheer samenhangen met de huidige 

acties die vandaag worden genomen in de wijk. De 

vlakken waar de ambities niet overlappen met de 

huidige acties vormen actieterreinen voor wijken om 

verder op in te zetten. Voor elk actieterrein kan men 

diverse cases terugvinden die als inspiratie kunnen 

dienen om de ambities ten aanzien van co-creatief 

beheer, geformuleerd in het participatiekader, te realiseren. 

Hierbinnen moet vervolgens gekeken worden 

welke acties mogelijk zijn met de beschikbare 

middelen en welke middelen bijkomstig willen vrijgemaakt 

worden voor het realiseren van deze acties. 

In 

taking 

Informeren 

Raadplegen 

Evenementieel 

Adviseren 

Co-produceren 

Co-beslissen 

Zelfbeheer 

Out 

reaching 

Op basis hiervan is het mogelijk om huidige acties te 

gaan versterken, wijzigen of te vervangen met nieuwe 

strategische acties om de ambities optimaal te 

realiseren. Meer specifiek vormen de antwoorden 

een gids voor wijken en gemeenten om hun positie 

op het assenkruis aan praktijken in co-creatief beheer 

te oriënteren, bestaande acties te herdenken 

en toekomstige acties gericht te kiezen. 

Assen 

Dagelijks 

Doorlopende of periodieke acties met een dagelijks ritme. 

+ Gaat voorbij aan ‘hit-and-run’ beheer door sluimerende aanwezigheid. 

vangt ‘klein en permanent onderhoud’ op en legt de basis voor ‘groot 

onderhoud’. 

- Vertrekt minder vanuit grootschalige aanleidingen of mijlpalen en zijn 

daardoor ook een minder makkelijk format om een breed publiek te mobiliseren. 

Evenementieel 

Punctuele acties zonder noodzakelijke herhaling. 

+ Grotere zichtbaarheid om een groter en breder publiek te mobiliseren 

op strategische momenten. 

- Risico om te blijven hangen in een one-shot-participatie. 

In-taking 

‘Toegangspoorten’ voor burgers om zich te engageren in co-creatief beheer. 

+ Kanaliseert de de intrinsieke motivatie en prioriteiten van burgers. 

- Steunt op proactieve organisatie en engagement van burgers 

Participatieniveau 

(Arnstein, 1969) 

Informeren 

acties die burgers informatie verstrekken. 

Raadplegen 

acties die de mening van burgers verzamelen. 

Adviseren 

acties die burgers inspraak geven in beslissingen. 

Co-produceren 

samenwerking met burgers als erkend medebelanghebbende. 

Co-beslissen 

samenwerking met burgers als grootste belanghebbende. 

Zelfbeheer 

samenwerking met burgers als opdrachtgever. 

Out-reaching 

Deze acties vanuit de wijk of gemeente gaan naar burgers toe en werven 

hen op een actieve manier. 

+ Vraagt weinig proactieve organisatie van burgers. 

- Niet evident om eigenaarschap van burgers te faciliteren als de wijk of 

gemeente zelf het engagement neemt.


140 

4.2.4 Toepassing 

In dit hoofdstuk passen we bovenstaande methodiek 

toe op de vier testwijken. Naast het formuleren 

van een wijkspecifiek advies vormt dit hoofdstuk 

een voorbeeld van hoe andere wijken co-creatief 

beheer op een optimale manier kunnen inzetten in 

het groter verhaal van het beheer van de toekomst. 

Bovendien verzamelt het diverse nationale en internationale 

cases in co-creatief beheer op het assenkruis 

– een aan te vullen toolbox voor wijken in het 

opmaken van een actieplan co-creatief beheer. 

4.2.4.1 Rotterdam – Reyeroord 

Ondanks de confrontatie met een cluster aan transitieopgaven 

gekoppeld aan de grootschalige rioolvervanging 

laat het wijkbeheer van Reyeroord zich 

niet afschrikken door een participatieve aanpak. 

Integendeel. Van het stimuleren van stad-ups en 

het organiseren van gemeentewandelingen tot het 

runnen van een Reyscafé en het verzamelen van informatie 

via de ‘gemeentepeiler’; een rijk repertoire 

aan co-creatie wordt reeds uitgerold in de wijk. 

Zuurstof voor deze acties om te ontstaan wordt 

enerzijds gevonden in de fasering van het onderhoud 

van de wijk. De ontwerpfase van de wijk start 

dan ook slechts in 2022. Anderzijds, eerder dan af 

te wachten, wordt deze tijd bewust proactief ingezet 

in het verzamelen van ervaringen van bewoners 

over het beheer van het heden en testen van nieuwe 

vormen van beheer van de toekomst. 

Ambitie 

Ambitie: 

Onderwerpen 


Aard 

Graad 

Middelen: 

Budget 

Tijd 

Kennis 

Organisatie: 

Voorwaarden 

Faciliteren 

burger 

Naast de Gemeentepeiler wordt via 

diverse evenementen als de Rey van 

Morgen en energieontbijten permanent 

kennis verzameld over de beleving 

van bewoners. 

Terwijl netheid van de straat, wateroverlast, 

spelen, verlichting en 

groenbeheer als prioriteiten worden 

benoemd vormt vooral het laatste onderwerp 

hetgeen waar burgers zelf 

aan willen participeren. 

Na jaren aan eerder top-down beleid 

wil de wijk schakelen naar een ambitieus 

niveau van zelfbeheer. Dit vraagt 

om strategische acties die het draagvlak 

en de draagkracht van haar bewoners 

kan versterken. 

Groepen georganiseerd rond beheer 

zijn schaars in Reyeroord. Hoewel er 

gewerkt kan worden met bestaande 

organisaties als buurtpreventie, 

Verenigingen van Eigenaars (VvE’s), 

kerken en moskeeën dient hun link 

met beheer te worden versterkt. 

wijk 

Vanuit de wijk zelf wordt de inrichting 

van de buitenruimte, onder andere als 

vervolg van het vervangen van de riolering, 

gezien als een prioritair onderwerp 

om burgers bij te betrekken. Dit 

met de kwaliteit en controle over de 

buitenruimte als doel. 

Het engagement van de ambtenaren 

op het domein van co-creatief beheer 

ligt erg hoog. Hoewel deze investering 

vandaag hoog is moet het in de nabije 

toekomst de efficiëntie van uitgaven 

vergroten en worden vrijgekomen 

budgetten met de wijk herbestemd. 

Hoewel budgetten de vele acties dekken 

vormt het monitoren en bijsturen 

van deze acties en hun impact vaak 

een ongedekte post.


141 

Profiel 

De reeks aan primaire acties op vlak van co-creatie 

in de wijk Reyeroord laat zich samenvatten in twee 

lijstjes. Als eerste vinden in de wijk diverse acties 

plaats die worden geïnitieerd vanuit de gemeente 

Rotterdam. 

Citylab010 – www.citylab010.nl 

‘Put your money where your mouth is’. Dit prorgamma vormt een antwoord 

op de vaak geformuleerde kritiek op vijf jaar ‘participatiesamenleving’; 

breed gedragen en impactvolle co-creatie vraagt nog steeds 

om een acceleratie met behulp van ondersteuning en budget. In 2020 

stelt de gemeente Rotterdam meer dan 3 miljoen euro ter beschikking 

van bewoners, ondernemers en organisaties om projecten in te dienen 

in relatie tot maatschappelijk issues in Rotterdam. Zij kunnen bovendien 

ondersteund worden bij het indienen van hun idee door coaches 

per thema; groei van de stad, energietransitie, gelijke kansen enzovoort. 

Beheerthema’s vormen geen uitzondering in het portfolio van dit instrument. 

weet in het woud aan financieringsmogelijkheden en die zijn of haar 

netwerk kan aanboren om te helpen initiatieven mogelijk te maken’, 

werd besloten in het overleg tussen burgers en bevoegde wethouders. 

(Gemeente Rotterdam, 2019 https://www.rotterdam.nl/wonen-leven/ 

right-to-challenge/Kader-Right-to-Challenge.pdf) 

Gemeentepijler - https://www.gemeentepeiler.nl/rotterdam/ 

Naast instrumenten van zelfbeheer voor burgers peilt de gemeente ook 

systematisch bij haar bewoners. Deze website en app wordt bovendien 

gebruikt voor live peilingen op evenementen en workshops en verzamelen 

de input van bewoners op een systematische manier. Ook in 

Reyeroord vormt dit een belangrijke informatiestroom met een focus op 

de inrichting van openbare ruimte, de vervanging van de riool en afvalscheiding. 

Deze input wordt verwerkt in zowel stad-ups als de grotere 

beheersplannen voor de wijk. 

Right to Challenge – www.rotterdam.nl/wonen-leven/right-to-challenge/ 

Naast het voorstellen van nieuwe projecten voor de gemeente met behulp 

van Citylab worden Rotterdammers ook uitgenodigd om hun stad 

uit te dagen en bestaande lokale taken en voorzieningen van de wijk samen 

uit te voeren of zelfs over te nemen, wanneer zij denken het zelf 

anders en beter te kunnen organiseren. Het college daag zo stadsbewoners 

uit op de domeinen Sport en Cultuur, Welzijn en Zorg maar ook 

Beheer Buitenruimte. 

Na het indienen en overleggen van een plan tussen burgers en gemeente 

wordt een contract opgesteld waarin te leveren prestaties, de aansprakelijkheid, 

de vorm van begeleiding, de af te leggen verantwoording 

door de initiatiefnemers en beschikbare middelen vanuit de gemeente 

worden vastgelegd. ‘Ik kan me voorstellen dat de gemeente niet voor 

elke tien meter in de straat een ander plan maakt. Wij hebben de tijd, 

energie en motivatie om dat wel te doen. Omdat wij daar wonen’ vertelt 

een bewoner van de Rotterdamse Scheepstraat die vervolgens het ontwerp 

en beheer van hun straat mee in handen namen. 

Dit instrument werkt ook naar een vernieuwde conceptualisatie van de 

ambtenaar; deze vormt ‘[…] niet langer de man of vrouw die beleidsnota’s 

schrijft, maar iemand die in de wijk aanwezig is en zich ontwikkelt 

tot een makelaar die mensen en middelen verbindt. Iemand die de weg 

Wijkservicebalie 

Meer dan 60 keer per jaar komt de Wijkservicebalie langs in diverse wijken 

van Rotterdam. Bewoners gaan hier in gesprek met stadsbeheerders 

en pakken ter plekke problemen aan. In tussentijd kunnen bewoners 

steeds meldingen doen over sluikstoren of een scheefliggende stoeptegel 

via het nummer 14 010, rotterdam.nl of via de Buiten Beter-app die 

intussen al meer dan 100.000 keren werd gedownload. De Buiten Beter 

app wordt ondertussen uitgerold in andere steden in Nederland – voor 

meer informatie: 

Rotterdam Circulair – Goudtransport 

Diverse acties op vlak van co-creatie worden overkoepeld door de campagne 

Rotterdam Circulair 2030. Voor Reyeroord is de ambitie dat er 

geen materialen en grondstoffen de wijk in en uit gaan. Enerzijds worden 

grote transities naar een lokaal niveau gecommuniceerd via communicatieacties 

zoals de vuilniswagens te rebranden als ‘goudtransport’. 

Anderzijds worden lokale initiatieven van onderuit gekoppeld aan 

de grote transitiedoelstellingen en kunnen hierdoor op extra steun rekenen. 

Op die manier wordt gewerkt aan de uitdaging voor het verbinden 

van staat en straat.


142 

Daarnaast vinden diverse lokale acties plaats, geïnitieerd 

door de wijk Reyeroord zelf. Deze worden 

beschreven in de online aan te vragen reisgids van 

Reyeroord. 

Stad-ups 

Dit zijn externe pilots, zichtbaar in de buitenruimte die op diverse manieren 

worden ondersteund door de gemeente. Hierbij hanteren ze een 

start-up mentaliteit; ‘je nek durven uitsteken, lef tonen en ook durven 

falen. Act fast, fail fast, learn fast!’. Stadsbeheer Rotterdam is hiermee 

een voorloper op andere gemeenten. 

Binnentuinen 

In de hele stad zijn er ongeveer 180 binnentuinen tussen en rondom appartementsgebouwen 

die openbaar toegankelijk zijn en/of behoren tot 

het openbaar groen. 79 van hen liggen in het gebied IJsselmonde, waar 

Reyeroord deel van uitmaakt. De tuinen zijn eigendom van de gemeente, 

maar worden beheerd door de omliggende verenigingen van eigenaars 

(VvE’s). Gezien deze constructie niet langer toegestaan is onderzocht 

de Veldacademie op vraag van de gemeente Rotterdam nieuwe beheerformules 

en ontwerpprincipes voor deze ruimten. Zo werd het potentieel 

van zelfbeheercontracten, waar bewoners zich vrijwillig in kunnen 

inschrijven, benadrukt als een ‘gemeenschappelijk project’ voor het 

versterken van sociale cohesie. Zo wil beheer dan ook de link met het 

sociale domein versterken. Voor meer informatie, zie: Gemeenschappelijke 

(binnen)tuinen Reyeroord - Resultaat ontwerpatelier (Veldacademie, 

2019). 

In de Rey van Morgen 

Het opzetten van eigen projecten is niet altijd evident. Door het tonen 

van innovatief straatmeubilair, technieken en hergebruik van materialen 

worden de voordelen op kleine schaal uitgelicht terwijl zij werken ter inspiratie. 

Omgevingswandelingen 

Het verzamelen van feedback van bewoners is niet altijd evident op een 

workshop. In deze wijkwandelingen lopen bewoners in duo door de wijk 

en verzamelen elementen die goed zitten of beter kunnen in de wijk. Op 

die manier werden nieuwe ontmoetingsplekken aangeduid en een breed 

scala aan onderwerpen verzameld die werden meegenomen in het beheer 

van de wijk. 

Wijkevenementen 

Van het organiseren van een heus Reyscafé, wekelijkse klusactiviteiten 

bij Oeverloos, chocomelkgesprekken, energieontbijten, het installeren 

van een luchtkussen op de groenstrook; allen vormen ze sitegebonden 

evenementen waar het gesprek over beheer met bewoners wordt aangegaan.


143 

Right to 

Challenge 

Buiten Beter 

app 

Dagelijks 

CityLab010 

Wijkservice 

balie 

Oeverloos 

klusdagen 

Stad-up 

Binnentuinen 

Reisgids 

Reyeroord 

Gemeente 

peiler 

In 

taking 

Samenwerking 

organisaties 

speeltuinvereniging,de kerk, 

moskee, supermarkt, ...) 

Informeren 

Rotterdam 

Circulair 

Wijkevents 

Raadplegen 

In de Rey 

van Morgen 

Omgevings 

wandelingen 

Adviseren 

Co-produceren 

Co-beslissen 

Zelfbeheer 

Out 

reaching 

Evenementieel 

Strategie 

Wanneer we naar het assenstelsel met de acties op 

vlak van co-creatief beheer kijken voor Reyeroord 

kunnen we verschillende conclusies trekken. Eerst 

en vooral toont de verzameling van de huidige acties 

een sterke balans tussen intaking en outreaching 

acties. Belangrijk hierbij is dat deze acties 

zich in grote mate voordoen op een dagelijkse basis, 

hoewel een heel aantal wijkevents deze horizontale 

compenseren. 

Wanneer we de huidige acties en ambities op vlak 

van co-creatief beheer in de wijk over elkaar leggen 

zien we een grote mate overlap tussen beiden op 

het assenstelsel. Dit getuigt van een realistische visie 

en strategie. 

Wat nog opvalt naast de veelheid aan acties zijn 

de clusters van acties. Deze clusters op het assenkruis 

benadrukken het belang van de analyse van 

hun complementariteit ten opzichte van elkaar. Het 

vele aantal dagelijkse intaking acties van een hoog 

participatieniveau beschrijven allemaal gemeentelijke 

acties die in verschillende mate ingezet worden 

in Reyeroord. De vele wijkevenementen vormen 

een tweede grote cluster aan activiteiten waar heel 

wat energie van de wijk naartoe gaat. Toch is de uitkomst 

van deze wijkevenementen niet altijd naar 

verwachting, maar blijft een grondige monitoring en 

evaluatie van hun formats uit. 

Een grondige interne evaluatie van de huidige acties 

komt naar voren als een belangrijke volgende stap. 

Deze evaluatie moet een wijkvisie voeden die lokale 

activiteiten en kwaliteiten linkt met nationale transitiedoelstellingen. 

Wanneer deze links worden gemaakt 

kunnen nieuwe strategische stad-ups en andere 

acties worden geformuleerd. Dit moet zorgen 

voor een grotere complementariteit van de acties 

als ook het mobiliseren van bovenlokale budgetten 

voor transitiedoelstellingen te bereiken die de ruimte 

moeten bieden om monitoring en evaluatie structureel 

in te bedden in de toekomstige co-creatieve 

acties in de wijk. Ook kunnen deze budgetten gebruikt 

worden om te beantwoorden aan de vraag 

voor alternatieve tussenspelers zoals de Stichting 

Tussentuin en Veldacademie. Op die manier kan 

de kennis van deze testperiode op een meer systematische 

manier worden verzameld opdat zij, meer 

dan een hit-and-run participatie, de ontwerpfase in 

2022 kan inspireren.


144 

4.2.4.2 Almere – De Marken 

Ambitie 

In tegenstelling tot de andere testwijken komt de 

eerste fase van het Groot Onderhoud er snel aan in 

de Marken. Na bewonersavonden en interactie in de 

bouwteamfase zoekt de wijk naar de juiste formats 

om burgers te betrekken in het koppelen van Groot 

en Klein Onderhoud – grootschalige groen en kleinschalig 

zelfbeheer – maar ook de ondergrond en 

bovengrond – de rioleringskwestie en energietransitie 

in combinatie met openbare ruimte als ontmoetingsplek, 

sociale vraagstukken en circulair beheer. 

Profiel 

Acties: 

Buurtvoorlichters 

Buurtvoorlichters zijn inwoners van Almere die tijdens hun re-integratie 

traject getraind en opgeleid worden door de klantmanagers van de 

gemeente Almere om de wijk in te gaan. Dit doen zij om enerzijds informatie 

van de politie, welzijnsorganisaties, stichtingen, wijkteams en 

scholen deur-aan-deur te verspreiden en anderzijds informatie van bewoners 

op te halen en terug te communiceren naar de wijk en gemeente. 

Zij doen jaarlijks 16.000 tot 18.000 gesprekken in Almere Haven. Beheer 

van openbare ruimte vormt in deze gesprekken een belangrijk thema. 

Zij worden maximum 24 maal per week ingezet. Na de start van dit project 

is het bereik en de opkomst voor activiteiten in de wijk aanzienlijk 

verhoogd. 

Klankbordgroep 

Een groep aan bewoners en professionals worden doorheen het Groot 

Onderhoud regelmatig geraadpleegd om aankomende beslissingen te 

bespreken. 

Tuintjes in zelfbeheer 

Enerzijds nemen bewoners spontaan openbaar groen als tuin in zelfbeheer 

in de wijk. Ook worden enkele tuinen gekoppeld aan de scholen. 

Anderzijds werd vanuit de gemeente gestimuleerd om dit ook te organiseren 

in de binnentuinen van appartementsblokken, maar dit kende 

geen duurzaam verloop. 

Diverse communicatiekanalen 

Naast de buurtvoorlichters, website voorziet de gemeente een 4-maandelijkse 

krant, wijkmonitor, een facebookpagina en nieuwsbrief om burgers 

te mobiliseren voor participatieve activiteiten. Deze verschillende 

kanalen zorgen voor een breder bereik. 

Evenementen 

‘Op korte afstand zodat het voor iedereen mogelijk is mee te doen. Op 

vaste plekken en in mobiele plekken (caravan, bus). En trekken we zelf 

erop uit in de wijk, benaderen we actief bewoners.’ Deze doelstelling 

wil de gemeente waarmaken door het organiseren van activiteiten in de 

wijk, gaande van ontwerpsessies met scholen tot een groenatelier of 

koffietafel met de buurt. 

Participatienota 

In deze nota verklaart de gemeente duidelijk in welke mate zij burgerinspraak 

willen installeren in onder andere het beheer van de wijk. Dit 

moet een duidelijk kader scheppen voor burgers om zichzelf in te gaan 

organiseren. 

Samenwerking andere diensten 

Naast een buurtlokaal vormt de school en sportvereniging, opbouwwerk, 

kinderwerk, buurtsportcoaches, buurtvoorlichters, studenten van 

Academie van de Stad belangrijke partners in het communiceren en organiseren 

van activiteiten rond beheer. Ook de nieuwsbrief, website, facebookpagina 

en de 4-maandelijkse krant vormen belangrijke middelen 

om een divers publiek te mobiliseren.


145 

Ambitie: 

Onderwerpen 


Aard 

Graad 

Middelen: 

Budget 

Tijd 

Kennis 

Organisatie: 

Voorwaarden 

Faciliteren 

burger 

De toekomstverwachting van de wijk 

ligt met -19% een stuk lager dan de 

algemene toekomstverwachting voor 

Almere (-4%). Een deel van de bewoners 

wordt hierdoor gemotiveerd om 

te participeren in beheer. 

Een rondvraag bij bewoners in 2017 

brachten de volgende prioriteiten naar 

voren; parkeerproblematiek (17%), 

rommel op straat (16%) en te hard rijden 

(15%). 

De meest gemiste voorzieningen zijn: 

straatmeubilair (47%), buitenvoorzieningen 

voor jongeren (43%) en speelvoorzieningen 

voor kinderen (42%). 

Het meedenken over de inrichting en 

zelfbeheer van de groen en speelruimte 

vormt een hoofdonderwerp voor 

participatie in de wijk. 

Zelfbeheer van groen gebeurt vandaag 

deels reeds spontaan. Met sponsoring 

van de buurtsupermarkt organiseren 

bewoners bovendien zwerfvuilacties. 

Er is bovendien een buurtcommissie 

in het buurtlokaal waar activiteiten 

worden verricht, een zelfbeheergroep 

bezig met bosonderhoud als ook een 

groep bewoners die met de energietransitie 

aan de slag wil. 

Dit alles vormt een vruchtbare bodem 

om mee verder te werken in het vervolg 

van het Groot Onderhoud. 

Zonder groot Onderhoud schat de 

wijk 25% van haar bevolking te mobiliseren 

voor informerende activiteiten. 

Dit ziet de wijk evolueren naar 40% tijdens 

het Groot Onderhoud. 

Er werd een buurtlokaal opgericht 

door bewoners als reactie op het verdwijnen 

van voorzieningen. Het inbedden 

van deze plek in de toekomst van 

de wijk is een belangrijke voorwaarde 

voor het verduurzamen van burgerparticipatie. 

wijk 

Naast Groen en Parkeren wil de wijk 

participatie uitbreiden naar afvalinzameling, 

klimaatadaptatie, sociale samenhang 

en de rol van openbare ruimte, 

verkeer en mobiliteit. 

Waar participatie tot nu toe vooral 

plaatsvond op niveau van informeren 

en adviseren wil de wijk en gemeente 

dit niveau opkrikken naar co-creatie, 

co-beslissen en zelfbeheer. Het 

meer inzetten op evenementiele zien 

zij daarbij als een hefboom. 

De opkomst op activiteiten, wijkpeilingen, 

enquêtes en kwalitatief onderzoek 

vormen de belangrijkste parameters 

om impact te meten. 

Naast een buurtlokaal vormt de school 

en sportvereniging, opbouwwerk, kinderwerk, 

buurtsportcoaches, buurtvoorlichters, 

studenten van Academie 

van de Stad belangrijke partners in het 

communiceren en organiseren van activiteiten 

rond beheer. Ook de nieuwsbrief, 

website, facebookpagina en de 

4-maandelijkse krant vormen belangrijke 

middelen om een divers publiek 

te mobiliseren. 

De participatienota van Almere geeft 

duidelijk aan op welk participatieniveau 

zij burgers wil betrekken bij diverse 

activiteiten. 

Zo vormt de klankbordgroep met bewoners 

een vaste partner doorheen 

het Groot Onderhoud. 

Bovendien worden zelfbeheergroepen 

ondersteund met gereedschap en 

krijgt de buurtcommissie professionele 

ondersteuning voor hun organisatie. 

Om participatie rond energietransitie 

te organiseren rekent de wijk wel op 

de nodige extra ondersteuning.


146 

Dagelijks 

Zelfbeheer 

tuintjes 

Klankbord 

groep 

Buurt 

Diverse 

voorlichters 

communicatie 

In 

taking 

Informeren 

Participatie 

nota 

Wijk 

events 

Samenwerking 

stadsdiensten 

Raadplegen 

Adviseren 

Co-produceren 

Co-beslissen 

Zelfbeheer 

Out 

reaching 

Evenementieel 

Strategie 

De huidige acties op vlak van burgerinspraak in beheer 

zijn sterk georiënteerd op het verzamelen van 

meningen van burgers en deze mee te nemen in de 

grootschalige ontwikkelingen in de wijk. Naast de 

adoptietuintjes die goed werken blijven de wensen 

op vlak van meer dagelijkse co-creatie en zelfbeheer 

van burgers eerder beperkt. Zo wil de gemeente, 

na het afronden van de wijkverkenning, graag 

bewoners betrekken bij het uittekenen van een projectplan, 

maar hier een concrete aanpak hiervoor is 

nog zoek. Deze grotere ambitie op vlak van co-creatie 

en zelfbeheer in de openbare ruimte toont zich 

dan ook in contrast met de gelimiteerde huidige acties 

op dit vlak. 

De urgentie tekent zich af in cijfers zoals de algemene 

bevindingen van de wijk door bewoners. Slechts 

12% vind dat de wijk echt gezellig is en er een samenhorigheid 

is, terwijl dit 23% in Zoetermeer is 

(Omnisbusenquête Deelrapport Wijkregie, 2017). 

Maar liefst 54,1% van de bewoners is regelmatig 

angstig of op zijn ongemak in de publieke ruimte. 

Zo kwamen verschillende ervaringsverhalen van geweld 

en criminaliteit naar voren in de wijkverkenning. 

Eerder dan te kijken naar wat niet goed werkt 

valt er sterk te werken met wat goed gaat. De uitzonderlijk 

hoge aanwezigheid van groen in de naoorlogse 

wijk wordt bijvoorbeeld erg sterk gewaardeerd 

door de bewoners (82%). Eerder dan te hopen op 

zelforganisatie van burgers valt er bovendien sterk 

te werken met de aanwezige organisaties. Eerder 

dan enkel participatie te organiseren binnen het domein 

beheer kan er gekeken worden over bevoegdheden 

heen. Wanneer we beiden combineren komt 

de stadsboerderij naar voren als interessante hotspot. 

De groene plek waar veel bewoners regelmatig 

naartoe komen wordt beheerd door de afdeling 

vrije tijd en ligt op een domein met diverse omliggende 

gronden in bezit van beheer. Verder bouwend 

op de goede ervaringen met de adoptietuintjes kan 

hier verder worden ingezet op pilots van bewoners 

op vlak van innovatief beheer. Het organiseren van 

activiteiten in en rond de boerderij rond thema’s die 

naar voren kwamen in de wijkverkenning zoals eenzaamheid, 

gebrek aan samenhorigheid en ontmoeting 

kunnen hier een selectievoorwaarde vormen. 

Met een beperkt budget kan zo verder worden ingezet 

op wat al goed draait in de wijk en kunnen lessen 

geleerd worden voor nieuwe vormen beheer in 

de andere wijken van de gemeente.


147 

4.2.4.3 Zoetermeer – Meerzicht 

In Meerzicht liggen kaarten of aanleidingen anders 

dan de andere testwijken. Als enige testwijk zonder 

rioleringsopgave vormt eerder de renovatieopgave 

van woongebouwen en de buitenruimte de belangrijkste 

onderwerpen. Waar bewoners hierbij kunnen 

aangesproken worden op hun eigen woonruimte 

vormen de grootschalige projecten zoals de woonuitbreiding 

en een nieuw winkelcentrum een tweede 

opgave waar, gezien hun schaal en externe aard een 

uitdaging voor het vinden van een juiste positie en 

format voor burgerinspraak. 

Ambitie 

Ambitie: 

Onderwerpen 


Aard 

Graad 

Middelen: 

Budget 

Tijd 

Kennis 

Organisatie: 

Voorwaarden 

Faciliteren 

burger 

Als gevolg van de aard van ontwikkelingen 

in de wijk als ook taalbarrières 

en het aandeel aan lage inkomens 

in de wijk – 13,3% Meerzicht Oost 

en 10% Meerzicht West, versus 7,5% 

voor de hele gemeente Zoetermeer – 

maakt dat naast winkels en scholen 

bewoners vooral particuliere zaken als 

hun eigen woning of parkeren aanhalen 

als onderwerpen waar zij zich over 

willen uiten. Dit werd duidelijk uit de 

ronde van gesprekken met bewoners 

en diverse instellingen in de wijk. 

Hoewel meerdere bewoners hun motivatie 

uitten om meer ontmoeting en 

co-creatie in de wijk te organiseren 

schat de gemeente de huidige betrokkenheid 

niet veel groter dan 3 tot 4% 

van de bewoners. Dat een derde van 

de bewoners met schuldenproblematiek 

en lage inkomens zit maakt dat 

extra tijd om te investeren in de buurt 

vaak moeilijk is. 

De organisatie van bewoners in de 

wijk blijft als gevolg van bovenstaande 

redenen dan ook eerder beperkt. 

wijk 

De wijk heeft intussen al diverse investeringen 

gepland rond renovaties 

van wooncoöperaties, de vergroening 

van schoolpleinen, een actieplan 

eenzaamheid en doorontwikkeling 

van wijkrestaurants. Participatie blijft 

vooral beperkt tot het informeren van 

deze investeringen door het ophalen 

van kennis bij bewoners en instellingen 

via gesprekken. Wel wil de wijk de 

graad van participatie optrekken van 

adviseren naar meer co-creëren, maar 

dit blijkt verre van evident. 

Waar de wijk minder kan rekenen op 

organisatie van onderuit vraagt het 

mobiliseren van bewoners op een hoger 

participatieniveau dan ook extra 

tijd en budget dat, gezien de grote 

kosten van de geplande ontwikkelingen, 

moeilijk te vinden is. 

De wijk is sterk georganiseerd voor 

het uitvoeren van interviews met burgers 

en instellingen en het integreren 

van die kennis. De wijk mist echter de 

tools om hun wens om het participatieniveau 

in de ontwikkeling van de 

wijk op te krikken te realiseren.


148 

Profiel 

Acties 

Wijkverkenning met storytelling 

De gemeenteraad van Zoetermeer heeft het college van burgemeester 

en wethouders op 27 november 2017 de opdracht gegeven om ‘wijkgericht 

verkenningen uit te voeren- met de nadruk op het revitaliseren en 

verduurzamen van bestaande wijken- en de beleidsuitgangspunten in 

het gesprek met de stad wijkgericht te nuanceren, nader in te vullen dan 

wel te vervangen’. Het doel was om te komen tot een samenhangend 

plan en ontwikkelingsstrategie om in de wijk aantoonbare, merkbare en 

zichtbare verbeteringen aan te brengen in de directe leef- en woonomgeving 

van de inwoners. Het gaat daarbij om alle mogelijke opgaven, die 

over het sociale, fysieke, economische of veiligheidsdomein heen kunnen 

gaan. Een eerste wijkverkenning werd uitgevoerd in Meerzicht en 

dient vervolgens als voorbeeld voor de andere wijken in Zoetermeer. 

Deze wijkverkenning verliep in 4 fasen: 

1. Voor gesprekken werden aangevat werd beschikbare data met behulp 

van het Business Intelligence Team en de afdeling Onderzoek 

& Statistiek in kaart gebracht. Op het Platform Meerzicht – diverse 

werkgroepen van ambtenaren – werden hier rode draden uit gedistilleerd. 

2. Deze rode draden werden vervolgens besproken met ondernemers 

in het winkelcentrum Meerzicht, corporaties en maatschappelijke 

organisaties zoals scholen, kinderopvang en zorgen welzijnsinstellingen. 

Sterktes, zwaktes en kansen werden geïdentificeerd. 

3. Na het raadplegen van bovenstaande ‘antennes’ werden 22 bewoners 

rechtstreeks aangesproken. Deze actie werd uitgedacht in samenwerking 

met het bureau ‘It’s All About Stories’. Eerder dan een 

interview werden bewoners gevraagd om een of enkele van de 6 

thema’s van de leefbarometer te selecteren en hier hun eigen ervaringsverhaal 

over te vertellen. 

4. Met het principe ‘1 keer is toeval, 2 keer is opmerkelijk, 3 keer is een 

patroon’ werden de verhalen geanalyseerd. De eerste analyse werd 

vervolgens besproken in het Platform Meerzicht en samen met de 

verschillende beleidsafdelingen zijn conceptvraagstukken voor de 

wijk Meerzicht geformuleerd die verder worden opgenomen in de 

ontwikkeling van de wijk. 

Persoonlijke gesprekken wijkbeheerder en bewoner 

Wijkbeheerders gaan op een dagelijkse basis in gesprek met bewoners 

over concrete projecten zoals de heraanleg van straatprofielen of het 

groenbeheer in nabijheid van woningen. 

Adoptietuintjes 

Meerzicht heeft het op één na grootste aantal adoptietuintjes van de gemeente. 

Hoewel er soms eens een brief wordt gestuurd met de mogelijkheden 

voor adoptiegroen wordt er doorheen het jaar niet actief gezocht 

naar bewoners. Wel worden de opties voor adoptiegroen aangegeven 

op de website van de gemeente. Instappen vraagt slechts 1 A4 en een 

sitebezoek met de wijkbeheerder. Dit is een gevolg van de vaststellingen 

dat bewoners anders het groen minder lang blijken te onderhouden.


149 

Dagelijks 

Adoptie 

tuintjes 

In 

taking 

Informeren 

Raadplegen 

Wijk 

verkenning 

Gesprekken 

wijkbeheerder & 

bewoner 

Adviseren 

Co-produceren 

Co-beslissen 

Zelfbeheer 

Out 

reaching 

Evenementieel 

Strategie 

De huidige acties op vlak van co-creatief beheer tonen 

de sterke nadruk op informerende acties met 

enkele tuintjes in zelfbeheer als uitzondering. De 

buurtvoorlichters geven een extra gewicht aan het 

informeren van en het ophalen van kennis bij bewoners. 

Dit reïntegratieproject maakt tegelijkertijd een 

innovatieve brug tussen beheer en de sociale ontwikkeling 

van de wijk. 

De wijk en gemeente hebben tegelijkertijd de ambitie 

om, wanneer het Groot Onderhoud start, bewoners 

op een hoger participatieniveau te betrekken 

bij de energietransitie en de inrichting van groenruimte. 

Toch blijven de activiteiten om deze ambitie 

te realiseren eerder beperkt. 

Ondanks de vele informerende acties blijft de toekomstverwachting 

van de wijk verrassend laag 

(-19%) tegenover de rest van de gemeente (-4%). Dit 

lijkt enerzijds te maken te hebben met de vertraging 

van 1,5 à 2 jaar op de start van het Groot Onderhoud. 

De vele participatierondes krijgt zo geen duidelijk 

vervolg op korte termijn en brengt heel wat frustratie 

met zich mee. Nu de start van het Groot Onderhoud 

eraan komt is het belangrijk om deze afstand tussen 

bewoners en de gemeente te verkleinen en burgers 

opnieuw actief te betrekken bij het deels samen uitvoeren 

van hetgeen zij hebben geadviseerd. Er is 

daarom een nood aan meer outreaching acties die 

inzetten op het voorbijgaan aan de usual suspects 

– blank en 60+ – van participatiemomenten. Voor de 

passende formats kan geleerd worden van nationale 

en internationale voorbeelden waarvan het succes 

per beheerfase geëvalueerd en bijgeschaafd 

kan worden.


150 

4.2.4.4 Leiden – Zuid-West 

Voor de opmaak van het ‘Ontwikkelperspectief 

Zuidwest’ gaf de gemeenteraad de opdracht om bewoners, 

ondernemers, maatschappelijke organisaties 

en andere geïnteresseerden ‘vanaf het begin tot 

het einde van het proces te betrekken en dit op verschillende 

manieren te doen’. Een reeks aan experimentele 

acties op vlak van burgerinspraak vormden 

dan ook een belangrijke input voor het document 

waarover medio 2019 zal worden beslist. 

Na meer dan een jaar aan intensieve participatie, de 

opmaak van het Ontwikkelingsperspectief volgt de 

vraag; welke rol voor burgerparticipatie in de vier 

aankomende uitvoeringsfasen? 

Ambitie 

Ambitie: 

Onderwerpen 


Aard 

Graad 

Middelen: 

Budget 

Tijd 

Kennis 

Organisatie: 

Voorwaarden 

Faciliteren 

burger 

Aantallen en locaties van parkeerplaatsen, 

afvalinzameling, afval op 

straat en de kwaliteit en kwantiteit van 

groen vormen de meest voorkomende 

thema’s aangekaart door burgers. 

Het is ook hier vooral het herdenken 

van de groenruimte waar burgers zelf 

een actieve rol in willen spelen. 

Bewoners in Leiden Zuid-West zijn 

slechts in beperkte mate georganiseerd 

rond beheer. De gemengde 

woningmarkt met eigendom, huur en 

corporatiebestand zorgt ook voor verschillende 

relaties met de buitenruimte. 

Ook het hoog aantal lage inkomens 

en diverse opleidingsniveaus zorgt 

voor een uitdaging in een brede betrokkenheid 

bij participatieprocessen. 

Als gevolg van de lage graad van organisatie 

op vlak van beheer vormt het 

werken met bestaande organisaties 

zoals de sterk aanwezige corporaties 

een meer efficiënt kanaal voor het mobiliseren 

van burgers. 

wijk 

Eerder dan de wijk zelf is het vooral de 

gemeente die met het initiatief komt 

om participatie te organiseren. De 

wijk vormt de tussenschakel om meer 

intensieve gesprekken over onder andere 

het klimaatadaptief inrichten van 

de buitenruimte, eigen percelen en 

woningen te voeren. 

Deze participatie wil ze dus vooral investeren 

voorafgaand aan het maken 

van het schetsontwerp met behulp 

van meedenksessies. 

Waar de financiële middelen voor participatie 

vooral vanuit de gemeente 

voortkomen wordt op wijkniveau 

vooral uitgevoerd en dus geïnvesteerd 

in de vorm van uren. Zo kunnen bewoners 

ook tot €10.000 aan subsidies 

voor wijkinitiatieven mobiliseren die 

vervolgens in samenwerking met de 

wijk worden uitgevoerd. 

De wijkregisseur vormt een belangrijke 

tussenschakel tussen wijkbewoner 

en gemeente. Deze helpt bij het 

opzetten van wijkinitiatieven en verbindt 

gemeentebeleid met de bekommernissen 

van bewoners. Bovendien 

vormt het online platform www.leiden.buurboek.nl 

een medium waarop 

buurtbewoners, professionals en gemeente 

samenwerken en acties worden 

gecommuniceerd.


151 

Profiel 

Acties 

Sinds eind 2017 werden in Leiden diverse acties ondernomen om inspraak 

mogelijk te maken in het Ontwikkelingsperspectief Zuidwest, 

zoals hierboven geïllustreerd. 

Klankbord met partners in de wijk 

Op basis van statistische data, gegevens, trends en ontwikkelingen 

werd in gesprek gegaan met professionele partners in de wijk deze 

cijfers te helpen interpreteren vanuit een praktijkvisie. Deze klankbordgroep 

met woningcorporaties, ondernemers, scholen en zorginstellingen 

functioneerden doorheen het volledige proces als klankbordgroep 

en werden zo permanent betrokken bij de ontwikkeling van de wijk. 

Projectmarkt 

In de verschillende fases van het project worden informatieavonden in 

de vorm van een projectenmarkt georganiseerd. Hier worden bewoners 

enerzijds geïnformeerd over de grote plannen in wijk door versimpelde 

voorstellingen met live uitleg van het ontwikkelperspectief, stedenbouwkundige 

ontwikkelingen, de energietransitie. Anderzijds worden 

bewoners ook geïnformeerd over wat zij zelf kunnen doen om bij te 

dragen aan deze grote projecten zoals zonnepanelen installeren, steen 

eruit plant erin-voorbeelden, aanleg geveltuintjes enzovoort. Deze clustering 

van beide elementen zorgt voor een grote opkomst van en belangstellingen 

bij bewoners. 

‘Zuidwest op zijn best’-bakfiets 

Na een professionele duiding van de trends in de wijk wordt er een stap 

verder gegaan in het verfijnen wat de visie van burgers is op het heden 

en de toekomst van de wijk. Met behulp van de bakfiets zochten verschillende 

ambtenaren per bakfiets de bewoners van de wijk op. De 

bakfiets laat toe om hen op een actieve manier te benaderen en een vlotter 

gesprek aan te gaan met bewoners over de locatie waar zij worden 

aangesproken. 

Digitaal panel 

Een ad random samengestelde groep van burgers werd uitgenodigd om 

online, op themaniveau, hun mening te delen. Samen met het Klankbord 

en de bakfietsactie leidden deze acties tot het opmaken van een 

startnotitie, waarin alle opmerkingen werden opgenomen. 

Leidse Huiskamergesprekken 

Als deel van de L750 Burgertop in werden alle inwoners, ongeacht afkomst, 

opleiding of achtergrond betrokken bij gesprekken over de toekomst 

van de stad.


152 

Week van het stadsgesprek 

Gesprekken met en tussen burgers werden bovendien geclusterd in een 

week met diverse gesprekken waarop ook de wethouder aanwezig was. 

Inspiratiebijeenkomsten 

Burgers die een stap verder wilden zetten werden verwelkomd op sessies 

over het thema dat hun aanbelangt: de sociale buurt, de duurzame 

& gezonde wijk en de gemengde stad. 

Vragenloket 

Burgers kunnen zich bovendien extra informeren op basis van een vragenloket 

waar antwoorden op veel gestelde vragen worden geclusterd; 

‘wie betaalt de vervanging van de riool?’, ‘Wordt meteen rekening gehouden 

met het aardgasvrij maken van de wijk?’, ‘Hoe worden wij op de 

hoogte gehouden van de ontwikkelingen?’ zijn enkele van hen. 

Online enquête 

Burgers die niet geïnteresseerd zijn in of niet de mogelijkheid hebben 

om deel te nemen aan de live gesprekken worden uitgenodigd om de 

online enquête van de stad in te vullen. 

Ga goed 

Dit online platform verzamelt informatie, voorbeelden en verhalen die 

bewoners moet inspireren in het nemen van acties op vlak van energie, 

biodiversiteit, klimaat, afval, ondernemen en mobiliteit. 

Inspraaknota 

Eerder dan te verdwijnen in een black-box wordt de verzamelde input 

vanuit het intensieve participatietraject systematisch verzameld in een 

inspraaknota die door iedereen in te lezen valt. Dit is cruciaal voor het 

waarderen en verduurzamen van participatie van bewoners. 

Ontwikkelperspectief ter inzage 

Na het opmaken van het Ontwikkelperspectief wordt een duidelijke periode 

afgebakend waarin burgers hun mening kunnen geven over het 

resultaat voor het voorligt voor goedkeuring op de gemeenteraad. In dit 

document wordt per hoofdstuk ook een overzicht gegeven van de verzamelde 

meningen van burgers, die vervolgens niet verloren gaan in de 

backoffice van dit document maar een duidelijke positie krijgen in het 

document. Na de goedkeuring van het ontwikkelperspectief komt uitvoering 

steeds dichterbij. Hoewel er ideeën zijn om participatie ook hier 

door te trekken in onder andere het bepalen van de invulling van specifieke 

zones zoals de parkeerzone voor groepswoningen en binnentuinen 

van appartementsblokken zoekt de gemeente naar de juiste formats om 

dit te organiseren. 

Optiezones 

Wel kiezen ze ervoor om, los van deze format, enkele terreinen te bestemmen 

als optiezones waarvan de invulling op een later moment met 

de bewoners kan worden bepaald, gaande van speelpleinen tot volkstuinen. 

Samen aan de slag 

Een van de instrumenten om vervolgens zelf actie te nemen als burger 

is het gemeentelijke initiatief Samen aan de Slag. Na het aanmelden van 

een actie zoals geveltuintjes, buurtmoestuinen, boomspiegels, zwerfvuilacties, 

adopteren van een publieke afvalbak kunnen burgers rekenen 

op hulp van een onderhouds- en greencoach die ondersteunen bij het 

bedenken en uitvoeren van praktische zaken. 

Subsidie wijkinitiatieven 

Een tweede instrument vormen de subsidies voor wijkinitiatieven. Hier 

kunnen bewoners tot €10.000 aan financiële ondersteuning krijgen om 

hun project, al dan niet ondersteund via Samen een de Slag, uit te voeren. 

Kwantificeren 

Meer dan een beschrijving van de acties die in de wijk worden genomen 

wordt de verwachtte impact ook in cijfers onderzocht en gecommuniceerd 

aan de bewoners. Het bureau Over Morgen calculeerde zo dat 

het warmtenet voor alle buurten in Zuidwest meer dan dertig procent 

goedkoper zou zijn dan andere oplossingen 

Projectpagina Leiden Zuidwest 

De gemeente Leiden voorziet bovendien een projectpagina waar een 

overzicht wordt gegeven van de planning, de belangrijkste acties maar 

ook een video die het proces uitlegt. 

Wijkregisseur 

De wijkregisseur vormt de belangrijkste tussenschakel tussen wijkbewoner 

en gemeente. Zij schieten regelmatig bij bij burgerinitiatieven en 

verbindt lokale bevindingen aan gemeentebeleid. 

Buurboek 

Op dit online platform worden, acties, ervaringen en evenementen van 

burgers en professionals gecommuniceerd. Dit moet de kennisuitwisseling 

en samenwerking in de wijk bevorderen.


153 

Dagelijks 

Optie 

zones 

Samen aan 

de slag 

Buur 

boek 

Wijk 

regisseur 

Subsidie 

wijkinitiatieven 

In 

taking 

Kwanti 

Ga ficeren 

goed 

Vragen 

loket 

inspraak 

nota 

Project 

pagina 

Online 

enquête Bakfiets 

gesprekken 

Huiskamer 

Project 

Digitaal 

gesprekken 

markt 

panel 

Informeren 

Week vh 

stadsgesprek 

klankbord 

Raadplegen 

Inspiratie 

bijeenkomsten 

Adviseren 

Co-produceren 

Co-beslissen 

Zelfbeheer 

Out 

reaching 

Evenementieel 

Strategie 

Het assenstelsel toont een grote inzet op evenementiële 

acties. Dit dient geplaatst te worden binnen 

de opmaak van het ontwikkelperspectief voor 

Leiden waar diverse van deze acties trachtten kennis 

te verzamelen om het ontwikkelperspectief te 

voeden. Wanneer dit ontwikkelperspectief wordt 

goedgekeurd is de vraagt welke rol burgers hebben 

in de uitvoering van deze plannen. 

De vergelijking tussen de huidige acties en ambities 

zien we dat meer dagelijkse acties op vlak van 

co-creatie in beheer nog het nodige gewicht ontbreken 

wil de wijk beantwoorden aan de vraag van burgers 

om betrokken te worden bij de uitvoering, en 

dan vooral bij de groenruimte. 

Fase 1: Gasthuiswijk Zuid ligt zo goed als vast. In 

deze fase zal er vooral worden ingezet op het communiceren 

van de ontwikkelingen. Na een eerste 

evaluatie van de vele acties die de laatste twee jaren 

werden genomen blijkt dat vooral de projectenmarkten 

eerder dan klassieke bewonersavonden 

een erg groot en divers publiek kunnen mobiliseren, 

en vormt dus een bruikbaar instrument dat kan worden 

ingezet in vier fasen. Waar burgers vervolgens 

middelen en hulp kunnen mobiliseren bij het uitvoeren 

van hun eigen project blijven deze acties vooral 

intaking. Gezien de lage organisatiegraad van bewoners 

op vlak van beheer zijn meer outreaching 

acties via bestaande structuren zoals die van de 

corporaties een interessante piste om bijvoorbeeld 

binnentuinen en omliggend groen samen met bewoners 

onder handen te nemen. Zo wordt de massa 

aan input van bewoners ook teruggegeven aan hen 

en kan co-creatief beheer in de wijk sterker worden 

ingebed in het dagelijkse beheer van de wijk.


154 

Dagelijks 

Wijkdeals 

Mijn 

wijkplan 

Renoseec 

Telraam 

Fixmystreet 

In 

taking 

Bouw 

app 

2000 Watt 

Society 

Informeren 

Evenementieel 

Raadplegen 

Adviseren 

La Pile 

Co-produceren 

De Tuinman 

Buurt 

begroting 

Co-beslissen 

Zelfbeheer 

Leef 

straten 

Out 

reaching 

4.2.5 Inspiratie 

Na een vertaling van de huidige acties (groen vlak) 

en de ambities (rood vlak) van de wijken en gemeenten 

op vlak van co-creatief beheer wordt kunnen bestaande 

acties worden versterkt of geheroriënteerd 

en nieuwe acties worden geïntroduceerd om deze 

ambities waar te realiseren. Onderstaande internationale 

good practices werden op hetzelfde assenstelsel 

geplaatst en dienen zo als inspiratie om beide 

vlakken, van acties en ambities, zo sterk mogelijk 

te laten overlappen en co-creatie in beheer op een 

strategische wijze te regisseren. 

Wijkdeals (Breda, Nederland) 

Een wijkdeal is een afspraak tussen bewoner(s) en gemeente om de 

buurt prettig, leefbaar en veilig te maken. Van geveltuinen, zwerfvuil 

ophalen en blad ruimen tot het adopteren van een container om 

zwerfvuil tegen te gaan; bewoners en groepen ontvangen begeleiding, 

materiaal, onkosten en eventueel zelfs een vergoeding. Na 7 

jaar engageerden meer dan 2500 bewoners zich in het opzetten van 

meer dan 500 wijkdeals. In tegenstelling tot de Right to Challenge 

is de procedure van wijkdeals erg simpel en mobiliseert op die manier 

een grotere groep aan bewoners. Meer info op www.breda.nl/ 

wijkdeal .


155 

2000 Watt Society (Zurich, Zwitserland) 

In 19989 berekenden onderzoekers van ETH Zurich dat wanneer we 

rekening houden met de energiebronnen van de aarde en het milieu 

willen beschermen, maximum slechts 2000 Watt verbruik en één ton 

CO2 uitstoot verantwoord is per persoon. Nadat in 2008 driekwart 

van Zurich hierop stemde in een referendum vormt het de maatstaf 

voor het meten van lokaal initiatief aan stedelijk beleid en globale 

transitiedoelstellingen. Bouwbedrijfen en burgerinitiatieven kunnen 

dan ook op extra ondersteuning rekenen bij het realiseren van hun 

project indien zij deze doelstelling respecteren. Innovatieve initiatieven 

informeren dan weer nationaal beleid. Dit vormt een succesvol 

voorbeeld in het vertalen tussen staat en straat en het strategisch 

begeleiden van burgerinspraak en initiatieven. Meer info op www. 

stadt-zuerich.ch/2000-watt-society . 

Renoseec (Gent, België) 

Twee derde van alle woningen in Vlaanderen is onvoldoende geïsoleerd 

en één derde is van slechte kwaliteit (Ryckewaert & Vanderstraeten, 

2015). Bovendien zijn gebouwen verantwoordelijk 

voor 40% van het energieverbruik en 36% van de CO2-uitstoot in 

de Europese Unie. Dat heeft vele gevolgen voor het welzijn en de 

gezondheid van de bewoners. RenoseeC staat voor Renovaties met 

Sociale, Economische en Ecologische meerwaarde via Collectieve 

aanpak. Na het selecteren van een wijk met lage inkomens wordt 

een gratis woonscan aan burgers aangeboden met behulp van de 

communicatiekanalen van de gemeente en informatieavonden. Bewoners 

krijgen vervolgens een gratis adviesrapport voor renovatie. 

De eigenaars of huurders en verhuurders die hierin willen stappen 

worden geclusterd op basis van de aard van de renovatieopgaven en 

toegewezen aan een gecertificeerd bouwteam. Geclusterde werfbezoeken, 

gestandaardiseerde bouwoplossingen, groepsaankoop 

van materiaal en andere schaalvoordelen drukken de kosten terwijl 

bewoners worden ontzorgd. Gemeenten en wijken kunnen een belangrijke 

rol spelen in het installeren van dit initiatief en het werven 

van bewoners die op hun beurt bijdragen aan de transitiedoelstellingen. 

Dit vormt opnieuw een collectief project dat verschillen tussen 

bewoners overstijgt en op een pragmatische manier sociale cohesie 

in de wijk versterkt. Meer info op www.renoseec.com . 

La Pile door CityMined (Brussel, België) 

Naast de doelstellingen op bovenlokaal niveau leven er op lokaal 

niveau vaak innovatieve oplossingen. ‘La Pile is een project dat 

mensen bij elkaar brengt om de elektriciteit in de buurt zichtbaar en 

daarna ook eigen te maken’. Eerder dan culturele gemeenschappelijkheden 

brengt het project mensen samen die aan dezelfde elektriciteitsbak 

gekoppeld zijn en gaan het gesprek over energie aan. Al 

snel stuitten ze op verhalen van mensen die niet zó maar hun stekker 

in het stopcontact stoppen zonder te kijken wat erachter zit. Marc 

legde zijn goed georiënteerd dak vol zonnepanelen. Hij produceerde 

meer stroom dan hij op kon. Zijn buurvrouw die zich dat niet kon 

veroorloven zag wel haar energiefactuur stijgen. Marc gooide een 

verlengkabel over de haag om zijn stroomoverschot te delen. Na de 

mapping en gesprekken werden ideeën gepresenteerd in het Brussels 

Paleis voor Schone Kunsten (BOZAR) en worden vervolgens 

opgeschaald naar buurtbrede projecten en nationaal beleid en regelgeving. 

Meer info op www.lapile.org . 

De Tuinman (Sittard-Geleen, Nederland) 

Het warm maken van burgers voor zelfbeheer is niet evident. Eerder 

dan burgers uit te nodigen op een wijkvergadering trekt de werfkar 

samen met een medewerker beheer op tour doorheen de gemeente. 

Deze stopt doorgaans in parken en brengt bewoners en groepen 

samen om zelfbeheer op een collectieve manier aan te pakken. Als 

vervolg kunnen deze groepen rekenen op begeleiding, materialen en 

de versoepeling van regelgeving in het beheren van een stuk groen 

of een speeltuin. Meer info op www.detuinmanvansittardgeleen.nl .


156 

Mijn Wijkplan (Nijmegen, Nederland) 

Dit platform geeft gemeenten en wijken de mogelijkheid om enerzijds 

informatie te delen over de ontwikkelingen van de wijk en 

anderzijds ideeën van burgers te verzamelen. De gemeente Nijmegen, 

waar het platform als eerste actief is, koppelt hier ook een 

burgerbudget aan om initiatieven met de meeste steun van burgers 

te financieren. Dit platform vormt een aanvullen op meer klassieke 

informatiekanalen en bewonersavonden waar vaak een oudere bevolking 

mee wordt bereikt. Meer dan de helft van de gebruikers van 

Mijn Wijkplan is tussen de 25 en 45 jaar. De transparantie die de app 

biedt moet de grens tussen bewoners en bestuur verkleinen en zelfbeheer 

ondersteunen. Meer info op www.mijnwijkplan.nl . 

Buurtbegroting (Lelystad, Nederland) 

Bouwapp (Zaanstad, Nederland) 

Informeren is een eerste belangrijke stap om betrokkenheid en inspraak 

van bewoners mogelijk te maken. Het up-to-date houden 

van informatie over werkzaamheden van werven is daarbij belangrijk. 

De communicatiekanalen van de gemeente of wijk is enkel niet 

altijd aangepast op het aanleveren van informatie op het ritme van 

een werf. Bovendien moet informatie van de werfleider steeds via de 

gemeente naar de bewoner. De Bouwapp maakt dit contact tussen 

bewoner en werfleider direct en geeft een duidelijke tijdlijn van de 

genomen en geplande stappen in de werf. Bewoners hebben bovendien 

de mogelijkheid om vragen te stellen en te reageren. Op die 

manier wordt een normaal erg gesloten proces achter werfbanners 

opengesteld aan bewoners. Meer info op www.debouwapp.nl . 

Meer info op www.debouwapp.nl . 

Participatory Budgetting kent het laatste decennium een sterke globale 

groei. Ook in Lelystad wordt er €75.000 besteed met de bewoners. 

Voor het proces van start gaat worden bewoners aselect 

geloot om de projectroep van de burgerbegroting te vormen de volgende 

stappen in het proces te organiseren. Zo is het proces ook in 

eigendom van de bewoners. Het proces start met het verzamelen 

van ideeën van burgers door de projectgroep. Met behulp van en 

bewonersavond, waar 100 man aan deelnam, gaan initiatieven in gesprek 

met welzijn of de bewonersconsulenten. Vervolgens worden 

gelijkaardige ideeën geclusterd onder thema’s. Uiteindelijk krijgen 

alle aanwezigen op de stemdag 10 fiches die zij kunnen verdelen 

over de projecten. Geselecteerde projecten krijgen het budget en 

ondersetuning om hun project uit te voeren. Meer info op www.lelystad.nl/buurtbegroting 

. 

Fixmystreet (Brussel, België) 

Dit online platform is een initiatief van de mobiliteitsdienst en diverse 

gemeenten van het Brussels Gewest. Het laat burgers toe om 

meldingen te doen over de publieke infrastructuur. In tegenstelling 

tot de Beter Buiten-app die in Nederland wordt gebruikt hebben 

bewoners ook zelf de mogelijkheid om gemelde problemen aan te 

pakken en een melding te maken wanneer het probleem opgelost 

is. Op die manier wordt zelfbeheer gekoppeld aan het platform dat 

op een meer open-source manier werkt. Meer informatie op www. 

fixmystreet.brussels .


157 

Bronnen 

Amin, A. (2002). Ethnicity and the multicultural city. Living with diversity. 

London: Department of Transport, Local Government and the Regions 

and the ESRC Cities Initiative. 

Arnstein, S. (1969). A Ladder Of Citizen Participation. Journal of the 

American Institute of Planners 35 (4): 216–224 

CROW. (2019). Terugblik: De Participatiemarkt. Geraadpleegd op 4 oktober 

2019, via https://www.crow.nl/crow-levende-stad/bijeenkomsten-(1)/2019/de-participatiemarkt 

Europese Commissie. (2019). Energy Performance of Buildings. Geraadpleegd 

op 22 oktober 2019, via https://ec.europa.eu/energy/en/topics/ 

energy-efficiency/energy-performance-of-buildings/overview 

Telraam (België) 

Hoewel sluipverkeer, luchtvervuiling en verkeersveiligheid een 

steeds meer besproken thema vormt op lokale en nationale schaal 

bezitten burgers niet altijd de juiste middelen om bij te dragen aan 

de praktijk. Metingen van het aantal auto’s, zwaar verkeer, openbaar 

vervoer, fietsers en voetgangers is cruciaal maar is vaak duur, beperkt 

in tijd en registreren zelden alle vervoerswijzen. Telraam is een 

citizen science -project en voorziet een onderzoeksvraag en hoogtechnologische 

materiaal. Burgers verzamelen de data. Burgers 

kunnen de technologie kopen of zelf in elkaar steken als DIY-pakket. 

Groepen krijgen gratis materiaal. De verzamelde data is vervolgens 

voor iedereen live beschikbaar en voedt debat en beleid. Meer op 

www.telraam.net . 

Oosterlynck, S. Moving beyond normative philosophies and policy concerns: 

a sociological account of place-based solidarities in diversity. 

CMS 6, 18 (2018) doi:10.1186/s40878-018-0083-5 

PLANTERRA (2019). Particiaptiekader. Geraadpleegd op 6 oktober 2019, 

via https://www.crow.nl/crow-levende-stad/bijeenkomsten-(1)/2019/ 

de-participatiemarkt 

Stichting Tussentuin. (2019). Gemeenschappelijke (binnen)tuinen Reyeroord 

- Resultaat ontwerpatelier. Geraadpleegd op 6 oktober 2019, via 

https://www.veldacademie.nl/img/Document/4c/77/4c77bc68-20be- 

47a5-a5b7-94f748b65909/Rapportage%20Binnentuinen%20Reyeroord_DEF_digitaal.pdf 

Vanderstraeten L., Ryckewaert M. (2015), De kwaliteit van de Vlaamse 

woningen. Het verhaal van noodkoop en “captive renters”, in: De Decker 

P., B Meeus, I Pannecoucke, E Schillebeeckx & J Verstraete (red) Woonnood 

in Vlaanderen. Feiten, mythen en voorstellen, Garant, Antwerpen, 

p 87-106. 

Leefstraten (Gent, België) 

Toekomstscenario’s voor alledaagse ruimten verbeelden is niet altijd 

gemakkelijk. Wanneer het gaat over parkeren en mobiliteit houdt 

men veranderingen vaak liever af. De Leefstraten vormen een tussenperiode 

waarin tijdelijk een toekomstig scenario wordt getest en 

lessen worden geleerd om een meer permanente inrichtingen van 

de straat te inspireren. Zo waren de leefstraten een experiment om 

Stad Gent te helpen bij het maken van keuzes rond straatinrichting 

en buurtparkeren. Straten worden autovrij en worden door de initiatiefnemers 

en bewoners ingericht als leefstraat met onder andere 

banken en speeltuigen. Bewoners dienen te onderhandelen over 

de gedeelde ruimte. Hoewel frictie en discussie optreedt vormt de 

vastgelegde proefperiode van drie maanden een verzachtende context. 

De lessen uit deze proeftuinen op vlak van parkeerdruk, mobiliteit 

en beheer zijn vervolgens erg leerrijk voor het inrichten van een 

straat na bijvoorbeeld het openleggen van de straat voor de vervanging 

van de riolering. Meer info op www.leefstraat.be .

duurzaamheids 

winkel


Sleutel 7 

De principes achter 

geïntegreerde 

deelprojecten 

komen niet op één 

maar op veleplaatsen 

tegelijk voor.

Delta Atelier Stedelijk Beheer 4.3 Beheer en de wijk 

160 


4.3.2 Uniek vakmanschap en positie 164 

4.3.3 Wijkstrategieën 166 

4.3.4 Naar een gedeeld praktijkboek? 176 

Dit hoofdstuk werd uitgewerkt door Architecture Workroom Brussels


161 


Uit de transitiemapping op stadsschaal kunnen we 

heel wat lessen trekken, het blijft dan ook ontzettend 

belangrijk om de grote stedelijke structuren op 

niveau van de hele stad te bekijken. Maar om grote 

opgaven aan te pakken is het minstens even cruciaal 

om in te dalen tot op het schaalniveau van de 

wijk. We zijn ervan overtuigd dat de nieuwe vormen 

van “planning” en “beheer” zich op het raakvlak 

bevinden tussen wat top-down kan georganiseerd 

worden en wat van onderuit komt. Het is ongelofelijk 

interessant om te zien welke rollen beheer op dit 

wijkniveau allemaal op zich neemt! 

In het volgende hoofdstuk tonen we hoe we het vakmanschap 

en de acties waarin de beheerder betrokken 

is hebben proberen begrijpen, inzichtelijk 

maken en als vertrekpunt te zien om nieuwe types 

projecten en beheerpraktijken te testen. Hiervoor 

hebben we ons gebaseerd op gesprekken met de 

Kopgroepgemeenten (directeurs, strategen en projectleiders). 

De “schietschijf” die later in dit hoofd- 

se Leiden 

Case Almere 

Case Zoetermeer 

1. intro / wat voorafging 

2. situering drie deelopdrachten 

3. de veranderende rol van beheer 

4. ruimtelijke concepten 

Indexering van relevante actoren in de wijk Zuid- 

West in Leiden in de koppeling tussen energie-, water 

in materialenstromen 





Indexering van relevante actoren in de wijk De Marken 

in Almere in de koppeling tussen mobiliteit, 

energie en materialen 

stuk afgebeeld wordt, werd vervolgens de onderlegger 

om mogelijke sporen af te toetsen om de 

vaste rol van de beheerder te verbreden. Het is (nog) 

geen handleiding, maar voornamelijk een communicatietool 

om samen mee aan de slag te gaan. 

4.3.1.1 De wijk als schaalniveau 

voor transitie 

Het schaalniveau van de wijk is enorm interessant 

als we zoeken naar koppelingen tussen verschillende 

stromen. Het is niet te groot, waardoor de opgave 

relatief bevattelijk en voorstelbaar blijft, maar 

ook niet te klein, wat als risico zou hebben dat we 

de samenhang tussen opgaven niet zouden zien. 

Op concrete plekken in de wijk bestaan stromen 

niet naast elkaar: de synergiën en afhankelijkheden 

tussen stromen laten toe om ze geïntegreerd te sluiten. 

Daarbij zien we op wijkschaal makkelijker welke 

potentiële coalities er bestaan. Samenwerking kan 

gebeuren tussen bewoners van een hele straat, of 

tussen een groep scholen en een lokale landbouwer. 

Het voordeel is dat we op schaal van de wijk heel 





Case Rotterdam 

Indexering van relevante actoren in de wijk Meerzicht 

in Zoetermeer in de koppeling tussen publieke 

ruimte, voedsel en het sociale domein 


2. situering drie deelopdrachte 

3. de veranderende rol van beh 


Indexering van relevante actoren in de wijk Reyeroord 

in Rotterdam in de koppeling tussen mobiliteit, 

wonen en functies


162 

goed deze stakeholders in kaart kunnen brengen. 

Hier kunnen de abstracte doelstellingen en opgaven 

vertaald worden naar werk op mensenmaat. 

4.3.1.2 Opgaven integreren 

en taken verdelen 

Het schaalniveau van de wijk kan een cruciale rol 

spelen als middel om de in’s en out’s van het metabolisme 

van onze stedelijke landschappen opnieuw 

te verbinden. De verschillende stromen (maar ook 

de budgetten en actoren die daarmee samenhangen) 

komen samen in de ruimte. Dat laat ons toe om 

de transities te benaderen als een ruimtelijke opga- 

ve en ze te vertalen naar onze dagelijkse leefomgeving, 

naar de schaal van het huis, de wijk, de stad 

en het landschap. Die vertaalslag stelt experts en 

beleidmakers, maar ook burgers in staat om zich te 

engageren in een verhaal over nieuwe kwaliteiten. In 

plaats van aan te tonen “wat moet” kunnen diverse 

en complexe vragen uit de samenleving opgehaald 

worden en verbeeld worden in breed gedragen oplossingsrichtingen. 

In plaats grote transities van bovenaf uit te rollen, 

zullen we daarom op een heel andere manier moeten 

kijken naar de verandering van onze publieke 

ruimte. Die zal de komende tijd volledig in functie 

gesteld moeten worden van de grote uitdagingen 

waar we voor staan. Net zoals publieke parken in 

de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk ingezet 

werden voor lokale voedselproductie als antwoord 

op de urgente schaarste tijdens de Eerste en 

Tweede Wereldoorlog (zogenaamde “victory gardens”), 

zo zal ons recreatief groen ook nu helemaal 

moeten afgestemd worden op de ketens die we 

moeten sluiten. Gebruikers en ondernemers worden 

mede-eigenaars van de stad in plaats van slechts 

consumenten. 

4.3.1.3 Naar een beleid rond 

terugkerende principes 

Fig. 1 & 2: Publieke ruimte in tijden van crisi: tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog 

promootte de Amerikaanse overheid het telen van groenten in private en publieke tuinen 

en parken om de voedselschaarste op te vangen. 

De aanpak waarbij projecten en coalities opgezet 

worden op een behapbaar schaalniveau, moet zich 

vervolgens ook vertalen naar een nieuwe beleidsaanpak. 

Generiek, centraal beleid heeft het voordeel 

heeft dat het een heel territorium kan bestrijken, 

maar het slaagt er onvoldoende in om maatschappelijke 

partijen te activeren en de transities tot in 

elke straat en elke wijk te brengen. Ondanks welgemeende 

intenties stellen we vandaag vast dat het 

maken van noodzakelijke keuzes op een hoog abstractie- 

en beleidsniveau niet noodzakelijk leidt tot 

een fundamentele verandering van de modus van 

business-as-usual op het terrein. Langs de andere 

kant is er de gebiedsontwikkeling, die steunt op een 

intense samenwerking en kruisbestuiving tussen 

hogere en lagere overheden, en tussen overheden en 

andere stakeholders zoals ondernemers, de financiële 

wereld, middenveldorganisaties en burgers. Dat 

is de sterkte van gebiedsontwikkeling, maar meteen 

ook haar zwakte: het vraagt om complexe en arbeidsintensieve 

processen, die bovendien voor elk 

gebied weer anders zijn. De impact van gebiedsontwikkeling 

beperkt zich tot slechts één gebied, hoe 

grootschalig dit ook kan zijn, met als gevolg dat de


163 

machine zich na afloop dient te verplaatsen naar 

een ander – al even uniek – gebied, waar het proces 

weer van voren af aan kan beginnen. De noodzakelijke 

generische vermenigvuldiging blijft uit. 

Om de transities aan te pakken hebben we nood aan 

een veelheid aan terugkerende opgaven die lokaal 

zijn ingebed. Dat betekent concreet: in verschillende 

steden tientallen energiewijken realiseren; stad 

per stad klaarmaken voor het delen van wagens; in 

verschillende steden op strategische plaatsen materialenhubs 

bouwen, enzovoort. Al die voorbeelden 

tonen aan dat we de algemene doelstellingen 

die we ons hebben gesteld op het vlak van klimaat, 

hernieuwbare energie of mobiliteit enkel kunnen realiseren 

door een lokale, concrete en geïntegreerde 

aanpak die zich op grote schaal over het hele territorium 

vermenigvuldigt en herhaalt. Daarom plaatsen 

we naast het generieke beleid en de gebiedsontwikkeling 

een actieve en geïntegreerde programmawerking 

rond “families van opgaven”. 

Generiek beleid bestrijkt weliswaar het 

hele territorium, maar slaagt er onvoldoende 

in transitie te initiëren. Gebiedsontwikkeling 

laat toe ruimtelijk en 

geïntegreerd te werk te gaan, maar blijft te 

eenmalig. Hiertegenover plaatsen we een 

programmawerking: een aanpak die én 

ruimtelijk én geïntegreerd is én op maat 

van het gebied kan plaatsvinden, maar die 

tegelijkertijd in staat is kritische massa te 

realiseren. 

1 

1 1 

1 

1 

3 

4 

1 

4 

2 2 

5 

5 

4 

3 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

3 3 

3 

3 

3 

5 

3 

1 

1 

4 

2 

2 2 

2 

4 4 

4 

4 

4 

4 

1 

4 

2 

1 

3 

5 

2 

4 

3 

5 

1 

4 

5 

1 

5 5 5 

5 

4 

3 

1 

3 

3 

4 

1 4 

2 2 

5 

5 

4 

3 

3 

5 

1 

1 

4 

2 

2 2 

Generiek Families van opgaven Gebiedsgericht 

2 

4 

1 

2 

1 

3 

5 

2 

4 

3 

5 

1 

4 

1 

4 

1 

3 

3 

Fig. 3: Er is nood aan een beleidsaanpak die tussen generiek en gebiedsgericht beleid in zit. Door 

terugkerende opgaven op verschillende plaatsen tegelijk te herkennen en in te delen in “families 

van opgaven”, kunnen lokale coalities de bovenlokale doelstellingen geïntegreerd en toch structureel 

realiseren.


164 

4.3.2 Uniek vakmanschap en positie 

De grote transities raken op vele vlakken aan de taakstelling 

van de beheerpraktijk. Maar welke rol kan 

de beheerder hierin spelen, nu al en in de toekomst? 

We vroegen de beheerders die aan de slag zijn in de 

vier testwijken –Rotterdam Reyeroord, Leiden Zuid- 

West, Almere De Marken en Zoetermeer Meerzicht– 

om een zelfde invulfiche in te vervolledigen waarin 

het vakmanschap werd getoetst op verschillende 

domeinen. We wisten het natuurlijk al, maar zo proberen 

we te objectiveren dat de beheerder een interessante 

set aan skills bezit. Beheerders hebben 

kennis van: bomen, riolering, bouwconstructies, afvalscheiding. 

Zij kunnen gezaghebbend uitleggen 

waarom iets belangrijk of onwenselijk of gevaarlijk 

is, zonder zich te verschuilen achter regels of 

wetsartikelen. Ze bezitten vakmanschap, kunnen 

tegelijkertijd goed luisteren en snappen waar een 

bewoner zich zorgen om maakt, of wat een ondernemer 

echt belangrijk vindt. Om een volgende stap 

te maken zal beheer dat vakmanschap moeten herwaarderen 

en zichzelf leesbaarder moeten maken 

naar anderen toe. Als dat lukt, kan hierop ook werkelijk 

een “aanbod” worden geënt dat beheer doet 

aan actoren zowel binnen de gemeente als daarbuiten. 

In het definiëren van haar vakmanschap werd in 

overleg met de vier testwijken gezocht naar een algemene 

formulering van de rol die beheer in elk van 

haar taken speelt en het vakmanschap dat daarbij 

komt kijken. 

Afhankelijk van de context is beheer in meer of mindere 

mate betrokken. We zien bijvoorbeeld dat de 

beheerder in de wateropgave een zeer brede rol opneemt: 

beheer neemt zowel het strategische, ontwerpende 

aspect op zich als de uiteindelijke uitvoering 

van de maatregelen. In de omslag naar andere 

vormen van mobiliteit is de beheerder veel minder 

sturend en in grote mate afhankelijk van politieke beslissingen 

of stedenbouwkundig beleid. Hetzelfde 

geldt voor de nood om ruimte te maken voor lokale 

voedselproductie: in de wijk zelf is die nood helemaal 

niet voelbaar, dus zo lang die niet van bovenaf 

wordt opgelegd, is beheer afwachtend. 

De mogelijkheid om te schakelen tussen verschillende 

rollen als gemeente werd tijdens de werkateliers 

als een noodzaak benadrukt. 

Graden van betrokkenheid 





water en biodiversiteit 

mobiliteit 

energie 

zorgzame leefomgeving 

circulaire economie 

voedsel 

0 

geen 

0. geen 

Schema op basis van invulfiches over 

vakmanschap van de beheerder 

1 

uitvoerend, technisch 1. Uitvoerend, Technisch 

2 

toezichthoudend2. Toezichthoudend 

3 

faciliterend, informerend, 3. faciliterend, informerend, communicerend, enthousiasmerend 

communicerend, enthousiasmerend 

4 4. Netwerkend, Regisserend 

netwerkend, regisserend 

5 

onderzoekend, experimenterend 

5. Onderzoekend, Experimenterend 

beleidsbepalend 

6 6. Beleidsbepalend 

7 7. Sturend 

sturend


165 

4.3.2.1 Uitvoerende rol 

De onderhoudsploegen van Stadsbeheer zijn degenen 

die klaarstaan wanneer een gat in de weg moet 

gedicht worden of die het groenbeheer op zich nemen. 

Zij bezitten enerzijds specialistische en technische 

vakkennis van systemen (zoals riolering en water), 

materialen (zoals straatmateriaal), groen en de 

innovaties die zich op deze vlakken voordoen. In dit 

domein werken ze nauw samen met de ingenieurs 

van Stadontwikkeling. Deze rol vereist een zekere 

creativiteit en oplossingsgerichtheid om met onverwachte 

situaties op het terrein om te gaan. Op kleine 

schaal wordt vanuit beheer ook mee ontworpen 

aan praktische hands-on oplossingen. Hier wordt 

het ontwerp pas echt getoetst op beheerbaarheid, 

onderhoudbaarheid en levensduurkosten. Beheer is 

vanuit deze rol lead buyer voor alle investeringen. 

4.3.2.2 Toezichthoudende rol 

De uitvoering van grotere onderhoudswerken gebeurt 

voornamelijk met aannemers, waarop beheerders 

en beheermanagers toezicht houden (via 

principes zoals Social Return On Investment, gedragscode 

Flora en Fauna, Reliability Centered 

Maintenance, contact met inwoners en inwonersgroepen, 

etc.). In deze rol is Stadsbeheer opdrachtgever 

en is een goed leiderschap vereist. 

4.3.2.3 Faciliterende rol 

Anderzijds is het de rol van beheer om te informeren, 

communiceren en zelfs te enthousiasmeren. 

De faciliterende rol van de gemeente groeit; steeds 

meer is beheer op zoek naar hoe ook andere actoren 

kunnen deelnemen in het beheren van de stad (via 

vb. zelfbeheer van groen). Beheer biedt dan voornamelijk 

ondersteuning via kennis en/of materialen. 

4.3.2.4 Regisserende rol 

Gebiedsregisseurs en wijkregisseurs leggen de verbinding 

tussen stadsbeheer, de bewoners en de gebiedscommissie; 

ze houden de regie over vragen, 

kansen en acties die uit deze verbindingen komen. 

Via asset management overziet beheer de balans 

tussen kosten, prestaties en risico’s. Het is belangrijk 

dat vanuit beheer een planning wordt bijgehouden 

zodat de beheerder weet wat de bandbreedte is 

op basis van de toestand van de objecten (hoe lang 

kan ik verantwoord uitstellen) om werk met werk 

te kunnen maken. Eigenlijk moet de beheerder(s) 

openbare ruimte op de volgende vragen antwoorden 

kunnen geven: wat heb ik (reaal), wat is de gewenste 

kwaliteit (ambitie), wat is de huidige kwaliteit 

(onderhoudstoestand), wat moet ik doen (maatregelen), 

wanneer doe ik dat (planning) en wat kost dat( 

budget)? Hiervoor zijn periodiek beheerplannen nodig 

en een actueel beheersysteem. Daarnaast onderhoudt 

beheer netwerken in het vakgebied (kennis 

en aanverwante afdelingen en organisaties, vaak 

ook landelijke of regionale netwerken, met name 

de specialisten, kennisinstituten, innovatie, collega-beheerders, 

beleidmedewerkers, etc.). 

4.3.2.5 Onderzoekende rol 

Beheer onderzoekt via participatie waar bewoners 

van dromen, door te vragen en te luisteren. 

Daarnaast zitten bij stadsbeheer ook bijvoorbeeld 

geospecialisten die data verzamelen en analyseren. 

Ten slotte voert beheer ook onderzoeken en pilots 

uit; denk aan grondwateronderzoeken, onderzoek 

naar wateroverlast, maar ook Life Cycle Cost studies. 

Experimenteren en innoveren wordt met name 

gedaan door stedelijke ontwikkeling, maar steeds 

vaker wordt beheer betrokken. 

4.3.2.6 Beleidsbepalende rol 

Beheer koppelt de ervaring die het diep in de wijk 

opdoet ook terug naar beleidskaders zowel op heel 

praktisch niveau (als het bijvoorbeeld gaat over het 

schoonmaken van de wijk) als heel strategisch (denk 

aan klimaatadaptatie of circulariteit). 

4.3.2.7 Sturende rol 

Nog heel weinig is beheer zelf sturend. Beheer 

brengt de doelstellingen die binnen andere domeinen 

van de gemeente bepaald worden zo goed mogelijk 

tot uitvoering. Maar stadbeheer handelt nog 

zeer weinig vanuit een eigen ambitie of visie. Die 

strategische rol wordt benoemd als één die verder 

moet worden uitgebouwd.


166 

4.3.3 Wijkstrategieën 

1. Water & Biodiversiteit 2. Mobiliteit 3. Energie 

Vertrekkende van het bestaande vakmanschap en 

taakstellingen van de beheerpraktijk, werden vervolgens 

verschillende paden verkend in de richting 

van een praktijk die toelaat om meerdere grote opgaven 

tegelijkertijd aan te vliegen. 

4. Zorgzame Leefomgeving 5. Circulaire Economie 

Dit mini-onderzoek is een poging om de skills en taken 

van beheer als uitgangspunt te nemen voor een 

eerste ontwerpoefening aan mogelijke wijkstrategieën. 

Beheer en ontwerp worden als één praktijk 

bekeken. Ruimtelijk ontwerp laat toe om heel snel 

scenario’s te verbeelden, om op basis van hypotheses 

een gooi te doen naar hoe de wijken van de toekomst 

eruit zouden kunnen zien. De ambitie is in dit 

geval niet om een tekening te maken om die vervolgens 

zo realistisch mogelijk uit te voeren. Ontwerp 

wordt in plaats daarvan ingezet om een gesprek op 

te starten over de richting die we uit willen en kunnen. 

We onderscheiden nieuwe types projecten die 

telkens meerdere ruimtelijke opgaven en principes 

samen nemen en waar beheer een strategische rol 

in kan opnemen. 

6. Voedsel 

PUBLIEKE 

GEBOUWEN 

1 

Beheer zorgt voor 

het onderhoud van 

publieke gebouwen 

en accommodaties 

zoals zwembaden, 

sportvelden, sporthallen 

(uitvoerend, 

technisch). 

5 

J.1 De gemeente kan als 

eigenaar van publieke 

gebouwen actief inzetten op 

koppelingen met de systemen 

in eigen beheer en zo cycli 

sluiten van water, materialen, 

warmte, etc. 

7 

A.3 Afnemer van lokale 

energie: Wanneer lokale 

ondernemers of coöperaties 

energie opwekken, kan 

beheer vanuit haar continue 

energievraag relatief 

makkelijk de energieoverschotten 

afnemen en zo 

lokaal ondernemerschap 

stimuleren (sturend). 

ONDERGRONDS 

INFRASTRUCTUU 

1 

Beheer zorgt dat er 

ruimte is voor alle kabels 

en leidingen in de 

ondergrond (uitvoerend, 

technisch). 

WIJ 

Hemelwater en 

en gezuiverd o 

publieke gebouw 

zijn. Deze plekke 

voo 

De figuur volgt een concentrische opbouw. De buitenste 

cirkel beeldt de veranderen rollen van de beheerder 

uit (zie 5.2.3.1). Een stap naar het midden 

toe toont sociaal-ruimtelijke strategieën die daardoor 

mogelijk worden (zie 5.2.3.2). Centraal staat 

(bij wijze van provocatie) de wijk van de toekomst 

afgebeeld, als een samenkomst van deze verschillende 

strategieën. 

3 

I.3 Beheer kan bewust water 

5 opvangen, verzamelen en 

zuiveren voor eigen 

hergebruik of dat van 

bewoners (ontwerpend, 

stimulerend). 

WATERBEHEER 

1 

2 Beheer is verantwoordelijk 

voor het ontwerp, de 

3 aanleg en het beheer van 

oppervlaktewater 

4 

(grachten, sloten, 

5 kanalen, rivieren), 

grondwater (ondergronds 

6 of in vijvers), regenwater 

en huishoudelijk water 

(grijs/zwart). 

VOORTUIN ALS BUITENHUIS 

De investering in ieders persoonlijke binnenklimaat 

is er tegelijkertijd één in het straatbeeld. 

Per (groep) woongebouw(n) beginnen bewoners 

elkaar beter te kennen en groeit ook de betrokkenheid 

bij de inrichting van “hun” stukje publieke 

ruimte. 

5 

7 

I.2 Beheer kan de publieke 

ruimte bewust gaan ontharden 

om in te zetten op een 

betere infiltratie van 

hemelwater en zo op een 

gezonde grondwatertafel 

(ontwerpend, sturend). 

3 

5 H.1 Beheer kan parkeerplaatsen 

zo positioneren dat 

bepaalde delen van de wijk 

autovrij kunnen ingericht 

worden (ontwerpend, 

stimulerend). 

PARKEREN 

1 

Beheer zorgt ervoor dat 

in de buitenruimte 

voldoende parkeerruimte 

voorzien wordt conform 

het geldende parkeerbeleid 

(uitvoerend, 

technisch). 

7 

H.2 Beheer kan via participatietrajecten 

actief inzetten op 

het verminderen van het 

aantal parkeerplaatsen ten 

voordele van groene en 

gebruiksruimte (sturend). 

6 

7 

G.1 Be 

integr 

bestaa 

ook ni 

den te 

biodiv 

beleid 

0 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

0. geen 

1. Uitvoerend, Technisch 

2. Toezichthoudend 

3. faciliterend, informerend, communicerend, enthousiasmerend 

4. Netwerkend, Regisserend 

5. Onderzoekend, Experimenterend 

6. Beleidsbepalend 

7. Sturend

Circulaire, Duurzame, Solidaire Wijk 


167 

MAATSCHAPPELIJKE 

ONTWIKKELING 

STRAATMEUBILAIR 

E 

R 

3 

A.2 Beheer kan een belangrijke 

rol spelen in het informeren 

van bewoners over 

energieopwekking en 

-renovatie en zelfs in het 

faciliteren van het vormen van 

coalities of coöperaties van 

gebouweigenaars (informatief, 

stimulerend). 

4 

B.1Beheer kan burgers via 

participatieve processen 

betrekken in het beslissingsproces 

over de inrichting van 

hun buurt waardoor ze zich 

mee eigenaar voelen en er 

vanzelfsprekend ook meer 

zorg voor dragen (faciliterend, 

enthousiasmerend). 

1 

5 


de openbare ruimte 

voorzien is van verlichting, 

speeltoestellen, 

bankjes, afvalbakken, 

bushokjes, sanitair, etc.: 

alles wat nodig is om de 

buitenruimte veilig, 

proper, aangenaam en 

bereikbaar te houden 

(uitvoerend, technisch, 

ontwerpend). 

7 

B.2 Beheer kan veel bewuster 

producten afnemen van lokale 

producenten, of kan zelfs 

actief samenwerkingen 

opzetten met sociale 

tewerkstellingsprojecten voor 

het produceren, herstellen en 

recycleren van haar eigen 

straatmeubilair (sturend). 

7 

C.1 Beheer kan herbruikbare 

stukken verzamelen en terug 

in rotatie brengen (regisserend). 

AFVALBEHEER 

1 

STADSONTWIKKELING 


de openbare ruimte 

schoongemaakt wordt en 

dat afval opgehaald wordt 

(uitvoerend). 

7 

C.2 Beheer kan composteerbaar 

materiaal verzamelen en 

verwerken voor eigen gebruik 

(regisserend). 

ENERGIE GEBOUW 

Voor de energievoorziening van publieke gebouwen 

wordt gezocht naar lokale aanbieders, 

bijvoorbeeld zonnepanelen op industriële daken, 

of een coöperatieve warmtepomp. 

3 

D.1 Beheer kan bewoners 

ondersteunen bij het 

onderhoud van hagen, 

(fruit)bomen en moestuinen 

(faciliterend). 

OPEN 

(GROEN)RUIMTE 

K WATER HUIS 

grijs water worden opgevangen 

m opnieuw te gebruiken in de 

en die in bezit van de gemeente 

n worden experimenteerruimtes 

r waterhergebruik. 

STROOMVERSNELLER 

GEDEELDE WERKPLAATS 

Het herbruikbare vuilnis wordt op een vaste plek 

in de wijk verzameld, gerecycleerd en opnieuw 

samengesteld tot stukken die beheer zelf ook 

weer kan gebruiken, zoals verschillende vormen 

van straatmeubilair. 

1 

5 

De wijktuinmannen 

zorgen voor de aanleg en 

het onderhoud van het 

groen in de wijk (uitvoerend, 

technisch, ontwerpend). 

De nieuwe stroomversneller is een cluster van publieke 

gebouwen waar energie-, wateren materiaalstromen aan 

elkaar geschakeld worden. Deze plek begint als lokaal 

laboratorium voor circulaire economie te werken. Waarom 

hier geen ruimte voorzien voor een fietsenmaker of deelwagens? 

Bovendien is dit de ideale locatie om extra woningen 

te bouwen: vlakbij alle voorzieningen én hyperbereikbaar. 

7 

D.2 Beheer kan via contracten 

actief inzetten op meer 

zelfbeheer van de publieke 

ruimte en lokale voedselproductie 

stimuleren (sturend). 

WERK & 

INKOMEN 

heer kan vanuit een 

ale visie niet alleen de 

nde groenzones maar 

euwe ruimtes aansnijn 

voordele van de 

ersiteit (sturend, 

sbepalend). 

LEEFSTRAAT 

De nieuwe leefstraat is een plek waar je kan 

verblijven, met meer contact tussen binnen en 

buiten, meer biodiversiteit en minder auto’s. Hier 

spelen kinderen veilig buiten en eigenen bewoners 

zich hun plekje buurt toe via gedeelde pluktuinen of 

ontmoetingsplekken. De straat is van iedereen! 

Het vergroten van de biodiversiteit wordt gekoppeld 

aan het verplaatsen of verminderen van de 

parkeerplaatsen. Zo komen we stap voor stap tot 

de inrichting van een groener straatprofiel. 

BIODIVERSITEIT 

1 

5 

Beheer past de keuze in 

groenaanleg zo aan dat 

biodiversiteit optimaal 

gestimuleerd wordt 

(uitvoerend, technisch, 

ontwerpend). 

GROEN STRAAT 

WIJK VAN DE TOEKOMST 

VOEDSELHUB 

KNOOPPUNT 

Op cruciale kruispunten tussen de trage en 

snelle netwerken in de wijk wordt gekozen om 

publieke functies te stimuleren om zo variatie in 

de homogene woonbuurten te brengen. 

De nieuwe voedselhub brengt mensen met groene 

vingers samen op een cruciaal overslagpunt tussen 

stad en landschap. Lokale producenten en professionele 

landbouwers uit de omgeving ontmoeten 

elkaar op de nieuwe lokale markt. Je kan hier 

lessen volgen en van elkaar leren over tuinieren, 

maar ook over recycleren, besparen of verduurzamen. 

STADS- 

ONTWIKKELING 

1 

Bij nieuwe stadsontwikkelingsprojecten 

is beheer 

verantwoordelijk voor de 

aanleg van de buitenruimte 

(uitvoerend, 

technisch). 

6 

F.1 Beheer kan vanuit een 

eigen visie op de buitenruimte 

voorwaarden opleggen aan 

nieuwe ontwikkelingen 

(sturend, ontwerpend, 

beleidsbepalend). 

5 

7 

GEDEELDE BOERDERIJ 

Samen met de bewoners richt beheer een stukje 

van de wijk in als gedeelde boerderij waar 

gecomposteerd wordt, waar lokale groenten en 

fruit geteeld worden en waar gedeeld werkmateriaal 

kan opgeslagen worden. 

E.1 Beheer kan via het 

onderhoud van de weginfrastructuur 

bewust differentiëren 

in het karakter van de 

straten (sturend, onderzoekend, 

ontwerpend). 

WEG- 

INFRASTRUCTUUR 

1 

2 Beheer geeft opdracht 

aan aannemers om 

wegenwerken uit te 

voeren (toezichthoudend). 

Kleine herstellingen 

in de buitenruimte 

worden door de wijkonderhoudsploegen 

opgelost (uitvoerend, 

technisch). 

... 

.......... 

... 

Iduntiatetur aniantias in nus eosant quias et aruptatem hiciaes aditest ibusaes tionseq uidenis 

estrum faceaqu atibus et, int arcillore desedist ut videl iliquis vendae velicae et que eum repe verias 

dolupta voluptasi optatia vendanti aut fugitibero beatur? Fugiasperit ea am


168 

4.3.3.1 Buitenste cirkel: verandere rollen 

Beheer is verantwoordelijk voor een hele resem taken, 

die het op een efficiënte en kwalitatieve manier 

uitvoert. Maar wat als die bestaande taken in het 

licht komen te staan van de grote opgaven? De volgende 

tekeningen stellen hiervoor mogelijke scenario’s 

voor, die in een volgende stap verder aangescherpt 

en onderbouwd moeten worden. Sommige 

van deze rollen worden nu al verkend, in de reguliere 

beheerpraktijk of binnen experimenten. Andere zijn 

voorlopig nog hypotheses. 

A. Ondergrondse infrastructuur 

infrastructuur 

1 

A. Ondergrondse infrastructuur 

Beheer zorgt dat er ruimte is voor alle kabels en leidingen 

in de ondergrond (uitvoerend, technisch). 

3 

4 

A.1 Bij de programmering van het groot en vervangingsonderhoud 

van bijvoorbeeld het energienet 

kan een programmanager de afstemming regisseren 

tussen het eigen programma en de projecten 

7 

van andere diensten/organisaties (netwerkend, regisserend). 

4 

3 

7 

A.2 Beheer kan een belangrijke rol spelen in het informeren 

van bewoners over energieopwekking en 

-renovatie en zelfs in het faciliteren van het vormen 

van coalities of coöperaties van gebouweigenaars 

(informatief, stimulerend). 

3 

A.3 Afnemer van lokale energie: Wanneer lokale 

ondernemers of coöperaties energie opwekken, kan 

beheer vanuit haar continue energievraag relatief 

makkelijk de energieoverschotten afnemen en zo 

lokaal ondernemerschap stimuleren (sturend). 

7

B. Straatmeubilair 


169 

lair 

1 

4 

B. Straatmeubilair 

Beheer zorgt ervoor dat de openbare ruimte voorzien 

is van verlichting, speeltoestellen, bankjes, afvalbakken, 

bushokjes, sanitair, etc.: alles wat nodig 

is om de buitenruimte veilig, proper, aangenaam en 

bereikbaar te houden (uitvoerend, technisch, ontwerpend). 

4 

5 

C. Afvalbeheer 

7 

7 

B.1 Beheer kan burgers via participatieve processen 

betrekken in het beslissingsproces over de inrichting 

van hun buurt waardoor ze zich mee eigenaar 

voelen en er vanzelfsprekend ook meer zorg 

voor dragen (faciliterend, enthousiasmerend). 

B.2 Beheer kan veel bewuster producten afnemen 

van lokale producenten, of kan zelfs actief samenwerkingen 

opzetten met sociale tewerkstellingsprojecten 

voor het produceren, herstellen en recycleren 

van haar eigen straatmeubilair (sturend). 

eer 

1 

C. Afvalbeheer 

Beheer zorgt ervoor dat de openbare ruimte schoongemaakt 

wordt en dat afval opgehaald wordt (uitvoerend). 

7 

7 

C.1 Beheer kan herbruikbare stukken verzamelen 

en terug in rotatie brengen (regisserend). 

D. Open (groen)ruimte 

C.2 Beheer kan composteerbaar materiaal verzamelen 

en verwerken voor eigen gebruik (regisserend). 

7 

7 

)ruimte 

1 

3 

D. Open (groen)Ruimte 

De wijktuinmannen zorgen voor de aanleg en het onderhoud 

van het groen in de wijk (uitvoerend, technisch, 

ontwerpend). 

5 

7 

D.1 Beheer kan bewoners ondersteunen bij het 

onderhoud van hagen, (fruit)bomen en moestuinen 

(faciliterend). 

3 

D.2 Beheer kan via contracten actief inzetten op 

meer zelfbeheer van de publieke ruimte en lokale 

voedselproductie stimuleren (sturend). 

7


170 

1 

2 

F. Stadsontwikkeling 

5 

7 

E. Weginfrastructuur 

Beheer geeft opdracht aan aannemers om wegenwerken 

uit te voeren (toezichthoudend). Kleine herstellingen 

in de buitenruimte worden door de wijkonderhoudsploegen 

opgelost (uitvoerend, technisch). 

E.1 Beheer kan via het onderhoud van de weginfrastructuur 

bewust differentiëren in het karakter 

van de straten (sturend, onderzoekend, ontwerpend). 

1 

F. Stadsontwikkeling 

Bij nieuwe stadsontwikkelingsprojecten is beheer 

verantwoordelijk voor de aanleg van de buitenruimte 

(uitvoerend, technisch). 

G. Biodiversiteit 

6 

F.1 Beheer kan vanuit een eigen visie op de buitenruimte 

voorwaarden opleggen aan nieuwe ontwikkelingen 

(sturend, ontwerpend, beleidsbepalend). 

1 

H. Parkeren 

5 

6 

7 

G. Biodiversiteit 

Beheer past de keuze in groenaanleg zo aan dat biodiversiteit 

optimaal gestimuleerd wordt (uitvoerend, 

technisch, ontwerpend). 

G.1 Beheer kan vanuit een integrale visie niet alleen 

de bestaande groenzones maar ook nieuwe 

ruimtes aansnijden ten voordele van de biodiversiteit 

(sturend, beleidsbepalend). 

1 

3 

5 

7 

H. Parkeren 

Beheer zorgt ervoor dat in de buitenruimte voldoende 

parkeerruimte voorzien wordt conform het geldende 

parkeerbeleid (uitvoerend, technisch). 

H.1 Beheer kan parkeerplaatsen zo positioneren 

dat bepaalde delen van de wijk autovrij kunnen ingericht 

worden (ontwerpend, stimulerend). 

3 

5 

7 

H.2 Beheer kan via participatietrajecten actief inzetten 

op het verminderen van het aantal parkeerplaatsen 

ten voordele van groene en gebruiksruimte 

(sturend).


171 

er 

1 

5 

4 

5 

I. Waterbeheer 

Beheer is verantwoordelijk voor het ontwerp, de 

aanleg en het beheer van oppervlaktewater (grachten, 

sloten, kanalen, rivieren), grondwater (onder- 

3 

gronds of in vijvers), regenwater en huishoudelijk 

5 

water (grijs/zwart). 

4 

7 

3 

I.1 Bij de programmering van het groot en vervangingsonderhoud 

van bijvoorbeeld riolering kan een 

programmanager de afstemming regisseren tussen 

het eigen programma en de projecten van andere 

diensten/organisaties (netwerkend, regisserend). 

5 

7 

5 

I.2 Beheer kan de publieke ruimte bewust gaan 

ontharden om in te zetten op een betere infiltratie 

van hemelwater en zo op een gezonde grondwatertafel 

(ontwerpend, sturend). 

5 

3 

5 

I.3 Beheer kan bewust water opvangen, verzamelen 

en zuiveren voor eigen hergebruik of dat van bewoners 

(ontwerpend, stimulerend). 

7 

J. Publieke Gebouwen 

1 

J. Publieke Gebouwen 

Beheer zorgt voor het onderhoud van publieke gebouwen 

en accommodaties zoals zwembaden, 

sportvelden, sporthallen (uitvoerend, technisch). 

5 

J.1 De gemeente kan als eigenaar van publieke 

gebouwen actief inzetten op koppelingen met de 

systemen in eigen beheer en zo cycli sluiten van water, 

materialen, warmte, etc.


172 

4.3.3.2 Binnenste cirkels: sociaalruimtelijke 

strategieën 

Door de veranderende rol van de beheerder worden 

ook nieuwe sociaal-ruimtelijke strategieën mogelijk. 

De bestudeerde testwijken leveren heel wat lopende 

experimenten, ambities, concepten of kansen 

die aanleiding geven tot mogelijke wijkstrategieën. 

Daarin worden niet alleen nieuwe ruimtelijke constellaties 

getest, maar worden ook nieuwe coalities 

“ontworpen”. Het idee is dat, hoe verder we naar het 

midden van de cirkel bewegen, hoe meer opgaven 

en kansen geïntegreerd worden. 

De drie voorbeelden die volgen dienen ter illustratie 

voor deze aanpak. Ze vertrekken telkens vanuit de 

huidige taak van beheer en verkennen hoe van daaruit 

steeds meer opgaven samen kunnen genomen 

worden. De leefstraat bijvoorbeeld conbineert ondergronde 

ifrastructuur, straatmeubilair, parkeren 

en waterbeheer in één strategie, die niet op één plek 

kan ingezet worden maar op vele plekken tegelijk. 

Zo ontwikkelt zich een aanpak die zo nauw mogelijk 

verweven blijft met de beheercultuur en -praktijk.


173 

A. Voortuin als buitenhuis 

De investering in de gevelisolatie en -renovatie is 

er tegelijkertijd één in het straatbeeld. Per (groep) 

woongebouw(n) wordt een coalitie gevormd die gezamelijk 

investeert in de binnen- én buitenruimte. 

Hierdoor beginnen bewoners elkaar beter te kennen 

en groeit ook de betrokkenheid bij de inrichting van 

“hun” stukje publieke ruimte. 

B. Groenstraat 

Het vergroten van de biodiversiteit wordt gekoppeld 

aan het verplaatsen of verminderen van de parkeerplaatsen. 

Zo komen we stap voor stap tot de inrichting 

van een groener straatprofiel. 

A. + B. Leefstraat 

De nieuwe leefstraat is een plek waar je kan verblijven, 

met meer contact tussen binnen en buiten, 

meer biodiversiteit en minder auto’s. Hier spelen 

kinderen veilig buiten en eigenen bewoners zich hun 

plekje buurt toe via gedeelde pluktuinen of ontmoetingsplekken. 

De straat is van iedereen! 

A.2 Ondergrondse infrastructuur 

B.1 Straatmeubilair 

H.1 Parkeren 

I.2 Waterbeheer


174 

A. Gedeelde werkplaats 

Het herbruikbare vuilnis wordt op een vaste plek in 

de wijk verzameld, gerecycleerd en opnieuw samengesteld 

tot stukken die beheer zelf ook weer kan gebruiken, 

zoals verschillende vormen van straatmeubilair. 

B. Wijk-waterhuis 

Hemelwater en grijs water worden opgevangen en 

gezuiverd om opnieuw te gebruiken in de publieke 

gebouwen die in bezit van de gemeente zijn. Deze 

plekken worden experimenteerruimtes voor waterhergebruik. 

C. Energiegebouw 

Voor de energievoorziening van publieke gebouwen 

wordt gezocht naar lokale aanbieders, bijvoorbeeld 

zonnepanelen op industriële daken, of een coöperatieve 

warmtepomp. 

A. + B. + C. Stroomversneller 

De nieuwe stroomversneller is een cluster van publieke 

gebouwen waar energie-, wateren materiaalstromen 

aan elkaar geschakeld worden. Deze plek 

begint als lokaal laboratorium voor circulaire economie 

te werken. Waarom hier geen ruimte voorzien 

voor een fietsenmaker of deelwagens? Bovendien is 

dit de ideale locatie om extra woningen te bouwen: 

vlakbij alle voorzieningen én hyperbereikbaar.


175 

A. Knooppunt 

Op cruciale kruispunten tussen de trage en snelle 

netwerken in de wijk wordt gekozen om publieke 

functies te stimuleren om zo variatie in de homogene 

woonbuurten te brengen. 

B. Gedeelde boerderij 

Samen met de bewoners richt beheer een stukje 

van de wijk in als gedeelde boerderij waar gecomposteerd 

wordt, waar lokale groenten en fruit geteeld 

worden en waar gedeeld werkmateriaal kan 

opgeslagen worden. 

A. + B. Voedselhub 

De nieuwe voedselhub brengt mensen met groene 

vingers samen op een cruciaal overslagpunt tussen 

stad en landschap. Lokale producenten en professionele 

landbouwers uit de omgeving ontmoeten elkaar 

op de nieuwe lokale markt. Je kan hier lessen 

volgen en van elkaar leren over tuinieren, maar ook 

over recycleren, besparen of verduurzamen.


176 

4.3.4 Naar een gedeeld praktijkboek? 

Aan de doelen op stads- en nationaal niveau wordt 

al hard gewerkt. Op heel veel plekken worden tegelijkertijd 

fantastische voorbeeldprojecten gerealiseerd 

die testen hoe die ambities in de praktijk kunnen 

werken. Maar vele van die projecten geraken 

moeilijk uit hun nichepositie, of kunnen enkel overleven 

in de vrije ruimte van subsidies of stadslabs. Een 

volgende stap zou zijn om een tool te ontwikkelen 

die goede voorbeelden kan standaardiseren en multipliceren. 

Die bundelt en verbeeldt een reeks type-projecten 

en vuistregels die een theoretische en 

ruimtelijke onderbouwing en ondersteuning kunnen 

bieden aan lokale actoren en besturen om projecten 

op te zetten of keuzes te maken. Zo’n tool vertrekt 

van singuliere noden en uitdagingen en vertaalt ze 

naar meer geïntegreerde en circulaire projecten en 

principes. Een stad die oplossingen zoekt voor de 

wateropgave krijgt hier toegang tot verschillende 

aanpakken waar waterbeheer gekoppeld wordt aan 

bijvoorbeeld voedselproductie, biodiversiteit en/of 

het werken rond de bodemgesteldheid. Zo krijgen 

verschillende gemeenten toegang tot de verzamelde 

en geproduceerde kennis. Door dit nieuwe type 

“praktijkboek” open source toegankelijk te maken, 

kunnen ook andere actoren mee bouwen (zowel in 

plan als in de uitvoering) aan nieuwe type-projecten. 

Circulaire, Duurzame, Solidaire Wijk 

Bronnen 

Fig.1: https://ephemeralnewyork.wordpress.com/2016/03/14/ 

victory-gardens-bloom-across-the-1940s-city/ 

Fig.2:https://www.bobsmarket.com/blog/the-history-of-victorygardens 

Fig.3: uit ‘De Lage Landen 2020–2100. Een toekomstverkenning’ p. 

57 

Fig.4: 

Fig.5: https://www.dearchitect.nl/projecten/transformatie-van-530- 

woningen-in-grand-parc-bordeaux-door-lacaton-vassal-architectesfrederic-druot-architecture-en-christophe-hutin-architecture


177

wijkprogramma 

beheerslab


Sleutel 8 

Het integreren van 

verschillende doelstellingen 

in één 

project leidt tot 

winsten op verschillende 

vlakken, maar 

vereist wel een 

innovatieve business 

case.

Delta Atelier Stedelijk Beheer 4.4 Beheer en het geld 

180 


4.4.2 De sectoren 181 

4.4.3 Dagelijks, Groot en Vervanging 182 

4.4.4 Kapitaalgoederenvoorraad 182 

4.4.5 De Vervangingsopgave 183 

4.4.6 Besluit Begroting en Verantwoording 183 

4.4.7 Nationale doelen versus gemeentelijke 

uitvoering 184 

4.4.8 Koppelen van investeringen 185 

Dit hoofdstuk werd uitgewerkt door Jelte Boeijenga


181 


Ieder innovatief en integraal project moet natuurlijk 

ook betaald worden. En de kans is groot dat het geld 

daarvoor op dit moment stevig vastzit in potten en 

potjes, in specifieke budgetten, in onderhoudsplanningen 

en -ramingen. “En zo lang we geen antwoord 

hebben op het vraagstuk van integrale financiering, 

is het leuk wat we met elkaar bedenken maar hebben 

we dus geen poot om op te staan,” zo werd geconstateerd 

tijdens het traject. Dit hoofdstuk is een 

eerste verkenning om in kaart te brengen wat de 

verschillende budgetten zijn, welke mechanismen 

erop sturen en hoe de veelal lokale budgetten zich 

verhouden tot bijvoorbeeld nationale geldstromen. 

Dat inzicht moet de basis vormen om er vervolgens 

ook aan te kunnen gaan sleutelen. Dit hoofdstuk 

wordt afgesloten met een blik op Leiden, waar men 

die stap nu al zet: de koppeling tussen de grote vervangingsopgave 

en de transities op het gebied van 

energie en klimaat levert hier inmiddels geen financieringsprobleem 

maar een -voordeel op. 

4.4.2. De sectoren 

De gemeenten in Nederland geven ruim 10% van 

hun begroting uit aan Stedelijk Beheer. Gezamenlijk 

is dat 6 à 7 miljard euro per jaar. Wanneer we de afvalvoorziening 

meerekenen, komen we uit op ca. 8,5 

miljard euro jaarlijks. Het CBS houdt in Nederland bij 

binnen welke sectoren of ‘taakvelden’ de uitgaven 

vallen. De gepresenteerde cijfers hebben betrekking 

op 2018. 

De grootste betreft het taakveld Verkeer en vervoer. 

Hieronder valt de aanleg, beheer en onderhoud van 

alle wegen, pleinen, fietspaden, stoepen, tunnels en 

bruggen. Ook de straatverlichting, alle verkeersborden 

en regelinstallaties, de gladheidsbestrijding en 

de reiniging van de straten vallen hieronder. Kortom: 

de complete verharde openbare ruimte, met uitzon- 

dering van nummer 2: Parkeren, dat naast de inrichting 

en onderhoud van parkeerplaatsen ook de parkeermeters 

en de fietsenstallingen betreft. Naast 

deze verharde ruimte staat de onverharde ruimte: 

de aanleg, beheer en onderhoud van het openbaar 

groen, de kleine wateren, de volkstuinen, maar ook 

de recreatie- en speelvoorzieningen. Inclusief de 

begraafplaatsen en crematoria (hier soms wel en 

soms niet onder gerekend) is deze onverharde ruimte 

goed voor zo’n 20% van het budget. 

Voor de laatste twee posten gelden aparte spelregels: 

speciaal voor afval en riolering worden lokaal 

heffingen betaald: de afvalstoffenheffing en de rioolheffing. 

Samen met de onroerende-zaak belasting 

vormen deze ook meteen de belangrijkste 

lokale inkomsten van gemeenten. Voor de twee heffingen 

geldt dat deze niet hoger mogen zijn dan de 

werkelijke kosten. En omgekeerd worden stijgende 

kosten vaak (maar niet altijd) vertaald in de hogere 

heffing. Het voordeel van dit mechanisme is dat stijgende 

kosten minder sterk drukken op de gemeentelijke 

begroting. Aan de andere kant: het eventuele 

doorbelasten leidt natuurlijk snel tot een politiek debat 

over de hoogte van de lokale woonlasten. 

Dit heeft tot gevolg dat de aanleg, beheer en onderhoud 

van de openbare ruimte – verhard en onverhard 

– bepalend is voor de grote bulk van de uitgaven 

uit de algemene middelen. 

4.4.3 Dagelijks, groot en vervanging 

Bovenstaand overzicht maakt weliswaar een (ruw) 

onderscheid tussen de sectoren; tegelijk gooit het 

veel zaken op één hoop: de bestrating van wegen 

eens per dertig jaar valt in dezelfde categorie als 

het maaien van het gras. In theorie is er voor het 

Stedelijk Beheer een duidelijk onderscheid te maken 

tussen geld voor dagelijks onderhoud, groot onderhoud 

en vervangingen. 

Verkeer en vervoer 

Parkeren 

€ 2,8 MLD 

€ 0,4 MLD 

36 % 

5 % 

Betaald uit de algemene middelen 

Groen & 

recreatie 

€ 1,6 MLD 

20 % 

Riolering 

Afval 

€ 1,3 MLD 

€ 1,7 MLD 

17 % 

22 % 

Betaald uit belastingen (retributies) 

Gemeentelijke uitgaven aan 

stedelijk beheer in 2018, 

bron: IV3 CBS


182 

• Dagelijks onderhoud en beheer: geld dat elke 

dag wordt uitgegeven aan mensen en materiaal 

om de boel schoon, heel en veilig te houden. Het 

snoeien van de bomen, het maaien van het gras, 

het schoonhouden van straten en pleinen, het legen 

van de afvalcontainers, et cetera. 

• Groot onderhoud: geld voor de flinke opknapbeurten 

die eens in de zoveel jaar nodig zijn. 

Denk aan het opnieuw beplanten van een plantsoen 

of het schilderen van een brug, 

• Vervangingen: geld voor het opnieuw aanleggen 

wanneer zaken na enkele decennia echt versleten 

zijn en niet meer kunnen worden gerepareerd. 

Deze verschillende soorten uitgaven hebben specifieke 

kenmerken. In principe gaat het eerste geld van 

de lopende rekening; het wordt elk jaar begroot en 

uitgegeven en dan is het ook op. De tweede categorie 

uitgaven komt eens in de zoveel jaar. Verstandig 

zou zijn om voor die categorie geld te reserveren: je 

weet dat het er aankomt, dus om het tegen die tijd 

ook te kunnen betalen, is het handig om elk jaar een 

beetje opzij te leggen voor dat moment. Iets dergelijks 

geldt voor de vervangingen. Ook daarvan kunnen 

we het moment in theorie zien aankomen. Een 

rioleringsbuis gaat ongeveer vijftig, misschien zestig 

jaar mee en moet daarna toch echt worden vervangen. 

Ook hiervoor geldt dat het natuurlijk verstandig 

zou zijn om elk jaar geld te reserveren. 

In de praktijk loopt het echter veelal anders. In de 

praktijk werden de afgelopen jaren groot onderhoud 

en soms ook vervangingen gewoon geboekt 

van de lopende rekening. Omdat het door meevallers 

toevallig gewoon kon op dat moment, omdat 

het bekostigd werd uit een specifiek programma, of 

om andere redenen. Aan de andere kant is het ook 

wel voorgekomen dat er wél uitgebreid reserveringen 

waren gemaakt, maar dat die op een gegeven 

moment optelden tot zo’n groot bedrag dat een deel 

daarvan is aangewend voor noden in het sociale domein. 

In de praktijk blijkt het soms dus lastig om onderhoud 

op de lange termijn hetzelfde politieke gewicht 

te geven als sociale noden op de korte termijn. 

Het gevolg van deze wat gebrekkige begrotingsdiscipline 

is dat het overzicht over de bestedingen aan 

dagelijks onderhoud, groot onderhoud en vervangingen 

op veel plaatsen ontbreekt. Sommige gemeenten 

hebben het op orde, anderen werken er hard 

aan om het op orde te brengen. Aanleiding hiervoor 

is onder andere het sinds 2017 in werking getreden 

nieuwe Besluit Begroting en Verantwoording waarin 

begrotingsregels voor decentrale overheden wor- 

den vastgelegd. Daar komen we hieronder op terug. 

Een andere aanleiding hiervoor vormden onaangename 

verrassingen. In Rotterdam bleek de renovatie 

van de Maastunnel een stuk duurder uit te pakken 

dan was verwacht. In Amsterdam waren dit 

inzakkende kademuren en in Almere grootschalige 

verzakkingen. Niet alleen bleek er in deze gevallen 

onvoldoende geld gereserveerd, ook kwam men 

erachter dat men feitelijk een onvoldoende goed 

beeld had van de onderhoudsstaat. Het vormde dus 

tevens een aanleiding voor een veel betere inventarisatie 

van de kapitaalgoederen: wat hebben we in 

handen, wat is het waard, hoe staat het met het onderhoud 

en wat zal het ons op termijn kosten om het 

in stand te houden en straks ook weer te vervangen 

wanneer het versleten is. 

4.4.4 Kapitaalgoederenvoorraad 

Mede als gevolg van bovenstaande, ontbreekt een 

eenduidig overzicht van de voorraad kapitaalgoederen 

van gemeenten in Nederland. Op basis van gegevens 

van een aantal gemeenten die een dergelijke 

inventarisatie hebben gemaakt en gepubliceerd, 

kunnen we uitrekenen dat de totale voorraad kapitaalgoederen 

van Nederlandse gemeenten vermoedelijk 

ergens tussen de 200 en 300 miljard euro ligt. 1 

Hiervan staat er boekhoudkundig slechts 21 miljard 

op de gezamenlijke balansen van de gemeenten, 

een fractie dus. 

Stel nu dat we de gemiddelde levensduur van alle 

straten, pleinen, rioleringen, bomen, plantsoenen, 

lantaarnpalen, et cetera, stellen op 40 jaar. Dan zouden 

we dus elk jaar 2,5% moeten afschrijven en reserveren 

voor vervanging. Dan zouden we alleen al 

voor deze afschrijvingen uitkomen op een bedrag 

tussen de € 5 en 7,5 miljard euro per jaar. Wanneer 

we dat afzetten tegen een jaarlijkse begroting van 6 

à 7 miljard euro per jaar – en weten dat over het algemeen 

de openbare ruimte er best fatsoenlijk bij ligt 

– kunnen we aantal dingen concluderen: 

• Ondanks – of misschien wel dankzij – bovengenoemde 

dynamiek waarin gelden voor dagelijks 

onderhoud en beheer, groot onderhoud en vervangingen 

behoorlijk door elkaar lopen, gaan de 

meeste gemeenten behoorlijk efficiënt om met 

hun budgetten. Vermoedelijk worden in beleid 

en uitvoering allerlei zaken al slim met elkaar gecombineerd. 

• Van veel vervangingen van kapitaalgoederen in 

wijken die de afgelopen veertig tot zestig jaar zijn 

aangelegd is het ten zeerste de vraag of deze al


183 

zijn begroot. Het kan bijna niet anders dan dat de 

budgetten hiervoor de komende jaren flink omhoog 

moeten. 

4.4.5 De Vervangingsopgave 

Grote delen van Nederland zijn aangelegd in de jaren 

zestig en zeventig, een periode met een niet 

eerder – en ook niet later – vertoonde bouwwoede. 

Wanneer we het bouwjaar van woningen als indicator 

nemen voor de leeftijd van wijken in Nederland 

en we ons realiseren dat grote delen infrastructuur 

zoals rioleringen, straten en bruggen een levensduur 

hebben van 50 tot 60 jaar, dan zien we een enorme 

vervangingsopgave op ons afkomen. 

Er komt een serieuze piek aan, die nog wordt versterkt 

op de plaatsen waar de afgelopen jaren de 

eerst noodzakelijke vervangingen zijn uitgesteld. De 

vervangingsopgave heeft een omvang waar we echt 

niet aan gewend zijn en zal een beslag leggen op de 

gemeentelijke begrotingen dat we nog niet eerder 

hebben gezien. Hoewel het van gemeente tot gemeente 

zal verschillen in welke mate hier de afgelopen 

jaren daadwerkelijk reserveringen voor zijn gemaakt. 

In het licht van de grote transitie-opgaven is – wanneer 

het gaat om slim koppelen –deze categorie 

wellicht dan ook de meest interessante. Aan de ene 

kant: ook zonder die transities staan veel gemeenten 

al voor een flinke klus. Aan de andere kant: juist 

bij de vervangingen gaan de straten volledig open, 

vaak van gevel tot gevel, en is er dus een enorme 

kans om het in één keer goed te doen. In alle gevallen 

ligt er zowel een noodzaak als een kans om juist 

de vervangingsopgave te koppelen aan de transitie-opgaven. 

4.4.6 Besluit Begroting en Verantwoording 

Als gezegd, een tweede reden om het onderscheid 

tussen beheer, onderhoud en vervangingen duidelijk 

te gaan maken is de invoering van het nieuwe 

BBV (Besluit Begroting en Verantwoording) in 2017. 2 

Hiermee is een aantal nieuwe regels in werking getreden. 

Eén daarvan is dat gemeenten verplicht werden 

om hun grote uitgaven aan kapitaalgoederen te 

‘activeren’. Dat wil zeggen: in plaats van een nieuwe 

weg of riolering als eenmalige kosten te boeken 

in het jaar dat de uitgaven worden gedaan, moeten 

deze weg of riolering nu worden beschouwd als een 

investering, en daarmee als vaste activa op de balans 

worden gezet (activeren in boekhoudjargon) 

en gedurende de levensduur van het object worden 

afgeschreven. Dat betekent dat die weg die dit jaar 

voor bijvoorbeeld een miljoen euro wordt aangelegd, 

dit jaar niet voor dat miljoen maar voor 25.000 euro 

op de begroting komt (een miljoen gedeeld door de 

levensduur van 40 jaar). Voor die gemeenten die dit 

activeren beperkt of selectief hebben toegepast de 

afgelopen jaren (en dat zijn er best veel) heeft het 

serieuze consequenties. 

• Ten eerste betekent het uiteraard een enorme 

‘besparing’ op de korte termijn. In plaats van een 

miljoen geven we immers maar 25.000 euro uit. 

Binnen hetzelfde budget kunnen we 40 wegen 

aanleggen, in plaats van één. 

• De tweede consequentie is vanzelfsprekend dat 

dit een keer ophoudt, want het is een hypotheek 

op de toekomst. De eerste jaren geeft het flinke 

budgettaire ruimte maar na verloop van tijd stapelen 

de kosten van de afschrijvingen – voor iedere 

nieuwe weg 25.000 euro per jaar – zich natuurlijk 

op. Mogelijk zelfs tot een niveau dat flink 

hoger ligt dan het huidige budget. 

# woningen 

Die zijn nu aan de beurt! 

120.000 

80.000 

40.000 

0 

1921 1927 1933 1939 1945 1951 1957 1963 1969 1975 1981 1987 1993 1999 2005 2011 2017 

Woningbouwproductie in de 

afgelopen eeuw. Bron: CBS


184 

Uitgaven 

JR 1 JR 2 JR 3 JR 4 JR 5 JR 6 JR 1 JR 2 JR 3 JR 4 JR 5 JR 6 

Voor activeren 

Na activeren 

Huidig budget 

‘Verdiende’ 

eenmalige 

budgettaire 

ruimte 

Eenmalige budgettaire ruimte 

na het starten met activeren 

• De derde consequentie – en tevens de bedoeling 

van het Besluit – is dat een steeds groter 

deel van de gemeentelijke kapitaalgoederen ook 

daadwerkelijk op de balans van de gemeente 

komt te staan, én op die wijze transparant wordt 

wat deze nog waard zijn en welke vervangingsinvesteringen 

er dus aankomen, én, als gevolg 

hiervan, er ook geld voor zal worden gereserveerd. 

Met andere woorden: het in veel gevallen 

ontbrekende inzicht in de verschillende kosten 

voor de exploitatie, het langjarig onderhoud en 

de vervangingen zal de komende jaren worden 

ingevuld. De mate waarin dit ideaal zal worden 

bereikt, wordt overigens weer ingeperkt door de 

ondergrens van waaraf de activering verplicht 

is gesteld; een ondergrens die gemeenten zelf 

mogen bepalen. De verschillen – met bijvoorbeeld 

Rotterdam en Amsterdam op 5 miljoen, 

Zoetermeer op 1 miljoen en Almere op honderdduizend 

euro – drukken de verwachtingen ten 

aanzien van de realisatie van dit doel. 

Het bijzondere hier is wel – en dat moet worden opgemerkt 

– dat een administratieve regeling in het 

kader van uniformering van de statistische verzameling 

en verantwoording door gemeenten, directe 

gevolgen heeft voor de budgettaire ruimte. Maar 

wat de oorzaak ervan ook mogen wezen, voor veel 

gemeenten biedt het ook een kans om – juist op het 

moment dat het nodig is – de komende jaren sterker 

te investeren. Waarbij nogmaals dient te worden opgemerkt 

dat de kans groot is dat de structurele lasten 

na verloop van tijd (fors) hoger uitkomen dan de 

huidige budgetten. Wanneer op tijd begonnen, kan 

de gemeenteraad hier de komende jaren echter wel 

op worden voorbereid. 

4.4.7 Nationale doelen versus gemeentelijke 

uitvoering 

Gemeenten zijn in Nederland voor een zeer groot 

gedeelte van hun inkomsten afhankelijk van de rijksoverheid. 

Slechts een zeer beperkt deel wordt 

lokaal opgehaald door middel van belastingen en 

heffingen. 3 Van de ongeveer 55 miljard aan inkomsten 

in 2018 is bijna 35 miljard, 63%, afkomstig van 

de rijksoverheid. Naast de algemene uitkering uit 

het Gemeentefonds bestaan die rijksbijdragen uit 

een groot aantal specifieke uitkeringen, gelabeld 

geld voor specifieke doeleinden. 4 Vanzelfsprekend 

hebben die labels betrekking op urgenties die voor 

een groot deel nationaal worden bepaald. Hoewel er 

gemeentelijke taken mee worden gefinancierd, gaat 

het vaak om nationale doelen die ermee moeten 

worden bereikt. 

Ook in het ruimtelijk domein hebben de specifieke 

uitkeringen de afgelopen decennia flink bijgedragen 

aan de gemeentelijke inkomsten. De uitkeringen in 

het ruimtelijk domein, zoals het Investeringsbudget 

Stedelijke Vernieuwing (ISV), het Budget Investeringen 

Ruimtelijke Kwaliteit (BIRK), de Sleutelprojecten 

(eerste en tweede generatie) en de Nota Ruimte Projecten 

bedroegen tot enkele jaren terug al snel een 

half miljard euro per jaar. 5 

Veel van deze gelden zijn aangewend voor investeringen 

in de bestaande bebouwde omgeving. 

Hoewel het uitvoerig onderzoek vergt om dit te 

kwantificeren is het aannemelijk dat daarmee indirect 

ook flinke posten op de begroting van Stedelijk 

Beheer werden gedekt. Wanneer werd geïnvesteerd 

in de vernieuwing van een wijk, kon op dat moment – 

mede geholpen door de ISV-uitkeringen – soms ook


185 

de vervanging van het riool, nieuwe bestrating en 

inrichting worden meegenomen binnen het projectbudget. 

De kosten voor deze vervangingen drukten 

hierdoor minder sterk op de reguliere begroting. 

Op deze wijze zijn de afgelopen jaren in een flink aantal 

gevallen noodzakelijke vervangingen vermoedelijk 

deels gefinancierd door de specifieke uitkeringen 

vanuit het rijk. Dat heeft er dan mede toe bijgedragen 

dat het effect van de al groeiende vervangingsopgave 

op veel plekken de afgelopen jaren nog 

beperkt is gevoeld. Dat zal de komende jaren vermoedelijk 

anders zijn: aan veel van bovengenoemde 

uitkeringen is inmiddels een einde gekomen. 

Tegelijk is niets veranderd aan de afhankelijkheid 

van gemeenten van de rijksoverheid. Zo lang gemeenten 

beperkt belastingen kunnen heffen, zal 

een groot deel van de uitgaven bekostigd moeten 

worden vanuit het rijk. Wel zullen deze uitkeringen 

vanuit het rijk nieuwe nationale doelen en urgenties 

gaan volgen. Nu al valt te zien dat de energietransitie 

daar een hele belangrijke in is. Gemeenten zullen 

voor een flink deel aan de lat komen te staan voor 

uitvoering van de afspraken in het (nationale) klimaatakkoord 

en zullen daar ook de middelen toe moeten 

krijgen. Wat eenvoudig gezegd: waar gemeenten de 

afgelopen decennia soms de riolering en de straten 

konden vervangen dankzij de nationale budgetten 

voor Stedelijke Vernieuwing, zal dat de komende 

jaren wellicht kunnen dankzij de nationale budgetten 

voor de Energietransitie. Een extra reden en urgentie 

dus om de grote transitie-opgaven te koppelen 

aan de opgave van beheer en vervanging. 

4.4.8 Koppelen van investeringen 

Samenvattend kunnen we stellen dat: 

• Er een enorme vervangingsopgave op ons 

afkomt van rioleringen, straten, pleinen en plantsoenen 

in wijken die in de jaren vijftig, zestig en 

zeventig zijn gebouwd. 

• In deze wijken in deze zelfde periode een aantal 

grote transities hun beslag zullen krijgen. De 

energietransitie betekent – naast de ingrijpende 

verbouwing van vrijwel al het vastgoed, dat alle 

straten opengaan: de gasleiding eruit en iets anders 

ervoor in de plaats. In veel gevallen zal dit 

iets zijn dat veel meer ruimte inneemt, zoals een 

warmtenet. Tegelijk zullen deze wijken klimaatadaptief 

moeten worden ingericht: ook dat legt 

een nieuw beslag op de openbare ruimte. 

• Voor deze opgaven is het geld in lang niet alle 

gevallen gereserveerd. Tegelijk bieden nieuwe 

regels in een flink aantal situaties nieuwe ruimte 

om te investeren. Weliswaar betekent dit soms 

een hypotheek op de toekomst, maar op deze 

wijze kan de klap voorzichtig worden opgevangen. 

Wel moet in een flink aantal gevallen de politiek 

worden voorbereid op stijgende kosten in 

de komende jaren. 

• Voor beide opgaven moet de hele wijk op de 

schop. Het is eigenlijk ondenkbaar wanneer we 

die opgaven niet combineren in één aanpak. En 

het lijkt vanzelfsprekend dat in die combinatie er 

geld bespaard moet kunnen worden. 

De Gemeente Leiden laat zien hoe. Zij heeft voor de 

periode 2020 tot 2050 een compleet wijkvervangingsprogramma 

voor de wijken uit de jaren vijftig, 

zestig en zeventig opgesteld. Aanleiding is dat in al 

deze wijken zowel de riolering als de materialen in de 

openbare ruimte aan het einde van hun levensduur 

zijn. Het uitgangspunt is dat in deze aanpak de drie 

grote opgaven – klimaatadaptatie, energietransitie 

en circulariteit – integraal worden meegenomen. 

Dat betekent een integrale gebiedsgerichte benadering 

waarbij verschillende opdrachten worden 

gebundeld en integraal worden uitgevoerd in één 

project. Met als gevolg: kostenbesparing, eenmalig 

aanbesteden, eenmalige plankosten, eenmalige 

burgerparticipatie en eenmalige overlast. 

Voor de riolering, de wegen, de openbare verlichting, 

de kunstwerken (bruggen e.d.) en oeverbeschermingen 

is elk op eigen wijze een vervangingsprogramma 

gemaakt. De conclusie hieruit is dat de 

planning van de riolering leidend is en de rest volgt. 

Wanneer het iets verder in de tijd ligt, is er iets meer 

flexibiliteit om te schuiven. 

Door deze uitgebreide inventarisatie, inclusief de 

kosten van al deze vervangingen, was het ook mogelijk 

om na te gaan wat er op deze wijze werd bespaard. 

De belangrijkste conclusies hieruit: 

• Het klimaatadaptief inrichten van één wijk zou 

wanneer het als een zelfstandig project zou 

worden uitgevoerd ongeveer 10 miljoen euro kosten. 

Wanneer het wordt uitgevoerd als onderdeel 

van het integrale project kost het nog 2 miljoen. 

Een besparing van 80%. 

• Ook wanneer een weg nog niet is versleten, maar 

de riolering wel, en bij een gebiedsaanpak waarin 

alles tegelijk wordt vervangen dus versneld op 

de weg moet worden afgeschreven, is dat nog


186 

WIJKVERVANGINGEN 2020-2050 

Pagina 

4/6 

BIJLAGE 2: PLANNING WIJKVERVANGINGEN 

2019-2025 

Wijkvervangingen gemeente Leiden 2020–2050. Omdat het vervangen van de ondergrondse infrastructuur 

erg ingrijpend voor de omgeving is en om de volgordelijkheid van de uitvoering van de 

wijken te bepalen is gemeentebreed rioleringsonderzoek uitgevoerd naar de kwaliteit, capaciteit 

en functionaliteit (KCF) van het rioolstelsel. Daarnaast zijn op basis van schadebeelden en restlevensduur 

onderzoeken van de verharding bepaald welke wegen urgent zijn om te vervangen. Bron: 

Gemeente Leiden


187 

steeds kostenefficiënter. Zelfs wanneer die weg 

10 tot 15 jaar eerder wordt afgeschreven. 

• Wanneer een wijk vanwege de verouderde riolering 

moet worden aangepakt en daarmee 

vooruitloopt op de energietransitie – bijvoorbeeld 

omdat de oplossing nog niet bekend is 

of deze nog een aantal jaren duurt om te realiseren 

– kan door het creëren van een vrij tracé, 

een zandsleuf vrij van andere kabels, leidingen, 

boomwortels, etc. deze later tegen zeer beperkte 

meerkosten alsnog worden aangelegd. 

Tot slot: wat het voorbeeld van Leiden ons bovenal 

leert is dat de uitgebreide en integrale inventarisatie 

van kapitaalgoederen, vervangingstermijnen én de 

kosten van die vervanging een van de voorwaarden 

is voor het koppelen van opgaven. 

Noten 

1. Zoetermeer: 1,7 mld. (Gemeente Zoetermeer, inventarisatie Stadsbeheer), 

Rotterdam 12,7 mld. (Gemeente Rotterdam, inventarisatie 

Stadsbeheer), Tilburg 2,0 mld. (Gemeente Tilburg, Programmabegroting 

2019), Deventer 1,0 mld. (Gemeente Deventer, Begroting 

2019), Utrecht 3,5 mld. (Gemeente Utrecht, Onderhoud kapitaalgoederen 

Openbare ruimte 2012-2015), Almere 3,5 mld. (Gemeente 

Almere, Programmabegroting 2012-2015), Bergeijk 222,5 mln. (Gemeente 

Bergeijk, Programmabegroting 2019-2022). We veronderstellen 

dat er een correlatie is tussen de kapitaalgoederen en het 

aantal inwoners. Op basis van bovenstaande gemeenten varieert 

deze tussen de ongeveer 10.000 en 20.000 euro per inwoner. Voor 

heel Nederland zou dat een kapitaalgoederenvoorraad betekenen 

van tussen de € 180 miljard en € 360 miljard euro. 

2. Zie Commissie BBV: https://www.commissiebbv.nl/ 

3. Zie CBS, “Lokale overheden heffen 14,2 miljard euro in 2018”, 

maart 2018 

4. Deze specifieke uitkeringen maken sinds 2010 weliswaar deel uit 

van het Gemeentefonds maar zijn nog wel apart gelabeld. 

5. Zie Ministerie van VROM, Ruimtelijke kwaliteit in ontwikkeling : 

Budget Investeringen Ruimtelijke Kwaliteit (BIRK), 2005, Bureau 

Stedelijke Planning, Evaluatie Sleutelprojecten, 2009, SEO, Stedelijke 

vernieuwing: Kosten en baten, 2016, Platform31, Kennisdossier 

Stedelijke Vernieuwing. 

Bronnen 

Voor de cijfers is gebruik gemaakt van CBS-data: https://www.cbs.nl/ 

, https://iv3statline.cbs.nl, https://www.financiengemeenten.nl/ en https://vraagbaakiv3gemeenten.nl 

Voor dit artikel zijn – onder dankzegging – interviews gehouden met 

Wiebe Oosterhoff (Gemeente Rotterdam), Peter de Visser (Gemeente 

Zoetermeer), Ruud van Hoek en Peter Zuurbier (Antea) en Ronald Gerritsen 

en David van Zanten (Gemeente Leiden). Vanzelfsprekend komt de 

tekst voor rekening van de auteur.

duurzaamheids 

winkel


189 

Sleutel 9 

Om te versnellen 

en vermenigvuldigen 

moeten we kennis en 

ervaring met elkaar 

delen.

Delta Atelier Stedelijk Beheer 5. Conclusies 

190

Delta Atelier Stedelijk Beheer 5. Conlusies 

191 

Doorheen het traject en doorheen de vorige hoofdstukken, werden 

heel wat gedeelde vragen en lessen geformuleerd. Het uitwisselingstraject 

tussen de verschillende gemeenten en hun 

beheerafdelingen legde paden bloot die verder uitgediept 

moeten worden. In de vorm van tien punten worden deze onderzoekssporen 

opgelijst. Doel is om de kennisuitwisseling 

tussen gemeenten onderling verder te zetten, als aanzet voor 

versnelling.


192 

De Kopgroep Stedelijk Beheer stelde zichzelf de 

vraag welke sleutels de beheerder in handen heeft 

om bij te dragen aan het overbruggen van de missing 

link en om de transities te laten landen in het 

stedelijk weefsel. Vanuit dit gelopen verkenningstraject 

en de expertise van verschillende ontwerpen 

onderzoeksbureaus kunnen tien sleutels worden 

gedefinieerd, die samen een eerste pad vrijmaken 

naar een nieuwe praktijk. Ze geven geen directe 

sluitende oplossingen, maar zijn vooral een uitnodiging 

om samen verder te experimenteren en onderzoeken 

met verschillende tools en methodes als gedeelde 

ondergrond. Wat vooral is gebleken is dat de 

beheerder met zijn/haar transversale vakmanschap, 

diepgaande kennis van de ruimtelijke omgeving en 

dagelijks contact met de bewoners in de wijken, 

enorm veel potentie heeft om de stad klaar te maken 

voor de toekomst. Door middel van experiment, 

kennisdeling, het bouwen van coalities met actoren 

en bewoners en het definiëren van een structurele 

toekomstgerichte aanpak, kan deze potentie verder 

ontwikkeld worden. De tien sleutels voor het beheer 

van de toekomst laten zien hoe.


193 

Sleutel 1 

De transities wijzen de nood aan voor een nieuwe 

praktijk. 

Sleutel 2 

Naast pragmatiek is er ook ruimte en tijd nodig voor 

experiment om de beheerpraktijk continu vernieuwen. 

wijkprogramma 

beheerslab 

Onder invloed van de grote opgaven zoals klimaatadaptatie, 

grondstoffenschaarste en gezondheidsvraagstukken 

staan steden en de openbare ruimte 

onder druk. Er zijn transities nodig en het staat 

vast dat deze grootschalige omwentelingen in onze 

dagelijkse leefomgeving terecht zullen komen. 

Momenteel ontbreken echter de heldere taakstelling 

en methode om deze doelen gebiedsgericht en geïntegreerd 

te realiseren. Tegelijk investeren we wel 

dagelijks in het onderhoud en de noodzakelijke vervanging 

van onze bestaande infrastructuur: gaande 

van het plaatsen van nieuw meubilair en groenaanleg, 

de vervanging van rioleringen en leidingen, tot 

de integrale heraanleg van straten en het openbaar 

domein. Deze ingrepen bieden een kans om over te 

schakelen van het onderhoud van het verleden naar 

het vormgeven van de toekomst. Het verknopen van 

kennis, capaciteit en doelstellingen uit verschillende 

domeinen vergt echter een nieuwe tafel en methode 

voor samenwerking. 

De laatste jaren zien we dat er in heel wat steden 

en wijken volop geëxperimenteerd wordt met alternatieve 

projecten waarbinnen beheer een vooruitstrevende 

rol opneemt. We willen verder bouwen op 

deze experimenten en op de expertise die we vergaarden. 

Samen willen we evolueren naar een nieuwe 

praktijk waar op een meer structurele en sturende 

manier over de kansen binnen beheer nagedacht 

wordt. Er is nood om alternatieve strategieën en methodes 

te verkennen die vertrekken vanuit het vakmanschap 

van beheer, maar tevens rekening houden 

met de behoefte om een stadsregionale visie 

uit te denken, geïntegreerde deelprojecten te ontwerpen, 

een nieuwe positie voor de burger te vrijwaren 

en het kader te scheppen voor alternatieve financiering. 

De beheerder kan hier de regie opnemen 

over vragen, kansen en acties die zich voordoen met 

betrekking tot ingrepen in de publieke ruimte. Om 

tot vernieuwende oplossingen te komen is het belangrijk 

om vrije ruimte uit te zetten waarbinnen “out 

of the box” gedacht kan worden. Soms wil dat zeggen 

dat de uitvoering van een project meer tijd zal 

vergen of dat er budget nodig is om te testen. Die 

investering kan niet afgemeten worden ten opzichte 

van klassieke processen. Maar om te innoveren 

is het noodzakelijk om even uit de strakke cycli en 

rekentabellen te stappen die zo eigen zijn aan het 

stadsbeheer.


194 

Sleutel 3 

Door zijn/haar positie, vakmanschap en portefeuille 

is de beheerder een geschikte kandidaat om de 

vervangingsen transitieopgaven samen te nemen. 

Sleutel 4 

Door kaartlagen en planningen op stadsniveau 

op elkaar te stapelen, bouwen we een tool om beheeropgaven 

te integreren en in het licht te stellen 

van de transitie-ambities. 

De beheerpraktijk gaat over verschillende thema’s 

en domeinen tegelijk en werkt fundamenteel integrerend. 

Beheer is daarom uitermate goed gepositioneerd 

om de transities mee vorm te geven. Verder 

gaan er in de beheerwereld ontzaglijke bedragen 

om: als we de investeringen van alle gemeenten en 

overheden optellen, vloeit er in Nederland per jaar 

tot wel 15 miljard euro naar beheer. De beheerder 

zelf beschikt over specifiek vakmanschap en kunde 

die cruciaal zijn om de grote doelstellingen te vertalen 

naar effectieve realisaties en andersom. Dit 

vakmanschap bestaat uit technische kennis omtrent 

uitvoering op het terrein, sociale skills om processen 

te faciliteren en te regisseren, en strategische 

visie om mee beleid te bepalen en te sturen. 

Tegelijkertijd is het werk van diezelfde beheerder 

op dagdagelijkse basis vanzelfsprekend en onzichtbaar. 

Door het vakmanschap van de beheerder 

scherp te benoemen en leesbaar te maken voor de 

buitenwereld, kan de beheerder doorgroeien in zijn/ 

haar rol. Wanneer de beheerder mee in een nieuwe, 

transversale coalitie stapt, zal eveneens het werkveld 

opengebroken worden: naar een nieuwe praktijk 

waar ontwerp, technisch onderhoud, beleid en 

strategie hand in hand gaan. De beheerders van de 

toekomst zullen een proactieve houding aannemen 

en mee strategisch en integraal nadenken over onze 

de kansen binnen onze kapitaalgoederen. 

In de publieke ruimte komen allerlei opgaven en stakeholders 

met hun taakstellingen en doelen samen. 

Hoe structureer je dit over domeinen en disciplines 

heen werken? Er is behoefte aan een motiverende 

tool en werkwijze waarmee een betere samenwerking 

tussen stadsontwikkeling, stadsbeheer en 

maatschappelijke ontwikkeling mogelijk wordt: een 

gezamenlijke ruimtelijke onderlegger op stadsniveau 

waarop verschillende thematische lagen en de 

belangen die daarbij horen, gestapeld kunnen worden. 

Hiermee wordt zichtbaar waar de verschillende 

transitie-opgaven met elkaar verknopen en elkaar 

overlappen en dus geïntegreerd aangepakt kunnen 

worden. Bovenop deze cartografie van opgaven kan 

beheer een kaart van kansen leggen: de ruimtelijke 

planning van het cyclische, gefaseerde, systematische 

onderhoud in de stad. Door de planning vanuit 

beheer te koppelen aan de transitie-opgaven, kan 

het onderhoud gericht worden ingezet voor opgaven 

op vlak van water, energie, bodem of zorg. Met deze 

kaart doet beheer een duidelijk aanbod naar partners 

toe: de 15 miljard die jaarlijks in heel Nederland 

aan beheer besteed wordt, kan als middel dienen 

voor het realiseren van de gezamenlijke opgaven.


195 

Sleutel 5 

Op basis van een stadsregionale visie kan de aanpak 

in wijken onderling gedifferentieerd worden. 

Sleutel 6 

Binnen deze brede praktijk moet ook de burger een 

nieuwe positie krijgen. 

De ene wijk is de andere niet. De ruimtelijke en sociale 

morfologie van elke wijk bepaalt welke klimatologische 

maatregelen en systemen nodig zijn. In 

sommige wijken is zware en dure infrastructuur zoals 

een gescheiden rioleringsstelsel helemaal niet 

nodig; daar is er voldoende buffercapaciteit om 

regenwater op natuurlijke wijze in de bodem te laten 

infiltreren. Of in bepaalde wijken laat de eigendomsstructuur 

toe om alle woningen tegelijkertijd 

te renoveren, maar in andere wijken waar veel meer 

van de woningen in privaat eigendom zijn, is dat helemaal 

niet zo eenvoudig. We kunnen onze steden 

daarom niet op een gestandaardiseerde manier wijk 

voor wijk vervangen, maar zoeken met welke maatregelen 

we de verschillende wijken op de meest efficiënte 

manier kunnen bedienen. De winst in snelheid 

en impact zit niet in het implementeren van een 

generiek beleid in de gehele stad, maar komt net 

voort uit het werken met de specificiteit van elke 

wijk. De opgavenkaart helpt ons de verschillende 

uitdagingen per wijk leesbaar maken. 

In de toekomst is de samenwerking tussen overheid, 

organisaties en burgers in het dagelijks beheer 

van de stad cruciaal. Het vraagstuk stopt niet aan 

de grenzen van de publieke ruimte: een warmtenet 

heeft slechts zin als de gebouwen die erop worden 

aangesloten niet vol kieren en gaten zitten. En andersom 

kan de inrichting van de buitenruimte een 

enorme impact hebben op het welzijn van de bewoners 

in een wijk. We moeten de realisatiekracht, die 

nu nog te veel over verschillende actoren verspreid 

zit, bundelen. Dit vraagt een dubbele vertaalslag: 

langs de ene kant is het nodig mensen actief te betrekken 

bij de geplande projecten en te luisteren 

naar hun noden. Hiermee kunnen we de keuzes voor 

de noodzakelijke transformaties aantrekkelijk en relevant 

voor de buurtbewoners maken. De beheerder 

kan deze sociale rol op zich nemen vanuit een continue 

en laagdrempelige aanwezigheid in de wijk. 

Langs de andere kant moeten we ook manieren vinden 

om de nationale transitie thema’s te vertalen 

naar activiteiten waar buurtbewoners aan kunnen 

deelnemen. Dit kan via het opzetten van nieuwe kaders 

voor participatie en zelfbeheer. Je zou bijvoorbeeld 

duidelijk kunnen maken hoeveel uren gespendeerd 

worden aan beheertaken en bewoners mee 

laten kiezen hoe ze die willen inzetten. Verder kan 

beheer actief delen van de werking uit handen geven 

aan burgers om zo een groter eigenaarschap te 

realiseren. Met de hulp van de gedeelde opgavenkaart 

kunnen burgers zich op bepaalde plekken en 

binnen projecten te engageren en worden zo onderdeel 

van het proces van stad-maken.


196 

Sleutel 7 

De principes achter geïntegreerde deelprojecten 

komen niet op één maar op vele plaatsen tegelijk 

voor. 

Sleutel 8 

Het integreren van verschillende doelstellingen in 

één project leidt tot winsten op verschillende vlakken, 

maar vereist wel een innovatieve business case. 

Wanneer we de opgaven in samenhang bekijken, 

wordt duidelijk hoe ze verknoopt zijn en elkaar kunnen 

versterken richting gedeelde, multi-actor oplossingen. 

Zo kunnen de transities op stedelijke schaal 

vertaald worden naar deelprojecten in onze dagelijkse 

leefomgeving, naar de schaal van het huis, de wijk, 

de stad en het landschap. Deze innovatieve experimenten 

kunnen doorgroeien tot vermenigvuldigbare 

projecten die door heel Nederland toepasbaar zijn. 

Dit vraagt wel om een tool die goede voorbeelden 

kan standaardiseren en multipliceren. Beheer maakt 

al lang gebruik van handboeken waarin de normen 

naar veiligheid of identiteit van een gemeente in 

strikte maatregelen en uitvoeringsdetails zijn vastgelegd. 

De volgende stap is een open source praktijkboek: 

een verzameling van goede voorbeelden 

en innovatie, die worden vertaald naar geïntegreerde 

principes en bouwstenen die breed inzetbaar zijn 

richting een nieuwe praktijk. Lokale actoren en besturen 

zullen moeten samenwerken om uitdagingen 

met elkaar te verbinden en een reeds type projecten 

uit te denken die hieraan een theoretische en ruimtelijke 

onderbouwing kunnen geven. Zo wordt elke 

beheersopdracht een kans voor een innovatief project, 

dat kan leunen op gedeelde kennis en nieuwe 

samenwerkingsverbanden. 

Er zijn drie soorten winst te maken door beheer op 

een andere manier aan te pakken. Op de stadschaal 

leidt de gelijktijdigheid en integraliteit in uitvoering 

tot een eerste besparing: bij een integrale gebiedsgerichte 

benadering worden opdrachten en onderhoud 

gebundeld en integraal uitgevoerd. Daardoor 

heb je slechts een eenmalige aanbesteding, plankosten, 

uitvoeringskosten, burgerparticipatie en 

overlast. Door op wijkschaal te differentiëren kan 

een omslag gemaakt worden naar principes waarbij 

minder infrastructuur en dus minder onderhoud nodig 

is, potentieel ook grote financiële voordelen bieden. 

En ten slotte kunnen projecten vormgegeven 

worden met een heel andere kosten-batenstructuur, 

wanneer bijvoorbeeld een fundamenteel aandeel 

van het beheer door bewoners wordt georganiseerd. 

Allemaal voor de hand liggende en aanlokkelijke opties, 

maar waarom pakken we het dan niet al lang 

zo aan? Indien we de beheeropgave gaan koppelen 

aan de verschillende transitie-opgaven moet er ook 

een financiële hervorming komen, anders loont het 

niet. Zo zullen bovenlokale instanties mee moeten 

financieren. De oplossingen voor uitdagingen van 

nationaal belang zullen tot diep in de haarvaten van 

ons systeem doordringen en dan ook in cofinanciering 

moeten gebeuren op het schaalniveau van de 

wijk. Daarnaast zit het geld dat we nu denkbeeldig 

in geïntegreerde, innovatieve projecten bij elkaar 

gelegd hebben, op dit moment stevig vast in aparte 

potjes en is voorbehouden voor reeds zorgvuldig 

uitgekiende momenten.


197 

Sleutel 9 

Om te versnellen en vermenigvuldigen moeten we 

kennis en ervaring met elkaar delen. 

Sleutel 10 

Er is nog werk aan de winkel! 

Als we budgetten voor bovenlokale doelstellingen 

willen koppelen aan lokale beheerbudgetten 

en dus de beheerpraktijk ten dienste willen stellen 

van de grootschalige transities, moet er eveneens 

een nieuw soort beleid komen. Als antwoord op het 

initiatief van de lokale besturen moet er moet een 

juridisch, financieel en ondersteunend kader ontworpen 

worden waarmee deze coalities van lokale 

actoren aan de slag kunnen. Het heeft echter geen 

zin om langs elkaar het warm water uit te vinden. 

Een platform tussen de verschillende gemeenten, 

maar ook tussen gemeenten en de provincies, waterschappen, 

nationale overheid en middenveld- of 

private organisaties creëert een plek waar we gezamenlijk 

kunnen bepalen waar beheer als sector 

naartoe kan en wil. Dit doen we door ervaring uit 

te wisselen: welke tests op het terrein werken wel 

en welke niet? En eveneens krachten te bundelen: 

is het niet veel rijker om maatregelenpakketten per 

wijktype of een praktijkboek van bouwstenen te 

ontwikkelen dat verschillende gemeenten tegelijk 

kunnen gebruiken? Via een collectief platform krijgt 

de beheerwereld een gezicht naar buiten toe, een 

deur waar anderen bij aan kunnen kloppen om samenwerkingen 

op te zetten. 

We hebben nog geen kant-en-klare oplossingen, 

maar een palet aan richtingen om getest, doorgerekend 

en uitgewerkt te worden. Wie neemt bijvoorbeeld 

de regisserende rol op om belangen en kansen 

te verbinden in deze nieuwe praktijk? Is dat de 

beheerder zelf of is dit een nieuwe rol, weggelegd 

voor bijvoorbeeld een transitieregisseur? Onze straten 

liggen open, net als de beheerpraktijk, om nieuwe 

modellen te testen en implementeren.

+ € 


+ € 

+ € 

A B C D 

+ € 

+ € 

W&I 


MO 

Energie 

transitie 


€ 

€ 

Handboek 

2.0 

€ 

Transport 

€ 

€ 

€


199 

Sleutel 10 

Er is nog werk 

aan de winkel! 

duurzaamheids 

winkel

Delta Atelier Stedelijk Beheer 6. Volgende stappen 

200


201 

Ten slotte wordt een aanzet gegeven voor een methode om deze in de 

volgende stappen verder op te pakken. De 10 sleutels vertalen 

zich naar een reeks stappen die op niveau van de gemeente, 

tussen de gemeenten in uitwisseling en op bovenlokaal niveau 

kunnen gezet worden. Op basis hiervan wordt het procesplan 

voor de tweede fase uitgetekend.


202 

De tien sleutels formuleren nieuwe paden die beheer 

zal gaan bewandelen in de toekomst. Wat 

houdt dit concreet in? Op de schaal van de wijk en 

de stad, interlokaal en bovenlokaal zal er geëxperimenteerd 

worden met alternatieve aanpakken. Als 

concreet advies en voorstel zijn de sleutels vertaald 

naar bouwblokken, die door de gemeentes opgepakt 

kunnen worden en omgezet naar een concrete 

planning. De hoop is dat er de komende maanden en 

jaren op verdergewerkt zal worden. 

Omdat elke stad, gemeente en wijk uniek is, kan 

op basis hiervan een traject op maat worden opgezet, 

waarbij de bouwblokken zó worden ingezet 

dat diens kwaliteiten, kansen en het unieke karakter 

verder ontwikkeld en gestimuleerd worden. 

Lokaal: Wijkniveau 

Participatieve ontwikkeling 

van een gedragen wijkvisie 

Ontwikkelen van vermenigvuldigbare 

deelprojecten 

Experimenteerruimte voor 

“out of the box” kansen en 

acties in de publieke ruimte 

samen met de bewoners 

Op de schaal van de wijk worden er drie concrete acties 

geformuleerd, die afhankelijk van de wijk soms 

urgent zijn op de korte termijn of soms juist later relevant 

worden. Allereerst is er de zoektocht naar een 

gedragen wijkvisie. De ene testwijk heeft wel een 

wijkvisie, maar die wordt niet door bewoners meegedragen, 

de andere wijk heeft wel veel bewonersparticipatie, 

maar nog geen duidelijke visie voor de 

wijk. Hier zetten we een process uit met de focus 

op het concretiseren van een toekomstvisie waarbinnen 

duidelijk plaats wordt gemaakt voor participatie, 

zelfbeschikking, zelfbeheer en flexibiliteit. 

De wensen van de bewoners worden meegenomen 

in het ontwerp, zo komen de duurzaamheidstransities 

ook hen ten goede. Een tweede blok focust op 

het ontwikkelen van vermenigvuldigbare deelpro- 

jecten die beantwoorden aan terugkerende families 

van opgaven. Deze actie vraagt om een koppeling 

tussen de ambities op wijkniveau en op stadsniveau. 

Elke wijk is uniek en heeft zijn eigen kwaliteiten, 

kansen en drempels. Er wordt gezocht naar de 

potentie binnen de wijk om verschillende duurzaamheidsopgaves 

aan elkaar en aan de maatschappelijke 

en sociale opgave te koppelen. Zo worden er 

gekoppelde deelprojecten geformuleerd, die zowel 

de wijk ondersteunen als de stad verder helpen door 

vermenigvuldigbare oplossingen te testen. Ten derde 

wordt het wijkniveau ingezet als experimenteerruimte 

voor “out of the box” methodes. Door experiment 

vroegtijdig in te plannen en extra ruimte uit te 

trekken tijdens het groot onderhoud, wordt een wijk 

op een vernieuwende manier aangepakt. 

Lokaal: Stadsniveau 

Digitale atlas met gestapelde 

kaartlagen en maatregelenpakketten 

per wijk 

Bouwen aan transversale transitiecoalitie 

voor een strategische 

en integrale aanpak 

Innovatieve business case 

waardoor winsten door integratie 

mogelijk worden 

B 

E 

A 

A 

B 

B 

C 

C 

D ++ D 

€€€€ €€ 

Op de schaal van de stad zijn er drie acties die nu 

genomen kunnen worden. Allereerst kunnen steden 

toewerken naar een digitale atlas. De eerste stap 

hierbij is de planning van beheer zelf –welk (groot) 

onderhoud vindt wanneer waar plaats?– in een aanbodkaart 

te brengen. Aan deze kaart kunnen vervolgens 

transitielagen worden gekoppeld, zoals hitte, 

water, mobiliteit, het bestemmingsplan, dichtheid


203 

etc. Hieruit kunnen dan maatregelenpakketten worden 

gedestilleerd op maat van de wijk. Een tweede 

actie betreft het bouwen aan een transversale transitiecoalitie. 

Vanuit de digitale atlas en de aanbodkaart 

kan het gesprek gestructureerd worden over 

mogelijke samenwerkingen met andere domeinen 

en actoren. Binnen dit blok gaat beheer op zoek naar 

een samenwerkingsvorm die bruggen kan bouwen 

met andere afdelingen, door bijvoorbeeld een tweewekelijks 

overleg in te voeren of binnen de gemeente 

leer- en uitwisselmomenten te organiseren. Een 

derde blok omvat het opstellen van een innovatieve 

business-case voor de gehele gemeente. Het verkenningstraject 

heeft blootgelegd dat het rondkrijgen 

van een sluitende business case nog steeds een 

van de grootste obstakels vormt. Op dit moment zitten 

de geldstromen verspreid over veel verschillende 

potjes. Het is van belang dat we dit inzichtelijk 

maken en vervolgens kijken wat we door koppelkansen 

aan meerkosten kunnen besparen. 

Inter-lokaal 

Learning Academy die via collective 

capacity building de 

gemeenten gezamenlijk vervolgstappen 

laat zetten 

Praktijkboek met trends en 

innovatieve strategieën ter ondersteuning 

van de kennisuitwisseling 

tussen gemeenten 

Praktijk 

Boek 

De uitwisseling tussen gemeenten en hun testwijken 

vatten we onder de noemer “inter-lokaal”. Hoe 

kunnen zij zo veel mogelijk van elkaar te leren? Twee 

bouwstenen zijn hiervoor uitermate belangrijk. 

Allereerst is uit het verkenningstraject naar voren 

gekomen dat er nog veel kennis ontbreekt of in ieder 

geval vanuit verschillende hoeken en domeinen 

nog niet bij elkaar gebracht is. Een learning academy 

is hierbij een ondersteunend middel om alle kennis 

op tafel te krijgen. Door kennis en ervaringen uit 

te wisselen rondom specifieke thema’s en vraagstukken 

(denk hierbij aan een business case, het opstellen 

van een gedragen wijkvisie, of het vermijden 

van klimaatarmoede in de wijken) blijft een academie 

doelgericht en richting concrete output werken. 

Als versnelling en om de zichtbaarheid van beheer 

te vergroten worden de lessen en praktijkvoorbeeld 

uit het tweede blok gebundeld in een praktijkboek. 

Door informatie samen te brengen en projecten in 

de spotlights te zetten komt er meer bewustwording 

rondom de capaciteit van beheer als innovatieve 

actor in de stad. 

Bovenlokaal 

Nationaal programma voor 

de realisatie van bovenlokale 

doelen op lokaal niveau 

Ook op bovenlokaal niveau wordt er gekeken naar 

het schaalniveau van de wijk om nationale doelstellingen 

te realiseren. Zo komt beheer al snel in het vizier. 

Het organiseren van een optimale, rechtstreekse 

samenwerking tussen het lokale en bovenlokale 

niveau kan via een nationaal programma. De bovenlokale 

beleidsdoelstellingen kunnen zo in samenwerking 

met lokale coalities vertaald worden naar 

haalbare projecten die bovendien een verbetering 

betekenen voor de leefkwaliteit in onze wijken. In 

eerste plaats moet daarom de coalitie op nationaal 

niveau versterkt en uitgebreid worden.

Kopgroep Stedelijk Beheer - het werkboek

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?