Stilte, rust en ruimte in de Kempen

Stilte, rust en ruimte
kansen tot verbinding over verschillen heen
in de Kempen
Vormingplus Kempen

Stilte is het verschil tussen
niets zeggen, en alles al gezegd hebben.
— Herman De Coninck

Stilte, rust en ruimte
in de Kempen
Kansen tot verbinding over verschillen heen
Vormingplus Kempen

[ inhoud ]
Woord vooraf 5
Stilte werkt in de Kempen 9
Bloemlezing aan kwaliteiten
• Esthetische kwaliteit 12
• Ecologisch inzicht 16
• Akoestische kwaliteit 18
[ intermezzo ] 23
• Creativiteit 24
• Empathie & luistervermogen 28
• Verzoening 32
• Helende kwaliteit 34
[ anekdote ] 40
[ beeldwijzer ] 5
[ colofon ] 7
[ contactadressen ] 8

Woord vooraf
Christa Truyen
educatief medewerker Vormingplus Kempen
Misschien danken we het wel aan de toondichter Armand Preud’homme
dat de stille kempen voor velen een begrip is. Voor heel wat
mensen is dit meer dan een begrip. Wandelen in de Kempen is een
persoonlijke, diep deugddoende ervaring van stilte, rust en ruimte.
Deze kwaliteiten zijn vandaag een kostbaar goed. In onze hedendaagse
samenleving zijn snelheid, drukte en doorgedreven activiteit immers
de heersende norm. Heeft de Kempen vandaag de dag nog steeds een
lijntje met stilte als leefkwaliteit? Wat is de maatschappelijke waarde
ervan voor deze regio?
vormingplus kempen, de regionale volkshogeschool voor het
arrondissement Turnhout, toog op verkenning uit. centrum waerbeke
dat werkzaam is vanuit het Stiltegebied Dender-Mark, was
daarbij een bron van inspiratie. Centrum Waerbeke introduceert in
Vlaanderen een unieke visie op stilte als ontastbaar erfgoed, dat de vele
domeinen van het leven verbindt. Van meet af aan kon Vormingplus
Kempen rekenen op zijn steun als mentor en coach.
Nog vooraleer het stilteproject goed en wel van start ging, kende het
al een eerste meevaller: we kregen een ‘stilte-primeur’ met de avantpremière
van Die Groβe Stille. Deze drie uur durende film over het
leven van de Kartuizers in La Grande Chartreuse werd tijdens een
Wake Up Cinema van open doek in Turnhout vertoond. De bijna
compleet stille meditatie over het kloosterleven in een hele pure vorm
trok op zondagochtend zo’n 300 kijkers. Nadien sprak Jeroen Witkam,
de voormalige abt van de Abdij van Maria Toevlucht in Zundert en
tevens zenleraar, het aandachtige publiek toe over zijn beleving van
stilte. Dit bevestigde voor ons dat de interesse in deze dimensie van
het leven vandaag meer dan ooit aan de orde is.
Op zoek naar partners voor dit project, bleken de gemeente Oud-
Turnhout en Natuurpunt Educatie ideale medespelers om de waarde
van de stiltethematiek te helpen introduceren bij een breed publiek.
De gemeente Oud-Turnhout, met het natuurgebied landschap de
liereman als potentieel stiltegebied, neemt sinds enkele jaren een
voortrekkersrol op in de Antwerpse Kempen om stilte, rust en
ruimte als collectieve waarde een plaats te geven in het lokale beleid.
Niet toevallig nam Oud-Turnhout ook deel aan enkele stilte-initiatieven
van Centrum Waerbeke: de wedstrijd fotografie van de
stilte (2005) en de interactieve webstek www.portaalvandestilte.be
(2007). Het jaarlijkse Vlaams-Nederlandse poëziefestijn Gedichtendag
stond in 2007 in het teken van stilte en eenvoud. Ook Oud-Turnhout
deed hieraan mee. Het lokale kunst- en erfgoedcentrum hofke van

chantraine bood samen met de partners een inspirerend stilteprogramma
aan. In maart 2007 hield de fototentoonstelling monumenten
van stilte bovendien halt in de gemeente. Dominique Van
Huffel, laureaat van Oud-Turnhout, toonde foto’s uit zijn werk. Bovendien
organiseerde natuurpunt educatie, een landelijk erkende
gespecialiseerde vormingsinstelling rond natuur, milieu en landschap,
een maand lang stiltewandelingen in Landschap De Liereman.
Het klimaat leek dus rijp om vanuit Vormingplus Kempen een
steentje bij te dragen aan de toenemende interesse in stilte, rust
en ruimte. Begin 2007 brachten we een twintigtal mensen uit verschillende
disciplines en sectoren samen in het bezoekerscentrum voor
een ontmoeting over de waarde van stilte als een essentiële kwaliteit
in het leven. Dirk Sturtewagen, coördinator van Centrum Waerbeke,
begeleidde dit gesprek. Dit betekende meteen het startsein voor een
transdisciplinaire werking met de voorliggende brochure als een eerste
resultaat.
Vele aanwezigen van het eerste uur engageerden zich in een stilteplatform.
Meer dan twintig mensen schreven hun visie op dit thema
vanuit de eigen persoonlijke en professionele achtergrond. Hun bijdragen
vormden de basis voor stilte, rust en ruimte in de kempen,
een bloemlezing van visies, ervaringen en praktijken.
De tekst sluit mooi aan op de Cahiers van Centrum Waerbeke
stilte werkt en portaal van de stilte. Het geeft, ditmaal
vanuit de Kempen, mee stem aan stilte als leefkwaliteit.
Natuurlijk is hiermee de kous niet af. Bedoeling is om van stilte in
de Kempen een never ending story te maken. Met deze brochure reiken
we alvast een eerste stapsteen aan voor een breed maatschappelijk
gesteunde stiltewerking in de Kempen. Hoe die stiltewerking verder
concreet vorm zal aannemen, laat zich nu nog niet voorzeggen. Met
deze publicatie lanceren we een uitnodiging om met meer mensen en
organisaties op de kar te springen en mee na te denken over de schitterende
mogelijkheden die de Kempen op dit vlak te bieden heeft.
Deze brochure biedt een aanzet en een toetssteen voor iedereen in
de Kempen die projecten of initiatieven rond dit thema wil opzetten
of aansluiting zoekt bij de groeiende beweging. Ze wil vooral een stimulans
geven aan al wie zich geroepen voelt. Vormingplus Kempen
is graag bereid om de verdere ontwikkeling van het stilteplatform
in de Kempen te begeleiden en vorm te geven. Het wil ook eigen
educatieve projecten opzetten in samenwerking met geïnteresseerde
partners. Voor Natuurpunt Educatie vormen het platform en de con-

tacten met Centrum Waerbeke de basis voor een uitbreiding van haar
werking rond stilte en landschapsbeleving en natuur- en milieubeleid
in Vlaanderen. Natuurpunt Educatie wil haar waardering voor stilte,
rust en ruimte verder uitdragen en hierbij heel verschillende sectoren
en groepen betrekken. Ook in de toekomst zal de gemeente Oud-
Turnhout zijn voortrekkersrol binnen de regio ten volle opnemen
om potentiële stiltegebieden te versterken en – waar mogelijk – uit
te breiden. Door zijn blijvende inzet en vertrouwen zal de aandacht
voor dit thema bij de bevolking in de ganse regio ongetwijfeld verder
kunnen groeien.
Deze brochure is het eindresultaat van veel overleg op tal van bijeenkomsten
en alvast een aanwijzing dat het engagement van drie
Kempense partners vruchten afwerpt: stilte werkt. We wensen u veel
inspiratie toe bij het lezen en kijken met belangstelling uit naar uw
interesse in verdere initiatieven die stilte, rust en het ruimtegevoel van
onze Kempen kunnen verbreden of versterken.
Stilte krijgt allerlei kwaliteiten
toegedicht, sommige op grond van
hard wetenschappelijk bewijs,
andere op grond van – terecht
– aanvoelen.
—Jan Van den Berghe

Stilte werkt in de Kempen
Dirk Sturtewagen
coördinator Centrum Waerbeke
Na Dender-Mark op de grens van Oost-Vlaanderen (Vlaamse Ardennen)
en Vlaams-Brabant (Pajottenland) is de Antwerpse Kempen een tweede
regio waar een stiltewiel in beweging komt. Elders in Vlaanderen en ook
in Nederland zijn verwante initiatieven in voorbereiding. Wat in oktober
2001 startte met de officiële erkenning van een eerste stiltegebied, groeit
stilaan uit tot boeiende stiltepraktijken op tal van unieke plekken. Daarbij
zien overheden, organisaties en burgers stille gebieden niet zozeer als
een zoveelste nieuwe recreatieve trekpleister, maar als monumenten van
stilte. Stille gebieden scheppen de mogelijkheid om de veelzijdigheid van
het thema stilte, rust en ruimte maatschappelijk aan de orde te
stellen. Ze zijn zichtbare dragers van kwaliteiten die uitdrukking geven
aan een vitale onderstroom in onze samenleving.
In een tijd waarin alles steeds sneller lijkt te gaan – en allicht ook
gaat – is het de kunst om stil te staan en te reflecteren op waar we eigenlijk
mee bezig zijn. Dit stilstaan lukt ons nauwelijks want iedereen
heeft het druk. En velen hebben het te druk. De vraag die we onszelf
kunnen stellen is: kan het anders?
Voor de huidige en komende generaties wordt het belangrijker om,
naast het doelgerichte concept van sneller en sneller een geïntegreerd
alternatief te ontwikkelen dat inzet op kwaliteit van leven.
In maart 2008 lanceerde de Vlaamse Minister voor Plattelandsbeleid
een ster | campagne. Met een open oproep wil hij lokale besturen,
instellingen en verenigingen stimuleren tot het opstarten en uitbouwen
van projecten die bijdragen tot het beleven van stilte- en rustkwaliteit
(ster) op het Vlaamse platteland. Voor het eerst worden hiertoe
overheidsmiddelen vrijgemaakt.
Tal van gemeenten en steden in Vlaanderen waar stilte/rust als
individuele en collectieve waarde nog aanwezig is en door velen (opnieuw)
ontdekt wordt, beseffen de potenties en onderzoeken hoe zij
deze beleidsmatig kunnen versterken en met de brede bevolking verbinden.
Ook de Vlaamse provincies tonen zich bereid om hieraan
hun steun te verlenen.
Met uiteenlopende bijdragen verkennen tal van ervaringsdeskundigen
vanuit verschillende achtergronden de groeiende herwaardering
van stilte/rust in de Antwerpse Kempen als noodzakelijke voorwaarde
tot leefkwaliteit. Dit is voor de ganse regio een betekenisvol signaal
temidden van een samenleving, waarin we steeds meer verwikkeld
raken in drukte en hectiek. Een samenleving waarin tegelijk een toenemende
behoefte groeit om vanuit rust en verstilling verbinding te
maken met zichzelf en – daardoor – met alles en iedereen.

E
E
E
LEEFMILIEU
NATUUR
KWALITEIT
KWALITEIT
GEZONDHEID
WELZIJN
HELENDE
KWALITEIT
AKOESTISCHE
KWALITEIT
RUIMTELIJKE ORDENING
MOBILITEIT
R U
S
STILTE
STILTE
RUST
RUST
RUIMTE
RUIMTE
T
STILTE
I M T
R U
KWALITEIT
KWALITEIT
Bron – ruimte voor inspiratie
We beleven een tijd waarin steeds
meer mensen stilte opzoeken om rust te
vinden of zich te herbronnen. Fysieke, uiterlijke stilte
is niet noodzakelijk, maar blijkt voor velen wel een
mogelijke opstap naar innerlijke stilte en rust. Stilte
beleven is proeven van het leven in al zijn facetten.
Proeven vergt aandacht, betrokkenheid en stilzwijgen.
Dit is een intiem gebeuren, waaruit andere zienswijzen
en nieuwe attitudes kunnen ontstaan. Stiltebeleving
ligt aan de basis van duurzame ontwikkeling. ‘We erven
het land niet van onze grootouders, we lenen het van
onze kinderen’ (Indiaans gezegde).
Bloem – ruimte voor exploratie
Het eigene aan stilte is dat zij ideologisch vrij is. Zij
biedt ruimte voor meerstemmigheid, ruimte waarin
diversiteit kan thuiskomen. Wie de stilte binnenwandelt,
krijgt oog voor de samenhang van de dingen.
Stiltebeleving leidt als vanzelf tot zorgzame aandacht
voor de mens en zijn omgeving, voor de landelijke of
stedelijke buurt, voor de mensen die er leven, werken
of op bezoek komen. Zo genereren stilte, rust en ruimte
specifieke kwaliteiten die een belangrijke rol spelen in
uiteenlopende maatschappelijke domeinen (helende
kwaliteit, luistervermogen, verzoeningsgezindheid,
esthetische kwaliteit…). Door het lezen van de
stiltebloem kan ieder zijn of haar mogelijkheden
tot individueel engagement en sociale betrokkenheid
exploreren en tot uitdrukking brengen.
Wiel – ruimte voor creatie
Het stiltewiel probeert iets zichtbaar te maken van
de creatieve mogelijkheden die stilte biedt. Zo levert
haar helende kwaliteit aantoonbare bijdragen aan
actuele ontwikkelingen op het vlak van gezondheid en
welzijn. Of kan stilte als akoestische kwaliteit aanleiding
geven tot initiatieven die rekening houden met de
samenhang tussen leefmilieu, ruimtelijke planning,
mobiliteit en gezondheid. Het wiel is de ruimte waarin
tal van kwaliteiten (bloem) die uit de stiltebeleving
tevoorschijn komen (bron) tot expressie worden
gebracht. Nieuwe vormen van samenwerking en
cocreatie zullen hieruit mogelijk blijken.
KWALITEIT
R U
S
STILTE
STILTE
RUST
RUST
RUIMTE
RUIMTE
T
STILTE
I M T
R U
KWALITEIT
KWALITEIT
PLATTELAND
LANDBOUW
INZICHT
ECOLOGISCH
CREATIEVE
VERMOGEN
VRIJE TIJD
CULTUUR
R U
MEDIA
S
STILTE
STILTE
RUST
RUST
RUIMTE
RUIMTE
T
STILTE
ESTHETISCHE
KWALITEIT
I M T
R U
VERZOENENDE
KWALITEIT
EMPATHIE
LUISTERVERMOGEN
ONDERWIJS
In het najaar van 2005 keurde de Raad van Europa in het Portugese
Faro de Kaderconventie over de bijdrage van cultureel erfgoed aan de
samenleving goed. Europa benadert cultureel erfgoed voortaan als een
dynamisch en integraal gegeven dat ruimtelijk verankerd is en dat een
bijdrage kan leveren om andere maatschappelijke doelen te bereiken.
Zo is stiltebeleving in de Kempen als ontastbaar, immaterieel erfgoed
verbonden met de fysieke, dagdagelijkse leefomgeving.
De Europese Faroconventie lanceert tegelijk het begrip erfgoedgemeenschap.
Ze bestaat uit ‘personen die waarde hechten aan specifieke
aspecten van cultureel erfgoed die ze, in het kader van publieke actie,
wensen te behouden en aan toekomstige generaties over te dragen’. De
getuigenissen in dit boek tonen aan dat stilte in de Kempen beweegt.
Meerstemmig, in meervoud… Tonen heeft iets met klank en weerklank
te maken. Met resonantie. In de resonantie tussen de auteurs en de
lezer ligt de aanzet van een gemeenschap die werk wil maken van de
Antwerpse Kempen als stille drager van leefkwaliteit voor bewoners
en bezoekers vandaag én morgen.
JUSTITIE
10

loemlezing aan kwaliteiten
11

Esthetische kwaliteit
plat teland
Veel mensen zoeken stilte en rust. Grote natuur- en bosgebieden
worden steeds meer bezocht door wandelaars, joggers
en fietsers, onderzoekende kijkers en stille luisteraars. Staat
de harde infrastructuur voor snelheid en lawaai. En het platteland
voor traagheid en stilte? Deze beleving is vanzelfsprekend
erg individueel. Het esthetische aspect van een omgeving
zal alleszins bijdragen tot de stilte- en rustervaring. Het
Kempense landschap heeft hiervoor een groot potentieel.
De kwaliteit van een landschap heeft namelijk te maken
met twee aspecten: visuele kwaliteit en herkenbaarheid. Over
deze elementen kan discussie bestaan omdat ze beiden erg
persoonlijk zijn. Visuele kwaliteit houdt verband met een
gevoel van harmonie. Herkenbaarheid heeft dan weer eerder
te maken met ons persoonlijke referentiekader. Het staat tegenover
vervreemding. Er spreekt een diepgewortelde drang
uit naar verbondenheid met de grond waarop we leven.
De Kempen mist momenteel een aspect in het landschap
dat zorgt voor deze fundamentele verbondenheid. De historische
dimensie van het landschap – de heide in de breedste
betekenis van het woord – is herleid tot een paar snippers
en vervangen door een cultuurlandschap met weinig structuurelementen.
Er schuilen wel kwaliteitsvolle mogelijkheden
voor de Kempen in het herstellen van een gevarieerd
landschap, met duinruggen, hagen, houtkanten, bos en open
ruimte zoals heide en weilanden.
Dit kunnen we bereiken door meer en grotere natuurgebieden
te creëren en door meer landschapszorg in het landbouwgebied
zonder daarom de economische realiteit van de
landbouwers uit het oog te verliezen.
Als het goed zit, gaan in een landschap ecologie, cultuurhistorie
en waardebeleving samen. Vanuit de overtuiging dat
natuur ook erfgoed is, kunnen natuur en cultuur eindelijk
terug met elkaar verbonden worden. Oog hebben voor potentiële
stiltegebieden past in dit kader. De aandacht voor
stilte, rust en ruimte draagt bij tot een opwaardering van het
landschap.
Elk landschap, elke streek heeft een verhaal. Dat verhaal
past binnen de plaatselijke cultuur en geeft uiting aan een
eigenheid die we proberen te koesteren én te vrijwaren. Dit
vormt het vertrekpunt voor de wettelijk omkaderde ruimtelijke
ordening. Vanuit het aanvoelen van de eigenheid, de
uitstraling, het karakter van een omgeving groeit immers een
collectieve verantwoordelijkheid en de neiging tot behoud en
duurzame ontwikkeling. Stilte kan daarom niet los worden
gezien van plattelandsbeleid, natuurbeleid, cultureel erfgoed
en ruimtelijke ordening.
12

Bij het kijken naar inplantingsplannen ervaar ik een gevoel van rust en stilte bij het
intekenen van een vijf meter brede strook langs een waterloop, terwijl het proberen
in te tekenen van een speelplaats voor de plaatselijke school in een reeds drukbezette
woonomgeving mij een totaal ander gevoel geeft.
—Leo Van Miert
13

[ praktijk ]
Door in een tuinontwerp kabbelend of zachtjes
neerkletterend water te gebruiken, kan je storende
achtergrondgeluiden, van bijvoorbeeld auto‘s of ander
verkeer, verdringen. Dit kan voor een extra rustpunt
zorgen, ook in een kleine stadstuin op een drukke plek.
— Frank Vromans
Architectuur kan aandacht besteden aan architecturale
en stedenbouwkundige ingrepen met aandacht voor
akoestische aspecten. Zo kunnen zowel architecten en
kunstenaars als opdrachtgevers experimenteren met de
mogelijkheden om stilte te integreren of te versterken.
Ook publieksprojecten kunnen deze dimensie onder
de aandacht brengen.
Het kan daarbij gaan om projecten die focussen op
de beleving van stilte of op de fantastische contrasten
tussen stilte en geluid in de stad (bijvoorbeeld het levendige
stadslawaai tegenover de stilte tussen de huizen
in een bouwblok). Of om het exploreren of het creëren
van een architectuur van de stilte (meditatieplekken of
gebedsplekken, begraafplaatsen, bijzondere monumenten,
het stiltegebied als erfgoed…)
Of men kan mensen sensibiliseren voor de – al dan
niet vermeende – terreur van lawaai. Het kan daarbij
gaan om lawaai tijdens bouwwerken of de teloorgang
van stilte op het platteland door de mechanisering van
de landbouw of doordat we steeds dichter op elkaar
gaan wonen. Of door de neiging van stadsbewoners
om te verhuizen naar een rustige, betaalbare plek op het
platteland. Sensibiliserende acties kunnen ook oproepen
tot meer verdraagzaamheid, zoals in het charter van de
Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG)
dat vele steden en gemeenten onlangs ondertekenden
met de verklaring dat spelende kinderen geen overlast
zijn. — Edith Wouters
Stilte en rust kan je ervaren op verschillende plaatsen in de stad: wandelend op het
Begijnhof in Turnhout of bij het kijken naar een prachtige gevel van een oud huis.
—Piet Bastiaansen
14

stad
Stilte, rust en ruimte zijn niet alleen van belang op het platteland,
maar ook in een stedelijke omgeving. Iedereen beleeft
een stedelijk landschap anders. De visuele kwaliteit en/of de
plaatselijke geschiedenis en persoonlijke verbondenheid zorgen
ook in een stad voor herkenning, authenticiteit en rust.
In een stedelijke omgeving bepalen de ruimtelijke planning
en de kwaliteit van bouwen en architectuur in sterke mate
het rustgevoel. Een goede planoloog zorgt voor openbaar
groen, pleinen en beeldende kunst. Dit heeft een invloed op
de beleving van de stad en op hoe stilte, rust en ruimte worden
ervaren. Het draagt in belangrijke mate bij tot het woon- en
leefcomfort in de stad. Historische gebouwen of gevels, pleinen,
een mooie architectuur voor nieuwe gebouwen… zorgen
samen met het openbaar groen voor anker- en rustpunten
in de stad, net zoals grote natuurgebieden dit doen buiten
de stadskernen.
Investeren in stedelijke woonkwaliteit en meer stedelijk
groen, met als mogelijk positief neveneffect meer ontmoetingsmogelijkheden,
minder vervreemding en een grotere
verkeersleefbaarheid, verhogen daarom de rustbeleving en
de leefkwaliteit.
Het is een evenwichtsoefening om zowel in de stad als
op het platteland te zorgen voor elementen die harmonie en
rust uitstralen.
15

Ecologisch inzicht
De mens staat niet op zich. Hij maakt onderdeel uit van een
ruimer geheel: het milieu waarin hij leeft. Alleen al dit inzicht
nodigt uit tot een ruime blik. Bij een aantal mensen leidt dit
ook tot verwondering of bewondering voor hoe alles met
elkaar samenhangt in de kosmos. Het vestigt ook de aandacht
op het vaak broze evenwicht tussen mens en natuur. Een
kwetsbare balans waar de mens deel van uitmaakt en tegelijk
actief aan deelneemt.
Ecologisch bewustzijn wijst ons op het fragiele evenwicht
van ecosystemen. Deze zijn vooral kwetsbaar wanneer ze
grote veranderingen ondergaan en teweegbrengen. Een enkel
element wijzigen kan al volstaan om een heel ecosysteem
uit balans te brengen, zoals bij houthak in een tropisch regenwoud.
Het woud zelf verandert hierdoor, maar de massale
houtkap heeft evengoed verregaande gevolgen voor het
klimaat, die zelfs tot bij ons voelbaar zijn. Ecologisch bewustzijn
vraagt daarom dat we met zijn allen nadenken over
het instandhouden van een gezond, leefbaar evenwicht. Het
vraagt erom dat we op een andere manier ruimte, natuur en
landschap leren plannen, gebruiken en beheren. Duurzaamheid
is daarbij het wachtwoord.
Vanuit dit ecologisch inzicht kunnen we zoeken naar
evenwicht tussen diverse sectoren en kunnen de stilte, rust
en ruimte van een landschap optimaal tot hun recht komen.
Het staat buiten kijf dat de Kempen troeven heeft voor natuur-
en landschapsherstel en -ontwikkeling. Het zou goed
zijn dat de regio zijn eigenheid in de toekomst nog beter kan
uiten en versterken.
Dat levert niet alleen een ecologische meerwaarde op. De
visuele schoonheid van een landschap opent immers ook
mogelijkheden voor recreatie en toerisme. De Kempen heeft,
omwille van de stilterijkdom in het buitengebied, op deze
twee vlakken heel wat te bieden. Maar om het landschap te
herstellen en te behouden moeten we ruimte voor natuur
terugwinnen en opnieuw inrichten vanuit een open communicatie
met de verschillende sectoren die gebruik maken
van de ruimte in de regio.
16

Zoals een beek door het landschap stroomt en het landschap vormt, zo is het
landschap – als je het laat spreken – een bron voor een nieuwe stroom van denken,
beleven en waarnemen.
—Joke Flour
17

18

Akoestische kwaliteit
Het Sibeliusmonument in Helsinki (Finland) verbeeldt
als geen ander de betekenis van stilte vanuit een
architecturaal perspectief. Als de wind er door de
bomen ruist en de natuur haar eigen orgel speelt,
creëert het monument een nieuwe akoestische
ruimte. Het stadslawaai verstomt door tegengestelde
geluidsgolven.
Het zwijgende object vertelt – letterlijk en figuurlijk –
over heden en verleden. De menselijke ingreep fungeert
als versterker van de stilte van de natuur. Het levendige
stadslawaai iets verderop vormt hiermee een fantastisch
contrast. In de stedenbouw van Helsinki is ook iets
van deze stilte te vinden. Het natuurlijke landschap is
tastbaar aanwezig in de stad: zee en bos zijn er nog tot
in het centrum te bespeuren. — Edith Wouters
Stilte is, puur akoestisch beschouwd, de afwezigheid van
geluid. Dit kan je vaststellen via een decibelmeter en is dus
wetenschappelijk meetbaar. Toch gaat het bij stilte in de eerste
plaats om een gevoelsmatig ervaren, ondergaan en beleven
van de rust die met stilte gepaard gaat.
Lawaai kan storend zijn. Of een bepaalde plaats akoestische
kwaliteiten heeft, hangt af van de noden van de bezoeker.
Over lawaai, geluid en stilte in al hun vormen bestaan er veel
uiteenlopende meningen. Maar bijna elke mens heeft op een
bepaalde manier en op een bepaald moment in zijn leven wel
nood aan stilte, rust en open ruimte.
In de stedelijke omgeving kan je – ondanks de veelheid
aan akoestische prikkels – rust of stilte ervaren: op de patio
van je huis, op een terras, in een binnentuin…
Mensen ervaren de rust die uitgaat van het platteland, ook
al zijn er landbouwvoertuigen bedrijvig. Het maakt doorgaans
niet uit dat er wat beweging en geluid is, zoals van spelende
kinderen of van dieren. Stilte hoeft niet altijd een volledig
ontbreken van geluid in te houden. Landbouwbedrijvigheid
is op een bepaalde manier levendiger en luidruchtiger dan
een ongerept natuurlandschap, zonder dat dit altijd meteen
zo aangevoeld wordt.
In een stil gebied trekken natuurgeluiden onze aandacht,
ze prikkelen onze nieuwsgierigheid. Als mensen in stille, uitgestrekte
gebieden ergens iets horen zoals stemmen, muziek,
motoren… of tsjilpen, dan ontstaat er vaak spontaan een
beweging. We zoeken het geluid op of gaan er van weg, om
zo verder te kunnen genieten.
Stilte is nog gezellig wakker kunnen worden met de ochtendzang van vogels.
Een waar kabaal, maar o zo aangenaam.
—Dirk Draulans
19

20

In mijn kinderjaren was er meer stilte. Ik herinner me het nog heel
goed: bij het wieden van de bieten hoorde je enkel de vogels
en de wind. En af en toe werd je opgeschrikt door een vliegtuig
dat door de geluidsmuur vloog. Vandaag leeft iedereen gehaast,
iedereen wil vlugger zijn dan de grote wijzer van de klok. De auto
is een noodzakelijk kwaad, maar je voelt en ruikt, ziet en hoort
niet meer wat er rondom je aan het gebeuren is. Indien iedereen
de auto wat vaker zou vervangen door de fiets, zou de Kempen al
heel wat stiller zijn. — Jan Sels
Stilte heeft haar eigen stem. Stilte geeft zachte geluiden prijs,
zoals het gonzen van bijen, brempeulen die openspringen met
het geluid van een kus, het gekreun van een dennenboom of de
plotse zang van een vogel. Ze zijn als een hoorbaar fluisteren van
de uitwendige natuur. Stilte is niet leeg, niet levenloos. Ze biedt
een aangename verpozing voor het lawaai van de dag. In de
innerlijke stilte ervaart de mens zijn vrijheid. Zij die zich kunnen
verwonderen over het kleine, het eenvoudige, het ogenschijnlijk
nietige, zien elke dag de wereld als nieuw. Want alles wat groot
en mooi is, gebeurt in stilte. — Achilles Cools
21

[ praktijk ]
In Hoogstraten wil de werkgroep oude voetwegen
van de vereniging Erfgoed Hoogstraten het trage wegennetwerk
opwaarderen. Samen met het Voetwegenplatform
stelt ze hiervoor een gemeentelijk buurtwegenplan
op. Publieke opinie én gemeentebestuur worden zo geïnformeerd
en gesensibiliseerd.
Een ander voorbeeld van de groeiende belangstelling
voor rust en ruimte is de vereniging trage wegen.
Deze ijvert sinds 2002 voor een betere bescherming en
een beter beheer van de talloze buurtwegen in Vlaanderen.
Heel wat vroegere buurtwegen, zoals jaagpaden,
kerkwegels, holle wegen, bospaden of veldwegen zijn
al verdwenen of dreigen verloren te gaan. Trage wegen
zijn ideaal voor wandelaars of fietsers: ze kunnen zo
op een rustige manier van het landschap en de natuur
genieten. Zij bieden veilige verbindingen aan zachte
weggebruikers. Ze hebben zowel een ecologische als
een belangrijke cultuurhistorische waarde. Zij getuigen
immers van eerdere verbindingen naar en tussen
dorpskernen, van doorgangen voor landbouwers, van
wegen die ooit werden gebruikt om boten voort te slepen,
of van vroegere trein- en tramverbindingen. Als
trage wegen verdwijnen, gaat er ook een deel van ons
collectief geheugen verloren.
22

[ intermezzo ]
Stilte en erfgoed als ‘ruimte rondom’
Cultureel erfgoed zit altijd boordevol tekens, symbolen en
signalen. Vaak dateren die uit een andere tijd en verwijzen ze
naar een verdwenen of veranderde maatschappelijke context.
Herinneren kunnen we zien als het van binnenuit begrijpen
van het landschap, monumenten, kunst, objecten, tradities…
Vaak leidt dit tot inzicht en betrokkenheid. Verhalen zijn
voor museumstukken wat paden en landwegen zijn voor het
cultuurlandschap. Bovendien kennen oude dingen vaak een
rijk sociaal leven, zijn ze onaf en liggen ze ingebed in het
leven van elke dag. Wie vandaag langsloopt op het domein
van de priorij van Corsendonk (Oud-Turnhout), beseft dat
op deze plek een eeuwenoud verhaal verder leeft. En toch is
het een samenspel van breuken, fragmenten en toevallige
continuïteit. Geen monniken of dakloze reizigers meer, wel
congresgangers en toeristen, die elk op hun manier de stilte
en de rust van de groene omgeving waarderen.
Na een tijd wordt het verleden – en wat er nog van rest
– een collectieve zaak en verantwoordelijkheid. Soms willen
we het koesteren, bewaren of vrijwaren voor verval. Zeker
als we beseffen dat het erfgoed uniek en dus onvervangbaar
is. Het gaat immers om bakens van oriëntatie, identificatie
en zelfbewustzijn. Zonder zulke bakens voelen we ons als
het ware ‘onteigend’ van onze omgeving en onszelf. Wat we
erven, zit veelal boordevol emoties, herinneringen en betekenis.
Daarom zorgt inzicht in de eigenheid en de bijzondere
geschiedenis van een omgeving ook voor inzicht in ons eigen
zijn – of beter worden. Bovendien stimuleert de omgang met
het verleden onze verbeelding. Deze helpt ons nieuwe mogelijkheden
in de werkelijkheid te zien en te ontginnen. Waarom
zouden we nog getroffen worden door een schilderij van de
heilige Dympna in het Oude Gasthuis in Geel? Wie even de
tijd neemt en goed kijkt, ontdekt al vlug de overeenkomst
met wat we dagelijks op televisie zien uit een of ander land in
oorlog. Het is meteen ook de gelegenheid om het verhaal van
Sint-Dympna en vele andere geneesheiligen te leren kennen.
En dan is er plots die ontdekking: het beeld zit boordevol
woordeloze lichaamstaal, als een gebaar van heiligheid dat
ons vandaag ook nog kan treffen.
In monumenten en dingen uit het verleden ademt als het
ware trage tijd. Ze horen niet langer bij de eigen tijd. Hun
waarde kan niet in geld worden uitgedrukt, maar wel in de
weerstand die ze oproepen. Nu de idee van de maakbaarheid
van mens en wereld aan geloofwaardigheid begint in
te boeten, nemen de belangstelling voor het verleden en de
nood aan ruimte in en buiten ons toe. In een consumptiewereld
die ademnood veroorzaakt, gaat de aandacht immers
vanzelf uit naar wat aan de verstikkende processen ontsnapt.
Nooit eerder genoten rust en stilte zoveel aandacht. Wie had
ooit gedacht dat de Kempen vandaag weer op zoek zou gaan
naar wat het een halve eeuw geleden zo achteloos vergat? De
waarde en betekenis van erfgoed zoals het cultuurlandschap,
gebouwen, artistieke expressie, dingen en gewoontes van elke
dag, liggen in de speelruimte die ze ons laten en de leefruimte
die ze ons verschaffen. Ze verruimen onze blik op de wereld
en op onszelf. En ze zijn vaak in staat om een diepe stilte in
en rondom ons op te wekken.
—Joris Capenberghs
23

Creativiteit
Beeldende kunst
Creativiteit ontstaat in stille momenten van alertheid, waarin
je je van waarnemingen, flitsen, gedachtekronkels bewust
wordt. Je kan de stilte proberen te behouden door die in je
leefwereld in te passen en je te omringen met de stemmen van
kunst, boeken, enkele vrienden en een rustige omgeving.
Veel artistieke expressie komt voort uit een vreselijke stilte
– een stilte van waaruit de diepste raadsels van ons leven
aan de oppervlakte komen. Waar een sprekende stilte valt tussen
woorden en beelden, daar begint de kunst. Die stilte is de
grondtoon van elk voldragen kunstwerk. Van daaruit komen
de vormen samen en daarin verdwijnen ze. Ze is de barende
moederschoot en het graf van elke kunst. Kunst komt altijd
voort uit een diep doorleefde ervaring, tot waar je niet meer
verder kunt. Daar stopt ze, op de kleinst mogelijke afstand
tussen het bereikbare en het onbereikbare.
24

Lucy
Bent
Lucy
Bent
Lucy
Bent
Lucy
’k Weet het niet
’k Heb nog nooit nen trein gehoord
’k Weet niet hoe dat klinkt
Lijk de zee
Heb ’k ook nog nooit gehoord
Ge hoort haar elken dag
Niet
Hoe niet?
Zeg ’t als ik mis ben
Maar ’k peins
Dat ge pas weet dat ge iets gehoord hebt
Als ’t daarna stil is
Of éérst stil
Maar als ’n geluid er altijd is
Wordt dat geluid ’t stil zijn zelf.
— Herman van de Wijdeven, Faar, 2007,
geschreven in opdracht van Productiehuis Het Gevolg
woordkunst
Theater is meer dan louter verstrooiing. Theater kan een rustpunt
zijn, een baken van bezinning. Een plek waar je twee
keer mag denken en waar gedachten mogen rijpen. Je kunt
niet ‘zappen’ in een theater. Je vertrekt er trouwens vanuit
stilte. Daar zet je iets tegenover. Als dat dan weer ophoudt,
krijgt de stilte opnieuw kans. De acteurs spelen voortdurend
tussen die twee bewegingen. Theater is vaak trager dan het
leven zelf. Heel anders dan op televisie of film ontstaat de
interactie op het moment zelf, met het publiek. Theater blijft
een authentieke praktijk en ervaring te midden van een inruilbare
consumptie- en reproductiecultuur. Toch ontkomt
ook het theater niet helemaal aan de tendens om steeds flitsender
en sneller te zijn. Mensen ervaren sneller verveling
dan twintig jaar geleden en theatergezelschappen streven naar
verbreding, naar het bereiken van een ruime maatschappelijke
groep, eerder dan een culturele elite. Het is een kunst
om het eigen ritme te behouden en toch de toeschouwers te
blijven boeien.
25

In een documentaire op tv over Mozambique is er het
minutenlang aangehouden beeld van een groep mensen die op
een kustvaarder zitten. (Neenee, het zijn géén bootvluchtelingen
deze keer.) Mannen, vrouwen en kinderen met bonte kleren aan.
Boven hen: de rode avondlucht. Onder hen: diepblauw water. Op
de kustlijn in de verte: de geelbruine dorpen waar zij aan voorbij
varen. Zwijgzaam en dicht bijeen zitten ze op houten banken
op het voordek, omringd door hun dieren en hun voorraden.
Kippen, geiten, gedroogde vis, bananen, zakken met graan, in
bundels bijeengebonden suikerrietstengels en manden die
gevuld zijn met gerijpte maïskolven.
Zo’n vredigheid, zo’n vriendelijkheid, zo’n gelukzaligheid dat dit
beeld uitstraalt. Je hoort alleen maar het geluid van de boeg die
door het water snijdt. Af en toe het geklapper van een zeil. Je ziet
aan hun gezichten hoe deze mensen genieten van de luwte, van
de rust, van de open ruimte, van het zachte wiegen van de boot
op de golven. — Leo Pleysier, De dieven zijn al gaan slapen, 2003
Leonard Nolens, Laat, op een banier ter gelegenheid van
Gedichtendag 2007.
26

Muziek
In muziek geeft de stilte tussen de noten een enorme dynamiek.
Denk maar aan de stilte net voor een muziekstuk
begint. Daar begint de muziek eigenlijk al. Muziek en stilte
zijn zo verweven met elkaar dat je ze niet los van elkaar kunt
horen, ook al lijken ze tegenpolen. De kracht van muziek
zit in het talent van de componist en de uitvoerders om de
spanning en intensiteit in muziek over te brengen, ook – en
vooral – in de maten waarin geen noten staan.
Zwijgen is een recht. Oordeelkundig gebruik maken van
dit recht is ook een goede zaak in de muziek. Stilte is het onmisbare
ingrediënt om te komen tot goede muziek. Ze is vaak
de krachtigste prikkel om iets echt nieuws te laten ontstaan.
Alsof in die stilte een hoge concentratie aan muziekjes hangt,
die je – als je er open voor staat en talent voor hebt – uit de
lucht kunt plukken.
Het gebrek aan stiltes – of rusten zoals de stiltes heten
in de muziek – verraadt de angst voor de leegte in het spel.
Vaak vermoeit de musicus het publiek door het spelen van
teveel noten. Hij gunt zichzelf en zijn toehoorders geen rust.
Hoor je in tegendeel een muziekstuk met de juiste rust op
het juiste moment, dan ontstaat er een verstaanbaar verhaal.
Je krijgt de tijd om wat gezegd werd te overpeinzen en wat
nog komen gaat af te wachten. De meest sprekende stilte
valt immers altijd ná een aangrijpend concert, net vóór het
daverende applaus losbarst.
27

28

Empathie & luistervermogen
Als je vanuit stilte vertrekt, kan je een open houding aannemen
ten opzichte van anderen. Je laat even al je gedachten
los en concentreert je daarbij volledig op datgene wat de ander
je te zeggen heeft. Wanneer je in volle aandacht luistert,
hoeft het niet enkel bij luisteren te blijven. Er ontstaat een
wisselwerking tussen personen. Je speelt in op datgene wat
de ander te vertellen heeft en luistert actief.
Om een echte open houding aan te nemen, is durf nodig.
Het vraagt moed je kwetsbaar op te stellen. Wie zich openstelt,
ontwikkelt een empatisch vermogen, de kunst van het zich
inleven in de ander. Je ontdekt herkenningspunten doorheen
de verschillen en werkt aan een verbondenheid waarin ieder
toch zijn eigenheid behoudt.
Dit betekent niet dat je jezelf moet verliezen, dat je alles
zomaar laat gebeuren. Openheid en grenzen stellen spreken
elkaar niet meteen tegen. Het is net door het zoeken naar
overeenkomsten en verschillen met anderen dat we onze
eigenheid bepalen. Dit persoonlijk groei- en leerproces veronderstelt
een wisselwerking, een dialoog waarin je altijd
zowel leraar als leerling bent. Empathie en luistervermogen
zijn essentieel in zo’n proces.
Luisteren in aandacht is niet enkel luisteren naar mensen.
Door open aandacht voor alles wat er in de wereld is in je
gemeente, je buurt, je vriendenkring, je gezin en jezelf schep
je ruimte. Ruimte voor gesprekken, groei, en samenleven,
voor onbevangen waarnemen, zonder censuur. Openheid
voor wat anders is of voor wat je niet kan vatten, biedt ruimte
voor respect, bescheidenheid en ook verdraagzaamheid.
Stilte zit eigenlijk niet in de omgeving, maar diep in
jezelf verscholen. Een mens is een wezen dat met
een schreeuw ter wereld komt, een leven lang praat
en dan zijn laatste adem uitblaast. We komen heel
even uit de stilte van het niets, we zijn heel even een
geluid dat aanzwelt en weer wegsterft. En daarna
keren we weer naar de stilte van het niets. Het heeft
geen zin de stilte te zoeken op verre zandwegen en
in dichte bossen. Daar vind je wel rust, maar geen
blijvende rust. Daar vind je wel stilte, maar geen
blijvende stilte. De echte stilte zit in jezelf, de echte
weg die je moet inslaan is de weg naar binnen en
naar wie je echt bent. Die zoektocht houdt ons
onderweg. — Achilles Cools
Met enkele mensen samenkomen in stilte geeft een extra dimensie aan ontmoeting en
verbondenheid. Je deelt iets met elkaar. Woordeloos.
—Ilse Van Gorp
29

[ praktijk ]
Ik werk vaak met luidruchtige jongeren. Stilte is een
kwaliteit die me recht houdt te midden van al die jeugdige
onstuimigheid. Het is de innerlijke stilte die ik
voortdurend opzoek, iets zoals het oog in de orkaan.
Als ik mijn innerlijk rustpunt verlies of verlaat, word
ik onmiddellijk meegezogen in een kolk, die me er met
centrifugale kracht uitgooit. Dat is het effect dat ik beleef
als ik probeer de zaken onder controle te krijgen,
te organiseren, bepaalde structuren te handhaven. Het
werkt niet.
Als ik daarentegen mezelf als rustpunt beleef, de stilte
in mezelf kan handhaven, in de bezige groep in verbinding
met mezelf kan blijven, dan ervaar ik de nabijheid.
Gewoon bij een kopje koffie, een handwerkje of een
artistieke bezigheid. Het werkt aanstekelijk en uitnodigend.
Dan komen de jongeren vanzelf naar me toe, gaan
ze zelf ook dingen doen en organiseren, en vertellen ze
me hun zielenroerselen. — Hilde Stockman
30

[ praktijk ]
[ praktijk ]
In onderwijsinstellingen is de stilte vaak ver te zoeken.
Van peutertuin tot volwassenenonderwijs moet de stilte
wijken voor het geroezemoes in de refter, het kabaal op de
speelplaats, de drukte voor de deur van het examenlokaal,
het geluid van de kopieermachine, het zoemen van de pc
voor de PowerPoint-presentatie. Ook figuurlijk is stilte enkel
het oog in de storm die door het onderwijslandschap
lijkt te razen. Doorlichting, nieuwe basiscompetenties en
eindtermen, het accent op levenslang leren, streven naar
een brede school, meer inclusief onderwijs… veroorzaken
het nodige tumult.Uiteraard mag een subsidiërende
overheid onderwijsrendement verwachten van vormingsen
onderwijsinstellingen. Maar gras groeit niet door er
aan te trekken. Ook cursisten en leerlingen dreigen soms
te breken of te ontwortelen wanneer we hen forceren.
Echt leren kan enkel in stilte.
Natuurlijk heb je als vormingswerker of als leerkracht
iets te zeggen, maar of de boodschap ook doordringt,
hangt vooral af van het feit of de ander er zich voor
openstelt. In een klimaat van veiligheid en vertrouwen
zal een ander zich makkelijker opstellen, zodat je daadwerkelijk
tot interactie en wisselwerking komt. In die
zin is aandacht voor welbevinden en reflectie zeker geen
tijdverlies, maar veeleer een goede investering met het
oog op onderwijsrendement. — Mieke Leys
Het begeleiden van kansengroepen via tewerkstellingsprojecten
is een rijk proces. Voor de deelnemers
betekent dit vaak een overgang van langdurige werkloosheid
naar opnieuw actief deelnemen aan het maatschappelijke
leven. Zij begeven zich in een groeitraject.
Als begeleider kan je door een open houding samen
met de deelnemers heel wat bereiken. Concreet doen
we dit binnen digid@k door ruimte te creëren voor
gesprek en ondersteuning. Dit stimuleert ontmoeting.
Deelnemers zijn niet enkel werknemers. We leren hen
als mens beter kennen en kunnen hen daardoor beter
begeleiden. We gaan ook samen met de deelnemers op
zoek naar hun eigen competenties. Vaak is hun zelfvertrouwen
na lange werkloosheid zoek. We laten hen
zichzelf door onze ogen zien. We respecteren de stiltes
tijdens competentie- en evaluatiegesprekken. Dit zijn
vaak momenten van groei en inzicht. We geven deelnemers
de ruimte om fouten te maken en daaruit te leren.
Telkens kansen krijgen om opnieuw te beginnen, met
de nodige begeleiding, leert hen vol te houden en uiteindelijk
te slagen. Tot slot luisteren we empathisch en
zoeken we met de deelnemers samen naar oplossingen
voor problemen waarmee ze kampen. Het brengt hen
een stap verder, nadat ze vaak lange tijd ongewild stil
gestaan hebben. — Ilse Van Gorp
31

Verzoening
Wanneer een mens stil is, kan hij beter observeren. Zowel wat er in hem als om hem heen
gebeurt. Hij heeft deel aan de daden van de samenleving. Stilte maakt transparant wat
individueel en wat collectief is. Zo wordt hij een milde rechter voor zichzelf en voor anderen.
—Eric Lancksweerdt
32

In elke samenleving zijn er conflicten. Ze vormen een natuurlijk
gegeven op elke plek waar mensen samenleven. Je hoeft ze
niet noodzakelijk als iets negatiefs te bestempelen, hoe lastig
ze misschien ook lijken. Conflicten blijken immers vaak de
motor te zijn van verandering, verbetering en vooruitgang.
Het is dan precies de spanning van het conflict, die creatieve
vernieuwing mogelijk maakt.
Met conflicten kan je op verschillende manieren omgaan.
Je kunt ze ontwijken of doen alsof ze niet bestaan, je kunt
elke communicatie met de andere betrokkenen weigeren
of zelfs regelrecht in de aanval gaan. De talloze klachten bij
politiediensten en de vaak bitsige gerechtelijke procedures
spreken in dit verband boekdelen. De stilte, rust en ruimte
die zo heilzaam werken om tot goede oplossingen te komen,
zijn dan meestal ver weg.
Er zijn ook andere methodes om met conflicten om te gaan.
Een ervan zit de laatste jaren nogal in de lift: bemiddeling.
Meer en meer horen we van dader-slachtoffer-bemiddeling,
bemiddeling in familiale kwesties, in handelszaken… Bemiddeling
is een mogelijke weg naar verbondenheid. Het komt er
op aan dat mensen hun onderlinge verschillen leren erkennen
en als een bron van rijkdom gaan waarderen. Dan kunnen ze
ook ontdekken wat ze gemeenschappelijk hebben.
[ praktijk ]
Vrouwe Justitia doet er goed aan zich naar binnen te
keren wanneer zij zich beraadt: even niet meer zien,
zeker niet diegenen die haar in het oog houden. In de
stilte kan je je immers zuiveren van elke ongewenste
beïnvloeding, zowel van buitenuit als van binnen jezelf.
Stilte is bovendien noodzakelijk om te weten wanneer je
je moet bijsturen. In de stilte gaan, veronderstelt dat je
ruimte voorziet. Zoals je in een museum wandelt rond
een kunstwerk. Je bekijkt het van alle kanten en laat het
op je inwerken. Zo bekijk je alle aspecten van een zaak:
de juiste interpretatie van de bestaande regelgeving en
rechtspraak, de rechtvaardigheid in deze zaak en haar
maatschappelijke context. Je komt minder bevooroordeeld
tot inzicht, omdat je loskomt van je eigen opvattingen.
Je ziet de kwestie in een juister verband. Wraak
en machtsgevoel en het voor wat hoort wat raken op de
achtergrond. Je blijft humaan zoals rechtspraak behoort
te zijn. Je kunt oplossingen aanbieden, die makkelijker
begrepen worden.
Een goede beslissing kan immers een verzoenend effect
hebben en alle betrokkenen tot het inzicht brengen dat
recht geen kwestie is van winnen of verliezen. In het
beste geval kan het een stap betekenen naar wijsheid
en meer evenwicht. De balans van Vrouwe Justitia doet
haar werk. Deze bewustwording gedijt niet in het lawaai
van tegen elkaar botsende meningen en het eigen grote
gelijk, maar wordt gevoed door de stilte en door gelijkmoedigheid.
— Luc Daeleman
33

Helende kwaliteit
Stilte in de buitenwereld en in de eigen innerlijke
wereld helpt mensen om met drukte en stress om
te gaan. Maar hoe die rust wordt bereikt, is voor iedereen
verschillend. Zo kan actieve, lichamelijke beweging
helpen om fysiek en mentaal te ontspannen.
Het uitoefenen van een sport – hardlopen, wandelen,
fietsen, zwemmen of bewegingsoefeningen zoals in
tai chi, qigong of yoga – kunnen ons uitwendig en
inwendig tot rust brengen. Terwijl beweging op zich
zorgt voor een betere bloedcirculatie en een betere
doorstroming van de inwendige energie, leidt de
combinatie van beweging, adem en concentratie tot
een evenwicht tussen lichaam en geest. Beweging
geeft rust en vaak ook verstilling. Ze creëert tevens
nieuwe ruimte voor de geest. Dit principe was al in
de Oudheid gekend: Mens sana in corpore sano. ‘Een
gezonde geest in een gezond lichaam’ boet tot op vandaag
niet aan kracht in. Stilte, rust en ruimte werken
heilzaam in op lichaam en geest.
Ik mocht mij als kind nog vervelen, zálig.
Vandaag de dag is dat bijna een schande.
Alsof je dan je tijd verdoet.
—Ignace Cornelissen
34

35

Ik ben al zowat vijfentwintig jaar een fervente jogger. Ik
loop meestal vroeg in de ochtend midden in de natuur,
in de prachtige omgeving van De Liereman. Daar geniet
ik met volle teugen van de stilte. Het verglijden van de
nacht, de geboorte van de dag en het ochtendgloren
zijn de momenten waarop ik de stilte het meest intens
ervaar. Een belevenis die wellicht weinigen proeven.
Het vergt ook een grote inspanning. Je moet er immers
bijzonder vroeg voor uit de veren.
Ik loop bij voorkeur in de lente of in de vroege zomer,
om vier uur, nog voor de eerste haan heeft gekraaid.
Ik begeef me dan op een verlaten zandweg, in de
nachtelijke duisternis, verlicht door de vaalgele maan.
Er is niets anders te ontwaren of te horen dan de
donkere stilte en rust… Tot plots, heel in de verte, een
haan kraait. Dan weer die stilte. Er is slechts het strelen
van een zacht briesje. Na enige tijd hoor ik in de verte
dezelfde haan. Vanuit een andere richting wordt er
eveneens gekraaid, wat onmiddellijk beantwoord wordt
door de eerste haan… En nog een, en nog een.
De eerste vage schijn daagt op, de nacht glijdt weg
en vergaat. Opeens – heb ik het wel goed gehoord?
– is daar een vogel. Een vink, een groenvink, een
roodborstje… Na een kwartier is hun getjilp uitgegroeid
tot een spetterend vogelconcert. De natuur en de dag
ontwaken. Aan de einder daagt de vaag omfloerste rode
gloed van de nog verborgen zon.
De stilte en de rust laten me niet onberoerd. Ik kan ze
niet vatten, alleen maar beleven en proeven. Het maakt
me stil, doet me deel uitmaken van die natuur in een
intiem, bezielend gebeuren. Tevreden keer ik naar huis
terug en kruip ik nog even onder de wol.
[fragment uit de toespraak bij de opening van de
tentoonstelling monumenten van stilte, 2 maart 2007,
Oud-Turnhout] — Jef Kersemans
36

[ praktijk ]
Dat stilte een bijdrage kan leveren aan geestelijk en lichamelijk
welzijn is nu algemeen aanvaard. In stilte kan
je herbronnen, stilstaan bij je leven, terug- en vooruitblikken…
Vertoeven in de liereman is vertoeven in
de rust en de stilte.
Aan mensen die een periode van geestelijke instabiliteit
doormaken, wordt vaak rust en stilte aangeraden.
In ernstige gevallen worden ze doorverwezen naar een
psychiatrische afdeling, waar – naast begeleiding en de
nodige medicatie – minder verantwoordelijkheden en
meer rust en stilte worden aangeboden. Anderzijds zie
ik ook mensen wegzakken in hun eigen stilte. Mensen
die lang psychiatrisch ziek zijn, worden vaak stil. Ze
hebben nog weinig energie of initiatief, gevoel of interesse.
Deze stilte is eigen aan het ziektebeeld. Ze is
uiting van iets zieks, iets pathologisch.
Vandaag is vermaatschappelijking van de zorg een centraal
thema in de hulpverlening. In dit opzicht ligt het
Psychiatrisch Verzorgingstehuis de liereman niet zo
gunstig. De mentale afstand met de bewoonde wereld is
door het ziek-zijn al groot en wordt in de realiteit nog
vergroot door de fysieke afstand tot het dorp en de omliggende
wereld. Dit maakt het gevoel van verlatenheid
voor sommigen nog groter. — Dirk Moeskops
Stilte is waarneembaar in jezelf. Als ze versmelt met de stilte daarbuiten kan ze je een
fundamenteel gevoel van eenheid geven met het geheel, het gevoel van bestaan, de beste
zalf voor eenzaamheid.
—Daniël Poelmans
37

[ praktijk ]
In mijn werksituatie merk ik dat, hoe meer het woord
communicatie aan belang wint, hoe minder er lijkt geluisterd
te worden door patiënt, familie en mezelf als
hulpverlener. Vanuit een soms nietsontziende diagnostiek
kan kennis nuttig zijn, maar in een doorgedreven
vorm verstoort dit de helende fundamenten van de relatie
tussen patiënt en hulpverlener. Daarom is ruimte
scheppen voor stilte niet alleen een recht, het kan ook
een denk- en leefverandering teweegbrengen. Soms vergeet
ik als hulpverlener de waarde van de stille vanzelfsprekendheid.
Soms ontstaat er een ogenblik waarop de
tijd opgeheven lijkt, een moment dat openstaat voor het
onbekende, het onbegrijpelijke, het onverklaarbare in
het leven van een mens. Innerlijke stilte kan je gedachten
even stil leggen of het kan juist duidelijk maken dat
je de illusie hebt rustig en ontspannen door het leven te
gaan. Precies het creëren van stille momenten kan confronteren,
omdat je plots openstaat en in contact komt
met onbewuste patronen. Je staat stil bij wat er is, niet
bij wat moet komen of wat is geweest. Je geniet, hier en
nu. Je staat open voor wat er omgaat in je binnenste, in
harmonie met wat er in en rondom jezelf gebeurt, ook al
kan je niets anders observeren dan chaos en lijden. Het
is net in de openheid voor en de aanvaarding van wat
er nu eenmaal is, dat innerlijke vrede een kans krijgt.
Dit stil-zijn moet vandaag vaak (opnieuw) aangeleerd
worden, zowel door patiënten als door de hulpverlener,
en vraagt training en discipline. — Myriam Bergmans
38

[ praktijk ]
Stilte is voor mij altijd een kostbaar goed geweest. Ik
verbind het spontaan met vakantie, met niet werken.
Of met lange winteravonden waarop alleen het geknetter
van haardvuur de stilte verstoort – of beter: kracht
bij zet. Stiltemomenten zijn er uiteraard ook in mijn
huisartsenpraktijk. Zo is er de vervelende stilte wanneer
een patiënt of zijn familie je vraagt waarom je dit of dat
hebt gedaan of voorgeschreven, een moment waarop je
je bedreigd voelt en moet zoeken naar een antwoord. Of
er is stilte wanneer je slecht nieuws moet meedelen.
Maar er zijn nog andere stiltes, zoals de serene rust en
stilte aan het ziekbed bij een terminale patiënt of de
stilte wanneer je met een patiënt herinneringen ophaalt
aan een gestorven geliefde. Soms zijn er maar enkele
woorden nodig om een sfeer terug op te roepen. Er is
de stilte in de kamer waar pas iemand gestorven is. Of
die na een gesprek over een ongeneeslijke ziekte. Je voelt
je met je patiënt verweven, ervaart iets van zijn pijn en
deelt in de machteloosheid.
Stil zijn wil niet zeggen: niets zeggen. Stilte heeft ook
woorden, maar dan woorden die je niet hoort, van stemmen
die er wel zijn, diep in ons. Je kunt maar echt stil
zijn met mensen waar je om geeft, en met wie je je
verbonden voelt. — Els Vandemoortele
39

[ anekdote ]
Intergalactische stilte
Een zondagmiddag in de vroege lente. De kruimels van de laatste
croissant zijn van de ontbijttafel geveegd. We hebben nood aan een
grondige zuurstoftankbeurt en het vrijblijvende verhaal van ruisend
groen. Dus wij maar weer eens naar het Hoge Noorden: onze favoriete
Grensdreef in Wortel-Kolonie met gratis uitzicht op sappig Bruegheliaans
akkerland. Dit is een stiltegebied, zo staat te lezen op een
blauw aanwijzingsbord. De omgeving is zo plat als een pannenkoek,
toch wordt stiltegebied in het cryptogram vertaald als een berg in een
wit veld, omgeven door enkele kleine wolken. Mooi gevonden. De
bevoegde overheidsinstantie luistert naar de naam Ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap, Departement Leefmilieu en Infrastructuur,
Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer, Afdeling Bos
en Groen. Zij heeft terecht gemeend de recreatiedrift in dit reservaat
te temperen met een paternoster van regels voor de boswandelaar.
Het is niet toegelaten zich te begeven buiten de opengestelde plaatsen,
wegen te verlaten, bomen te beschadigen, bloemen of paddestoelen te
plukken of te vertrappelen, lawaai te maken, afval achter te laten, in
bomen te klauteren, vuurtjes te stoken, dieren te verstoren of te vangen,
honden vrij te laten lopen. Onderaan de geplastificeerde lijst met tien
geboden dankt de houtvesterij ons voor het begrip en wenst ons nog
een aangenaam verblijf. Wat verderop staat een flink verbodsbord in
moeder aarde gepland. Het verbiedt resoluut de toegang tot de achterliggende
bosweg uitgezonderd wandelaars, hulpdiensten, bevoegde
personen van de Vlaamse Gemeenschap, fietsers, vergunninghouders
en ruiters op hun bewegwijzerde pad.
De wandeling gaat over een mulle zandweg, omzoomd met naalden
loofhout, echt schoon. Op onze vertrouwde boswegel lijkt de eekhoorn
zich op zijn hoge verdiepingen erg in zijn sas te voelen. Tussen
de struiken horen we geritsel van ander klein wild, kennelijk ook enthousiast
om daar te mogen ravotten. Met mijn zwangere Maud aan
de hand en kleuter Louis in de buggy krijgt zo’n vredig tafereel op een
40

osweg al snel een hoog Libelle- of Flairgehalte. Enkel een Golden
Retriever aan de leiband ontbreekt nog voor een damesbladcover met
als kop: Quality Time. ‘Maak er tijd voor!’ Nu hebben we wel een leiband,
maar geen Golden Retriever. Het maakt de drang tot bewegen
in beschermde rust er niet minder onweerstaanbaar om. De veters nog
eens stevig aangetrokken, de mobieltjes uitgezet, de longen in maximale
ventilatie, de oren als schotelantenne uitgeklapt en onze immer
draaiende video van dagdagelijkse beslommeringen in slaapmodus.
Idyllische genoegdoening en pastorale vredigheid alom. Dat kan niet
blijven duren. En inderdaad: we zijn nog geen half uur op wandel en
een blètende kettingzaag rijt de rust brutaal aan flarden. Maar een
kettingzaag die bliksemsnel onze richting uitkomt, dat klopt niet.
Wij draaien ons om. Het is verdorie een man op een sportmotor.
Nee, het zijn er twee. Ze naderen ons met een rotvaart. Ik duw de
buggy met Louis instinctief de struiken in. Moeder Maud kan nog
net wegspringen naar de overkant van de weg. De eerste motorrijder
raast ons voorbij met een vanzelfsprekendheid als liepen wij verloren
op een racecircuit. Er gaat een rilling door ons heen. Louis is
zichtbaar van de kaart. Je zou voor minder. Verschrikkelijke decibels,
opwaaiend stof, een veelkleurig monster dat onze rustige tred niet
gunt. Dit is agressie, mensen. Nummer twee is in aantocht. Nee, dit
tolereer ik niet meer. Ik positioneer mij wijdbeens op het midden
van de weg waardoor er voor deze dappere piloot nog maar één optie
rest: stoppen. Hij lijkt wel een ruimtewezen uit een gewelddadige Star
Wars-prent, met die blits gestroomlijnde helm, het geelgroene lederen
pak en de buitenproportionele schouderstukken. Ik sta oog in oog
met een slechterik van een alien die met een voorbeeldige toewijding
zijn Intergalactische Missie wil vervullen: zoveel mogelijk onschuldige
aardbewoners elimineren.
Ik veeg vliegensvlug de moddersporen van de geelzwarte nummerplaat
en declameer luidop zijn kenteken-combinatie. Ik zie hem denken:
41

‘Shit, een kenner!’ En dan zeg ik, met onderdrukte tremelo in de stem:
‘Meneer, ik misgun uw hobby niet, maar ik ga het nodige doen opdat dit
uw laatste rit is in deze bossen.’ Ik meen onder zijn helm een meewarige,
licht arrogante blik te herkennen. Wanneer hij zich schrap zet om er
weer vandoor te scheuren, geschiedt iets wat me eerlijk gezegd nooit
eerder overkomen is. Ik ervaar het als een onvermijdelijk verlengstuk
van mijn euvele moed om de bosweg in maximale spreidstand te blokkeren.
De handeling die ik stellen wil, voltrekt zich bijna in slow motion,
zoals in een heldhaftige scène van een laag gebudgetteerde B-film. Op
de achtergrond hoor ik al de nerveuze strijkers en kopers naar een
crescendo gaan. Mijn hand gaat tastend in mijn jaszak en tovert mijn
portefeuille tevoorschijn. Mijn haastige vingers schuiven zich tussen een
plastieken mapje. Daar is ze dan: mijn politiedienstkaart. Ik kan wel in
de grond zakken. Ik zie overigens dat mijn vrouw dat al voor een stuk
heeft gedaan. Maar er is geen weg meer terug. Het is nu een kwestie
van vastberaden laten merken dat het hier menens is. Het werkt. Onze
motorrijder zet zijn helm af en verontschuldigt zich wat onbeholpen. Ik
schat onze notoire rustverkrachter zo’n 45 jaar oud. Midlife, zo noemen
we dat. Licht kalend, grijzend aan de slapen, bronskleurig voorhoofd.
Het zou een brave huisvader kunnen zijn die zich op maandagochtend
als kantoorbediende voor zijn pc zet en om vier uur zijn tienerdochters
van school ophaalt om ze naar de balletles te brengen. De enige uitweg
die ik hem gun, is de meest Absolute Vernedering aller Vernederingen:
‘Te voet terug, meneer.’ En bij God en alle heiligen: hij doet het zelfs
nog. We kunnen hem minutenlang met open mond volgen: de staart
tussen de benen, de grote crossmotor netjes onbereden aan de hand.
Hallucinant!
Inmiddels heeft zijn kompaan zijn stinkende machine gedraaid.
Hij komt terug in onze richting aangestoven en vraagt onthutst: ‘Wa
hebde gij mè mijne moat gedoan?’ Ik begin gedecideerd aan een bisnummer
van mijn sermoen. Mijn trillende politiekaart bewijst andermaal
42

zijn diensten. Hij mompelt iets dat klinkt als voorzichtig ingehouden
gevloek. Vervolgens aanschouwen wij andermaal hoe een bekeerde
snelheidsduivel zuchtend van zijn duur speelgoed springt en hijgend
zijn onfortuinlijke lotgenoot achterna stapt. Aandoenlijk.
Tijdens verkeerslessen aan jong en oud citeer ik graag Horatius die
zich in een ver verleden de onsterfelijke woorden liet ontvallen: Quid
seges sine moribus. Of in verstaanbare taal: ‘Maar mensen toch, wat
is de zin van al die wetten, als de mentaliteit ontbreekt om ze na te
leven?’ En het is waar: we verwachten dat regels die ons beschermen
netjes worden opgevolgd, maar dat kan helaas alleen bij de gratie van
de plichtsbewuste medeburger die deze vrijheidbeperkende regels ook
daadwerkelijk wil toepassen. Als stilte slechts kan worden afgedwongen
door het rechtstreekse toedoen van de gebiedende autoriteit blijven we
nog lang niet van storende herrie gespaard. Als we in onze kostbare
kwaliteitsomgevingen gevrijwaard willen blijven van de storende neveneffecten
van de moderne beschaving is het wapen van de pakkans
daartoe de enige garantie. Dat vraagt uiteraard weer extra mensen en
middelen. Hoe moeten we beleidsverantwoordelijken ervan overtuigen
dat de inzet van controlerende ambtenaren tussen bos en veld een goede
investering is? Het gaat om de bescherming van een gemeenschappelijk
goed dat straks onbetaalbaar wordt, wegens schaars, massaal bezocht
en onmisbaar voor het welbevinden van onze gestresste zielen.
Wat mij die bewogen zondagmiddag zo bijzonder deugd heeft gedaan,
is overigens niet de rustgevende aanblik van het landschap. Het is
niet het fraaie uitzicht op een mals weiland, waarboven een geduldige
roofvogel rondcirkelde. Nee, het is de kostelijke blik van onze Louis.
Een trotse kleuter die mocht toekijken hoe zijn niet zo atletische vader
een stel gemotoriseerde wildemannen wandelen stuurde. Een verwonderd
kind dat kan vertellen hoe het op een mooie lentezondag twee
stoute aliens op een rustige bosweg zag wandelen, elk een veel te zware
Yamaha voortduwend naar een verre einder. Wauw! —Bart Geuens
43

44

[ beeldwijzer ]
cover — Bart Van der Moeren, Kanaal Dessel-Schoten | 1 &
2 — An De Wilde, Katjes van wilde gagel [gagel is een lage,
tweehuizige struik die op matig vochtige tot zeer natte, zure,
venige grond groeit; in Vlaanderen komt gagel voornamelijk
voor in de Kempen en de streek rond Brugge] | 4 — Wouter
Vanreusel, Natuurliefhebbers in Landschap De Liereman [erkend
natuurreservaat van 455 ha op het grondgebied van Oud-
Turnhout en Arendonk] | 7 — Bart Van der Moeren, Platform
De Braekeleer in Landschap De Liereman [trefpunt voor
vogelwaarnemers] | 8 — Bart Van der Moeren, Werk verbonden
met de natuur biedt op Talander de nodige rust [Talander in
Arendonk is een gemeenschap waar vijftien mensen met een
zorgvraag en met een bijzondere opdracht, leven en werken] |
10 — Centrum Waerbeke, Stiltewiel | 11 — Bart Van der Moeren,
Ochtendlandschap in Lichtaart | 13 — Bart Van der Moeren,
SAS 4-toren aan het kanalenkruispunt in Dessel | 14 — Bart Van
der Moeren, Priorij Corsendonk in Oud-Turnhout | 15 — Bart Van
der Moeren, Jachthaven aan de Nieuwe Kaai in Turnhout | 16 &
17 — Bart Van der Moeren, Akker in winterrust in Landschap De
Liereman in Oud-Turnhout | 18 — Maarten Jacobs, Ontluikende
grove den op stuifzand | 19 — Edith Wouters, Monument voor
de Finse componist Sibelius in Helsinki [openluchtsculptuur met
‘windpijpen’ die muziek maken als het waait] | 20 & 21 — Bart
Van der Moeren, Open landschap in De Liereman in Oud-Turnhout
| 22 — Dries Horsten, Stip Stappenpad in Hoogstraten | 23 — Bart
Van der Moeren, Sint-Dympna in het Gasthuismuseum in Geel
| 24 — Bart Van der Moeren, Achilles Cools in zijn atelier | 25
— Bart Van der Moeren, Brénine aan het werk | 26 — Christa
Truyen, Banier met gedicht van Leonard Nolens ter gelegenheid
van Gedichtendag 2007 in Oud-Turnhout [Gedichtendag 2007
in Vlaanderen en Nederland stond in het teken van stilte en
eenvoud; het ontmoetingscentrum De Djoelen was een van de
twintig openbare plekken in Vlaanderen waar deze banier prijkte]
| 27 — Bart Van der Moeren, Het begijnhof in Hoogstraten [alle
begijnhoven in Vlaanderen zijn door unesco als werelderfgoed
erkend] | 28 — Steven Avonds, Kempens zomerlandschap | 30
— Hilde Stockman, Workshop sociaal schilderen voor jongeren
door Arnica in Minderhout | 31 — Lief Willaert, Bij Digid@k Vaart
in Turnhout | 32 — Bart Van der Moeren, Rechtbank van Eerste
aanleg in Turnhout | 34 & 35 — Bart Van de Moeren, Fietsen in
Kasterlee | 36 — Bart Van der Moeren, Jogger in Park Deroissart in
Arendonk | 37 — An De Wilde, Katjes van wilde gagel | 39 — Bart
Van der Moeren, Vrouwenhanden | 40 — Bart Geuens, Wandelen
in de Grensdreef in Wortel-Kolonie | 41 — Bart Van der Moeren,
Grazende paarden in Wortel-Kolonie | 42 — Bart Van der Moeren,
Bord ‘Stiltegebied’ op Nederlands grondgebied, net over de Belgische
grens | 43 — Leo Janssen, IJsvogel in vlucht | 44 — Leo Janssen,
Beukenbladeren in de herfst | 46 — Het Gevolg, Tribune voor
locatievoorstelling ‘Paradijs voor futlozen’ van het productiehuis Het
Gevolg in Wortel, 2006 | 48 — Bart Van de Moeren, ‘Uur Blauw’ in
Kasterlee
alle reproductierechten op teksten en foto’s zijn voorbehouden |
© Herman De Coninck, Twee soorten niets, uit De Gedichten, 1998
[1] | © Leonard Nolens [26], Leo Pleysier [26], Herman van de
Wijdeven [25] | © Centrum Waerbeke [10], © Het Gevolg [46],
Steven Avonds [28], An De Wilde [1-2, 37], Bart Geuens [40], Dries
Horsten [22], Maarten Jacobs [18], Leo Janssen [43, 44], Hilde
Stockman [30], Christa Truyen [26], Bart Van der Moeren [cover, 7,
8, 11, 13, 14, 15, 16-17, 20-21, 23, 24, 25, 27, 32, 34-35, 36, 38-39, 41, 42,
48], Wouter Vanreusel [4], Lief Willaert [31], Edith Wouters [19]
45

[ colofon ]
auteurs
Piet Bastiaansen – landbouwer & melkventer | Myriam Bergmans
– coördinator Dienst Vrije Tijd, Sport & Vrijwilligerswerk,
Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum Geel | Joris Capenberghs
– museoloog, erfgoedconsulent & docent Cultuurmanagement,
U Antwerpen; RLICC, KU Leuven; Muséologie, Université III Lille
| Achilles Cools – schrijver & beeldend kunstenaar | Ignace
Cornelissen – artistiek leider Productiehuis Het Gevolg | Dirk
Draulans – journalist & schrijver | Bart Geuens – inspecteur Politie
Regio Turnhout | Luc Daeleman – parketmagistraat Turnhout
| Hans Jochems – musicus & projectcoördinator life project
danah | Jef Kersemans – burgemeester Oud-Turnhout | Joke
Flour – coördinator Natuurpunt Educatie | Eric Lancksweerdt
– magistraat & eerste auditeur Belgische Raad van State | Gust
Lauryssen – coördinator Oude Voetwegen Hoogstraten, Erfgoed
Hoogstraten | Mieke Leys – docent Katholieke Hogeschool
Kempen Lerarenopleiding Heilig Graf, Turnhout | Dirk Moeskops
– verpleegkundige Psychiatrisch Verzorgingstehuis De Liereman,
Oud-Turnhout | Leonard Nolens – schrijver | Dirk Peeters
– ervaringsdeskundige & voormalig schepen Oud-Turnhout | Leo
Pleysier – schrijver | Daniël Poelmans – kinesist & fasciatherapeut
| Jan Sels – voorzitter Heemkundekring Corsendonca | Hilde
Stockman – coördinator Arnica | Dirk Sturtewagen – coördinator
Centrum Waerbeke & voorzitter van de themagroep stilte/rust
als collectieve waarde in het kader van het Interbestuurlijk
Plattelandsoverleg (ipo) | Christa Truyen – educatief medewerker
Vormingplus Kempen | Els Vandemoortele – huisarts | Jan Van
den Berghe – adjunct-projectdirecteur Natuurwerk | Herman
van de Wijdeven – schrijver | Ilse Van Gorp – coördinator Digid@
k, Strategische Projectenorganisatie Kempen | Toon Van Mierlo –
musicus | Leo Van Miert – provincieraadslid & schepen Leefmilieu
& ruimtelijke ordening Oud-Turnhout | Hans Vermeulen
– musicus & educatief medewerker Natuurpunt Educatie | Frank
Vromans – tuinarchitect Frank Vromans Ontwerp & Advies voor
Groene Ruimte | Edith Wouters – ingenieur-architect TEEMA
architecten & artistiek leider Ar-Tur architectuurvereniging voor
Turnhout en omgeving
coördinatie
Christa Truyen – educatief medewerker Vormingplus Kempen
redactie
Martine Coppieters – coördinator Vormingplus Kempen
| Joke Flour – coördinator Natuurpunt Educatie | Bea
Geudens – coördinator Hofke van Chantraine | Leo Van Miert
– provincieraadslid & schepen Leefmilieu & ruimtelijke ordening
Oud-Turnhout | Stefan Vermeire – cultuurbeleidscoördinator
Cultuurdienst Oud-Turnhout
advies publicatie
Joris Capenberghs & Dirk Sturtewagen
eindredactie
Ria Goris – journaliste
vormgeving, opmaak & productie
Het vlakke land, Rotterdam
druk- & bindwerk Wilco, Amersfoort
dvd Stilte, rust en ruimte in de Kempen
realisatie rtv-productie | i.s.m. Piet Bastiaansen | Ignace
Cornelissen | Els Vandemoortele | Hilde Stockman | Martinus
Swannet – beheerwachter, Agentschap Natuur & Bos,
Beheerregio Turnhoutse Kempen, Beheerwachterij Ravels-Zuid
publicatiedatum mei 2008
oplage 1000
isbn 9789081162852 | D/2008/11.195/6
verantwoordelijke uitgever
Martine Coppieters, Otterstraat 109/4, 2300 Turnhout
47

[ contactadressen ]
Vormingplus Kempen
Christa Truyen, educatief medewerker
Otterstraat 109 bus 4
2300 Turnhout
T 014 41 15 65
F 014 41 05 77
christa.truyen@vormingpluskempen.be
www.vormingpluskempen.be
Natuurpunt Educatie
Joke Flour, coördinator
Graatakker 11
2300 Turnhout
T 014 47 29 50
F 014 47 29 51
joke.flour@natuurpunt.be
www.natuureducatie.be
Cultuurdienst Oud-Turnhout
Stefan Vermeire, cultuurbeleidscoördinator
Stwg. op Mol 3 bus 2
2360 Oud-Turnhout
T 014 46 22 27
F 014 46 22 58
stefan.vermeire@oud-turnhout.be
www.oud-turnhout.be
Hofke van Chantraine
Kunst- en erfgoedcentrum
Bea Geudens, coördinator
Kerkstraat 46
2360 Oud-Turnhout
T 014 47 94 94
F 014 65 25 18
info@hofkevanchantraine.be
www.hofkevanchantraine.be
Centrum Waerbeke
Dirk Sturtewagen, coördinator
Waarbekeplein 19
9506 Geraardsbergen (Waarbeke)
G 0476 592 715
F 054 56 91 55
info@portaalvandestilte.be
www.portaalvandestilte.be

de stille kempen is voor velen een begrip én een
persoonlijke ervaring. Van oudsher wordt de streek
immers geassocieerd met stilte, rust en ruimte. Die
kwaliteiten zijn een kostbaar goed in onze hedendaagse
samenleving waar snelheid, drukte en hyperactiviteit
vaak overheersen.
Sinds een aantal jaren zijn er in de private en de publieke
sector ontwikkelingen gaande die stilte en rust
als leefkwaliteit opnieuw onder de aandacht brengen.
Stilte heeft akoestische, creatieve, helende en opvoedkundige
aspecten. Steeds meer mensen ontdekken
haar verbindend vermogen tussen verschillende
sectoren zoals leefmilieu, kunst en cultuur, erfgoed,
gezondheid, landbouw, rechtspraak, toerisme, economie,
onderwijs… En dit over sociale en culturele
verschillen van mensen en groepen heen.
Deze unieke visie over stilte – met Centrum Waerbeke
als vertrekpunt – leidde tot het project stilte, rust
en ruimte in de kempen. Partners zijn de gemeente
Oud-Turnhout, Hofke van Chantraine, Natuurpunt
Educatie en Vormingplus Kempen.
Geïnteresseerden uit diverse disciplines en sectoren
werkten mee aan deze publicatie. Ze dragen bij aan
een groeiend maatschappelijk draagvlak voor stilte,
rust en ruimte als leefkwaliteit in de Kempen. Deze
brochure bevat ook een korte film op dvd. Beide
bieden ruimte voor inspiratie en zijn een toetssteen
voor iedereen die rond stilte en rust projecten en
initiatieven opzet of bij deze thematiek aansluiting
zoekt.
centrum waerbeke
gemeente
oud-turnhout
Vormingplus Kempen