KYK_IN_5_MINUTEN

SPECIAL – IN 5 MINUTEN

IN 5 MINUTEN Alles over van alles in 5 minuten!

SPECIAL

Alles

over van alles

in 5

minuten!

IN 5 MINUTEN

Welkom

We zijn allemaal lekker druk.

En we leven ook nog eens in

een hectische wereld waarin een

heleboel gebeurt.

Als nieuwsgierig mens wil je graag

overal iets van weten, maar soms

heb je even geen tijd of geen zin

om lange stukken te lezen.

Soms wil je het kort en krachtig.

Daar is deze KIJK-special voor.

Alles wat je weten wilt over een

heleboel uiteenlopende, maar

stuk voor stuk razend interessante

onderwerpen. Van koffie tot

borsten, van neutrino’s tot de

Titanic, en van seriemoordenaars

tot Vadertje Tijd.

En dat alles: In 5 minuten.

Veel plezier!

De KIJK-redactie

COLOFON

IN 5 MINUTEN is een speciale uitgave van New Skool Media.

Redactieadres: Redactie KIJK, Postbus 22693,

1100 DD Amsterdam, 020– 210 5350,

info@kijkmagazine.nl, www.kijkmagazine.nl

Hoofdredactie: André Kesseler

Projectcoördinatie: Lysette Dammers

Eindredactie: Joost de Jong

Vormgeving: Bianca van den Berg

Coverontwerp: Studio Naft

Redactie: Margriet Bokeloh, Laurien Onderwater,

Naomi Vreeburg

Aan dit nummer werkten mee: Marysa van den Berg, Judith

Brouwer, Stephan van Duin, Tom Gerrits, Tim van Ham, Roel van

der Heijden, Sander Koenen, Nick Kivits, Jean-Paul Keulen, Anne

Loyen, Stef Meijers, Arlette Sjerp, Mark van den Tempel, Diana

de Veld, Ronald Veldhuizen, Jop de Vrieze, Jessica Woerlee

Uitgever Nederland en België:

New Skool Media BV, Pim Osterhaus

Marketing: Talitha Marges (manager), Carmen

Ploeger (carmen.ploeger@newskoolmedia.nl)

Druk: Pijper Media

Sales: New Skool Media, sales@newskoolmedia.nl of bel

06 – 57 94 91 17 (let op: alléén sales gerelateerde vragen)

Traffic advertenties: Marjola van Iperen, Aintza Nicolas

Gnodde, Sabrina Slokker

Distributie losse verkoop: Aldipress B.V., De Meern,

telefoon 030 – 666 06 11

Leesportefeuille: Zonder schriftelijke toestemming van

de uitgever is het niet geoorloofd KIJK op te nemen in of ter

beschikking te stellen aan een leesportefeuille.

© 2019 New Skool Media B.V. Onder voorbehoud van alle

rechten. Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk,

worden verveelvoudigd, opge slagen in een geautomatiseerd

gegevensbestand of openbaar worden gemaakt op welke wijze

dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De

uitgever sluit iedere aansprakelijkheid voor schade als gevolg

van druk- en zetfouten uit. KIJK is een geregistreerd merk van

New Skool Media B.V.

IN 5 MINUTEN 3

Inhoud

6 Bacteriën

Het zijn de onzichtbare heersers der

aarde; met negatieve, maar zeker ook

veel positieve kanten.

26 Geluid

Sla met je hand op tafel en het is er.

Geluid is overal, maar wat is het eigenlijk

en hoe werkt het?

12

Bommen

8 Bier

We drinken jaarlijks per persoon 77 liter

bier. Reden genoeg om de goudgele

pretcilinder in het zonnetje te zetten.

10 Bloed

Het vervoert onder meer voedings- en

afvalstoffen, zuurstof en kooldioxide,

hormonen en andere stoffen naar alle

delen van het lichaam. Ons bloed is dus

een onmisbaar goedje.

12 Bommen

Ze zijn er in allerlei soorten en maten en

hebben in veel opzichten de geschiedenis

vormgegeven.

14 Borsten

Vrouwen pronken ermee, mannen kijken

ernaar en plastisch chirurgen verdienen

eraan. Maar achter het fenomeen borsten

gaat veel meer schuil.

16 Cannabis

Wereldwijd kruipt de verkoop van wiet uit

het strafboek, zoals recent in Canada waar

verkoop en recreatief gebruik nu volledig

legaal zijn.

18 Drinkwater

Zo’n 70 procent van onze aarde is bedekt

met water en zeker in ons deel van de

wereld is water overal. Maar de hoeveelheid

drinkwater is beperkt…

20 Duiken

Je belandt erdoor in een wereld waar we

eigenlijk niet thuis horen. In 5 minuten de

ins en outs van deze spannende onderwatersport.

22 Ebola

Een uitbraak in Centraal-Afrika leidde

sinds augustus vorig jaar al tot meer dan

2000 doden. Het fatale virus is dus terug.

Maar wat is ebola?

28 Gif

We bestrijden er ongedierte mee, maar

we hebben het ook gewoon in onze

keukenkastjes staan. Gif bestaat in

allerlei vormen en is een kwestie van

hoeveelheid.

30

Grote getallen

Een miljoen is nog wel te bevatten, een

miljard gaat ook nog wel, maar daarboven

wordt het al snel lastig. Alles over grote

getallen voor je op een rij.

32 Hoofdpijn

Het kan een heleboel oorzaken hebben

en de pijn kan zo heftig zijn dat mensen

met hun hoofd tegen de muur beginnen

te bonken. Tijd voor een hoofdpijndossier

van twee pagina’s.

34 Inca’s

De Incastad Machu Picchu is het machtige

en mysterieuze symbool van de Incacultuur.

Alles over de bouwers hiervan.

36 Koffie

Rita Corita (wie kent haar nog?) zong er al

over in haar klassiek geworden meezinger.

Daarom: een ode aan koffie.

38 Linkshandigheid

Linkshandigen zouden creatief en geniaal

zijn, meer geld verdienen, maar ook jaren

eerder doodgaan. Een minicollege in

5 minuten.

40 Mieren

Deze sociale dieren hebben heel wat in

hun mars. Een duik in de wereld van de

meest effectieve insecten die er zijn.

42 Neutrino’s

Ze zijn superklein, maar ze halen toch

met enige regelmaat het nieuws. Wat

weten we eigenlijk over deze mysterieuze

deeltjes?

20

Duiken

34

Inca’s

24 Geld

Zoals Abba, The Beatles en Monty Python

al zongen: geld maakt wél gelukkig. Alles

wat je wilt weten over het slijk der aarde.

42

Neutrino’s

4 IN 5 MINUTEN

52

Seriemoordenaars

30

Grote getallen

56

Star Trek

72

Vulkanen

44 Pijn

Van onbeduidend schaafwondje tot helse

migraine: pijn kennen we helaas allemaal.

Maar wat is pijn precies?

46 Placebo’s

Genezen door een pilletje waar alleen

maar suiker en zetmeel in zit. Best handig

eigenlijk, zo’n placebo-effect.

48

Presidentiële verkiezingen VS

Volgend jaar is het weer zo ver; nieuwe

presidentiële verkiezingen in de VS. Daar

zitten verrassend veel haken en ogen aan.

50 Ruiken

Het reukvermogen is een onderschat

zintuig. Het is namelijk onmisbaar bij het

eten, en misschien zelfs om een geschikte

partner te vinden.

52 Seriemoordenaars

Ze hebben vaak een gezin, een huis, een

goede baan, en gedragen zich als normale

burgers. Nou ja, meestal dan. Serial killers

onder de loep.

54 Slavernij

Nederlanders hebben altijd een belangrijke

(lees: bedenkelijke) rol gespeeld in

de slavernij. Gelukkig is het inmiddels

verboden, maar dat betekent niet dat

slavernij is uitgeroeid.

56

Star Trek

Na de eerste uitzending in 1966 volgden

er televisieseries, speelfilms, computerspellen,

boeken, en zelfs een attractiepark.

In 5 minuten alles over warp drives,

transporters en holodecks.

58 Straling

Bij straling denk je waarschijnlijk meteen

aan Tsjernobyl of Fukushima. Maar we zijn

de hele dag omringd door allerlei soorten

straling en dat is misschien maar goed

ook.

60 Temperatuur

We hebben in onze streken maar zelden te

maken met temperaturen onder de -10 en

boven de +30 graden Celsius. Maar het

kan veel extremer….

62 Tijd

We leven bij de klok. In deze special – In

5 minuten – mag het onderwerp Tijd dan

ook niet ontbreken.

64 Titanic

107 jaar geleden zonk de Titanic tijdens

haar eerste vaart, waarbij 1522 van de

2223 opvarenden het leven lieten. Daarmee

werd de Titanic het beroemdste schip

uit de wereldgeschiedenis.

66

De tong

Van de delicatesse – de rundertong – tot

een potje tongen achter het fietsenhok;

alles over het orgaan dat in alle opzichten

smaak geeft aan ons leven.

68 Vliegtuigcrashes

Als je alleen met de veiligste maatschappijen

vliegt, is de kans dat je ter aarde

stort 1 op de 13,57 miljoen. En dat is nog

maar één feitje in dit item over vliegtuigcrashes.

70 Vogelbekdieren

Als je hem moet omschrijven, kom je uit

op iets als ‘een eierleggende bever met

een snavel’. Kortom: de platypus is nogal

een bijzonder dier.

72 Vulkanen

Onze aardkorst is een vergiet. Overal ter

wereld wordt via gaten gloeiend heet,

vloeibaar gesteente omhoog geperst.

Het gevolg: vulkanen.

74 Vuurwapens

Ze bestaan al bijna 3400 jaar en zijn –

helaas – nog steeds niet weg te denken

uit onze maatschappij. Van donderbus

tot machinegeweer.

76 WC’s

Hoewel je hem meerdere keren per dag

gebruikt, denk je waarschijnlijk niet vaak

aan wat de wc voor ons betekent. En toch

is het goed om daar een keertje bij stil te

staan… of te zitten.

78 Wijn

De komiek W.C. Fields zei ooit: “Ik kook

altijd met wijn. Soms voeg ik het zelfs toe

aan het gerecht.” Alles over een van de

oudste dranken ter wereld.

80 Zout

Het is de enige steensoort die we

kunnen eten en dat doen we dan ook

graag. Zonder zout zou ons leven er

heel anders uitzien.

82 Zweet

Tijdens het sporten, het werk, op het

strand, of bij het spitten in de tuin…

we zweten wat af in ons leven. Hoogste

tijd dus voor een mooi rijtje fascinerende

transpiratiefeiten.

IN 5 MINUTEN 5

Ze zijn de onzichtbare heersers der aarde en

kunnen andere organismen – waaronder

mensen – ernstig ziek maken. Toch brengen

bacteriën óók veel goeds.

Tekst: Jop de Vrieze

D. ROSENBACH

RIJKMUSEUM

Soms kruipen bacteriën

tegen elkaar

en vormen zo een

heus ecosysteem:

een biofilm. Het bekendste

voorbeeld

is tandplaque.

Onbaatzuchtig is

deze samenlevingsvorm

niet, want

binnen de biofilm

concurreren de

bacteriën bij tijd en

wijle bikkelhard om

te overleven.

Bacteriebedreiging

Het zijn niet altijd lieverdjes, maar zelf worden bacteriën ook constant

bedreigd. Dit zijn hun drie aartsvijanden.

IMMUUNCELLEN De immuunsystemen

van mensen, dieren en planten vuren

constant gifstoffen op bacteriën af om

hen te doden. Ook circuleren er in onze

lichamen grote, met amoebes verwante

immuuncellen die bacteriën opslokken

en levend verteren.

AMOEBES Eencellige wezens die kleinere

micro-organismen meedogenloos opslokken

en levend verteren.

BACTERIOFAGEN Virussen die op

sluwe wijze bacteriën besmetten. De

bacteriofaag bouwt bij de bacterie

zijn eigen DNA in. Daardoor gaat deze

nieuwe faagjes produceren, net zolang

tot hij barst.

Kleijne diertgens

Kolonies van bacteriën zijn met het blote oog soms wel

te zien, maar om individuele exemplaren te onderscheiden,

heb je een microscoop nodig. De eerste mens die

bacteriën waarnam was een Nederlander: Antoni van

Leeuwenhoek (1632-1723). Hij verbeterde de destijds

beschikbare vergrootglazen dusdanig, van factor 30

tot 240, dat hij wezentjes kon observeren die tot dan

toe voor de mens onzichtbaar waren. ‘Kleijne diertgens’

noemde Van Leeuwenhoek ze in 1683 (animalculi in

het Latijn) en in zijn geval waren die afkomstig van zijn

eigen tanden, huid en haren. Van Leeuwenhoek wordt

gezien als de grondlegger van de microbiologie.

1

Resistent tegen bijna alle antibiotica.

Vooral gevaarlijk voor verzwakte

ziekenhuispatiënten.

3

MRSA

EHEC

Salmonella

BEROEMD

& BERUCHT

Gevaarlijke stammen van deze

E. coli-bacterie veroorzaken ernstige

darmbloedingen die dodelijk kunnen

zijn.

2

Komt voor in het darmstelsel van kippen.

Kan vlees besmetten en mensen

nare voedselinfecties bezorgen die

gepaard gaan met koorts en diarree.

6 IN 5 MINUTEN

1

Gemiddelde grootte

van een bacterie in

micrometers (duizendste

millimeters). Er zijn

ook heel kleine exemplaren

van 0,2 micrometer en reuzen

van 500 micrometer.

20

3

Het meest opvallende

aan de geschiedenis

van het leven is de

voortdurende dominantie

van bacteriën

Stephen Jay Gould, Amerikaanse evolutiebioloog

CDC

Aantal minuten waarin

bepaalde bacteriesoorten

zich kunnen delen, waardoor

zo’n populatie in één dag 4,7 maal

10 21 keer groter wordt.

Aantal vormen waarin bacteriën

voorkomen (zie foto): kokken

zijn rond, bacillen zijn staafvorming

en spirillen zijn spiraalvormig.

Bacteriaans

Bacteriën communiceren met chemische signalen.

Die gebruiken ze allereerst als een soort

sonar om zich mee te oriënteren. Sonar werkt

op basis van terugkaatsing van geluid door objecten,

maar bacteriën doen dit met moleculen.

Daarnaast gebruiken ze dit soort signalen ook

om te ‘praten’, met elkaar en met hun gastheer,

bijvoorbeeld het menselijk lichaam. Naast

een soort universele bacterietaal heeft elke

bacteriesoort ook een eigen taal. Soortgenoten

wisselen informatie uit over de omgeving,

voedselvoorraden en gevaren. De bacteriën

kunnen hierdoor inschatten met hoeveel ze zijn

en gaan zich daardoor anders gedragen.

2

Aantal manieren waarop

bacteriesoorten aan

energie komen. De ene groep

doet dat met behulp van zonlicht,

de andere door voedsel af

te breken. Die laatste groep is

sterk gespecialiseerd: elke

bac terie kan één soort

vezel, koolhydraat, eiwit

of vet afbreken.

1

quintiljoen

Geschat aantal bacteriën op aarde,

onderverdeeld in ruim 1 miljoen

soorten (1 quintiljoen is 10 30 ,

oftewel een 1 met 30 nullen).

Oude vrienden

Wij kennen bacteriën vooral als een bedreiging

voor onze gezondheid, maar dat

zijn ze lang niet altijd. Sterker nog, veel

soorten zijn juist goed voor ons lichaam.

De populaties in onze darmen (zie foto) zijn

daar voorbeelden van, net als die op onze

huid bijvoorbeeld. Ons lichaam is gewend

aan hun aanwezigheid en tolereert hen.

In ruil daarvoor leveren deze bacteriën

voedingsstoffen en assisteren ze het

immuunsysteem in de strijd tegen hun gevaarlijke

neefjes. Deze gunstige bacteriën

worden ook wel ‘oude vrienden’ genoemd,

omdat ze gedurende onze evolutie met ons

mee zijn ontwikkeld. Tegenover die oude

vrienden staan onze nieuwe vijanden. Deze

gevaarlijke soorten maken ons pas hooguit

enkele eeuwen het leven zuur. Er zijn

bijvoorbeeld stammen mycobacteriën die

in het lichaam de aanmaak van regulerende

immuuncellen stimuleren, terwijl verwante

bacteriestammen ernstige ziekten als lepra

en tuberculose

kunnen

veroorzaken.

SPL/ANP

Van staart tot

straalmotor

Bacteriën beschikken over verschillende

voortbewegingsstrategieën.

De meest voorkomende vorm is een

soort propeller aan het achterlijf, een

flagella. Die is alleen geschikt voor

reizen door vloeistoffen, zoals water.

Ook voor drogere oppervlakken, zoals

de huid, heeft de bacteriële evolutie

oplossingen bedacht. Bepaalde typen

bewegen als een soort wandklimmers.

Ze zuigen zich vast met een tentakeltje

en sleuren zich naar de volgende plek,

waar ze zich weer vastzuigen. Sommige

soorten hebben een ingenieus systeem

dat wel iets weg heeft van een straalmotor:

de bacterie perst via honderden

uitlaatjes slijm naar achteren, waardoor

hij vooruit schiet. Niet alle bacteriën

hebben dit soort transportmethodes.

Meestal gebruiken ze hun omgeving.

Ze laten zich meevoeren door stromen

vloeistof of lucht, of ze rollen en klampen

elders aan.

Bronnen: Human Microbiome Project – groot

onderzoeksproject waaraan tientallen Amerikaanse

onderzoeksgroepen deelnamen, METAHit.

eu – groot Europees/Chinees onderzoeksproject,

AmericanGut.org – website van een Amerikaans onderzoeksinitiatief

om de darmpopulaties van zoveel

mogelijk mensen in kaart te brengen, Efsa.europa.

eu - FAQ on nutrition – vragen en antwoorden van

de EFSA over voedselclaims, Darmgezondheid.nl.

CDC

Verwant aan Salmonella. Kan dysenterie

veroorzaken en is daarmee een

van de belangrijkste oorzaken van

diarree wereldwijd.

Shigella

4

Yersinia pestis

5

Veroorzaakte meerdere pestepidemieën

waaronder de Zwarte

Dood, die tussen 1348 en 1350

aan 75 à 200 miljoen mensen in

Europa het leven kostte.

Leeft in oppervlaktewater. Scheidt

een gifstof af die tot ernstige diarree

leidt: cholera. Eist jaarlijks 120.000

levens, vooral van kinderen in ontwikkelingslanden.

Vibrio cholerae

6

7

Bacillus anthracis

Miltvuurbacterie die beroemd

werd door de poederbrieven die

na de aanslagen van 11 september

2001 werden verstuurd. Daar zat

deze bacterie in.

CDC, NIAID, J. CARR, A. FRIEDLANDER

IN 5 MINUTEN 7

‘Bier is het

bewijs dat God

van ons houdt

en wil dat

we gelukkig zijn’

Benjamin Franklin,

Amerikaans staatsman,

auteur en uitvinder

Ken je klassieken

Weinig lekkerder dan zo’n goudgele

kouwe kletser op een warme dag.

Maar bier is natuurlijk allang

niet meer alleen maar dat blonde

pilsje met twee duimen schuim.

Tekst: Jean-Paul Keulen

De SOEMERIËRS dronken

duizenden jaren voor Christus al

bier. Een fris pilsje was het niet:

dit bier had de dikte van pap.

Een paar jaar geleden brouwde

de Great Lakes Brewing Company

met hulp van de Universiteit

van Chicago zo’n Soemerisch

biertje, naar een recept uit 1800

voor Christus. Het bleek vooral

erg zuur te smaken.

Onder de BABYLONISCHE

koning Hammurabi (achttiende

eeuw voor Christus) was bier

geen klein bier: caféhouders

die te weinig schonken voor de

betaalde prijs moesten worden

verdronken en een priesteres

die in een bar een biertje dronk

moest op de brandstapel.

Verder gold onder Hammurabi

een dagelijks bierrantsoen: twee

liter voor een arbeider, drie voor

een ambtenaar, vijf voor een

hogepriester.

Ook in het oude EGYPTE was

bier heel belangrijk. Koningin

Cleopatra kreeg tegen het einde

van haar bewind dan ook meer

kritiek te verstouwen vanwege

haar belasting op bier – naar

verluidt de eerste keer dat

zoiets werd ingevoerd – dan

vanwege de oorlogen die ze

in dezelfde tijd tegen Rome

voerde.

Bij de GRIEKEN EN ROMEINEN

was bier minder populair. Ze

brouwden het wel, maar zagen

het toch vooral als een drank

voor barbaren. Typerend was de

mening van keizer Julianus (331-

363 na Christus), die dichtte dat

wijn naar nectar en bier naar

geiten rook.

Van ale tot witbier

Naast het heldere, goudkleurige pils dat wij in Nederland het vaakst drinken, zijn er nog heel

wat andere soorten bier. Een greep.

• Ale: bevat naast gerstmout ook geroosterde gerst. De Nederlands-Belgische variant heet amber.

• Bokbier: seizoensbier, oorspronkelijk afkomstig uit Duitsland. Herfstbok wordt tussen oktober en

februari verkocht en is donker, lentebok ligt van maart tot mei in de winkel en is blond of amberkleurig.

• Lambiek: bier dat gist dankzij in de lucht aanwezige wilde gisten in plaats van met toegevoegd brouwers -

gist. Wordt alleen nog in de buurt van Brussel gebrouwen.

• Stout: donkerbruin tot zwart bier, gemaakt van geroosterde of gebrande mout.

• Trappist: bier dat alleen gebrouwen mag worden in acht kloosters van monniken uit de orde der

trappisten (zie foto).

• Witbier: ook wel tarwebier. Troebel, friszuur bier dat behalve gerstemout ook tarwemout bevat.

GEORGIO/CC BY-SA 2.0

8 IN 5 MINUTEN

Bierrecords

AFP/ANP

• Het grootste bierfestival is het zestiendaagse Oktoberfest in München.

Hier komen jaarlijks zo’n 6 miljoen mensen naartoe, die daar samen zo’n

7,8 miljoen liter Oktoberfestbier drinken (zie foto).

• In Tsjechië drinken ze al meer dan twintig jaar het meeste bier: 143,3 liter

per inwoner per jaar (2016). Nederland staat op die ranglijst op de 24ste

positie, met 69,8 liter. België staat daar drie plaatsen achter met 67,4 liter.

• De snelste drinker is al decennialang de Amerikaan Steven Petrosino:

hij wist in 1977 een liter bier in 1,3 seconden weg te klokken. En, heel

toepasselijk in deze speciale uitgave: de Brit Eric Lean is de persoon die het

meeste bier in 5 minuten kon opdrinken, namelijk 4,4 liter.

• Rond het record van ‘sterkste bier ter wereld’ is een ware wedloop aan de

gang tussen brouwerijen in verschillende landen. De huidige kop loper is de

Schotse brouwerij Brewmeister Brewery met zijn Snake Venom, dat maar

liefst 67,5 procent alcohol bevat.

Ruimte-stout

Genoeg mensen die tijdens hun vakantie graag een

biertje pakken – en dat zal bij ruimtetoeristen straks niet

anders zijn. Helaas smaakt bier slechter in gewichtloosheid,

doordat je tong een beetje opzwelt. Bovendien

scheiden gassen en vloeistoffen er minder

goed, waardoor je

na een welverdiende

teug niet alleen het

koolzuurgas, maar ook

het bier zelf uitboert.

Het Australische bier

Vostok 4 Pines houdt

rekening met die

nadelen: het heeft

extra veel smaak en

relatief weinig koolzuur.

Daardoor hoopt

deze stout hét bier

voor ruimtehotels en

dergelijke te worden.

Gezond of niet?

‘Als jullie dan

toch bierflessen

naar ons gooien,

zorg er dan

tenminste

voor dat ze vol

zijn’

Dave Mustaine, gitarist en

zanger van heavymetalband

Megadeth

Bronnen: VostokSpaceBeer.com, Biernet.

nl: Brouwproces, The New York Times: For

Its Latest Beer, a Craft Brewer Chooses

an Unlikely Pairing: Archaeology, Ancient

History Encyclopedia: Beer in the Ancient

World, Popular Mechanics: 8 Easy-Drinking

Gadgets for the Beer Enthusiastblanden.

Altijd leuk: nieuwtjes die claimen dat bier goed voor je is. Zo zouden matige bierdrinkers minder kans

hebben op hart- en vaatziektes en zou bier zorgen voor sterkere botten. Daar staat dan weer tegenover

dat bierdrinkende vrouwen een grotere kans zouden hebben op de huidziekte psoriasis. Belangrijk is om

dit soort gezondheidsweetjes – of ze nu

over bier gaan of over iets anders – met

een korreltje zout te nemen. Er kan dan

wel een relatie zijn tussen bierconsumptie

en de kans op een bepaalde

aandoening, maar dat betekent nog niet

dat die aandoening ook door het bier

wordt verholpen (of ver oorzaakt). Drink

bier dus vooral omdat je het lekker

vindt en niet in de hoop er gezonder van

te worden. En houd je daarbij een beetje

in, want dat comazuipen niet goed voor

je is, staat wel vast...

Hoe maak

je bier?

Bier begint met een graan,

bijvoorbeeld gerst. Dat laat je

ontkiemen en vervolgens door

verhitting drogen; een proces dat

eesten wordt genoemd en mout

oplevert. Deze mout vermaal je

tot schroot, dat je oplost in water

en verhit tot verschillende temperaturen:

het maischen. Daarna

filter of klaar je de vloeistof en

hou je wort over. Dat kook je vervolgens

met wat hop – of liever:

de vrouwelijke bloemen van hop.

Dit draagt bij aan de houdbaarheid

van het bier en zorgt voor de

bittere smaak en de schuimkraag.

Vervolgens koel je het spul en

voeg je gist en lucht toe. Nu vindt

de hoofdgisting plaats, waarbij

suikers in de wort worden omgezet

in alcohol en koolzuurgas.

Een tweede gisting, het lageren,

is nodig om het bier meer smaak

te geven. Die laatste gisting vindt

plaats in gesloten kuipen, zodat

het koolzuurgas dat ontstaat niet

kan ontsnappen.

123RF

IN 5 MINUTEN 9

Tekst: Tim van Ham

CDC

Bloed is het transportmiddel

van je lichaam. En je CV. Maar

er is meer te vertellen over je

meest essentiële lichaamsvocht.

‘Ik heb

niets te bieden

dan bloed,

inspanning,

tranen en zweet’

Winston Churchill,

Brits premier 1940-1945

en 1951-1955

Hoog = niet

omhoog

Van een hoge bloeddruk merk je niet zoveel, maar het is

wél slecht voor je. Je kunt er (zoals veel mensen weten)

hart- en vaatproblemen van krijgen, maar óók (zoals maar

weinig mensen weten) erectiestoornissen. Dat zit zo. De bloeddruk

is de druk die het bloed uitoefent op de wanden van de bloedvaten.

Deze druk wordt opgebouwd door het hart, die ongeveer zestig tot

negentig keer per minuut een portie bloed rondpompt. Als de hartspier

samentrekt, is de druk het hoogst (bovendruk); als het hart ontspant,

neemt de druk wat af (onderdruk). Een te hoge bloeddruk kan leiden tot

aderverkalking in de fijnvertakte vaatstelsels van het lichaam. En deze

stelsels bevinden zich bijvoorbeeld in de zwellichamen van de penis.

Gelukkig kun je ook weer van een hoge bloeddruk afkomen. Wat minder

vet, zout en stress en wat méér beweging, fruit en ontspanning kunnen al

voldoende zijn om de boel weer op orde te krijgen.

Voortdurend ververst

Je lichaam maakt continu nieuw bloed aan en ruimt het oude bloed op. Een

rode bloedcel gaat gemiddeld 120 dagen mee. Daarna wordt de cel door de

lever en de milt uit de bloedsomloop verwijderd. Tegelijkertijd zorgt je beenmerg

ervoor dat er direct weer nieuwe bloedcellen klaarstaan. In het beenmerg

bevinden zich de zogeheten stamcellen. Die kunnen in zo’n twee weken

tijd door deling en rijping veranderen in rode bloedlichaampjes of andere

bloedcellen. Op die manier wordt ons lichaam 24/7 voorzien van vers bloed.

SHUTTERSTOCK

De samenstelling

van bloed

55 procent het bloed bestaat

uit plasma (gelige vloeistof)

1

2

3

7% daarvan zijn plasma-eiwitten.

Deze zijn vooral verantwoordelijk voor

de handhaving van de zogenoemde

colloïd-osmotische druk (wateraanzuigende

kracht).

91% is water. Dit zorgt ervoor dat het

bloed vloeibaar is en dus kan stromen.

Het overige deel bestaat uit zouten,

ionen, hormonen, afval- en voedingsstoffen.

45 procent van het bloed

bestaat uit bloedcellen

4

5

6

Ongeveer 3% daarvan bestaat uit

bloedplaatjes, die ervoor zorgen dat

je bloed stolt als je een wondje hebt.

Zo’n 2% van de bloedcellen zijn witte

bloedlichaampjes. Zij spelen een belangrijke

rol in het afweersysteem.

95% bestaat uit rode bloedlichaampjes.

Deze ronde, platte schijfjes zijn vooral

verantwoordelijk voor het transport van

zuurstof door het lichaam.

1

‘God gaf me hersenen en een penis.

Het probleem is dat hij me niet voldoende

bloed gaf om ze tegelijk te gebruiken’

Robin Williams, Amerikaans acteur en komiek

2

3

4

5

6

Bronnen: Sanquin.nl: Bloedgroepen, Rug.nl (Universiteitskrant Groningen): Kul of kennis.

Alcohol verdunt het bloed gevaarlijk, Parasitologie.nl - Koos Dijksterhuis: Wat ruikt de mug?

10 IN 5 MINUTEN

Alcoholfabel

Wie na een avond doorzakken weleens een korstje heeft opengekrabd, kent het: het

wondje gaat bloeden en blijft bloeden. Een veel gehoorde misvatting is dat

alcohol je bloed verdunt. Maar alcohol verwijdt slechts je bloedvaten,

waardoor drinkers langer bloeden dan niet-drinkers. Gevaarlijk is dit niet,

zolang een zatlap het niet te bont maakt. Bepaalde aders in je schedel

scheuren namelijk wel sneller onder invloed van, pak weg, 5 liter bier.

De enige vloeistof die bloed kan verdunnen, is water, wat meteen het

gevaar van een overdosis H 2

O verklaart. De medicijnen die ‘bloedverdunners’

worden genoemd gaan alleen het stollingsproces tegen, waardoor

het bloed makkelijker kan stromen. Dunner wordt het hier niet van.

Bloedgroep & resusfactor

Niet iedereen heeft hetzelfde

soort bloed. Dat komt door bepaalde

eiwitten op de celwand

van rode bloedcellen, die structuren

vormen die van persoon

tot persoon variëren. Dat leidt

tot verschillende bloedgroepen.

Ruim honderd in totaal,

maar de belangrijkste zijn A,

B, AB en 0. Daarmee zijn we er

nog niet: ook de resusfactor

(de aan- of afwezigheid van een

bepaald antigen, weergegeven

met + of -) kan verschillen.

Zo’n 16 procent van de mensen

heeft deze factor niet, en

kan daarom beter geen bloed

krijgen waarin de resusfactor

wel aanwezig is. Combineer je

de vier bloedgroepen met de

resusfactor, dan kom je tot de

acht belangrijkste bloedgroepen:

A+, A-, B+, B-, AB+, AB-,

0+ en 0-.

Wie kan bloed geven aan wie?

A+

A-

B+

B-

AB+

AB-

0+

0-

A+ A- B+ B- AB+ AB- 0+ 0-

In de kolom links staan de ‘donorbloedgroepen’,

in de horizontale balk bovenaan welke groepen dit

donorbloed zouden kunnen ontvangen. Conclusie:

Mensen met bloedgroep 0- zijn welkome gasten bij

de bloedbank, zij kunnen aan iedereen bloed geven.

Personen met bloedgroep AB+ hebben zelf geluk,

zij kunnen van iedereen bloed ontvangen.

Douchen tegen muggenbeet?

Mensen die vaak worden gestoken door muggen,

claimen vaak dat hun bloed zoeter is dan

gemiddeld. Leuk bedacht, maar de waarheid is

wat minder fris. Muggen kunnen namelijk van

een afstandje niet proeven hoe iemands bloed

smaakt, als daar al verschil in zit. Uit onderzoek

blijkt dat muggen vooral afgaan op de hoeveelheid

kooldioxide die iemand uitademt. Daarnaast

speelt ook transpiratiegeur een rol bij de

voorkeuren van de hongerige mug. Specialisten

zijn er alleen nog niet over uit of de kwelgeesten

worden aangetrokken of juist afgeschrikt door

de penetrante lucht van opgedroogd zweet.

Maar dat is zelf vrij gemakkelijk vast te stellen,

door eens een douchebeurt over te slaan.

K. KEATLEY GARVEY/UNIV. CAL.

5 eeuwen

bloedonderzoek

1492 Paus Innocentius VIII ligt

op sterven. Zijn arts besluit

(naar verluidt) om de allereerste

bloedtransfusie ooit uit te

voeren. Drie jongetjes van tien

jaar zijn de donoren. Ze sterven

spoedig – helaas voor niets: de paus overlijdt

niet veel later.

1628 William Harvey ontdekt

de bloedsomloop. Hij beschrijft

als eerste gedetailleerd

hoe het menselijk hart het

bloed rond pompt.

1733 Stephen Hales voert de

eerste bloeddrukmeting uit. Hij

plaatst een doorzichtige slang

in de halsslagader van een

paard, houdt de slang omhoog

en ziet dat de bloeddruk van het

dier de slang vult met bloed.

1818 De bloedtransfusie die

James Blundell in dit jaar uitvoert,

wordt beschouwd als de

eerste succesvolle transfusie

tussen twee mensen.

1901 Karl Landsteiner ontdekt

het bestaan van bloedgroepen,

een prestatie waarvoor hij later

de Nobelprijs ontvangt. Hierna

neemt het aantal geslaagde

bloedtransfusies snel toe.

1937 Dezelfde Landsteiner

vindt samen met Alexander

Wiener een verklaring voor het

nog altijd behoorlijke aantal

mislukkende bloedtransfusies:

de resusfactor.

1943 Charles Drew bedenkt

een manier om bloed te

bewaren zonder dat het stolt,

wat handig is voor bloedtransfusies.

20?? Slaagt de mens erin om menselijk

bloed te maken uit stamcellen? Wetenschappers

hebben de vroegste vorm van

de menselijke stamcellen van bloed al

gevonden. Naar ver wachting zal in de toekomst

op deze manier bloed kunnen worden

gekweekt, waardoor transfusies overbodig

worden.

CORBIS

IN 5 MINUTEN 11

Tekst: Anne Loyen en André Kesseler

Bommen van alle soorten en maten

hebben de geschiedenis vormgegeven.

Daarom staan deze twee pagina’s in het

teken van explosieven en ontploffingen.

Klinkt

als…

Het woord bom is een

zogenoemde onomatopee

of een ‘door klanknabootsing

gevormd woord’. Met

andere woorden: het klinkt

zoals het ding in kwestie

klinkt. De term is afgeleid

van het Latijnse bombus en

het Griekse bombos en betekent

zoiets als brommen

of gerommel.

‘Een

terrorist

is iemand die

wel bommen

heeft, maar geen

luchtmacht’

USAF

Moeder aller bommen

Officieel staat GBU-43/B MOAB voor Massive Ordnance Air Blast

Bomb, maar hij kreeg al snel de bijnaam Mother Of All Bombs. Een

MOAB veroorzaakte tijdens de test in maart 2003 namelijk de

grootste conventionele (dus niet-nucleaire) explosie ooit. De bom

was volgens de officiële lezing bedoeld om met zijn vernietigende

drukgolf in één klap een heel gebied plat te kunnen gooien of in

ondergrondse gangen dood en verderf te zaaien. Maar het lijkt

erop dat hij voornamelijk tot doel had om de Iraakse leider Saddam

Hoessein en de elite-eenheid van diens leger, de Republikeinse

Garde, angst aan te jagen. Uiteindelijk werd de MOAB nooit

ingezet. De dik 10 ton wegende bom, waar Amerika er naar schatting

nog vijftien van in voorraad heeft, is schijnbaar toch niet zo

praktisch. Overigens ontwikkelden de Russen in navolging van de

Amerikanen de FOAB (Father Of All Bombs), die nog eens vier keer

krachtiger zou zijn.

William Blum, Amerikaans

auteur en historicus

AFP/ANP

Busting bunkers

USAF

Tijdens de eerste Golfoorlog (augustus

1990 tot 28 februari 1991) werd

duidelijk dat Saddam Hoessein zijn

belangrijkste commandocentrales

in de grond onder meters beton had

verstopt. Daar kon geen enkele bom uit

het westerse arsenaal in doordringen.

Daarom ontwikkelden de Amerikanen

in slechts 28 dagen speciale bommen,

zogenoemde bunkerbusters. De eerste

reeks bommen waren gemaakt van afgedankte

houwitserlopen. Ze wogen een

kleine 2000 kilo en werden gevuld met

293 kilo explosieven. De lasergeleide

bommen, die de naam Guided Bomb Unit

28 of GBU-28 kregen, bleken in staat

om 30 meter diep in de aarde door te

dringen of zich door maar liefst 6 meter

gewapend beton te rammen.

Terreur vanuit de lucht

In 1942 besloot de Britse regering tot een omstreden reeks bombardementen.

Honderden Britse vliegtuigen werden ingezet om Duitse

steden plat te gooien in een poging om het moreel van de bevolking

te breken en zo het nazi-regime op de knieën te dwingen. Wat de

Geallieerden betrof was het oog om oog omdat Hitler bombardementen

had laten uitvoeren op onder meer Warschau, Rotterdam

en Londen. De Britse toestellen, onder bevel van Arthur ‘Bomber’

Harris, wierpen onder meer blockbusters af. Die heetten zo omdat ze

complete huizenblokken konden wegvagen. Met 1800 tot 5400 kilo

waren ze de zwaarste conventionele bommen die tijdens de Tweede

Wereldoorlog zijn ingezet. Ze werden afgewisseld met veel lichtere

brandbommen gevuld met thermiet (een mengsel van metaalpoeder

en metaaloxide), dat tien minuten met een extreme hitte kon blijven

branden. De bombardementen op Hamburg (juli 1943) en Dresden

(februari 1945) veroorzaakten een verwoestende vuurstorm, waarbij

temperaturen van 800 graden Celsius en windsnelheden van 240

km/u werden bereikt. In één nacht vielen in Dresden 40.000 doden

en werd 21 vierkante kilometer stad platgebrand. In totaal dropten

de Britten en de Amerikanen tijdens de oorlog 230 miljoen kilo

bommen op de zeven belangrijkste Duitse steden.

12 IN 5 MINUTEN

AUSSIS CC-BY-SA 2.5

Little Boy en Fat Man

De twee atoombommen die in augustus

1945 boven Japan werden afgeworpen,

waren verschillende types. Bij ‘Little

Boy’ (de Hiroshima-bom) bracht de

zogenoemde gun method de nucleaire

kettingreactie op gang. Daarbij werd

een hol (subkritisch) projectiel van

uranium-235 via een soort loop tegen

De eerste

Tijdens de regeerperiode van de Byzantijnse

keizer Leo III (717-741) goten soldaten

een brandbare mix op basis van aardolie in

stenen en glazen kruiken om die vervolgens

richting de vijand te kunnen slingeren. De

eerste bommen waren dus waarschijnlijk een

soort brandbommen. Nadat de Chinezen het

buskruit hadden uitgevonden, werden aan

het begin van de Song-dynastie (960–1279)

zogenoemde Zhen Tian Lei-wapens ontwikkeld.

De keramische of metalen omhulsels,

gevuld met kruit, werden de voorlopers van de moderne handgranaat. Aan

het begin van de vijftiende eeuw bedachten de Chinezen dat het ook handig

zou zijn als je die bommen met een kanon naar de vijand kon schieten. Dus

ontwikkelden ze holle, gietijzeren ballen die vervolgens werden volgestouwd

met explosieven. Die exploderende kanonskogels kwamen zo rond

het midden van de vijftiende eeuw naar de Europese slagvelden.

LESSING PHOTO ARCHIVE

DAKE CC-BY-SA 3.0

een cilinder van hetzelfde materiaal geschoten.

‘Fat Man’ (de Nagasaki-bom)

was een implosiewapen. De kritische

massa werd bereikt door explosieve

ladingen rond een bol van plutonium af

te laten gaan. Daardoor nam de dichtheid

van het materiaal toe, wat een

nucleaire explosie veroorzaakte.

Knutselbommen

DOD

In de bommenwereld wordt vaak onderscheid

gemaakt tussen militaire en civiele bommen.

In de laatste categorie vind je de beruchte

doe-het-zelf bommen: improvised explosive devices

of IED’s. Die bestaan eigenlijk maar uit vijf

onderdelen:

• STROOMTOEVOER Voorziet de bom van de benodigde

energie. Meestal in de vorm van batterijen of een accu.

• TRIGGER Zet het ontstekingsproces in gang. De trigger

kan op verschillende manieren worden geactiveerd. Denk

aan een bewegingssensor, een mobiele telefoon, een radiosignaal

of iemand die simpelweg op het knopje drukt

(à la een garagedeuropener).

• ONTSTEKER Explodeert, waardoor er energie vrijkomt

voor het ontsteken van het grote explosief.

• EXPLOSIEF Veroorzaakt de grote explosie waar het allemaal

om gaat. Je kunt verrassend makkelijk aan mogelijke

explosieven (dynamiet, C-4 of semtex) komen, via

internet of op bouwterreinen…

• VERPAKKING Houdt alles bij elkaar, en bepaalt in sommige

gevallen de richting van de explosie.

CC BY-SA 3.0 DE

Beroemde bommen

Als je het over bommen hebt, ontkom je eigenlijk niet aan deze joekels…

NAAM KRACHT SOORT ONTPLOFFING LAND EXTRA INFORMATIE

Tsar

Bomba

Ruim 50 megaton

TNT

(50.000.000

ton)

Waterstofbom

Getest op

30 oktober

1961, Nova

Zembla

Sovjet-

Unie

Had eigenlijk een kracht

van 100 megaton moeten

hebben, maar dit bleek

lastig te realiseren.

Fat Man

21 kiloton TNT

(21.000 ton)

Atoombom

(Plutonium-239)

Gebruikt op

9 augustus

1945,

Nagasaki

Verenigde

Staten

Veroorzaakte in de eerste

twee tot vier maanden

60.000-80.000 doden.

Little Boy

15 kiloton TNT

(15.000 ton)

Atoombom

(Uranium-235)

Gebruikt op

6 augustus

1945,

Hiroshima

Verenigde

Staten

Veroorzaakte in de eerste

twee tot vier maanden

90.000-166.000 doden.

FOAB

(Father Of

All Bombs)

44 ton TNT Conventionele

bom

Getest op

11 september

2007

Rusland

Lijkt op de MOAB, maar

is viermaal zo krachtig en

het bereik (300 meter) is

twee keer zo groot.

IN 5 MINUTEN 13

Tekst: Anne Loyen

Vrouwen pronken ermee, mannen

kijken ernaar en plastisch chirurgen

verdienen eraan. Maar achter het

fenomeen borsten gaat veel meer

schuil dan je op het eerste gezicht

zou denken.

Zogende dieren

HANNAH JAMES/PIONEER PROD.

Zoogdieren (Mammalia) onderscheiden zich ermee: moeders

die hun jongen borstvoeding geven. Maar er bestaan

heel wat variaties op dat thema. Zo zijn mensen en vleermuizen

met hun twee tepels nogal slecht bedeeld. Zeker in

vergelijking met varkens, die er gemakkelijk twaalf kunnen

hebben (en een topzeug zelfs wel zestien!). Mensenmoeders

hebben dan wel weer veel meer geluk dan kangoeroemoeders:

pasgeboren kangoeroes (zie foto) verdwijnen

meteen in de buidel en liggen de eerste weken constant aan

de tepel te lurken. En het toch al buitenissige vogelbekdier

doet ook dit natuurlijk helemaal anders. Bij gebrek aan tepels

komt de melk bij de vrouwtjes van deze soort uit melkklieren

in de oksel- en borststreek. De pasgeboren jongen

moeten het voedzame vocht uit haar huidplooien likken.

‘Wetenschappers zeggen

ontdekt te hebben wat

de belangrijkste biologische

functie van borsten is:

mannen gek maken’

Dave Barry, Amerikaans columnist

PATRICK J. LYNCH/CC BY-SA 2.5

Big Mamma’s

Size does matter, zeker als het om

borsten gaat…

177,80 Dat is de borstomtrek

(in centimeters) van de vrouw met de

grootste natuurlijke voorgevel van

de wereld. Voor dit record van Annie

Hawkins uit Atlanta (Georgia) geldt:

eerst zien, dan geloven. Daarom de foto

(rechts).

Inborst

3460 Zo veel borstvergrotingen

heeft dokter Ted Eisenberg uit

Philadelphia op zijn naam staan.

Het werkelijke aantal schijnt nog

groter te zijn, maar is nooit officieel

bewezen.

153,67 Zelfs met vijf operaties

en een toepasselijke artiesten naam

lukt het stripper en model Maxi

Mounds (links) niet om het natuurlijke

borstrecord van Annie Hawkins te

overtreffen. Haar joekelomtrek komt

nog bijna 25 centimeter tekort.

14 IN 5 MINUTEN

tussenribspier

grote borstpier

rib

vetweefsel

tepelhof

melkklier

Waarom hebben

mannen tepels?

Borstkanker

in het nieuws

SEPTEMBER 2011 Het Universitair

Medisch Centrum in Utrecht

opent een speciale polikliniek voor

mannen met borstkanker. Omdat

de ziekte jaarlijks bijna 15.000

vrouwen en ‘slechts’ 120 mannen

treft, is er weinig aandacht voor

de mannelijke patiënten. Daar wil

het UMC verandering in brengen.

123RF

tepel

melkkanaaltje

De grootte van een

vrouwenborst wordt

vooral bepaald door

de hoeveelheid

vetweefsel. Dus:

hoe meer vet, des te

groter de cupmaat.

Behalve als de vrouw

zwanger is. De groei

die haar borsten dan

doormaken heeft

alles te maken met de

vergrote melkklieren.

‘B is

for breasts –

of which ladies have

two. Once prized for

the function, now

for the view’

Er komt met geen mogelijkheid melk uit, dus

een kind kun je er niet mee voeden. En de

meeste mannen ervaren hun tepels ook niet als

supersexy. Het lijkt dus een gerechtvaardigde

vraag: wat is eigenlijk het nut van die mannelijke

tepels? Simpel gezegd hebben mannen

tepels omdat ze nogal vroege vogels zijn. Tepels

ontstaan al in de zevende week van de nale

ontwikkeling. Op dat moment heeft de vrucht

nog geen geslacht – dat gebeurt pas vanaf

de negende week van de zwangerschap. De

geslachtshormonen bepalen dan of het embryo

een jongetje of een meisje wordt. Oestrogeen

stuurt in de richting van een meisje, terwijl

testosteron de kant van een jongetje opduwt.

Maar de tepels zijn in die fase dus al lang en

breed ontwikkeld, bij meisjes én jongetjes.

En ook die laatsten zitten er vervolgens

de rest van hun leven aan vast. Of ze er

wat aan hebben of niet.

• Extra grote borsten,

extra blote borsten,

extra veel borsten. Al

sinds het begin der tijden

gelden borsten als hét teken

van vruchtbaarheid. En dus

werden godinnen die ook maar iets met

seksualiteit, goede oogsten of moederschap te

maken hadden, doorgaans afgebeeld met twee

enorme eh… vruchtbaarheidssymbolen.

Robert Paul Smith,

Amerikaans schrijver

Goddelijke borsten

MAART 2012 “Borstamputaties

vaak onnodig”, koppen de kranten.

Het is de conclusie van een 22 jaar

durend internationaal onderzoek

dat onder Nederlandse leiding werd uitgevoerd. In de

meeste gevallen is een operatie waarbij de door kanker

aangetaste borst gespaard blijft even veilig als een amputatie,

schrijven de onderzoekers in het medische tijdschrift

The Lancet.

DECEMBER 2015 Uit cijfers van de Nederlandse Kankerregistratie

(NKR) van het Integraal Kankercentrum Nederland

(IKNL) blijkt dat het aantal patiënten met

borstkanker toeneemt. In 2000 kregen ruim 12.000

vrouwen borstkanker, in 2015 waren dit er ongeveer

17.000. Dit zijn de meest recente cijfers die op dit moment

(oktober 2019) beschikbaar zijn.

FEBRUARI 2018 Uit diezelfde NKR blijkt dat 88% van

de patiënten met borstkanker vijf jaar na de diagnose

nog in leven is. In 1955 was dat nog maar 52%. In Nederland

overlijden jaarlijks zo’n 3000 mensen aan de gevolgend

van borstkanker.

• De Amazonen,wie kent ze niet? Het vrouwenvolk

uit de Griekse mythologie was niet bang voor een potje

vechten, en gebruikte dan vaak pijl en boog. Omdat hun

rechterborst daarbij in de weg zou zitten, werd die verwijderd.

A-mazos betekent in het Grieks dan ook ‘zonder

borst’. Of er ooit echte Amazonen hebben bestaan, valt

moeilijk te zeggen. Maar toen de zestiende-eeuwse Spanjaard

Francisco de Orellana in de Zuid-Amerikaanse jungle

bewapende indianenvrouwen zag, had hij meteen een naam

voor de rivier die hij op dat moment bevoer: Amazone.

• Volgens een andere Griekse mythe is de Melkweg

ontstaan uit de moedermelk van Hera, de vrouw

van de oppergod Zeus. Die had de door hem bij

prinses Alkmene verwekte Herakles aan de borst

van Hera gelegd, in de hoop dat de sterfelijke

jongen goddelijke eigenschappen zou krijgen. Toen

Hera wakker werd en dit merkte, duwde ze Herakles

onmiddellijk van zich af. De melk die daarbij wegspoot,

werd de Melkweg.

Bronnen: Anne Loyen raadpleegde voor

deze rubriek onder andere de volgende

literatuur: Stephan Juan: Waarom hebben

mannen tepels? | Het Spectrum (2001),

Jan Willem Geerinck. De geschiedenis van

de erotiek | Van Halewyck (2011).

https://www.kwf.nl/kanker/borstkanker/

pages/default.aspx

IN 5 MINUTEN 15

Tekst: Nick Kivits

Wereldwijd kruipt de verkoop van wiet uit

het strafboek, zoals recent in Canada waar

verkoop en recreatief gebruik nu volledig

legaal zijn. In Nederland zijn de regels juist

flink aangescherpt. Een stand van zaken.

Beroemde blowers

De wietplant

nader bekeken

Mannetje of vrouwtje Cannabis

kweken voor consumptie? Dat kan

alleen met vrouwelijke planten. Het

geslacht van een wietplant is te

herkennen aan de bladoksel. Groeien

er bolletjes op de plek waar de stengel

en het bladsteeltje elkaar raken, dan heb je

een mannelijke plant. Bij de dames groeien er

op die plek kleine haartjes.

Vingerplant Wietplanten zijn herkenbaar aan

hun (vaak) vijfvingerige bladeren. Bladeren

rondom de toppen kunnen ook werkzame

stoffen bevatten en worden daarom eveneens

in hasj verwerkt.

Hasj en wiet vinden al jaren lang gretig aftrek onder

beroemdheden. Een greep:

William Shakespeare, Simon Vinkenoog (schrijvers)

Bob Dylan, Bob Marley, Doe Maar, Snoop Dogg,

The Beatles, Lady Gaga (muzikanten)

Salvador Dalí, Pablo Picasso (kunstenaars)

Carl Sagan (astronoom/astrofysicus)

Barack Obama, George W. Bush, John F. Kennedy (presidenten)

Steve Jobs (medeoprichter Apple)

Woody Harrelson, Kirsten Dunst (acteurs)

Harskristallen De werkzame bestanddelen

van cannabis zitten in

de zogenoemde trichomen. Deze

witte, plakkerige harskristallen

ontstaan tijdens de bloeiperiode

op en rond om de toppen. Cannabisplanten

gebruiken de trichomen om insecten

te lokken, die weer andere planten kunnen

bestuiven. De hars is de grondstof van hasj.

Stevig als touw De stengels van de

cannabisplant zijn zo sterk zelfs dat ze als

grondstof voor touw of textiel kunnen

dienen. De eerste Amerikaanse vlaggen

werden er bijvoorbeeld van gemaakt.

High van de top Wiet wordt

gemaakt van de bloemknoppen

van de cannabisplant. Dat zijn

de zogenoemde toppen. Ze

bevatten grote hoeveelheden

THC, de stof die het prettige gevoel

geeft (zie het kader ‘Zo werkt THC’).

BUBBLEMAN /123RF

PLASTIC

1 In 1925 ontwierp

auto fabrikant Henry Ford

een voertuig waarvan de

car rosserie voor 70 procent

bestond uit van hennep

gemaakt plastic.

2 BRANDSTOF

Cannabis is rijk aan

olie. Daardoor is het een

heel bruikbare grondstof

voor biobrandstof. En:

hennep groeit ook nog

eens razendsnel.

Cannabisplanten

kunnen voor talloze

toepassingen

worden gebruikt.

3 PAPIER

Ons papier komt van

hout of gerecycled papier.

Maar tot 1883 werd driekwart

van alle papier

gemaakt van hennep.

TOP 5

VEELZIJDIG PLANTJE

4 BOUWSTEEN

Vermeng de vezels

van de cannabisplant

met kalk en je krijgt een

stevige steen – al is-ie niet

zo sterk als het huidige

beton.

5 MEDICIJN

Cannabis kan een pijnstillende

werking hebben.

In o.a. Nederland, Duitsland,

Noorwegen, Chili en

Argentinië is medicinale

cannabis inmiddels legaal.

16 IN 5 MINUTEN

Zo werkt THC

Hasj en wiet worden gemaakt van cannabis (Cannabis sativa of Canna -

-bis indica) . Het belangrijkste bestanddeel van die drugs is tetrahydrocannabidol

(THC). THC is een verzamelnaam voor een groep isomeren:

moleculen die uit hetzelfde aantal en soort atomen bestaan, maar verschillend

van structuur zijn. Bij inname hechten deze isomeren zich aan

receptoren in het lichaam die de afgifte van anandamide regelen. Deze neurotransmitter speelt

een rol bij talloze processen in het brein, zoals de zintuiglijke ervaring en het opwekken van stemmingen.

Gevolg: je voelt je lekkerder, ontspant en voelt minder pijn.

123RF

CC BY-SA 4.0.PNG

Veertig jaar gedogen

In Nederland word je niet bestraft voor

het bezitten van (beperkte hoeveelheden)

hasj en wiet. Toch is cannabis ook bij

ons niet legaal. De verkoop en het gebruik

ervan worden al meer dan veertig

jaar door de vingers gezien.

1945 De invoer van hasj en wiet neemt

een vlucht: zeelieden nemen de drug mee

van verre reizen en in Duitsland gestationeerde

Amerikaanse soldaten verkopen

marihuana in Amsterdam.

1953 Nederland past de Opiumwet aan:

bezit van cannabis is verboden. Politie en

justitie treden op tegen de verkoop ervan.

1960-1965 Via jazzmuzikanten slaat het

gebruik van cannabis over op de provo’s,

jongeren die zich verzetten tegen de

gevestigde orde.

1968 Hoogleraar strafrecht Louk Hulsman

pleit voor het decriminaliseren van drugs.

Jongerencentra mogen mondjesmaat

handelen.

Estafette van de joint

Het aantal landen waar wietgebruik wordt gelegaliseerd dan wel

gedoogd, neemt langzaam maar zeker toe. Geen trek in een vieze

cel? Zie hier waar de autoriteiten (stiekem) een oogje dichtknijpen.

legaal of gedoogd

illegaal, maar

gedecriminaliseerd

illegaal, maar vaak niet

bestraft

illegaal

geen informatie

1970 Tijdens het Holland Pop Festival

in het Kralingse Bos in Rotterdam is het

cannabisgebruik zo groot dat de politie de

gebruikers maar laat begaan.

1972 Uit onderzoek van zenuwarts Pieter

Baan blijkt dat cannabis niet verslavend

werkt.

ISTOCK

Verslaving

tussen de oren

Zo’n 9 procent van de volwassen gebruikers van

hasj en wiet ontwikkelt een verslaving, volgens

onderzoek van het Amerikaanse National

Institute on Drug Abuse. Het gros daarvan is

geestelijk verslaafd: het zijn langdurige

blowers die denken dat ze niet meer zonder

kunnen. Lichamelijke afkick verschijnselen zijn

er nauwelijks.

‘Waarom is

marihuana

verboden? Het is

een plant die in de

natuur groeit.

Voelt het verbieden

van de natuur niet

een beetje...

onnatuurlijk?’

Bill Hicks, Amerikaanse

stand-up comedian

Bronnen: Martin Booth: Cannabis. A history |

Picador (2003), Kurt van Es: De coffeeshop | Mets

(1997), Gerben Hellinga en Hans Plomp: Uit je bol |

Prometheus (2013), jellinek.nl.

1973 De eerste coffeeshop, Mellow Yellow

in Amsterdam, opent zijn deuren.

1976-nu De Tweede Kamer besluit soften

harddrugs te scheiden. De straffen

voor harddrugs worden verzwaard en die

voor softdrugs (waaronder wiet) worden

lichter. Justitie is niet meer verplicht

cannabis bezitters te vervolgen. Het

gedoogbeleid is geboren. Coffeeshops

mogen maximaal 500 gram hasj en wiet

op voorraad hebben. Klanten (van 18 jaar

of ouder) mogen tot 5 gram per dag kopen

en 30 gram bezitten.

STADSARCHIEF AMSTERDAM

IN 5 MINUTEN 17

Tekst: André Kesseler

Water is overal.

Zo’n 70 procent van

onze aarde is bedekt

met water. Maar

drinkwater is niet

onbeperkt, terwijl de

wereldbevolking en

de behoefte aan water

de komende decennia

fors zullen stijgen.

We zullen dus verantwoord

moeten

omgaan met

ons water.

Dagelijks

drinkwater gebruik

(Gemiddeld verbruik van een Nederlands huishouden

in liters drinkwater per persoon per dag)

1995 2007 2010 2013 2016

Bad 9,0 2,5 2,8 1,8 1,9

Douche 38,3 49,8 48,6 51,4 49,2

Wastafel 4,2 5,3 5,0 5,2 5,2

Toiletspoeling 42,0 37,1 33,7 33,8 34,6

Kleding wassen, hand 2,1 1,7 1,1 1,4 1,3

Kleding wassen, machine 25,5 15,5 14,3 14,3 14,1

Afwassen, hand 4,9 3,8 3,1 3,6 3,5

Afwassen, machine 0,9 3,0 3,0 2,0 2,5

Voedselbereiding 2,0 1,7 1,4 1,0 1,2

Koffie, thee, water drinken 1,5 1,8 1,8 1,0 1,3

Overig 6,7 5,3 5,3 3,4 4,5

Totaal 137,1 127,5 120,1 118,9 119,2

*Bron: Vewin.nl

ADAM NIEMAN/NOVARTIS VISIONS OF SCIENCE

‘Niet alle

chemicaliën zijn

slecht. Zonder

water- en zuurstof

zou er geen water

zijn, en dus geen

bier’

Dave Barry

Waterbolletje

Volgens de US Geological Survey (USGS), een wetenschappelijk

onderzoekscentrum van de Amerikaanse

overheid, is ongeveer 70 procent van onze aarde

door water bedekt. Maar er zit ook waterdamp in

de lucht en in de grond. Door de water kringloop

(verdamping, condensatie, neerslag, infiltratie

en oppervlakte-afvloei) is het constant in beweging.

Volgens een grove schatting van het

USGS (men kijkt niet op een litertje) zou het

gaan om 1.260.000.000.000.000.000.000

liter, een hoeveelheid die de afgelopen

2 miljard jaar hetzelfde is gebleven. Grafisch

ontwerper Adam Nieman besloot eens te

visualiseren hoeveel dat eigenlijk is. Als je al het

water op aarde (dus de oceanen, zeeën, ijskappen,

meren, rivieren, grondwater) in de atmosfeer zou

kunnen verzamelen, levert dat een bolletje op met een

middellijn van ‘slechts’ 1390 kilometer en een volume van 1,4

miljard kubieke kilometer.

Watertekort

Naar schatting gaat de wereldbevolking

de komende vijftig jaar met maar liefst

twee miljard mensen groeien. En dat

terwijl de beschikbare hoeveelheid zoet

water (onder meer door klimaatveranderingen)

zal afnemen. Wereldwijd hebben

1,1 miljard mensen geen toegang tot

schoon drinkwater. Recent zag Spanje

zich gedwongen om water uit Frankrijk te

importeren. China bouwt aan het omstreden

Zuid-Noord Water Transfer Project

dat vanaf 2050 elk jaar 50 kubieke

kilometer (!) water van het zuiden naar

het droge noorden gaat transporteren. En

er zijn deskundigen die verwachten dat

er over niet al te lange tijd oorlogen over

water gaan uitbreken; bijvoorbeeld wanneer

één land zo veel water uit een rivier

pompt, dat die aan de andere kant van de

grens droog komt te staan.

18 IN 5 MINUTEN

Grondwater...

…is het minst moeilijk te zuiveren. Doordat het water

door allerlei lagen naar een diepte van 50 tot 100 meter

is gezakt, zijn alle bacteriën en virussen er namelijk

al uit. Hoewel overbemesting en bestrijdingsmiddelen

voor de nodige problemen zorgen, zijn de meeste

grondwaterbronnen vrij zuiver. Nadat het water, dat

ergens tussen de 10 en 100 jaar oud is, omhoog is

gepompt, wordt er met sproeiers en watervallen (cascades)

zuurstof aan toegevoegd. Door dit beluchten

klontert het vuil samen in vlokjes en die worden

door grind-, koolstof- of zandfilters uit het water

gehaald. Het schone drinkwater wordt vervolgens

opgeslagen in een reinwatertank tot het

aan de consument kan worden geleverd.

Oppervlaktewater...

…speelt vooral voor het westen van ons land een belangrijke rol. Het

zilte grondwater is daar niet geschikt voor drinkwater en dus dient water

uit de Rijn en de Maas, die beide ongeveer de helft leveren, als alternatief.

Oppervlaktewater is een riskante bron. Een beetje vervuiling en de

waterleidingbedrijven kunnen dagenlang geen water leveren. Daarom ligt

in het spaarbekken van de Biesbosch voor drie maanden water opgeslagen.

Nadat het rivierwater in de spaarbekkens is voorgezuiverd, gaat het langs

vuilroosters. In grote bakken (zogenoemde roerwerken), worden vlokmiddelen

en chemicaliën door het water gemengd. Verontreinigingen binden

zich daardoor en kunnen uit het water worden gefilterd. Het zuiveringsproces

van het oppervlaktewater is verder bijna gelijk aan dat van

grondwater. Het enige verschil is de desinfectie die bij dit water wél

noodzakelijk is. Vroeger werd dat gedaan met chloor, maar sinds

2005 wordt het drinkwater behandeld met ozon of ultraviolet licht.

‘I never drink water.

Fish fuck in it’

W.C. Fields

(Drink)water:

De feiten

• In de atmosfeer bevindt zich meer dan 12.900 km 3

water, meestal in de vorm van waterdamp. Als dat

in één keer als neerslag valt, zou de hele aarde door

een laag van 2,5 centimeter water worden bedekt.

• Over een periode van 100 jaar bevindt een watermolecuul

zich in verhouding 98 jaar in de oceaan,

20 maanden in de vorm van ijs, ongeveer 2 weken

in meren en rivieren en minder dan een week in de

atmosfeer.

• Bevroren water is 9 procent lichter dan water. En

daarom drijft ijs op water.

• De tien Nederlandse drinkwaterbedrijven leveren

via een leidingnetwerk van zo’n 120.000 km (bijna

drie keer de aarde rond) aan 8.105.000 adressen

water. Jaarlijks produceren ze bijna 1,2 miljard m 3

(12.000.000.000.000 liter).

• In Nederland komt jaarlijks via rivieren en neerslag

ongeveer 90 biljoen (90.000 miljard) liter water

binnen.

• Er is 25.700 liter water nodig om een gezin van vier

personen een dag van voedsel te voorzien.

De watercyclus

neerslag

regenwolken

infiltratie

bodem

opslag in meer

Waterbronnen

In Nederland wordt het water op drie plekken

gewonnen: grondwater (60 procent),

oppervlaktewater (39 procent) en duinwater (1

procent). Alleen in de aan zee gelegen gebieden

wordt oppervlaktewater (voornamelijk van de

Rijn, de Maas en het IJsselmeer) gebruikt voor

drinkwaterbereiding, omdat het grondwater

dicht bij zee te zilt is. Nederland is overigens

het enige land ter wereld dat duinwater als

grondwater wint.

Grondwater Grondwater en rivierenwater Rivierenwater

van vegitatie

van oppervlaktewater

oppervlakte afvloei

wolkformatie

van oceaan

van bodem

verdamping

rotsbodem

doorsijpeling

grondwater

oceaan

IOWA STATE UNIVERSITY

Bronnen: Peter Rogers: Facing the freshwater crisis Scientific American (augustus 2008),

Ian Taylor: The last drop, BBC Focus (augustus 2008).

IN 5 MINUTEN 19

US HISTORICAL DIVING SOCIETY

In de achttiende eeuw hield duiken in dat

je jezelf in een houten vat opsloot en naar

de bodem liet zinken. Lucht werd via een

slang vanaf het oppervlak aangevoerd. De

metalen pakken daarna waren al iets beter.

Pas ruim zeventig jaar geleden kwam

niemand minder dan Jacques Cousteau

met dé vernieuwing die duikers plotsklaps

enorme vrijheid gaf: perslucht ademen.

Met een fles op de rug en een duikbril op

het gezicht wist de mensheid sindsdien

miljoenen uren onder water te klokken.

Zelfs in Nederland kun je het hele jaar door

duiken, maar ’s zomers lijkt het ons toch

een stuk prettiger. In 5 minuten de ins en

outs van deze onderwatersport.

Plons in

het diepe

Duiktrivia

Zonlicht is wit, waardoor je boven water alle

kleuren van de regenboog ziet. Onder water is

de wereld voornamelijk blauw, groen en geel

(zie foto). Dat komt doordat water niet elke

kleur evenveel doorlaat. Rood verdwijnt al na

10 meter, geel na 40 meter en groen na 100

meter.

Geluid lijkt onder water overal en nergens

vandaan te komen. Dat komt doordat geluidsgolven

door het water ruim vier keer sneller

bewegen dan door de lucht. Ook reiken ze

verder.

Tijdens het duiken of snorkelen hoor je vaak

een soort gekraak onder water. Dat is het geluid

van etende garnalen, krabben en vissen.

Tekst: Ronald Veldhuizen

‘Drijvend in water kan hij in elke

richting vliegen – omhoog, omlaag,

zijwaarts – door enkel zijn hand te

wuiven. Onder water, daar wordt de

mens een aartsengel’

Jacques Cousteau, maritiem onderzoeker en duiklegende

DE-AARD.NL

SOLJAGUAR/CC BY-SA 3.0

Onder druk

Druk blijft de grootste uitdaging voor een

duiker. Hoe dieper je gaat, hoe meer watermassa

zich boven je bevindt. Het gewicht

van dat water drukt op je lijf, en dan vooral

op de organen die lucht bevatten,

zoals longen en oren. Voor elke 10 meter

diepte wordt de druk op elke vierkante

centimeter van je lijf met 1 kilo verhoogd.

Dat heeft allerlei aparte gevolgen.

1Stikstofnarcose

Een moderne duikuitrusting geeft op elke

diepte precies genoeg tegendruk, zodat

lucht makkelijk uit de fles naar je longen

stroomt. Op grote diepte is de luchtdruk in

je longen dus ook hoger. Het gevolg is dat je

per ademteug meer lucht opneemt. Dat extra

gas stapelt zich in opgeloste vorm op

in het bloed. Van een teveel aan stikstof

worden duikers ‘dronken’. In milde vorm

plezierig, maar levensgevaarlijk wanneer

iemand te diep duikt.

20 IN 5 MINUTEN

RED BULL

Diepwatervrees

Niet iedereen durft te duiken. Sommige

angsten zijn wel begrijpelijk.

Als je de bodem niet ziet, kun je

hoogtevrees krijgen. En troebel water roept bij veel mensen claustrofobie op.

Ook kan de zogenoemde duikreflex eng voelen: komt er koud water op je gezicht,

dan knalt je hartslag omlaag en wil je omhoog zwemmen. Toch garandeert goede

apparatuur dat er zelden iets misgaat. Het sterfterisico is dan ook best laag: er valt

slechts één dode per ruim 200.000 duiken. Veel duikinstructeurs zeggen tegen

nieuwe cursisten dat de autorit naar de duikstek gevaarlijker is dan het duiken zelf.

Maar in Nederland heeft de verkeersveiligheid dat weetje inmiddels ingehaald.

Vage blik

Onder water zien we niet scherp. Dat komt doordat het licht hier niet goed

afbuigt om samen te komen tot een gedetailleerd beeld op ons netvlies.

De oplossing: zet een duikbril op. Die werkt als een sterke lens. Zeehonden

kunnen overigens zowel boven als onder water zien met behulp van extra

dikke lenzen die zich flexibel aanpassen aan de omstandigheden.

Hoe diep kunnen we?

MET GEWONE LUCHT Maurice Fargues heeft het record

diepzeeduiken met gewone perslucht op zijn naam staan. Hij

haalde 117 meter en toonde daarmee tegelijkertijd aan dat

dat levensgevaarlijk is: hij stierf aan stikstof narcose.

ZONDER LUCHT Gewoon je adem inhouden en vervolgens

naar de duisternis afdalen, is ook een flinke uitdaging. De

Rus Aleksej Moltsjanov zwom vorig jaar met duikvinnen aan

zijn voeten naar een recorddiepte van 130 meter, en weer

terug. Het water was volgens hem troebel en pikdonker.

MET HELIUM De Egyptenaar Ahmed Gabr dook in 2014,

na vier jaar training, naar een diepte van 332 meter. Hij

gebruikte daarvoor een persluchtmix van zuurstof, stikstof

en helium. Gabr verbrak daarmee het wereldrecord van 318

meter van de Zuid-Afrikaan Nuno Gomes uit 2005.

IN EEN DRUKBESTENDIG PAK De oude metalen wandelpakken

met duikershelmen zijn niet helemaal uit de mode:

Daniel Jackson van de Amerikaanse marine (zie foto) trok

er een moderne versie van aan (de ADS 2000) en daalde in

2006 af naar een recorddiepte van 610 meter.

US NAVY

2 3

Zuurstofvergiftiging

Elk gas dat je onder druk inademt, stapelt

zich op in het bloed, dus ook zuurstof.

Maar zuurstof is behoorlijk giftig spul; het

gaat snel chemische reacties aan. Handig

voor onze stofwisseling, maar bij een

overdaad aan zuurstof breekt het de tent

af. Een vergiftigde duiker krijgt spasmen

en acute longproblemen. Zelfs het netvlies

in de oogbol kan losscheuren. Vanaf

66 meter diepte treedt zware vergiftiging

op.

Decompressieziekte

Weet een duiker al deze problemen te

vermijden – wat prima lukt door op de tijd

te letten en niet dieper dan 40 meter te

gaan – dan zorgt de overdaad aan gassen

in het bloed voor een derde probleem. Als

je stijgt, zet het stikstofgas in het bloed

weer uit. Bij een te snelle stijging vormen

zich kleine belletjes die de bloedvaten

kunnen blokkeren. Door lekker sloom naar

boven te gaan, voorkom je decompressieziekte.

4

Ploppende oren

Dit kennen we allemaal van

zwemles: wanneer je onder

water afdaalt, duwt de druk

je trommelvliezen in. Geen

probleem. Een duiker kan tegendruk

geven door te snuiten

terwijl hij zijn adem inhoudt

en zijn neus dichtknijpt. Er

stroomt dan lucht vanuit de

keelholte naar de oren.

IN 5 MINUTEN 21

CDC


Ebola is terug. Een uitbraak van het fatale

virus in Congo in Centraal-Afrika leidde

sinds augustus vorig jaar al tot meer dan

1600 doden. Maar wat is ebola precies? En

waarom is de ziekte zo dodelijk?

CDC

Kettingreactie

De gevolgen van de ebola-uitbraak reiken verder dan de ziekte

zelf. Ziekenhuizen weigeren mensen op te nemen met andere

klachten dan ebola om nieuwe besmettingen te voorkomen. In

getroffen landen als Liberia is de gezondheidszorg compleet ingestort

en heeft de overheid geen middelen meer voor gebruikelijke

ziektebestrijding, zoals die tegen malaria. Die ziekte eist

jaarlijks tienduizenden doden in West-Afrika; zonder preventie

kunnen dat er veel meer worden.

Dodelijk sliertje

Een piepklein sliertje, zo’n honderdduizend keer dunner dan een

mensenhaar. Meer is het niet. Net als elk ander virus is ebola niet

echt een levend ding. Ebola eet niets, heeft geen stofwisseling en

krijgt geen nakomelingen. Maar het draagt wel een pakketje met

genen bij zich. En die genen komen op maar één plek tot leven: wanneer

ze in een gastheer de kans krijgen zichzelf te vermenigvuldigen.

Van mens tot mens

Wie naast een ebolapatiënt gaat zitten, loopt het virus niet zomaar op.

Dat komt doordat het virus niet zoals griep via de lucht reist. Ebola

springt alleen over op anderen via uitwisseling van lichaamsvocht,

waaronder bloed. Lastig is wel dat wanneer vocht ergens achterblijft,

zoals op een injectienaald of een doekje, het ook besmettelijk is. Zo

lopen artsen en verzorgers een groter risico. Zelfs

de lichamen van overleden mensen blijven een

tijdje besmettelijk. Dat maakt ook het begraven van

doden gevaarlijk, iets waarvan de lokale bevolking

in West- en Centraal-Afrikaanse landen niet altijd

op de hoogte is geweest.

Grootste

uitbraak ooit

Het ebolavirus, vernoemd naar de rivier

Ebola in Congo, werd pas in 1976 ontdekt.

Tussen dat jaar en december 2018 zijn er

volgens de Wereldgezondheidsorganisatie

(WHO) in totaal 31.095 mensen besmet

geraakt waarvan er 12.950 overleden. De

ergste uitbraak ooit was die tussen 2014

en 2016 in Guinee, Liberia en Sierra Leone.

Toen werden 28.610 mensen besmet en

vielen 11.308 doden. De uitbraak in 2018 in

Congo is sindsdien de grootste en kostte al

2090 mensen het leven.

De WHO riep de uitbraak uit tot ‘internationale

crisis’, waardoor meer hulp vrijkomt

en grenscontroles strenger worden.

Senegal

Guinee

Sierra Leone

Liberia

Guinee 2014-2016

3811 gevallen

2543 doden

Mali

Sierra Leone 2014-2016

14.124 gevallen

3956 doden

Liberia 2014-2016

10.675 gevallen

4809 doden

Mali 2014

8 gevallen

6 doden

Senegal 2014

1 geval

Nigeria

Nigeria 2014

20 gevallen

8 doden

Democratische

Republiek

Congo

Dem. Republiek Congo 2014

66 gevallen

49 doden

BRON: WHO, CIJFERS VAN 17 SEPTEMBER 2014.

22 IN 5 MINUTEN

Waar slaapt ebola?

Een belangrijke vraag is hoe het kan dat het

ebolavirus soms ineens weer opduikt, en dan

weer een tijd niets van zich laat horen. Met zo’n

patroon moet het virus een soort slaapplek hebben

– iets dat infectieziektewetenschappers een

reservoir noemen. Na twee uitbraken in de jaren

zeventig denken onderzoekers het reservoir te

hebben ontdekt: fruitetende vleermuizen. De

vleermuizen zelf zijn immuun voor ebola. Een

uitbraak begint vermoedelijk wanneer mensen

geïnfecteerde vleermuizen eten of een ander dier

dat met de vleermuizen in contact is geweest, zoals

een gorilla die vleermuispoep heeft gegeten.

vleermuizen zijn

immuun voor ebola,

maar kunnen wel

geïnfecteerd zijn

andere dieren

lopen het virus op

van vleermuizen

mensen lopen het virus

op van vleermuizen of

andere dieren

‘We moeten

de dodelijke

bedreiging van de

ebola-epidemie

net zo serieus

nemen als IS’

Lamar Alexander,

Amerikaans senator

123RF

Vijf keer ebola

Net als bij het griepvirus zijn er verschillende

versies van het ebolavirus. Vier van de vijf zijn

gevaarlijk voor mensen.

Zaïre-ebolavirus (EBOV): het oudst bekende

ebolavirus, en het meest dodelijke: 80 procent van de

besmettingen eindigt fataal. Voornaamste virus in de

nieuwe uitbraak.

Soedan-ebolavirus (SUDV): ook een van de vroegst

ontdekte varianten. Ongeveer de helft van de geïnfecteerden

sterft.

Reston-ebolavirus (RESTV): ontdekt in de VS, bij

apen in een proefdierlab vlakbij Reston. Niet levensgevaarlijk.

Taï Forest-ebolavirus (TAFV): veroorzaakt de

beruchte ebolaziekte. Al heeft deze versie uit 1995 in

totaal slechts één mens besmet, die het overleefde.

Bundibugyo-ebolavirus (BDBV): met twee

uitbraken, bijna tweehonderd besmettingen en 75

doden is deze nieuwe variant uit 2008 niet te negeren.

Waar blijft het vaccin?

Op dit moment bestaat er geen geneesmiddel tegen het ebolavirus. De voornaamste

reden daarvoor is dat ebola eigenlijk een zeldzame infectieziekte is, hoe vreemd dat tijdens

alle media-aandacht ook klinkt. Dat heeft meerdere gevolgen. Eén: het is moeilijk

geweest voor onderzoekers om het virus te bestuderen.

Op enkele aanwijzingen na weet niemand precies hoe

het virus werkt en hoe het zich onder dieren verspreidt.

Twee: omdat ebola zo zeldzaam is, staat het nou

eenmaal niet hoog op het lijstje van te onderzoeken

ziektes. Tot nu toe heeft de ziekte in totaal nog altijd

veel minder gedood dan aids, de mazelen en zelfs de

griep jaarlijks doen. Inmiddels werken Amerikaanse

onderzoekers met spoed aan een vaccin, en de eerste

proeven zijn hoopgevend. Helaas zal dit vaccin voorlopig

niet beschikbaar zijn in Afrika.

43 Jaar ebola

1976

Ebola wordt voor het eerst herkend in Zaïre

(nu Congo). Het virus besmet 318 mensen,

waarvan 280 sterven. In Zuid-Soedan krijgen

284 mensen een milder virus; 151 doden.

1995

Opnieuw ebola in Congo: 315 mensen raken

besmet, 254 daarvan sterven.

2000

Ebola in Oeganda: 425 gevallen, 224 doden.

2003

Agressieve ebola duikt op in Congo: 143

besmettingen, 128 doden.

2007

Opnieuw ebola in Congo: 187 doden onder

264 patiënten. Een milde uitbraak in Oeganda

leidt tot 37 doden op 149 besmettingen.

2012

Twee uitbraken in Oeganda, waaraan 21

mensen sterven. Ook Congo kampt met een

kleine uitbraak nadat mensen besmet vlees

hebben gegeten. 29 mensen sterven.

2014

In maart wordt in Guinee een uitbraak ontdekt

die zich snel verspreidt over Liberia, Sierra

Leone, Nigeria, Mali, Senegal en Congo en

uitgroeit tot de grootste uitbraak ooit.

2018

In augustus breekt het virus uit in Congo. Het

verspreidt zich razendsnel. Meer dan 1600

mensen sterven.

IN 5 MINUTEN 23

Tekst: Tim van Ham

Zoals Abba, The Beatles en Monty

Python al zongen: geld maakt wél

gelukkig. Alles wat je wilt weten

over het slijk der aarde.

18de-eeuws betalen

Duiten kennen we alleen nog als synoniem voor geld in het algemeen.

Maar vóór de invoering van het decimale muntstelsel was de duit een

munt, net als de stuiver. De groten en de penningen uit onderstaande

tabel bestonden niet fysiek, dat waren alleen rekeneenheden. Een notering

als ƒ 1.16.6 stond voor 1 gulden, 16 stuivers en 6 penningen. Deze

penningen konden vervolgens als 3 duiten worden afgerekend.

Gulden Stuivers Groot Duit Penning

1 20 40 160 320

1 2 8 16

1 4 8

1 2

TEYLERS MUSEUM/RCE AMERSFOORT/RAVENRICH

Duur geld

Waar munten tientallen jaren meegaan, zijn

biljetten soms na een jaar al versleten. Op zich

is dat geen probleem, want De Nederlandsche

Bank vervangt de kapotte, vieze of versleten

briefjes voor kraakverse exemplaren. Maar

de kostprijs van een biljet ligt tussen de 10

en 20 eurocent, dus wordt er gezocht naar

manieren om de biljetten langer in omloop

te houden. Een 5 eurobiljet gaat nu gemiddeld

slechts één jaar mee, een briefje van 10

of 20 een jaartje langer. Vooral vette en zure

vingers zouden slecht zijn voor de biljetten.

Daarom gaan de producenten de waardevolle

biljetten op termijn van een nieuwe vernislaag

voorzien, waardoor het als het goed is langer

duurt voor ze als oud papier moeten worden

vernietigd.

123RF

Gelukkig door geld?

Een verschrikkelijk cliché vertelt ons dat geld niet gelukkig maakt. Dus waarom zou je je leven lang

hard werken voor een dikke bankrekening? Simpel: het cliché is niet waar, zo bewijzen verschillende

wetenschappelijke onderzoeken. Van geld word je onder bepaalde voorwaarden wel degelijk

blij. Voor ultiem geluk moet je wél meer verdienen dan je buurman, je directe collega of je beste

vriend. Wie per jaar drie ton binnenharkt, maar tussen bankdirecteuren woont die dat bedrag alleen

al als eindejaarsbonus opstrijken, zal zich minder gelukkig voelen dan iemand die zich financieel

superieur voelt aan zijn omgeving, zo ontdekten Britse onderzoekers. Daarnaast is het voor je

gemoed beter een uurloon te krijgen dan een vast maandsalaris. Dat komt doordat uurloners zich

bewuster zijn van het aantal verdiende euro’s. Geld maakt dus gelukkig, maar tot een zeker maximum.

Tot een salaris van 58.000 euro per jaar word je van elke extra euro een beetje blijer, daarna

stomp je af en heeft een nieuwe salarisverhoging geen invloed meer op je geluk.

NETFLIX

Wie verdient wat?

Gemiddelde bruto jaarsalarissen

per beroepsgroep, in euro’s.

Profvoetballer eredivisie: 291.000

Minister-president: 165.916

Rechter: 74.000

Accountant: 42.000

Begrafenisondernemer:42.000

Systeembeheerder: 39.048

Jan Modaal: 35.500

Kok: 26.748

Vuilnisman: 24.000

Paus: 0

24 IN 5 MINUTEN

123RF

Cokebriefjes

Het klinkt als een broodje aap:

op elk bankbiljet zitten cocaïnesporen.

Maar het is domweg

waar. Amerikaans onderzoek uit

2009 toonde aan dat op zo’n 90

procent van de dollarbiljetten

cocaïne zat. De hoeveelheden liepen

uit een van 0,006 microgram

tot 1,240 microgram per biljet.

Dichter bij huis, in Dublin, leverde

een soortgelijk onderzoek zelfs

een score op van 100 procent. Op

alle 45 onderzochte eurobiljetten

was het witte wonderpoeder te

vinden. Dat betekent níet dat al

het briefgeld ook daadwerkelijk

gebruikt is om coke mee te snuiven.

De biljetten met de lagere

concentraties zijn waarschijnlijk in

aanraking gekomen met de biljetten

waar wel een grammetje wit

mee is genuttigd.

Geldgeschiedenis

150 VOOR CHR. De Kelten

introduceren de eerste munten

in het huidige Nederland. Kort

daarop komen de Romeinen

met hun eigen munten en betaalsysteem.

402 De Romeinen verlaten

onze streken en daarmee verdwijnt

ook het dagelijkse gebruik van

geld. De bevolking gaat weer over

op ruilhandel.

1378 Graaf Willem V geeft

de eerste gulden uit. ‘Gulden’

is afgeleid van ‘gulden (= gouden)

florijn’, wat weer verwijst naar

de Florentijnse munt fiorino d’oro.

‘Een bank is een plaats waar je

geld kunt lenen als je kunt bewijzen

dat je het niet nodig hebt’

Bob Hope (1903-2003), Amerikaanse komiek

De geldomloop

Verantwoordelijk voor de productie en

distributie van ons briefgeld is De Nederlandsche

Bank (DNB). Met de Europese

Centrale Bank bepaalt DNB hoeveel biljetten

jaarlijks mogen worden gedrukt. Dit

gebeurde sinds jaar en dag bij Joh. Enschedé

in Haarlem, maar sinds 2012 komen de Nederlandse

euro biljetten van een Britse, een

Oostenrijkse en twee Duitse drukkerijen.

Het gedrukte geld wordt door beveiligde

waardetransporteurs vervoerd naar de Nederlandse

banken. Daar wordt het via 7500

gelduitgiftepunten verspreid onder de

burgers. Zij geven het geld uit, waarna het

via de winkels terugkomt bij de bank. Tot

voor kort werd het briefpapier dan teruggebracht

naar DNB voor controle. Maar omdat

met een biljet van vijftig euro dan vaak maar

één keer is betaald, werd afgesproken dat

ongeveer de helft van de biljetten door

de banken zelf wordt gecheckt. Speciale

sorteermachines controleren tweeduizend

biljetten per minuut op echtheid, vervuiling

en beschadiging.

DNB

Bronnen: E.J.A. van Beek e.a.:

Geld door de eeuwen heen.

Geschiedenis van geld in de Lage

LandenPampus (1984), P. van

Loo: Contant geld. De wereld van

bankbiljetten en munten, Ned.

Inst. voor het Bank- Verzekerings

en Effectenbedrijf (2001).

1814 De pas opgerichte

Nederlandsche Bank geeft de

eerste bankbiljetten uit, 20.768

stuks om precies te zijn.

1816 De muntwet introduceert

de eerste Nederlandse decimale

muntserie. Die bestaat uit

goudstukken van 10 en 5 gulden

en zilverstukken van 3 gulden, 1

gulden en 50 cent. Daarnaast zijn

er zilveren dubbeltjes en stuivers

en koperen muntjes van 1 cent en

een halve cent.

1836 De eerste valse bankbiljetten

duiken op: geheel met

pen getekende briefjes van zestig

gulden.

1925 Om vervalsingen tegen

te gaan, krijgen bankbiljetten

voortaan een watermerk.

1966 De creditcard waait van

de VS over naar Europa. Hiermee

kun je op krediet aankopen doen.

1990 Het wordt mogelijk

om in Nederlandse winkels af te

rekenen met een pinpas.

2002 De gulden maakt

plaats voor de euro, waarmee

op dit moment in 25 landen kan

worden afgerekend. Een euro

was bij invoering 2,20371 gulden

waard.

IN 5 MINUTEN 25

Tekst: Nick Kivits

Het gefluit van vogels, stampende beats

uit je speakers, druk verkeer op straat…

geluid is overal. Sla met je hand op tafel

en het is er. Hoe werkt dat?

‘Muziek is

georganiseerd

geluid’

Edgard Varèse,

Franse componist

Zo werkt

gehoor

Kwestie van trillen

Geluid bestaat uit trillingen. Sla de snaar van een gitaar

aan en je ziet de trilling met eigen ogen. Zo’n trilling

verplaatst zich vanaf een voorwerp door de lucht.

Vergelijk het met de rimpeling in een meer, nadat je een

steen in het water hebt gegooid. De plons van de steen is

de oorspronkelijke bron van het geluid. En de zich steeds

verder verspreidende rimpeling in het water is het geluid

dat zich verplaatst. Het enige verschil is dat geluid veel vaker

trilt, tot soms 100.000 keer per seconde – of meer. Hoe

vaker het geluid per seconde trilt, hoe hoger het is. Mensen

horen alleen geluid dat trilt met een frequentie van 20 tot

20.000 hertz (oftewel 20 tot 20.000 keer per seconde). Is

een geluid te hoog voor het menselijk oor, dan noemen we

dat ultrasoon of hypersoon, afhankelijk van de hoeveelheid

trillingen per seconde. Naarmate we ouder worden, horen

we hoge tonen overigens minder goed. Te lage geluiden

voor het menselijk gehoor noemen we infrasoon. Hoewel

onhoorbaar, kun je die geluiden soms wel voelen. Denk

aan een elektrische basgitaar of aan het gerommel van een

uitbarstende vulkaan. Dankzij de trillingen van infrasoon

geluid kunnen in bepaalde clubs ook dove mensen dansen

op muziek.

123RF

Geluidstrillingen bereiken je oorschelp en je gehoorgang.

Die trillingen botsen in je oor tegen je trommelvlies. Die versterkt het

geluid en stuurt het via je gehoorbeentjes door naar het slakkenhuis.

In het slakkenhuis zit vloeistof die door geluidstrillingen in beweging

wordt gebracht. Het slakkenhuis zit vol met haartjes die op trillingen

reageren.

Al die haartjes zitten op het zogenoemde basilair membraan. Ze zijn

verbonden met de gehoorzenuw. Die stuurt het signaal dat de haartjes

maken naar de hersenen.

In het gehoorcentrum (de auditieve cortex) van de hersenen worden

de signaaltjes omgezet naar geluidsperceptie. Oftewel: het horen van

geluid.

Geluidkijkers

Vleermuizen jagen ’s nachts. Veel andere nachtelijke

jagers zijn uitgerust met uitzonderlijk goede ogen,

maar Batman doet het anders: die vindt zijn prooi

(muggen, motten en andere insecten) door te ‘kijken’

met geluid. Vleermuizen brengen ultrasoon geluid

voort, dat hun prooidieren (en de meeste andere dieren)

niet horen. Botst dat geluid ergens tegenaan, al

is het maar een mugje, dan kaatst het terug en vangt

de vleermuis het op met zijn oren. Zo kan hij perfect

zijn omgeving inschatten: hij kan door een pikdonkere

kamer vol dunne draden vliegen zonder iets te raken.

Dat kijken met geluid handig is, weten ze ook in de

medische wereld. Met hetzelfde principe als dat van

de vleermuizen, worden echografieën van het mense-

26 IN 5 MINUTEN

Mens:

Hond:

Kat:

Olifant:

Kikker:

Vleermuis:

Koe:

Dolfijn:

20-20.000 Hz

67-45.000 Hz

45-64.000 Hz

16-12.000 Hz

100-2.500 Hz

2.000-110.000 Hz

23-35.000 Hz

1.000-123.000 Hz

Goudvis:20-3.000 Hz

Bron: Louisiana State University

Het juiste oor voor

de juiste frequentie

Blaas je op een hondenfluitje, dan hoor je niks. Dat

komt doordat de toon van het fluitje te hoog is voor

het menselijk oor. Maar je hond hoort het wel. Elk

dier hoort weer andere frequenties. Daarom kan een

olifant bijvoorbeeld een andere olifant van bijna 10

kilometer afstand horen. Die geluiden zijn juist weer

te laag voor mensen.

CORNELL GÖKSU

Bronnen: Fiona Bayrock: Sound | Capstone Press (2006),

Christopher Cooper: Sound. From whisper to rock band |

Heinemann Library (2003).

‘Het mooiste

geluid ter wereld

is stilte’

Robert Smythe Hichens, journalist,

schrijver en songwriter

lijk lichaam gemaakt. Ultrasoon

geluid gaat door zacht,

menselijk weefsel heen

en kaatst terug op hard

weefsel, zoals bot. Zo kun

je als het ware naar binnen

kijken. Echo’s worden in de

geneeskunde vooral ingezet

tijdens de zwangerschap.

Maar bijvoorbeeld ook bij

de uroloog, cardioloog en

radioloog wordt ultrasoon

geluid gebruikt om in het

lichaam te kijken.

CONNER & HRISTOV/WFU

Zacht,

hard, doof

De hardheid van geluid wordt gemeten in decibel

(dB). Hoe hoger het aantal decibel, hoe harder

het geluid. Geluid met een sterkte van 10 decibel

ervaren we als zacht, 90 decibel als hard. Te

hard geluid kan schadelijk zijn voor je gehoor.

Alles boven de 130 decibel veroorzaakt direct

problemen én pijn. Het geluid is dan zo hard dat

de gevoelige haartjes in het slakkenhuis in je oor

afsterven en geen geluidssig nalen meer kunnen

doorgeven aan je hersenen. Het gevolg is dat

je doof wordt, want de haartjes groeien niet

meer terug. Je kunt ook gehoorschade oplopen

van zachter geluid, bijvoorbeeld door een uur

lang naar harde muziek te luisteren. Maar als je

normaal met geluid omgaat, zul je niet snel doof

worden. Een normaal gesprek is bijvoorbeeld 60

decibel en fluisteren 20 decibel. Het verkeer op

een drukke weg produceert circa 70 decibel. Sta

je echter vooraan bij een rockconcert, dan wordt

er 110 decibel je oor in geblazen. En als je zonder

bescherming van dichtbij een raket lancering

bijwoont, krijgen je oren 180 decibel te verduren

– en ben je waarschijnlijk in één klap doof.

NASA

IN 5 MINUTEN 27

ISTOCK

Tekst: Marysa van den Berg

‘Daar kun je vergif op innemen’, luidt

het gezegde als iemand heel zeker is

van zijn zaak. Giftige zekerheden en

onzekerheden op een rij.

Dodelijke feiten

• Bittere AMANDELEN EN ABRIKOZEN-

PITTEN bevatten van nature waterstofcyanide.

Een flinke hoeveelheid hiervan kán

dus cyanidevergiftiging opleveren. Daar zijn

ook enkele gevallen van beschreven.

• Het gif CANTHARIDINE (van de Spaanse vlieg) wordt soms gebruikt

als lustopwekkend middel. Het stofje irriteert de urineleider

van de man, wat het effect zou kunnen verklaren. Maar juist

vanwege de giftige bijwerkingen is cantharidine tegenwoordig in

veel landen verboden.

• VENUS is ongetwijfeld de giftigste planeet in ons zonnestelsel.

De atmosfeer bestaat grotendeels uit koolstofdioxide, er hangen

voortdurend wolken van zwaveldioxide en het regent er regelmatig

zwavelzuur.

• CHOCOLA is levensgevaarlijk voor huis dieren, vanwege het

giftige stofje theobromine. Een reep pure chocola van 200 gram

doodt al een flinke hond.

• De INLANDTAIPAN uit Australië (zie foto) is de slang met het

dodelijkste gif. Bij een beet sterf je binnen drie kwartier door

verstikking.

• Tijdens de EERSTE WERELDOORLOG ging er zeker 124.000 ton

gifgas doorheen. Zo hingen er regelmatig wolken van irriterend

traangas, verstikkend chloorgas en brandend mosterdgas in de

loopgraven.

Gif-top-5

1 BOTULINE

Het dodelijkste gif ter

wereld komt van de

bacterie Clostridium botulinum.

Met slechts 200

gram zou je iedereen op

aarde kunnen doden.

Krijg je botuline binnen,

dan krijgt je zenuwstelsel

een funeste klap, met

extreme pijn en de dood

tot gevolg. Maar in minuscule

doses werkt

het wél perfect tegen

rimpels (botox!).

DEPT. OF

AGRICULTURE

2 RICINE

Een zeer

giftig eiwit

uit de vruchten

van de wonderboom.

Vijf van deze vruchten

zijn voor volwassenen

een dodelijke dosis. Na

enkele uren of dagen

beginnen je organen af te

sterven, tot de

dood erop

volgt.

3 ANTRAX

Het inademen van de

bacterie Bacillus anthracis

veroorzaakt miltvuur,

een infectie die begint

als een griep maar waar

je niet meer van herstelt.

CLERMONT COLLEGE

Gif is overal...

...in je eigen keukenkastje bijvoorbeeld, in de vorm van keukenzout. Ons

gemiddelde gebruik van deze smaakmaker komt op ruim 10 gram per dag.

Maar wie een bord vol (ongeveer 300 gram) zou eten, wacht een dodelijke

hart aanval. Ook het voor ons onmisbare gas zuurstof kan tegen ons werken,

wanneer je te diep duikt met een zuurstoffles (zuurstofvergiftiging).

Daarnaast kun je de bijwerkingen van geneesmiddelen ook giftig noemen.

Kortom, het is zoals de controversiële arts en theoloog Paracelsus het vijf

eeuwen geleden al verwoordde: “Alles is gif en niets is zonder gif, alleen de

dosis maakt dat iets niet giftig is.”

Biologische oerwapens

De mythologische held Herakles doopte zijn pijlen in het dodelijke gif

van de veelkoppige slang Hydra. Maar ook in de echte geschiedenis

werd al vroeg gebruik gemaakt van de natuurlijke verdedigingsmechanismen

van plant en dier. Een extract van nachtschade (zie foto) in een

gasbom leverde verstikkende gifwolken op. Monnikskap en kerstroos

bevatten een sterk gif waarin pijlpunten konden worden gedoopt of dat

op speren kon worden gesmeerd. Het slangengif scythicon op een pijl

was al bij het minste krasje fataal. En soms werd niet eens de moeite

genomen om het gif van het dier te scheiden: zo werden er tijdens

veldslagen volledige bijenkorven en ‘schorpioengranaten’ naar de

vijand geslingerd.

4 SARIN

Dit synthetische zenuwgif

geldt officieel als

massavernietigingswapen.

De vergiftigingsverschijnselen

beginnen met

een snotneus en schuim

op de mond, waarna

(vaak door verstikking)

de dood volgt.

5 TETRODOTOXINE

Dit stofje uit de organen

van de kogelvis wordt

door Haïtianen ook wel

zombiepoeder genoemd.

Het veroorzaakt dan ook

een dodelijke verlamming.

Toch geldt de

kogelvis in Japan als

lekkernij. Soms gaat de

bereiding echter mis, wat

jaarlijks aan vijf Japanners

het leven kost.

OHIO STATE UNI

28 IN 5 MINUTEN

Giftige

pijlen

Het gif tubocurare is afkomstig van de liaanplant Chondrodendron tomentosum.

Zuid-Amerikaanse indianenstammen dopen hun pijlpunten in het

goedje om bij de jacht prooien makkelijker te kunnen doden. Tubocurare

verlamt onder andere de ademhalingsspieren, met verstikking tot gevolg.

Normale situatie

WERKING TUBOCURARE

Situatie met tubocurare

Beroemde

vergiftigingen

323 V. CHR. Alexander de

Grote krijgt na een avondje (vergiftigd?)

drinken plotseling een

dodelijke koorts.

zenuwuiteinde

signaal voor

spieraanspanning

zenuwuiteinde

signaal voor

spieraanspanning

69 V.CHR. Koningin Cleopatra

pleegt zelfmoord door zich door

een cobra te laten bijten.

positief geladen

natriumdeeltjes

acetylcholine

komt vrij

positief geladen

natriumdeeltjes

acetylcholine

komt vrij

54 N. CHR. Keizer Claudius

krijgt van zijn echtgenote Julia

Agrippina Minor giftige paddenstoelen

te eten. Hij overleeft,

maar een tweede vergiftigingspoging

door zijn lijfarts Xenophos

slaagt wel.

INGRID DE KONING

spiercel van

de luchtweg

‘Als ik uw

vrouw was,

zou ik gif in uw

koffie doen’

spier kan aanspannen

voor ademhaling

acetylcholine

houdt kanaal

open

spiercel van

de luchtweg

spierverlamming

(ademhaling niet

meer mogelijk)

Zenuwgasoorlog?

Na het massale gebruik van giftige gassen in de Eerste Wereldoorlog

Nancy Astor, Brits feministe,

moest het Verdrag van Versailles in 1919 de chemische oorlogsvoering

aan banden leggen. Het weerhield Duitsland er niet van om nieuwe

tegen de Britse staatsman

Winston Churchill

gifgasvormen te onderzoeken: zenuwgassen. Gerhard Schrader en zijn team

werkten in 1934 aan tabun, een sterke muggen verdelger die ook giftig bleek

voor mensen. Dat laatste ontdekte Schrader eigenlijk per toeval. Een gemorste

druppel van het goedje leidde namelijk tot duizeligheid en kortademigheid bij de onderzoekers, waarna

ze weken moesten herstellen. Vanaf 1935 begon de verdere ontwikkeling en massaproductie van zenuwgassen

als tabun en het tien keer zo sterke

sarin. Tegen het eind van de Tweede

Wereldoorlog was er ongeveer 30.000

ton aan zenuwgassen geproduceerd en

opgeslagen. Omdat de geallieerden vast

ook van deze stoffen afwisten, zo was de

Duitse redenering, was het handig om een

voorraad achter de hand te hebben.

Even hing er de dreiging van

een regelrechte zenuwgasoorlog

in de lucht. Maar

de geallieerden hadden

geen flauw benul van

het bestaan van de

zenuwgassen, totdat

ze tegen het einde

van de oorlog op Duits

grondgebied de enorme

voorraden vonden.

tubocurare

blokkeert

bindings plaats acetylcholine

(kanaal

gesloten)

‘Als ik uw

man was,

zou ik

het opdrinken’

Winston Churchill tegen

Nancy Astor

1216 De Engelse koning John

loopt dodelijke diaree op door

vergiftigd bier of een mysterieuze

overdosis perziken.

1613 De dichter Thomas

Overbury bemoeit zich met het

aanstaande huwelijk van zijn

vriend en wordt als gevolg door

diens verloofde vergiftigd met

kopersulfaat.

1791 Musicus Wolfgang

Amadeus Mozart sterft na een

plotseling opkomend en pijnlijk

ziektebed. Sommige historici menen

dat hij is vergiftigd met kwik.

1821 Napoleon Bonaparte

vond de dood na een intense periode

van door arsenicum veroorzaakte

maagpijnen.

1978 De Bulgaarse dissident

Georgi Markov wordt bij een

bushalte geprikt met een paraplu.

Het bleek een dodelijk injectie

met ricine.

2006 Ex-KGB-agent

Aleksandr Litvinenko

sterft aan met polonium

vergiftigde

thee.

IN 5 MINUTEN 29

Tellen met Boeddha

Onze grote getallen die een speciale naam hebben, verschillen

een factor duizend van elkaar: een miljard is duizend miljoen,

een biljoen is duizend miljard, enzovoort. In het Indiaas-Engels

werken ze met stappen van honderd: daar heet 100.000 een

lakh en het honderd keer zo grote 10 miljoen een crore. (Voor

een miljoen is dus geen speciaal woord, met als gevolg dat

de film Slumdog millionaire in India Slumdog crorepati heette;

‘Slumdog multimiljonair’, als het ware.) De woorden lakh en

crore zijn afkomstig uit de tekst Lalitavistara soetra, waarin

Boeddha een hele waslijst aan namen voor grote getallen

geeft, steeds met een factor honderd ertussen. “Honderd coti

(het huidige crore, dus 10 miljoen – red.) worden een ayuta

genoemd, honderd ayuta vormen een niyuta, honderd niyuta

vormen een kankara...” En zo gaat de geestelijke een hele

tijd door, tot hij aankomt bij een tallakshana, oftewel 10 53 .

Dat getal is al zo groot dat men er destijds weinig aan gehad

kan hebben, maar Boeddha ging nog een stukje verder: na

dit tallakshana-systeem volgden het dhvajâgravati- en het

dhavjâgranishâmani-systeem, beide met nog eens 24 getallennamen.

Het hoogste getal in het derde systeem staat daarbij

gelijk aan een duizelingwekkende 10 241 ...

Een miljoen is nog wel te bevatten, een

miljard gaat ook nog wel. Machtverheffen of

getallen die je nauwelijks kunt opschrijven

worden al lastiger. Daarom zetten we hier

alles over grote getallen voor je op een rij.

Tekst Jean-Paul Keulen

Hoe heet dat getal?

Als je het over grote getallen hebt, is het handiger om

te werken met machten van tien (de wetenschappelijke

notatie) dan met woorden. Maar toch: een overzichtje

van de Nederlandse namen van grote getallen.

Aantal nullen

Naam*

6 (1.000.000) miljoen

12 biljoen

18 triljoen

24 quadriljoen

30 quintiljoen

36 sextiljoen

42 septiljoen

48 octiljoen

54 noniljoen

60 deciljoen

100 googol

120 vigintiljoen

180 trigintiljoen

240 quadragintiljoen

300 quinquagintiljoen

480 octogintiljoen

540 nonagintiljoen

600 centiljoen

6000 millijoen

*) Vervang de

uitgang ‘-oen’

door ‘-ard’ om de

naam te krijgen van

het getal dat drie

nullen meer heeft.

(Een 1 gevolgd

door 57 nullen is

bijvoorbeeld een

noniljard.)

Googolgegoochel

Toen Larry Page en Sergey Brin in 1997 een naam moesten verzinnen voor hun

nieuwe zoekmachine, riep Page “GOOGOL”. Hij bedoelde daarmee het getal

10 100 , oftewel een één gevolgd door honderd nullen. Degene die moest checken

of de bijbehorende domein naam nog vrij was, spelde het woord verkeerd en tikte

‘google’ in. Het woord ‘googol’ werd overigens in 1938 bedacht door de 9-jarige

Milton Sirotta, op verzoek van diens oom, de Amerikaanse wiskundige Edward

Kasner. Sirotta kwam ook met de overtreffende trap van googol op de proppen:

googolplex. De eerste definitie die hij voorstelde voor dat getal was “een één

gevolgd door net zoveel nullen als je op kunt schrijven voordat je moe wordt”.

Omdat verschillende mensen een verschillend uithoudingsvermogen hebben,

maakte Kasner er iets anders van: een googolplex is 10 tot de macht googol.

Overigens is dit getal heel wat groter dan wat Kasners neefje voorstelde; het

waarneembare heelal bevat niet eens genoeg ruimte om alle nullen van een

googolplex op te kunnen schrijven.

‘Een miljard hier,een miljard daar...

En voor je het weet, heb je het

alles bij elkaar over échte bedragen’

Everett Dirksen (1896-1969), Amerikaans senator

GOOGLE

30 IN 5 MINUTEN

Een billion is

geen biljoen

Een bron van veel fouten in de media zijn de verschillen tussen het Nederlandse

en het Engels-Amerikaanse naamgevingssysteem van cijfers. Bij 1.000.000 is er

nog geen probleem: dat noemen wij een miljoen en de Britten en Amerikanen een

million. Maar als we met stapjes van een factor duizend omhoog gaan, beginnen

beide schalen uit elkaar te lopen: ons miljard is hun billion, ons biljoen hun trillion,

ons biljard hun quadrillion... Helaas is niet iedere journalist daarvan op de hoogte,

waardoor een billion in vertaling nog weleens een biljoen wil worden. En dan hebben

we het nu nog relatief makkelijk. Tot in de twintigste eeuw werden namelijk

twee Engelstalige systemen naast elkaar gehanteerd. Terwijl de Britten de long

scale gebruikten, die overeenkomt met ons systeem, gebruikten de Amerikanen de

hierboven omschreven short scale. Sinds 1974 hanteert vrijwel de hele Engelstalige

wereld de short scale en is de kans op vertaalfouten een stuk kleiner.

‘Dit is zo’n gebeurtenis die mensen die

onbekend zijn met de wet der grote

getallen zouden omschrijven als toeval’

Triljardair met één bankbiljet

Het grootste getal dat ooit op een bankbiljet is gedrukt, is 1 triljard. Dit

gebeurde in 1946 in Hongarije. Om precies te zijn stond op de biljetten

‘1 miljard bilpengõ’, waarbij ‘bilpengõ’ stond voor een biljoen pengõ, de

munteenheid van destijds. Deze biljetten werden echter nooit uitgegeven,

wat overigens wel gold voor de biljetten van 100 miljoen bilpengõ, oftewel

100 triljoen pengõ. Het Afrikaanse land Zimbabwe, met zijn hyperinflatie,

kan er overigens ook wat van: daar werden in januari 2009 biljetten

geïntroduceerd van 100 biljoen Zimbabwaanse dollars. Indrukwekkend,

maar toch

nog flink eind

verwijderd van

de naoorlogse

Hongaarse

biljetten.

Hongaars

bankbiljet van

1 miljard bilpengõ,

oftewel 1 triljard

pengõ.

Sheldon Cooper, in de tv-serie The big bang theory

Het kunstwerk

One billion dollar

van Michael Marcovici.

De stapels

zijn opgebouwd

uit in totaal 10

miljoen biljetten

van 100 dollar; 1

miljard dollar dus,

en geen biljoen.

Te groot

Binnen de wiskunde duiken af en toe getallen op waar

zelfs een googolplex (zie ‘Googolgegoochel’) bij in het

niet valt. Helaas is de uitleg waar zo’n getal voor staat

meestal één grote kluwen wiskundige vaktermen, die

stuk voor stuk een hele lap tekst aan toelichting vereisen.

Ook zijn de getallen waar we het hier over hebben

zó absurd groot dat je ze niet kunt opschrijven als een

getal dat tot een bepaalde macht wordt verheven. Zelfs

een ‘toren van machten’ (a tot de macht b tot de macht

c tot de macht d tot de macht...) biedt geen uitkomst. In

plaats daarvan moeten er nieuwe notaties worden geïntroduceerd

– die óók weer een hele lap tekst aan uitleg

vereisen. En aangezien het maximale aantal woorden

voor deze rubriek bepaald géén groot getal is, moeten

we je de uitleg van bijvoorbeeld het Skewesgetal, het

Getal van Graham of de Ackermanngetallen schuldig

blijven...

Astronomisch!

Het universum is natuurlijk dé plek om te

gaan shoppen voor bizar grote getallen. Zoals:

93 miljard 9,3 maal 10 10 waarneembare

Middellijn van het

heelal in lichtjaren.

170 miljard 1,7 maal 10 11 Schatting van het

aantal sterrenstelsels

in het waarneembare

heelal.

300 triljard 3 maal 10 23 Schatting van het

aantal sterren in

het waarneembare

heelal.

100 tredeciljoen

10 80 Schatting van het

aantal atomen in

het waarneembare

heelal.

100 biljard

octogintiljard

10 500 Schatting van het

aantal verschillende

‘heelallen’ volgens

de snaartheorie.

Bron: Alex Bellos: Getallen ontraadseld Kosmos (2010).

IN 5 MINUTEN 31

Tekst: Roel van der Heijden

In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, krijg

je van kopzorgen geen hoofdpijn. Maar dat de kater

meestal later komt, kunnen velen onder ons beamen.

Alles over hoofdpijn.

Pijnlijke

breinverpakking

Onze hersenen vormen ons belangrijkste orgaan. Ze wegen

ruim een kilo en zijn niet uitgerust met pijnreceptoren. Maar

waardoor kunnen we dan toch zulke bonken de of snijdende

hoofdpijnen ervaren? Omdat er in het hersenvlies, dat als een

verpakking om het brein zit, wél pijnreceptoren zitten.

Katerwetenschap

Een bekend symptoom van een (drank-)kater is hoofdpijn. Maar hoe kater en hoofdpijn

precies samenhangen, is nog onduidelijk. Een van de suggesties is dat niet ethanol (oftewel

alcohol) de katerveroorzaker is, maar methanol. Onderzoekers vonden namelijk

een correlatie tussen het methanolniveau in de gedronken drank en de hevigheid van de

hoofdpijn van de proefpersonen de dag erna. Pure alcohol (!) gaf de lichtste hoofdpijn,

bourbon en rode wijn de hevigste. Een andere theorie is dat alcohol de bloedvaten

verwijdt en zo pijn veroorzaakt in het hersenvlies; dit idee is echter niet bewezen. Tot

slot kan alcohol via een verhoogde urine productie tot uitdroging leiden. Het achterover

klokken van diverse glazen water na een avondje stappen kan daarom helpen. Als je

dat ook nog combineert met wat ontstekingsremmende pijnstillers zoals ibuprofen of

naproxen, ben je het beste bewapend tegen de volgende ochtend.

Nepoorzaken

Van slaapgebrek of gebrek aan cafeïne kun

je hoofdpijn krijgen. Maar de echte veroorzakers

zijn lastig te bepalen. “Vaak denken

mensen dat stress leidt tot hoofdpijn en

migraine,” zegt neuroloog Gisela Terwindt,

“maar als je naar de stresshormoonniveaus

van migrainepatiënten kijkt, lijkt er tussen

beide helemaal geen verband te zijn.”

Symptoom en oorzaak worden makkelijk

verward. Terwindt: “Zodra een migraineaanval

merkbaar wordt, zit je eigenlijk al

midden in het proces. Dat proces is al eerder

begonnen, bijvoorbeeld met het zin krijgen in

chocola of met heel druk worden. Grote kans

dat mensen dan denken dat de migraine komt

door het eten van veel chocola, terwijl ze op

dat moment eigenlijk al aan het begin van de

aanval zaten.”

123RF

32 IN 5 MINUTEN

Hoofdpijndossier

GEWONE HOOFDPIJN wordt ook wel spanningshoofdpijn genoemd. “We weten niet precies waar deze

pijn vandaan komt,” zegt Gisela Terwindt, neuroloog bij het Leids Universitair Medisch Centrum, “maar

er vallen heel diverse hoofdpijnklachten onder.” Zoals medicijnafhankelijke hoofdpijn, die ontstaat als

patiënten te veel pijnstillers gebruiken. De oplossing lijkt paradoxaal: stoppen met pillen slikken.

MIGRAINE komt in ‘aanvallen’. In Nederland hebben zo’n 1,7 miljoen mensen er jaarlijks last van. Vaak

gaat deze hoofdpijnvorm gepaard met het zien van flitsen, sterretjes of het wegvallen van delen van

het gezichtsveld. Dan komt de hoofdpijn. Vanuit de hersenstam ontstaat een zogenoemde steriele

ontsteking, waarna er via de uitlopers van neuronen ontstekingsstoffen terechtkomen in de bloedvaten

en pijnreceptoren van het hersenvlies. En dat doet vreselijk pijn.

CLUSTERHOOFDPIJN is zeldzaam maar ingrijpend. De relatief korte aanvallen beginnen met een

stekende pijn rond het oog en kunnen meerdere malen per dag terugkomen. “De pijn kan zo

heftig zijn dat mensen met hun hoofd tegen de muur beginnen te bonken”, zegt

Terwindt. “Daarom wordt het ook wel suicide headache genoemd.”

Dode mol

Voordat er behoorlijke pijnstillers waren, had de mens

andere methodes om hoofdpijn te lijf te gaan.

• Aderlating Het aftappen van bloed tegen hoofdpijn werd al door de

oude Grieken en Romeinen gedaan. En niet alleen via de arm, zo blijkt uit

geschriften van Aretaeus: “Neem een dikke ganzenveer en maak inkepingen in de steel, zoals van

een zaag. Duw de steel in de neus van de patiënt en schraap totdat er een hevige neusbloeding

ontstaat.”

• Mol De Arabische medicus Ali Ibn Isa bond zijn patiënten in de tiende eeuw een dode mol op hun

hoofd. Daarmee moesten ze rondlopen totdat ze van hun hoofdpijn af waren.

• Knoflook De arts van de koninklijke familie in Spanje adviseerde in de tiende eeuw om een sneetje

te maken in de slapen van de patiënt en daar een hele knoflookteen in te proppen.

• Elektriciteit Vanaf de achttiende eeuw gebruikten medici elektriciteit als remedie tegen pijn. Uit

de Verhandelingen van de Hollandsche Maatschappye der Weetenschappen (1762): “Als een slaaf

klaagt over ernstige hoofdpijn, zal hij één hand op zijn hoofd leggen en met de ander een [sidder]

aal aanraken. De slaaf zal acuut geholpen zijn.”

‘Liefde is als

migraine. Een

vlek op je gezichtsveld

die het

gezonde verstand

vertroebelt’

Weekendhoofdpijn

123RF

Pijnstillers

door de

eeuwen heen

1500 V.CHR. Oude Egyptenaren

gebruiken wilgenbladeren tegen

hoofdpijn. De werkzame stof is verwant

aan acetylsalicylzuur (Aspirine).

1760 Een Engelse priester

‘herontdekt’ de kracht van bladeren

en schors van de wilg tegen koorts,

vermoeidheid en (hoofd)pijn.

1853 De Franse scheikundige

Charles Gerhardt maakt een onzuivere

vorm van acetylsalicylzuur.

1887 Paracetamol wordt

getest op patiënten. Onderzoekers

concluderen dat de pijnstiller als

bijwerking een bloedaandoening

kan veroorzaken.

1899 Het Duitse bedrijf Bayer

doopt acetylsalicylzuur om tot Aspirine

en zet het wereldwijd op de

markt.

1948 In een aantal artikelen

wordt de mogelijke negatieve bijwerkingen

van paracetamol onderuit

gehaald.

1950-1960 Paracetamol komt

op de markt als een beter alternatief

voor Aspirine.

1962 Ibuprofen wordt gepatenteerd

als pijnstiller en wint in de jaren

zeventig flink aan populariteit.

1991 Triptanen komen op de

markt; effectieve middelen tegen

migraine en clusterhoofdpijn.

Robert Graves, dichter

Bronnen: Neuroloog Gisela Terwindt (LUMC),

Michel Ferrari en Joost Haan: Alles over hoofdpijn

en aangezichtspijn Bruna Uitgevers (2000),

Diarmuid Jeffreys: Aspirin. The remarkable story

of a wonder drug Bloomsbury USA (2005), Peter

J. Koehler en Christopher J. Boes: A history

of non-drug treatment in headache, particularly

migraineBRAIN (8 augustus 2010).

123RF

Er zijn mensen die consequent in het weekend

hoofdpijn hebben. De oorzaak is vaak

dat je er in het weekend andere leefgewoontes

op na houdt. Je staat bijvoorbeeld

later op, en drinkt later en minder koffie. De

remedie is dus gewoon die wekker zetten

en je koffieconsumptie op peil houden. Of

dat bijdraagt aan het weekendgevoel, is een

andere vraag...

IN 5 MINUTEN 33

Arlette Sjerp

Machu Picchu, bijna 110 jaar geleden

ontdekt, is het machtige en mysterieuze

symbool van de Inca-cultuur en -historie.

Alles over de bouwers hiervan.

De ontdekking

van Machu Picchu

Plussen & minnen

Waardoor kon het Incarijk zo groot worden en

waaraan ging het ten onder? Oftewel: wat hadden ze wel en

wat hadden ze niet?

WEL WEGEN: een goede infrastructuur met bijna 14.000 kilometer

aan wegen

NIET SCHRIFT: geen gedetailleerde communicatie op afstand mogelijk

en daardoor minder kennis over de wereld (maar zie ‘Inca-mysterie

ontrafeld?’)

WEL CHIRURGIE: ze konden amputaties en kleine

operaties uitvoeren

NIET ANTISTOFFEN: geen weerstand

tegen Europese ziekten als de pokken

WEL LANDBOUW: geavanceerde ontginnings-

en bewateringstechnieken

in combinatie met vruchtbare grond

NIET WAPENS: knotsen en

textielen harnassen in plaats van

zwaarden en metalen helmen

WEL LAMA’S: voor onder andere

wol, transport, voedsel en

bemesting

NIET PAARDEN: geen snelheid,

wendbaarheid en bescherming van

deze dieren in een gevecht.

‘Die paus van jou

moet wel gek zijn

om te spreken over

het weggeven van

landen die niet van

hem zijn.’

Incakoning Atahualpa toen

Paus Alexander VI verklaard had

dat Peru van Spanje was

PEDRO SZEKELY CC-BY-SA 2.0

Op de miezerige ochtend van 24 juli 1911 beklimt Hiram Bingham,

een historicus aan de Yale-universiteit, de berg Machu Picchu in

Peru. Wat hij vindt, overtreft zijn stoutste verwachtingen. Prachtig

aangelegde terrassen, huizen van wit graniet, brede trappen en

muren gebouwd met stenen nog groter dan mensen. “Ik was

als betoverd door het uitzicht”, schrijft hij in zijn boek Inca

land. Bingham zag de plek aan voor de oude Incastad Vilcabamba,

maar die bleek later ergens anders te liggen.

Wat de oorspronkelijke functie van Machu Picchu wel

was, blijft onzeker. Een vrij algemeen aanvaarde theorie

uit de jaren tachtig is dat het een buitenverblijf

was van Incakoning Pachacutec. In 2009 suggereerde

de Italiaanse onderzoeker Giulio Magli dat het

een bedevaartsoord geweest kan zijn. Hij baseerde

dit onder andere op het feit dat de toegangsweg

niet de gemakkelijkste route naar boven was, maar

een moeilijk begaanbaar pad. Maar “elke interpretatie

is gedoemd speculatief te zijn”, aldus Magli. “Machu

Picchu blijft een mysterie.”

Hoe en wat in het Quechua

De taal van de Inca’s was

het Quechua (spreek uit

‘ketsjwa’), dat tegenwoordig

met ongeveer 8,5 miljoen

sprekers de grootste nog

gesproken indianentaal in

Zuid-Amerika is. Het lijkt

niet heel erg op de talen

die wij in Europa kennen. In

plaats van losse woorden

gebruiken Quechuasprekers

veel achtervoegsels.

“Paramunqachusmi” betekent

bijvoorbeeld “ik denk

dat het gaat regenen”.

BASISWOORDENSCHAT

ja

nee

hallo (ik begroet je)

hallo (ik ontvang jouw groet)

hoe gaat het met je?

goed, dank je wel

hoe heet jij?

ik heet …

tot ziens

SPELLING UITSPRAAK

ll

lj

ch tsj

y

j

u

oe

q

g

arí

manam

rimaykullayki

chaskillaykim

imaynallataq kachkanki?

allinllam

imataq sutiyki?

... mi sutiy

tupananchikkama

De klemtoon ligt normaal

gesproken op de een-na-laatste

lettergreep.

34 IN 5 MINUTEN

Inca-mysterie

ontrafeld?

Eeuwenlang heeft het mensen verbaasd dat de Inca’s

geen schrift hadden. Ze vonden wel een andere manier

om gegevens te bewaren, namelijk via een khipu: een

verzameling koorden met knopen erin. De Spanjaarden

begrepen de betekenis hiervan niet, maar aan het begin

van de vorige eeuw werd ontdekt dat de knopen cijfers

voorstelden. Inmiddels zijn er onderzoekers die vermoeden dat er nog veel meer diepgaande,

non-numerieke informatie in de khipu’s verstopt zit, en misschien zelfs wel woorden en zinnen.

Zal het mysterie van het Inca-schrift dan toch nog ontrafeld worden?

Het begin van het einde voor

het Incarijk

In 1532 leidde de Spaanse veroveraar Francisco Pizarro een

expeditie naar Peru om het Incarijk te onderwerpen. Op 16

november trad hij de Incakoning Atahualpa tegemoet in de

stad Cajamarca. Hoewel het Incaleger uit 40.000 soldaten

bestond en Pizarro maar 168 man tot zijn beschikking had,

slaagden de Spanjaarden er binnen een paar minuten in de

Incaleider gevangen te nemen en slachtten ze daarna nog

zo’n 7000 indianen af. Die waren niet opgewassen tegen de

zwaarden en de cavalerie van de Europeanen. Omdat de Inca’s

hun koning als een soort god beschouwden en hem ook vanuit gevangenschap nog

gehoorzaamden, kwamen ze niet direct in opstand. Na een grote borgsom voor hem te

hebben ontvangen, executeerde Pizarro Atahualpa een paar maanden later alsnog. De

dood van hun koning en god liet het volk lamgeslagen achter. Enig verzet dat hier en daar

ontstond werd meedogenloos neergeslagen door de Spanjaarden, die in de tussentijd

ruime versterking hadden gekregen. Het einde van het Incatijdperk was ingeluid.

De opkomst en

ondergang van

het Incarijk

CA. 1150-1200 De Incastam trekt het

Cuzcodal in.

CA. 1200-1230 De Incakoning Manco

Capac sticht de hoofdstad Cuzco.

CA. 1200-1400 Inca’s bewonen relatief

vredig het Cuzcodal.

1438 Aanval vanuit het noorden. De Incakoning

Viracocha weet te ontkomen.

1438-1463 Yupanqui, zoon van Viracocha,

verdedigt Cuzco met succes en wordt

de nieuwe koning onder de naam Pachacutec.

Waarschijnlijk begon ook de bouw van

Machu Picchu.

1463-1471 De zoon van Pachacutec,

Túpac Inca, wordt legeraanvoerder. Het

Incarijk wordt naar het noorden tot in

Ecuador uitgebreid.

1471-1493 Túpac Inca wordt koning na de

dood van Pachacutec. Het Incarijk wordt

naar het zuiden tot in Argentinië uitgebreid.

1493-1527 Huayna Cápac, de zoon van

Túpac Inca, wordt koning. De uitbreiding

van het Incarijk gaat door.

Groei van

het Incarijk

PRINCETON UNIVERSITY

Chan Chan

Quito

Pachacamac

Equador

Cajamarca

Peru

Colombia

Chavin de

Huantar

Nasca

1438 – 1463

1463 – 1471

1471 – 1493

1493 – 1525

latere veroveringen

Brazilië

Cuzco

Chili

Bolivia

Tiwanaku

Argentinië

NIET TE VERWARREN MET...

DE MAYA’S

Leefgebied: Midden-Amerika, van

Zuid-Mexico tot aan

West-Honduras

Hoogtijdagen: ca. 250-900 n.Chr.

Bekend om: de enige precolumbiaanse

beschaving met

ontwikkeld schrift

DE AZTEKEN

Leefgebied: Centraal-Mexico

Hoogtijdagen: ca. 1200-1500 n.Chr.

Bekend om: de ruïnes van hun

hoofdstad Tenochtitlan,

midden in Mexico-Stad

DE NAZCA’S

Leefgebied: Nazcavallei in Peru

Hoogtijdagen: 100-500 n.Chr.

Bekend om: de Nazcalijnen; enorm

grote tekeningen van

dieren en geometrische

vormen in het zand van

de Nazcawoestijn

1527 Huayna Cápac overlijdt aan de

pokkenepidemie die de Europeanen is

vooruitgesneld.

1527-1532 Er breekt een burgeroorlog uit

over de opvolging van Huayna Cápac tussen

zijn twee zonen, Huáscar en Atahualpa.

1532 Atahualpa wint de burgeroorlog.

Spanjaarden arriveren aan de noordkust

van Peru.

16 NOVEMBER 1532 Spanjaarden nemen

Atahualpa gevangen. Het is het keerpunt in

de geschiedenis van het Incarijk.

Bronnen: Austen Atkinson: Verdwenen beschavingen

Veltman Uitgevers (2003), In the highlands of Peru The

Riverside Press (1922), Jared Diamond: Guns, germs

and steel Vintage (1997), Clodoaldo Soto Ruiz, Sabine

Dedenbach-Salazar Sáenz, e.a.: ‘Rimaykullayki’. Unterrichtsmaterialien

zum Quechua Ayacuchano Dietrich

Reimer Verlag (1985).

IN 5 MINUTEN 35

Tekst Roel van der Heijden

‘Koffie, koffie, lekker bakkie koffie,

jongens wie lust er een kop’, zong

Rita Corita in haar klassiek geworden

meezinger. Daarom: een ode aan koffie.

Bakje

kattenpoep?

‘Ik

drink nooit

koffie bij mijn

lunch. Dat houdt

me de hele

middag wakker’

De civetkat zou niet alleen ruim

Ronald Reagan, president

duizend jaar geleden koffiezaden hebben

vervoerd (zie ‘Duizend jaar koffie’),

VS van 1981-1989

maar speelt ook een rol in de moderne koffiegeschiedenis.

In delen van Azië laat men het dier

namelijk de koffieoogst opeten. De koffieboeren hebben vervolgens

de nobele taak in de jungle op zoek te gaan naar de keutels van

het beestje. Van de (ongefermenteerde) bonen van de bessen die

in de ontlasting worden teruggevonden, wordt koffie getrokken.

Dit exclusieve proces levert volgens de kenners een zeer delicaat

kommetje leut op, dat zacht op de tong ligt. De enzymen in maag

en darmen van de civetkat breken

namelijk de stoffen af die koffie

zijn bittere smaak geven. Niet

alleen de smaak van dit drankje

is overigens exclusief. Voor een

pond van deze koffiebonen tel je

zo’n 80 euro neer.

123RF

Hoeveel koffie?

Ruim acht op de tien Nederlanders drinkt

op regelmatige basis koffie, stelt branchevereniging

Koffie & Thee Nederland.

En volgens het World Resource Institute

gaan er per Nederlander per jaar 8,4 kilo

gebran de koffiebonen door de molen,

waarvan we ieder bijna 175 liter koffie

kunnen zetten. Verdeel die hoeveelheid

over ruim drie koppen per dag en koffie

is daarmee de meest genoten drank in

Nederland. Hoe verhoudt zich dat tot de

rest van de wereld? Internationaal staat

ons land hoog in de ranglijst van

de meest koffieminnende landen; alleen

in Scandinavië weten ze ons te overtreffen.

In Finland, wereldleider op het

gebied van koffieconsumptie, klokken ze

zelfs gemiddeld anderhalf maal zoveel

koffie naar binnen als hier.

Kilogram koffie per inwoner per jaar

Finland

Nederland

Duitsland

VS

Ned. Antillen

Groot-Brittannië

Rusland

Mexico

Turkije

India

12,0

8,4

5,5

4,2

3,2

2,8

1,7

1,2

0,4

0,1

BRON: WORLD RESOURCE INSTITUTE 2008

Koffieberichten

Die drie koppen cafeïne per dag, zijn die nu goed of slecht voor je? Positieve en negatieve berichten over

koffiegebruik doen het hoofd van de notoire drinker duizelen, zoals de lijstjes ‘Koffie? Ja!’ en ‘Koffie?

Nee’ op de pagina hiernaast wel laten zien. Maar bij dit soort berichten is een SLAG OM DE ARM op zijn

plaats, want de onderzoeken waar ze vandaan komen zijn vaak bevolkingsonderzoeken. Hierbij worden

mensen en hun gewoontes jarenlang gevolgd. Maar het kan natuurlijk

zo zijn dat mensen met een hoge cafeïneconsumptie er ook

andere gebruiken op na houden die de oorzaak kunnen zijn

van de onderzochte kwaal. Bijvoorbeeld: als koffiedrinkers

gemiddeld iets minder melk drinken, dan mag een

onvoorzichtige wetenschapper niet concluderen dat koffie

botontkalking veroorzaakt. Ondanks de moeilijkheden

met dit type onderzoek is koffie een veelvoorkomend

studieobject. Misschien ook wel logisch, als je bedenkt

hoeveel het spul wordt gedronken. Daarbovenop komt

dat de berichten over koffie er bij het publiek meestal net

zo makkelijk in gaan als het drankje zelf.

Cafeïne alleen ’s avonds effectief?

In een kop koffie zit gemiddeld RUIM 100 MILLIGRAM CAFEÏNE. Deze stof zorgt ervoor dat

je geconcentreerder en alerter wordt. Bruce Jenks, neurobioloog aan de Radboud Universiteit

Nijmegen, legt uit hoe dat in zijn werk gaat: “’s Avonds krijgen je neuronen het signaal dat je moet

gaan slapen. Dat signaal ontstaat doordat de stof adenosine zich

aan het einde van de dag langzaam ophoopt in je hersencellen.”

Cafeïne bindt zich echter aan de adenosinereceptoren en zorgt

er zo voor dat die hun ‘ga-slapen-signaal’ niet meer afgeven.

Daarmee is de werking van koffie ’s avonds dus verklaard. Maar

hoe zit het dan ’s ochtends? Na een goede nachtrust is de

adenosineconcentratie in je hersenen namelijk laag. Het blokkeren

van die receptoren zou dan toch niets moeten uithalen? “Het is

waarschijnlijk een PSYCHOLOGISCH EFFECT; een ge woonte”, zegt

Jenks. “Vreemd misschien, want het lijkt voor de koffiedrinker vaak

wel alsof de eerste koffie van de dag het beste werkt.”

36 IN 5 MINUTEN

Koffie? JA!

• Wetenschappers uit Finland en Zweden (twee koffielanden bij

uitstek) publiceerden in 2009 een studie waaruit bleek dat koffie een

remmend effect heeft op de ontwikkeling van de ziekte van Alzheimer.

• Onderzoekers uit Noorwegen (waar koffie ook zeer geliefd is) vonden een vermindering van

24 procent in het aantal hart- en vaatziektes in hun groep proefpersonen.

• Uit onderzoek van onder andere de Vrije Universiteit Amsterdam blijkt dat er aanwijzingen

zijn dat koffieconsumptie de kans op diabetes type 2 vermindert.

• Koffiedrinkende mannen met een hoge koffieconsumptie hebben volgens een

Amerikaans onderzoek 60 procent minder kans op prostaatkanker.

• In de Verenigde Staten zagen wetenschappers dat een grote koffie consumptie een remmende

werking heeft op de aftakeling van de lever door het drinken van veel alcohol.

Koffie? NEE!

• Twee Engelse psychologen deden een onderzoek onder hun studenten. Resultaat: studenten

die zeven of meer koppen koffie per dag dronken, hadden een drie keer zo hoge kans op

stemmen in hun hoofd.

• Wanneer een vrouw een lage vruchtbaarheid heeft, kan een hoge koffieconsumptie dit

verergeren, zo bleek uit een Nijmeegs onderzoek uit 2008.

• Het is bekend dat koffie een hoge bloeddruk en een onregelmatige hartslag

kan veroorzaken.

• Een Amerikaanse onderzoek uit 1994 associeerde het levenslange gebruik

van twee koppen koffie per dag met botontkalking bij oudere vrouwen.

• Een heel hoog koffiegebruik (meer dan acht koppen per dag) kan leiden tot

een lichamelijke staat die wordt aangeduid als caffeinism. Symptomen zijn

onder andere bibberigheid, hoofdpijn, slapeloosheid en hartkloppingen.

Duizend jaar

koffie

Vóór 1000 n.Chr. De

civetkat (zie ‘Bakje

kattenpoep?’) zou de

opgegeten koffiezaden

vanuit Midden-Afrika

hebben

vervoerd naar de

Ethiopische bergen.

1000 Het verhaal

gaat dat een Afrikaanse

herder zijn

geiten ‘dansend’

terugvond omdat ze van de bessen van de

koffieplanten hadden gesnoept. Hij begint

zelf ook met de bessen en hun zaden (de koffiebonen)

te experimenteren.

1450 De bonen steken vanuit Ethiopië de

Rode Zee over, richting Jemen. Daar wordt

koffie waarschijnlijk voor het eerst gedronken

in de vorm die wij nu kennen.

1550 Vanuit Jemen heeft koffie in de zestiende

eeuw al een groot aantal Arabische landen

bereikt. Hier worden ook de eerste koffiehuizen

ter wereld geopend.

Waar komen de bonen vandaan?

11% overige

landen

2% Mexico

3% Peru

3% Oeganda

4% India

32% Brazilië

19% Vietnam

9% Colombia

1600 Koffie weet mondjesmaat de Middellandse

Zee over te steken en Europa te vinden.

1660-1670 De eerste koffiehuizen openen

hun deuren in Nederland. De VOC krijgt lucht

van de aan populariteit winnende drank en

gaat hem importeren.

1700 Nederlanders brengen koffieplanten

naar Java om ze daar zelf te verbouwen. De

reden: volgens de VOC rijzen de Arabische

prijzen van koffiebonen de pan uit.

5% Ethiopië

5% Honduras

7% Indonesië

1800 Koffie heeft definitief voet aan de

grond gekregen in Europa. De drank wordt in

alle rangen en standen gedronken.

‘Onze cultuur loopt op koffie en

benzine, waarbij de eerste vaak smaakt

als de tweede’

Edward Abbey, schrijver

Bronnen: Bennett Alan Weinberg en Bonnie K. Bealer: The world of caffeine Routledge (2000), Nicholas

Bakalar: Coffee as a health drink? Studies find some benefits New York Times (15 augustus 2006), ICO 2018.

1901 De espressomachine ziet het levenslicht.

De Italiaan Luigi Bezzera is de eerste die

dit straffe bakje met een machine zet.

1938 Het Zwitserse Nestlé weet koffie te

reduceren tot een poeder dat door toevoeging

van warm water in een stomend bakje

troost verandert. De instantkoffie is geboren.

2019 Koffie is wereldwijd een van de meeste

gedronken dranken.

IN 5 MINUTEN 37

Linkshandigheid

Tekst: Anne Loyen

Slechts 10 procent van de bevolking is links.

Linkshandigen zouden creatief en geniaal zijn,

meer geld verdienen, maar ook jaren eerder

doodgaan. Een minicollege.

Nature of nurture?

Wat bepaalt of iemand rechts- of linkshandig is? Dat is niet helemaal

duidelijk. Een aantal mogelijke ver klaringen op een rij.

GENETICA Natuurlijk is onderzocht of

erfelijkheid een rol speelt bij handvoorkeur.

En hoewel er een gen is geïdentificeerd,

is de voorkeur daarmee niet

helemaal te verklaren. De conclusie:

erfelijkheid speelt zeker een rol, maar dit

is slechts een van de factoren.

HORMONEN Doordat mannen (iets)

vaker linkshandig zijn dan vrouwen,

wordt vaak naar hormonen gewezen als

mogelijke oorzaak. Vooral testosteron

was altijd een goede kanshebber om

linkshandigheid bij mannen te verklaren,

maar wetenschappelijk onderzoek kan

dat niet bevestigen.

STRESSFACTOREN Handvoorkeur lijkt

al vroeg vast te liggen. Daarom wordt

wel gezegd dat bepaalde stressfactoren

tijdens de zwangerschap (echografie) of

de bevalling (hersenbeschadigingen) de

handvoorkeur kunnen bepalen. Bewijs

voor deze beweringen is echter schaars.

SOCIALE DRUK Omdat de meeste

mensen, en dus ook ouders, rechtshandig

zijn, zouden zij bewust of onbewust

sociale druk uitoefenen op hun kinderen.

Denk aan kinderen die op school worden

gedwongen met rechts te schrijven,

maar ook aan ouders die alles met rechts

voordoen.

Right or wrong?

Het woord ‘links’ heeft in veel culturen en talen een negatieve bijklank, terwijl

‘rechts’ juist een positieve lading heeft. Neem het Latijnse woord sinistra.

Aanvankelijk betekende het links, maar al snel kwam daar ‘slecht’ en ‘on geluk’

bij. Dat zie je nu ook nog terug in het Engelse of Nederlandse sinister, wat zoiets

als ‘duister’ betekent. In het Engels zie je het verschil ook heel goed terug in het

woord right, wat niet alleen staat voor rechts, maar ook voor ‘goed’ of ‘juist’.

Elk voordeel…

VOORDELEN

- Linkshandigen hebben een groot voordeel bij interactieve

sporten als boksen of tennis. Hun rechtshandige

tegenstanders zijn het vaak niet gewend

tegen een leftie te spelen, terwijl linkshan digen

andersom niets anders doen.

- Linkshandigen staan bekend als creatievelingen,

omdat ze hun creatieve en emotionele rechterhersenhelft

gebruiken. Maar of dat écht zo werkt?

De wetenschap weet het nog niet.

- Ze zijn in goed gezelschap: zo waren vijf van de

acht laatste Amerikaanse presidenten linkshandig.

Obama (foto) was de laatste, Trump is rechts.

- Onderzoek heeft aangetoond dat hoogopgeleide

linkshandigen meer lijken te verdienen dan hun

rechtshandige collega’s.

NADELEN

- Linkspoters lijken achter te blijven in hun ontwikkeling:

linkshandigheid hangt samen met een lagere

mate van cognitieve ontwikkeling, late ontwikkeling

(het zijn echte laatbloeiers) en verschillende

ontwikkelingsstoornissen.

- Ze zouden minder rationeel zijn, omdat ze de verstandige,

rationele linkerhersenhelft letterlijk links

laten liggen. Maar ook dit is wetenschappelijk nog

niet gestaafd.

- Linkshandigen hebben een grotere kans op autoimmuunziekten.

Het hoe of waarom van deze relatie

is echter onbekend.

- In de o zo gevaarlijke rechtshandige wereld zouden

linkshandigen met bosjes neervallen. Die claim is

echter omstreden.

HH

38 IN 5 MINUTEN

Handige test

In 1992 heeft Jan van Strien de Nederlandse Vragenlijst voor

Handvoorkeur ontwikkeld. Doe ’m zelf!

1 Met welke hand teken je?

2 Welke hand gebruik je om met een

tandenborstel te poetsen?

3 In welke hand houd je een flesopener

vast?

4 Met welke hand gooi je een bal

ver weg?

5 In welke hand houd je een hamer als je

ermee op een spijker moet slaan?

6 Met welke hand houd je een (tennis-)

racket vast?

7 Welke hand gebruik je om met een mes

een touw door te snijden?

8 Welke hand gebruik je om met een lepel

te roeren?

9 Welke hand gebruik je om met een

gummetje iets uit te vlakken?

10 Met welke hand strijk je een lucifer aan?

PUNTEN-

TELLING

Links = -1 punt

Beide = 0 punten

Rechts = +1 punt

UITKOMST Tel het puntentotaal op en kijk op welke schaal je tussen -10 (extreem linkshandig) en +10 (extreem rechtshandig) je uitkomt.

‘Verdoemd duivels ding! Ik heb alles

over voor een linkshandige blikopener’

Mr. Burns uit The Simpsons

Links schrijven

Goed links schrijven is niet zo moeilijk. Een linkshandige houdt een pen hetzelfde

vast als een rechtshandige. Probeer het zelf: leg het papier schuin met de linkerhoek

naar boven, zodat het parallel ligt met je (linker)

schrijfarm en je geen last hebt van vlekkende inkt

en vieze handen. Het verschil zit ‘m in de kleine

bewegingen waarmee de letters worden gevormd.

Een rechtshandige beweegt de pols heen en weer;

een linkshandige van boven naar beneden. Eitje!

Waarom hebben we een voorkeurshand?

De wetenschappelijke wereld weet helemaal niet zo zeker waarom de meesten

van ons een voorkeurshand hebben. De meest geaccepteerde verklaring heeft te

maken met zogenoemde lateralisatie in de hersenen: het feit dat de verschillende

hersenhelften zich hebben gespecialiseerd in verschillende taken. Daar komt bij

dat de linkerhersenen de rechterhelft van het lichaam besturen, en andersom. Bij

de meeste mensen zit spraakcontrole in de linkerhersenhelft. Omdat spraak net als

handigheid precieze motorische vaardigheden vraagt, zou spierbesturing beter zijn

ontwikkeld in de linkerhersenhelft – en dus de rechterhand. Klinkt logisch, maar er

zitten nogal wat haken en ogen aan. Zo zou je op basis van deze theorie verwachten

dat de hersenen van linkshandigen zijn gespiegeld, maar dat is vaak niet het geval.

Het is dus wachten op een nieuwe verklaring…

SPL/ANP

Rechtse meerderheid

RECHTSHANDIG:

mannen 84.8%

vrouwen 87,4%

LINKSHANDIG:

mannen 10,4%

vrouwen 9,1%

GEEN VOORKEUR:

mannen 4,8%

vrouwen 3,5%

LINKSSHANDIG:

18 – 24 jaar 10,6%

25 – 34 jaar 10,6%

35 – 44 jaar 9,8%

45 – 54 jaar 10,1%

55 – 64 jaar 9,4%

65 – 74 jaar 8,7%

75+ jaar 7,4%

Gemiddeld is zo’n 10 procent van de Nederlandse

bevolking linkshandig. Naarmate de leeftijd

stijgt, lijkt het aantal links handigen af te nemen.

Dit heeft waarschijnlijk te maken met het

feit dat veel linkshandigen vroeger op school

werden gedwongen om ‘gewoon’ met rechts te

schrijven, en dus niet – zoals wel gedacht werd –

doordat linkshandigen door hun ‘onhandigheid’

eerder overlijden.

Wanneer rechts- (boven) en linkshandigen (onder)

zelfstandig naamwoorden moeten associëren met

werkwoorden, wordt bij rechtshandigen voornamelijk

de linkerhersenhelft actief en bij linkse mensen de

rechterhelft. Het taalcentrum zit bij rechtshandigen dus

voornamelijk links en bij linkshandigen rechts.

Bronnen: Rik Smits: Het raadsel van linkshandigheid: hoe

handvoorkeur de wereld kleurt | Nieuw Amsterdam (2010), Jan

van Strien: Classificatie van links- en rechtshandige proefpersonen

| Nederlands tijdschrift voor de psychologie (1992), Sara

Schaafsma: Hows and whys of of left and right | Universiteit

Groningen (2012).

IN 5 MINUTEN 39

Tekst: Jessica Woerlee

Deze sociale insecten hebben

heel wat in hun mars: ze brengen

supersoldaten voort, zijn slim én

smaken best lekker. Een duik in

de wereld van de mier.

‘Ze zeggen

dat mieren zulke

nijvere werkers zijn,

maar waar halen ze

dan de tijd vandaan

om naar alle picknicks

te komen?’

Marie Dressler, Canadees

actrice (1868-1934)

Draculamieren

hebben hun naam

te danken aan de

merkwaardige eetgewoonten

van de

koninginnen en de

werksters. Wanneer

die trek krijgen,

bijten ze een gat in

de huid van een larf

en zuigen ze er wat

insectenbloed uit. De

larven lopen daarbij

overigens weinig

schade op; ze groeien

gewoon uit tot volwassen

mieren.

Supersoldaten maken

Supersoldaten zijn een klasse mier die hun hoofd als een soort kurk gebruiken

om de ingang van het nest te blokkeren bij aanvallen. Met hun kaken bijten ze

tegenstanders en zorgen ze ervoor dat niets het nest binnenkomt. Dit klinkt heel

praktisch, maar van de duizenden mierensoorten zijn er slechts een paar die supersoldaten

hebben. Onderzoeker Ehab Abouheif en zijn team (van de Canadese McGill

University) lieten zien dat je bij supersoldaatloze mierensoorten toch deze klasse

mier kunt maken. Dit deden ze door larven met een bepaald mierenhormoon te

bewerken. Waarmee bewezen is dat soorten die geen supersoldaten voortbrengen

daar wel de genen voor hebben, maar dan in een ‘slapende’ vorm.

Zwermintelligentie

Eén mier is niet heel slim, maar een hele kolonie samen is redelijk

intelligent. Je ziet dat bij het zoeken naar voedsel. Mieren

trekken er op willekeurige wijze op uit. Wanneer een werkster

eten vindt, rent ze terug naar het nest en laat daarbij een spoor

van feromonen (geurstoffen) achter. Andere mieren kunnen dat

spoor volgen. Des te vaker een pad bewandeld wordt, des te

sterker het feromonen-signaal en des te meer mieren die route

zullen nemen. Computerprogramma’s maken gebruik van deze

‘zwermintelligentie’ door virtuele mieren op pad te sturen om

bijvoorbeeld logistieke problemen op te lossen. Voorbeelden

hiervan zijn bloemenwinkels die altijd vol moeten staan met

verse waar, de distributie van elektriciteit in stroomnetwerken,

watermanagement en de planning van voetbalcompetities.

MEHMET KARATAY CC-BY-SA 3.0

Kastenmaatschappij

Op deze afbeelding zie je de

verschillende kasten bij de

bladsnijdermieren. Elke kaste

heeft zijn functie. De kleine

mieren links zijn werksters; zij

zorgen voor het voedsel in de

kolonie. Werksters en soldaten

zijn bij de bladsnijdermieren tussen

de 2 en 15 millimeter groot.

Rechtsboven zie je een koningin

met vleugels, en daaronder een

mannetje. De koningin vliegt uit

met een groot aantal mannetjes

om te paren. Wanneer ze dat gedaan

heeft en een eigen kolonie

begint, verliest ze haar vleugels.

Koninginnen worden ongeveer

25 millimeter groot.

1 cm

40 IN 5 MINUTEN

Mierenfeitjes

• De werksters van de vuurmier nemen gemiddeld

253 ‘powernaps’ van één minuut per dag.

• Titanomyrma lubei, de grootste mier ooit,

leefde 46 miljoen jaar geleden. De koningin

werd zo'n 6 centimeter lang en had vleugels

met een spanwijdte van 15 centimeter.

• De kleinste mier is de Carebara oligo-myrmex.

De werksters worden maar zo’n 0,72 millimeter

lang.

• De grootste mierenkolonie staat op naam van

de overal ter wereld oprukkende Argentijnse

mier en strekt zich uit over 6000 kilometer

langs de kust van de Middellandse Zee.

• Het totale gewicht van alle mieren op de wereld

is evenveel als het totale gewicht van de

mensheid.

• De Draculamier heeft de snelste kaken ter

wereld. Zij vangt haar prooi met maar liefst

324 kilometer per uur.

• Een mierensoort uit het Amazonegebied

bouwt van stukken

plant een soort

plaat met gaten erin.

Ze verbergen zich

hieronder tot er een

nietsvermoedende

prooi voorbijloopt,

die ze vastgrijpen.

MARK MOFFET/FOTO NATURA

De kunst van het oorlog voeren

Mierenrecept

Voor de entomofagen (insecteneters)

onder ons: een simpel recept om mierenbonbons

te maken. Smelt 350 gram

chocolade au bain-marie in een kom.

Mix in een andere kom twee eierdooiers

en de zaadjes van een vanillepeul tot

een gladde massa. Voeg een eetlepel

suiker toe en warm het geheel op tot

ongeveer 70 graden. Haal van het

vuur en voeg een theelepel boter toe.

Hoewel mensen en mieren niet veel op

elkaar lijken, voeren ze om dezelfde redenen

oorlog: territorium, voedsel, toegang

tot bepaalde gebieden, en zelfs om aan

arbeidskrachten te komen. Sommige mieren

kidnappen namelijk larven van andere

mieren zodat die, eenmaal volwassen, als

slaven kunnen worden gebruikt. Troepen

van de mierensoort Dorylus nigricans bewegen

zich voort in brede linten en maken

korte metten met dieren die duizendmaal

groter zijn. Zelfs antilopen die vastzitten in

een stropersval worden levend verslonden.

Deze mieren gaan in zulke enorme groepen

op pad dat ze met gemak voedsel op andere

mieren veroveren en zelfs roofaanvallen

op mierennesten uitvoeren om de larven

op te eten.

Laat het geheel afkoelen. Meng er

voorzichtig een stuk of honderd timmermansmieren

(Camponotus pennsylvanicus)

door. Zorg ervoor dat je ze niet

breekt; dan blijven ze lekker sappig.

Mix nu het eiergoedje voorzichtig met

de gesmolten chocolade. Schep de

bonbons met een eetlepel op een vel

bakpapier en laat ze hard worden in de

koelkast.

KARMESINKOENIG CC2.0 DE

R. SCOTT CAMERON,ADVANCED FOREST PROTECTION, INC, BUGWOOD.ORG

Zombiemieren

Zombieschimmels (Ophiocordyceps unilateralis)

zijn een van de meest bizarre vijanden van de mier.

Wanneer deze parasiet een mier infecteert, valt

hij de hersenen aan en verandert het slachtoffer in

een zombie. Deze mieren volgen de sporen van hun

soortgenoten niet meer en lopen doelloos rond. Op

een gegeven moment wordt de mier aangestuurd om

haar kolonie te verlaten. Wanneer ze een geschikt

plekje voor de schimmel heeft gevonden (meestal

onderaan een blad en rond twaalf uur ’s middags),

bijt ze zich vast en sterft ze. In de nacht verschijnt

er uit haar achterhoofd een steel met schimmelsporen,

klaar om de volgende mier te infecteren. Deze

schimmels kunnen hele mierenkolonies uitroeien. Om

dit te voorkomen, worden mieren die zombiegedrag

beginnen te vertonen door hun soortgenoten naar

een plek ver weg van de kolonie gedragen.

DAVID P. HUGHES CC-BY-SA 2.5

IN 5 MINUTEN 41


Een paar jaar geleden gonsde het internet

ervan: neutrino’s zouden de lichtsnelheid

hebben overschreden! Wat weten we eigenlijk

van deze mysterieuze deeltjes?

ESA/NASA

Champagne!

De wet van behoud van energie is geen

regel die een natuurkundige graag

gebroken ziet worden. Toch leek precies

dat te gebeuren toen begin twintigste

eeuw bètaverval werd bestudeerd, waarbij

een radioactief element een elektron

uitzendt. Het elektron droeg namelijk

niet alle energie met zich mee die je zou

verwachten, maar slechts een deel

daarvan. Waar was de rest gebleven? De

Oostenrijkse natuurkundige Wolfgang

Pauli bedacht in 1930 een oplossing: er

zou bij zo’n verval, naast het elektron,

een nog niet waargenomen, neutraal

deeltje vrijkomen dat de resterende

energie met zich meedroeg en zo de wet

van behoud van energie ‘redde’. Dat dit

deeltje – later het neutrino gedoopt

– daadwerkelijk zou worden gevonden,

leek Pauli echter sterk; hij verwedde er

zelfs een krat champagne om dat dit

nooit zou gebeuren. Ruim 25 jaar bleef

die weddenschap onbeantwoord: het

neutrino bleek inderdaad behoorlijk lastig

te pakken te krijgen. Maar in 1956 lukte

het Fred Reines en Clyde Cowan toch om

het deeltje waar te nemen, met behulp

van een ondergrondse detector pal naast

een kernreactor. Pauli hield zich

vervolgens aan zijn

weddenschap

– soort van,

tenminste. Naar

verluidt stuurde hij

de beloofde

champagne niet

naar Reines en

Cowan, maar

maakte hij die zelf

met vrienden

soldaat.

Sneller dan het licht?!

Een tijdje geleden kwamen neutrino’s

ineens uitgebreid het nieuws. De reden:

ze zouden sneller dan het licht hebben

gereisd! Dit resultaat volgde uit een proef

waarbij een bundel van de deeltjes door de

aardkorst heen van het deeltjeslab CERN

bij Genève naar het OPERA-experiment

CERN

NEUTRINOBUNDEL

732 KM

GRAN SASSO

onder de Italiaanse berg Gran Sasso werd

gestuurd. De ruim 730 kilometer zouden

ZWITSERLAND

ITALIË

de neutrino’s 61 nanoseconden sneller hebben afgelegd dan licht. En dat kan niet, volgens Albert

Einsteins algemene relativiteitstheorie. Is Einstein dus van zijn troon gestoten? Hoe graag hordes

amateurwetenschappers die het al jaren beter menen te weten dan de beroemde natuurkundige

dat ook zouden zien: zo heet wordt de soep niet gegeten. De relativiteitstheorie is talloze keren

experi menteel bevestigd en wordt onder meer al jaren toegepast in gps, dus zelfs als de neutrino’s

sneller dan het licht gingen, zal daar niet ineens ‘helemaal niets meer van kloppen’. Daarnaast

verwachten de meeste natuurkundigen dat er bij het experiment iets over het hoofd is gezien

waardoor de neutrino’s alleen maar sneller dan het licht léken te gaan.

‘Er is geen praktisch

mogelijke manier

om het neutrino te

observeren’

Hans Bethe en Rudolf Peierls,

natuurkundigen, in een artikel uit 1934

‘Je moet niet alles

geloven wat je leest’

Hans Bethe, toen vele jaren later het

neutrino toch was geobserveerd

CERN

GENÈVE

ALESSANDRIA

11,4 KM

FLORENCE

L’AQUILA

BETTINA KATZENSTEIN/ETH ZÜRICH/CC BY-SA 3.0

42 IN 5 MINUTEN

Het mysterie van de zon

Eén bron van neutrino’s is onze eigen zon. Die wekt zijn energie op door via een aantal

stappen waterstofkernen te fuseren tot heliumkernen en steeds als dit gebeurt,

ontstaat er een neutrino. Alleen: jarenlang namen we met experimenten op aarde

veel minder neutrino’s waar dan de zon volgens berekeningen zou moeten maken.

Was er iets mis met onze observaties? Of klopten die berekeningen niet? Geen van

beide, zo bleek uiteindelijk. De experimenten richtten zich namelijk enkel op het

type neutrino dat de zon maakt: het elektronneutrino. Maar er bestaan ook muonen

tauneutrino’s, en het blijkt dat een elektronneutrino tijdens zijn reis van het hart

van de zon naar de aarde kan veranderen in deze andere twee en weer terug. Dit

vreemde verschijnsel, dat oscillatie wordt genoemd, zorgt ervoor dat we niet alleen

elektronneutrino’s ontvangen van de zon, maar een mix van alle drie de soorten. En

dat totaal klopt wél prima met de berekeningen.

Ongrijpbaar

Aan de ene kant zijn neutrino’s de normaalste

deeltjes die er zijn. Ze komen

veel vaker voor dan bijvoorbeeld elektronen

of protonen, en ze ontstaan op allerlei

plekken, variërend van in je botten

tot in sterren. Maar er kleven ook enorm

veel raadsels aan deze deeltjes. Zo zijn ze

absurd moeilijk te ‘vangen’. De oorzaak:

van de vier krachten in ons heelal hebben

de twee sterkste, de elektromagnetische

kracht en de sterke (kern)kracht, geen

grip op deze deeltjes. Neutrino’s trekken

zich alleen iets aan van de zwakke (kern)

kracht en de zwaartekracht, waardoor

ze overal vrij wel ongehinderd doorheen

vliegen. Zelfs een plak lood van lichtjaren

(!) dik kan slechts een deel van een

zwerm neutrino’s tegenhouden.

PROPRIETY KM3NET CONSORTIUM

Extreme

experimenten

Wie neutrino’s wil waarnemen, moet groots

denken. Vier voorbeelden.

1. Voor het experiment SAGE, gebouwd in 1990, was 60

ton gallium nodig – de volledige toenmalige wereldvoorraad

van dit element.

2. Op Antactica zijn in 1 kubieke kilometer zuidpoolijs

duizenden detectors geplaatst om neutrino’s te kunnen

zien. De toepasselijke naam van dit project: IceCube.

3. Op de bodem van de Middellandse Zee moet KM3NeT

verrijzen, een neutrinotelescoop met een volume van

ruim 5 kubieke kilometer (zie afbeelding).

4. Onder de naam LAGUNA wordt er gedacht over een

enorm ondergronds neutrino-experiment, dat tussen de

100.000 en de 500.000 ton moet gaan wegen.

CERN

Neutrinomijlpalen

1932

James Chadwick

ontdekt het

neutron, het

neutrale deeltje

dat naast protonen

voorkomt

in atoomkernen.

Dit blijkt veel

zwaarder dan het

deeltje dat Pauli

voorspelde.

1934

Fermi stelt een

theorie op waar het

neutrino deel van

uitmaakt. Nature

weigert deze te

publiceren wegens

“te speculatief en

oninteressant”.

1962

Er blijken twee

‘smaken’ neutrino’s

te bestaan:

elektronneutrino’s

en muonneutrino’s.

1987

Experimenten in

de VS, Japan en de

Sovjet-Unie nemen

24 neutrino’s waar,

afkomstig van een

supernovaexplosie

in het naburige

sterrenstelsel de

Grote Magelhaense

Wolk.

2000

Voor het eerst

worden tauneutrino’s

waargenomen; naast

elektronen muonneutrino’s

de derde

neutrinosmaak.

1930

Wolfgang Pauli

meent dat

bij radioactief

bètaverval niet

alleen een elektron,

maar ook een

neutraal deeltje

vrijkomt. Hij denkt

dat het hier het

neutron betreft.

1933

Om het verschil

tussen het neutrale

deeltje van Pauli

en het neutron van

Chadwick

te verduidelijken,

stelt Enrico Fermi

voor om Pauli’s

deeltje voortaan

‘neutrino’ (klein

neutron) te noemen.

1956

Fred Reines en Clyde

Cowan ontdekken

het neutrino.

1963

Het eerste

‘natuurlijke’ neutrino,

dat niet is gemaakt

in een kerncentrale

of deeltjesversneller,

wordt waargenomen.

1998

Het experiment

SuperK stelt vast dat

neutrino’s een massa

hebben.

Bronnen: dr. Patrick Decowski (Nikhef), Frank Close: Neutrino |

Oxford University Press (2010)

IN 5 MINUTEN 43

3

In de hersenen

worden de signalen uit

de vinger opgemerkt

als ‘pijn’. Hierdoor

worden aller -

lei processen in

gang gezet.

Tekst: Anne Loyen

Van onbeduidend schaafwondje

tot helse migraine: pijn kennen

we helaas allemaal – en we

willen er zo snel mogelijk weer

vanaf. Maar wat is pijn? De feiten

op een rij.

1

De pijnzenuwen

in de huid van

de vinger voelen

de hitte van de

vlam.

Hoe

werkt

pijn?

4

Een van die

processen is het

versturen van

signalen (blauw)

om de pijnprikkel

te onderdrukken.

Daardoor wordt de

pijn minder.

Ik voel,

ik voel, wat jij

niet voelt…

Je kunt het je bijna niet voorstellen: een leven

zonder pijn. Toch is dat precies wat 1 op de 250.000

mensen, of 0,004 procent van de bevolking, ervaart.

Zij hebben hereditaire sensorische

en autonome neuropathie (HSAN), een erfelijke

zenuwaandoening waardoor ze geen pijn kunnen

voelen. En hoewel dat in eerste instantie klinkt als

een gods geschenk, komt het in de realiteit dichter

bij de hel. Want hoe, eh, pijnlijk pijn soms ook kan

zijn, het verschijnsel heeft wel degelijk een functie.

Het beschermt je lichaam tegen beschadigingen

en zorgt ervoor dat je het nooit te ver pusht. En

dat is nou nét wat mensen missen die geen pijn

kunnen voelen. Zij lopen door met een gebroken

been, branden zich keer op keer aan te hete thee

en merken infecties pas op in een vergevorderd

stadium. Bij kinderen met deze aandoening worden

de tanden vaak getrokken, omdat ze anders op hun

tong kauwen als op een snoepje. Dan is af en toe

een waarschuwingspijnscheut zo slecht nog niet...

SPL/ANP

2

De pijnprikkel reist

via de zenuw van

de vinger naar het

ruggenmerg, en

vervolgens omhoog

naar de hersenen.

Lichaamseigen opium

44 IN 5 MINUTEN

Alle pijnstillers werken hetzelfde;

ze remmen de pijnprikkels

die vanuit je lichaam

naar je hersenen worden gestuurd,

waardoor je minder (of

geen) pijn voelt. Toch kunnen we

drie verschillende typen pijnstillers onderscheiden,

afhankelijk van de werkzame stof.

Van paracetamol

tot paardenmiddel

NSAID’S Tot de groep nonsteroidal

anti-inflammatory drugs behoort het

welbekende aspirientje, maar ook

ibuprofen en naproxen. Deze wonderpilletjes

helpen niet alleen tegen

de pijn, maar kunnen ook koorts

verlagen en ontstekingen remmen.

Ze zijn bovendien berucht vanwege

hun bijwerkingen op de maag.

PARACETAMOL Mede door die

bijwerkingen van het aspirientje

heeft de concurrent, paracetamol,

het geschopt tot populairste pijnstiller

ter wereld. Hoewel deze pil

niet helpt bij ontstekingen, werkt hij

prima tegen alle andere huis-tuinen-keukenpijntjes

en tegen koorts.

OPIATEN De opiaten zijn de zware

jongens onder de pijnmedicatie.

Vooral morfine en methadon zijn

zeer sterke pijnstillers, terwijl

codeïne en tramadol wat zwakker

zijn. Deze painkillers zijn niet

vrij verkrijgbaar in de drogisterij.

Ze worden veel gebruikt in het

ziekenhuis.

Dat je minder pijn voelt als je geconcentreerd bezig bent, weet

iedereen. Hoe dat werkt, was echter nog niet bekend. Daarom

onderzochten Duitse artsen twintig mannen. Terwijl de activiteit

in hun ruggenmerg werd be keken met een fMRI-scanner, moesten

ze een aandachtstestje verrichten. De ene helft een makkelijke

variant, de andere helft een moeilijke versie. Tijdens de test

werd de onderarm van de mannen gepijnigd met een warmteplaatje

van 47 graden Celsius. De ‘makkelijke mannen’ gaven aan

dat de stimulus meer pijn deed. De scanner bevestigde dat: bij

hen hadden de pijnprikkels het ruggenmerg bereikt, terwijl die

bij de ‘moeilijke groep’ waren geblokkeerd. Een tweede test liet

zien dat dit kwam door lichaamseigen pijnstillers in de vorm van

opiaten: als die preventief werden geblokkeerd, voelde ook de

tweede groep meer pijn. Conclusie: concentratie leidt niet alleen

af, het blokkeert daadwerkelijk pijn.

123RF

123RF

123RF

‘Wie nooit een

wonde voelde,

lacht om pijn’

William Shakespeare (1564-1616),

Engels toneelschrijver

en dichter

Tijdelijk vs. constant

Acute pijn

Wordt veroorzaakt door een

weefselbeschadiging: van een

gesneden vinger tot een gebroken

bot.

Het nut van acute pijn is duidelijk:

het waarschuwt je voor de beschadiging

en zorgt ervoor dat je

het laat herstellen.

Simpel gezegd duurt acute pijn

zolang als het lichaam nodig heeft

om te herstellen. Meestal is dit niet

langer dan drie tot zes maanden.

Acute pijn veroorzaakt (meestal)

alleen pijn, die afneemt gedurende

het genezingsproces.

Acute pijn wordt, afhankelijk van

de ernst, behandeld met verschillende

pijnstillers en bijvoorbeeld

ontstekingsremmers.

Chronische pijn

Bij chronische pijn is de oorzaak

vaak onduidelijk. Er is niet direct

een lichamelijke oorzaak te vinden

voor de pijn.

Die waarschuwingsfunctie is bij

chronische pijn niet aanwezig; er

is immers geen (duidelijk

aantoonbaar) gevaar voor het

lichaam.

Hoewel de definities wat verschillen,

wordt pijn die langer aanhoudt

dan drie tot zes maanden

meestal gezien als chronische

pijn.

Chronische pijn veroorzaakt

ook veel stress, mede door de

uitzichtloze situatie.

Bij chronische pijn doen pijnstillers

meestal weinig goeds. De

behandeling is dan ook meer

gericht op pijnmanagement en

-beleving.

Het zwakke geslacht?

Hoe zit het nu? Wie kunnen beter tegen pijn, mannen of vrouwen? Een artikel

dat in 2012 verscheen in het tijdschrift PAIN, laat zien dat (hoewel er

weinig verschil is) mannen beter tegen pijn lijken te kunnen. Dat blijkt uit

studies waarbij

mannen en vrouwen

aan dezelfde

pijnstimuli worden

blootgesteld.

Canadees onderzoek

uit 2018

toonde echter

aan dat mannen

zich eerdere pijn

meer herinneren

dan vrouwen,

waardoor ze gevoeliger

zijn voor

BYMURATDENIZ ISTOCK

nieuwe pijnprikkels.

Bronnen: Saskia Decorte: Ik ben niet onkwetsbaar. Integendeel | Psychologie magazine

(2010), J. Devulder: De geschiedenis van pijn, pijnmeting en pijnevaluatie | Pijn info (2009),

hristian Sprenger: Attention modulates spinal cord responses to pain | Current Biology

(2012), M. Racine: A systematic literature review of 10 years of research on sex/gender and

experimental pain perception – part 1: are there really differences between women and

men? | PAIN (2012) | Men and women remember pain differently (mcgill.ca, 2019).

IN 5 MINUTEN 45

Tekst: Diana de Veld

Opknappen door een pilletje waar alleen maar

suiker en zetmeel in zit: best handig eigenlijk,

zo’n placebo-effect.

123RF

Zo heb je maximaal

profijt van je placebo:

l Slik twee pilletjes in plaats van één.

l Neem dure; die werken beter.

l Let op de kleur: rode placebo’s werken

stimulerend en blauwe werken kalmerend.

l Laat een arts je pilletje van tevoren

enthousiast aanprijzen.

l Neem geen pil maar een injectie

met een zoutoplossing; dat werkt nóg beter.

123RF

‘Ik ben

verslaafd aan

placebo’s. Ik kan

er zo mee stoppen,

maar wat zou het

uitmaken?’

ISTOCK

Steven Wright,

Amerikaans komiek

Over de knie

In 2002 besloot chirurg Bruce Moseley (VS) te

onderzoeken of een operatie wel zinvol was bij patiënten

met knieartrose. Hij deed dat zoals gebruikelijk

met een controlegroep (zie ‘Veldhospitaal zonder

morfine’). De nep-operatie diende als placebo. Alle

patiënten werden keurig de operatiekamer ingereden,

plaatselijk verdoofd en opengesneden. Pas in

de O.K. hoorde de chirurg of de patiënt de echte of

de nepoperatie zou krijgen. Als er nep-geopereerd

moest worden, draaide de chirurg op de operatiemonitor

een filmpje van een echte operatie af. Ook

spetterde hij met water en vroeg regelmatig om

instrumenten. Conclusie: de nep-operatie had net

zo veel effect als de echte. Maar ondanks dit bewijs

wordt de nutteloze operatie nog steeds uitgevoerd.

Hoofdzaken

Het placebo-effect berust louter

op verwachting en hoop, en

bevindt zich dus tussen je oren.

Het leuke is dat dat ook regelmatig

‘hard’ is aangetoond. Zo lieten

onderzoekers zien dat je hersenen

minder sterk reageren op pijnlijke

prikjes in je arm als je gelooft

dat je een pijnstillende placebo

hebt gekregen. In die zin ‘werken’

placebo’s dus wel degelijk!

123RF

Niemand is immuun

Jawel, ook bij je kinderen werkt dat kusje op de zere knie. Goed, kinderen zijn extra

gevoelig voor het placebo-effect, maar ook echte medicijnen danken er een groot deel

van hun werking aan. Het paracetamolletje tegen de hoofdpijn bijvoorbeeld: voel je je na

vijf minuten al beter, dan kan dat echt niet door het tabletje komen. Dat werkt namelijk

pas na twintig minuten. Ook voor veel andere medicijnen, zoals antidepressiva, berust de

kracht voor een groot deel op het placebo-effect.

Zo duur was de suiker

46 IN 5 MINUTEN

123RF

Verbeeldingskracht

Een placebo kan positieve effecten hebben, maar

ook negatieve. Mogelijke bijwerkingen kun je bijvoorbeeld

daadwerkelijk voelen. Zo’n negatief verwachtingseffect

noemt men een nocebo-effect. Nog

een paar voorbeelden:

Kleurrijke vrouwen

100%

80%

60%

40%

20%

0%

Als je dokter je vertelt dat je ernstig ziek bent, kun je daar volgens

sommigen aan doodgaan, zelfs als je eigenlijk gezond bent.

Mensen die geloven dat wifi schadelijk is, zullen ook echt hoofdpijn

krijgen als ze naast hun draadloze modem gaan zitten.

Wie gelooft in voodoo, zal last krijgen van zijn buik als iemand in

een op hem gelijkend voodoo-poppetje steekt.

Mensen die in Chinese astrologie geloven en bijvoorbeeld volgens

de voorspellingen jong zullen sterven aan een longziekte,

overlijden gemiddeld beduidend eerder (tot vijf jaar) als ze

een longziekte krijgen dan lotgenoten die niet in deze profetie

geloven.

mannen

vrouwen

Welke kleur placebo artsen kiezen, lijkt af

te hangen van het geslacht van de patiënt.

Voor mannen hebben witte en rode pillen

de voorkeur, aan vrouwen schrijven

artsen ook vaak groene, gele en blauwe

placebo’s voor. De reden voor dit merkwaardige

onderscheid is waarschijnlijk dat

de klachten waarmee mannen en vrouwen

naar de dokter gaan verschillen en dat de

arts daar de kleur op uitzoekt. Zo komen

vrouwen vaker om een kalmeringsmiddel,

en dan werkt blauw nu eenmaal het beste.

Deze grafiek laat zien welke kleuren placebo’s artsen voorschrijven aan mannelijke en vrouwelijke patiënten.

Wat doe je als je partner maar blijft

zeuren over hoofdpijn, maar weigert naar

de dokter te gaan? Wat dacht je van placebo’s?

Uiteraard met een mooi verhaal

erbij: dat je collega ze ook gebruikt en

dat ze bij hem fantastisch werken. De

pillen koop je gewoon bij een internetdrogist.

De firma Homeoden Heel levert

bijvoorbeeld mooie suikerpilletjes onder

de naam Saccharum off. Voor bijna 40

euro heb je voor 10 gram aan placebo’s.

Duur? Ja, maar die dure placebo’s werken

ook beter, hè.

BRON: STICHTING FARMACEUTISCHE KENGETALLEN

‘Wees

enthousiast. Denk

aan het placeboeffect:

30 procent

van de geneeskunde

is showbizz’

Ronald Spark,

Amerikaans arts

Veldhospitaal zonder morfine

Anesthesist Henry Knowles Beecher werkte tijdens de Tweede Wereldoorlog

in een Italiaans veldhospitaal toen hij voor een groot probleem

werd gesteld. De morfine was op, terwijl de gewonden binnen

bleven stromen. Een van de verpleegsters besloot een zoutoplossing

toe te dienen. Ze vertelde de soldaten dat ze een sterk medicijn

kregen en dat de pijn snel zou afnemen. En dat werkte. Beecher was

er zo door gefascineerd dat hij na de oorlog al zijn onderzoek aan

placebo’s wijdde – om hun effect te elimineren uit wetenschappelijk

onderzoek. Want hoe weet je of een nieuwe pil echt werkt of dat

de kracht van de psyche aan het werk is? Beecher werd een van de

grondleggers van het gebruik van een controlegroep die zonder het

te weten een placebo krijgt. Standaard verbeteren beide groepen na

de echte of nepbehandeling. Pas als je verschil ziet tussen die twee

groepen, weet je dat je een ‘echt’ genezend effect te pakken hebt.

Kwakzalverij?

Mag een arts zijn patiënt voorliegen voor

diens eigen bestwil? Het voorschrijven

van een suikerpilletje lijkt op kwakzalverij;

iets wat we al niet van allerlei vage

natuurgenezers accepteren, laat staan

van een echte arts. Aan de andere kant:

soms bestaat er gewoon geen goed

medicijn voor een ziekte. Is het dan wel

ethisch verantwoord om je patiënt aan

zijn lot over te laten, terwijl een placebo

hem kan helpen? Artsen schrijven daarom

nog steeds af en toe placebo’s voor, al

is dat lastiger sinds bijsluiters verplicht

zijn. Een uitvlucht is om vitaminepillen

voor te schrijven – en dan de patiënt maar

wijsmaken dat die echt helpen.

123ARF

IN 5 MINUTEN 47

Tekst: Mark van den Tempel

Op 3 november 2020 kiezen de Amerikanen hun 46ste president. Wié het wordt?

Opnieuw Donald Trump of toch een Democraat? Geen flauw idee. De vraag hoé het

gebeurt, kunnen we wel beantwoorden. Alles wat je altijd al had willen weten over

kiesmannen, swing states en de Vloek van Tecumseh.

Winner takes all

De VS hebben een van de ingewikkeldste

kiessystemen ter wereld. Amerika

is een federale staat, en de deelstaten

hebben grote onafhankelijkheid. Als

een president moet worden gekozen,

gebeurt dat dan ook indirect. De kiezers

brengen per staat hun stem uit op een

van de kandidaten. Wie de meerderheid

wint, krijgt alle kiesmannen van die staat

toegewezen. Winnaar van de presidentsverkiezingen

is degene met het grootste

aantal kiesmannen. Een maand na de

verkiezingen komen zij bij elkaar om in

het kiescollege officieel de uitslag te

bekrachtigen. Ze zouden dan naar eigen

inzicht kunnen stemmen, maar in de

praktijk stemt een kiesman gewoon op

de winnaar in zijn staat. Dit zogenoemde

winner takes all-systeem is controversieel.

Een kandidaat kan in theorie met een

meerheid van de landelijk uitgebrachte

stemmen de verkiezingen verliezen. Dat

komt doordat de verdeling van het aantal

kiesmannen oneerlijk is. Kleine staten zijn

invloedrijker dan grote staten, omdat ze

naar verhouding meer kiesmannen per

inwonertal leveren. Wyoming levert een

kiesman voor elke 165.000 inwoners, in

Californië heb je daar 600.000 inwoners

voor nodig. Toch zal het systeem

niet snel veranderen. Voor afschaffing is

namelijk een parlementaire meerderheid

van 75 procent nodig. En die wordt nooit

gehaald, omdat de vele kleine staten hun

bevoordeelde positie niet willen opgeven.

Fotofinish

Zonder twijfel de spannendste verkiezingsrace was

die van 2000. Democratische kandidaat Al Gore en

zijn Republikeinse tegenstander George W. Bush

gingen nek aan nek. Gore won 267 kiesmannen en

Bush 247, maar nagekomen overzeese stemmen gaven

Bush de overwinning in Florida, waarmee hij op 272

kiesmannen uitkwam. Een verwarrend stembiljet

werd door Gore aangegrepen om de stemmen in

Florida te laten hertellen. Dat groeide uit tot een

weken durende soap die tot aan het Hooggerechtshof

werd uit gevochten. Op 12 december erkende Gore

zijn nederlaag, ondanks het feit dat hij numeriek meer

stemmers had gekregen dan Bush.

Bronnen: L. Sandy Maisel: American political parties and elections.

A very short introduction | Oxford University Press (2007), David C.

Whitney: The American presidents | Reader’s Digest (2001).

The good, the bad and the hairy

• ABRAHAM LINCOLN (1861-1865)

geldt als de beste Amerikaanse president

ooit, dankzij zijn standvastig

optreden tijdens de Burgeroorlog en

zijn politiek en economisch inzicht.

• De slechtste president was waarschijnlijk

WARREN G. HARDING

(1921-1923). Zijn regering werd

geplaagd door een aantal corruptieschandalen.

Hij wordt mogelijk

verslagen door Donald J. Trump.

• Twaalf presidenten hebben een

tweede termijn gehad; alleen

oorlogspresident FRANKLIN D.

ROOSEVELT werd drie keer herkozen.

(Sinds 1947 is slechts één

herverkiezing

mogelijk).

• Zestien presidenten

hadden gezichtsbeharing

(van

wie TRUMAN alleen

tijdens vakanties).

48 IN 5 MINUTEN

Elke stem telt

In theorie kan een presidentsverkiezing worden beslist

door een enkele stem. Dat gegeven is het uitgangspunt

van de filmkomedie Swing vote (2008),

waarin Kevin Costner door een technische fout zijn

stem opnieuw moet uitbrengen. Alleen is dan duidelijk

geworden dat in zijn staat de Republikeinen

en Democraten precies evenveel stemmen hebben

en landelijk op een gelijk aantal kiesmannen staan.

Dus ontbrandt een charmeoffensief om de stem

van die ene werkloze nietsnut, die kan bepalen wie

de volgende president wordt.

‘Het presidentschap is als het beheren

van een begraafplaats. Je hebt veel

mensen onder je en niemand luistert’

Bill Clinton, president van de Verenigde Staten van 1993 tot 2001

• De oudste president bij aantreden

was DONALD TRUMP (70), de

jongste JOHN F. KENNEDY (43).

Mr. President

Een president moet minimaal

35 jaar oud zijn, zeker 14 jaar

binnen de landsgrenzen hebben

gewoond en op Amerikaans

grondgebied zijn geboren. Hij is

opperbevelhebber van het Amerikaanse

leger en heeft een constitutioneel

veto. Hij is werkgever

van 4 miljoen ambtenaren en

mag de eerste bal van het honkbalseizoen

gooien. De president

verdient 400.000 dollar per jaar,

heeft een jaarlijkse onkostenvergoeding

van 169.000 dollar, plus

een auto en een vliegtuig van de

zaak.

• Vier presidenten werden tijdens hun

termijn vermoord: LINCOLN (1865),

GARFIELD (1881), MCKINLEY (1901)

en KENNEDY (1963). Op zeven

werden aanslagen gepleegd, het

laatst op GEORGE W. BUSH.

• WILLIAM HARRISON had

de kortste regeerperiode.

Hij overleed 32 dagen na zijn

aantreden in 1840.

Alles werd anders

Barack Obama was in 2009 de eerste Afro-

American president van de VS. Maar er waren

nog meer politieke aardverschuivingen.

1801 Thomas Jefferson weet tijdens zijn regeerperiode

het Amerikaanse grondgebied te verdubbelen.

Toen hij aantrad, had hij ook al de Amerikaanse

Onafhankelijkheidsverklaring geschreven.

1860 De nipte verkiezing van slavernijtegenstander

Abraham Lincoln leidt tot de directe afscheiding (secession)

van elf Zuiderlijke Staten, met een burgeroorlog

tot gevolg die honderdduizenden het leven kost.

1912 Voor zijn herverkiezing richt Theodore

Roosevelt een nieuwe partij op, de Bull Moose Party.

Zijn Republikeinse achterban raakt echter zo verdeeld,

dat de Democraat Woodrow Wilson uiteindelijk wint.

Hij leidt zijn land naar de overwinning in WO I.

1932 Democraat Franklin Delano Roosevelt weet een

meerderheid te verkrijgen door sterk uiteenlopende

bevolkingsgroepen als zwarten, joden en arbeiders te

verenigen. Zijn progressieve New Deal-politiek leidt

tot het einde van de Great Depression.

Stemwoordenboek

ABSENTEE BALLOTS Stembiljetten voor de miljoenen

Amerikanen die buiten de VS wonen.

CAUCUS Voorverkiezing binnen een partij van een

presidentskandidaat.

MOST ROYAL CANDIDATE THEORYTheorie die stelt dat

altijd de kandidaat wint die de kortste bloedlijn naar een

nobele (lees: Europese) voorvader heeft.

MOTOR VOTER Wet die in 1993 stemregistratie

koppelde aan de aanvraag van een rijbewijs, waardoor

veel meer Amerikanen hun stem konden uitbrengen.

PRIMARY Voorverkiezing in een staat van een

presidentskandidaat. Wordt door sommige staten

naast, en door andere in plaats van een caucus (zie

boven) gebruikt.

SWING STATES Staten waarin de uitslag van een (voor)

verkiezing niet bij voorbaat vaststaat en die daarom

een belangrijk doelwit zijn voor campagnes van de

kandidaten.

TECUMSEH’S CURSE Vloek,

naar verluidt in 1812 uitgesproken

door een Shawneesjamaan

(zie afbeelding):

presidenten gekozen in een

jaar deelbaar door twintig,

zullen hun termijn niet overleven.

Ronald Reagan brak

de ban, al scheelde het niet

veel. Ook George W. Bush

overleefde zijn ‘Tecumsehaanslag’.

IN 5 MINUTEN 49

Tekst: Judith Brouwer

Het reukvermogen is een onderschat

zintuig. Zo hebben we onze neus

nodig bij het eten, en misschien zelfs

om een geschikte partner te vinden.

Maar hoe werkt ruiken eigenlijk?

Een vangnet voor geuren

neusholte

bulbus olfactorius

geurzenuwcellen

‘Hoe is je neus?’

ISTOCK

Terwijl wij westerlingen sterke geuren vaak zoveel

mogelijk proberen te maskeren, speelt geur

in sommige andere culturen een positieve

rol. Elkaar kunnen ruiken vormt daar

onderdeel van het contact maken. Voor

de Onge, een volk dat op eilanden

in de Indische Oceaan leeft,

is geur bijvoorbeeld zo

belangrijk dat ze bij een

begroeting vragen: “Hoe

is je neus?” Afhankelijk van

het antwoord zal degene die

de vraag heeft gesteld symbolisch

wat geur wegblazen of

overnemen.

Een neusje voor seks

Zonder luchtjes geen seks. Of beter gezegd: zonder feromonen.

Deze signaalmoleculen worden geregistreerd door het vomeronasale

orgaan, een soort hulp-reuksysteem dat

belangrijk is voor allerlei zoog- en knaagdieren.

Ze beïnvloeden onder andere de hormooncyclus

bij vrouwtjesdieren, en of een

vrouwtje bereid is om te paren. Wetenschappers

zijn er nog niet uit

of mensen ook via feromonen

met elkaar communiceren

of dat wij misschien andere

geursignalen gebruiken

bij de partnerkeuze. Al

wil de parfumindustrie

ons laten geloven

dat geur inderdaad de

kortste route naar iets

moois is.

123RF

123RF

verhemelte

tong

neusgaten

Bovenin de neusholte zitten miljoenen geurzenuwcellen in het

neusslijmvlies. Op de uiteinden ervan bevinden zich cilia, een

soort haartjes met receptoren die geurmoleculen opvangen.

Een individuele geurreceptor is gevoelig voor een specifieke

geurstof. De informatie van verschillende zenuwcellen die hun

favoriete geurstof hebben opgemerkt, komt samen in de zogenoemde

bulbus olfactorius. Vanaf hier gaat de geurinformatie

naar verschillende hersengebieden.

Geur en humeur

Dat stank irritatie kan opwekken, zal niemand verbazen. Maar kunnen

geuren ons humeur ook in gunstige zin beïnvloeden? Geurwaarnemingen

gaan direct naar hersenstructuren die met emoties te maken hebben, dus

de hardware is aanwezig. Als gevolg van herinneringen kunnen geuren in

elk geval positieve of negatieve associaties oproepen, dus die effecten variëren

per persoon. In het algemeen lijkt de geur van lavendel te kalmeren:

hij verminderde de pijn en stress van vrijwilligers die een injectie kregen.

Vanille doet ook zoiets. Mensen met claustrofobie die voor medisch onderzoek

in een MRI-scanner werden geschoven, ervoeren aanzienlijk minder

stress als ze waterdamp met heliotropine, een op vanille lijkende

geur, in hun neus toegediend kregen. Veel meer effecten van

specifieke geuren op ons gemoed zijn niet beschreven, dus

de aromatherapiebusiness zal het voorlopig nog van

goede marketingstrategieën moeten hebben.

50 IN 5 MINUTEN

E-neuzen

Begin jaren tachtig werd de eerste elektronische neus

ontwikkeld. E-neuzen ‘ruiken’ met een batterij aan

chemische sensors die op verschillende verbindingen

reageren. Zo kunnen ze bijvoorbeeld de kwaliteit

van voedsel of de omgevingslucht testen. Ook zijn

e-neuzen bruikbaar voor beveiligingszaken, zodat we

ons in de toekomst mogelijk zullen identificeren met

onze lichaamsgeur. En er wordt aan veelbelovende

medische toepassingen gewerkt: e-neuzen die uitgeademde

lucht kunnen analyseren om diagnoses

te stellen. De gevoeligheid en de nauwkeurigheid van

e-neuzen halen

het overigens nog

niet bij die van

het menselijke

reukorgaan. Toch

bieden ze wel degelijk

voordelen:

er treedt geen

gewenning op,

ze raken niet verveeld,

ze worden

nooit misselijk,

en ze hebben

geen last van

hormoonschommelingen

of

verstoppingen.

‘Niets doet het verleden zo

herleven als een geur die er

ooit mee verbonden was’

Vladimir Nabokov, Russisch-Amerikaanse schrijver

WARWICK SCHOOL OF ENGINEERING

ISTOCK

Reukloos leven

Niet kunnen ruiken wordt anosmie

genoemd. Specifieke anosmie ontstaat

als een bepaalde geurstofreceptor

ontbreekt.

Het reukvermogen kan tijdelijk of chronisch

verminderd zijn of helemaal ontbreken.

Algehele anosmie is in zeldzame

gevallen aangeboren, maar ontstaat

meestal later, bijvoorbeeld door een

infectie of schade aan de reuk zenuw

door een ziekte of hoofdletsel.

Reukhallucinaties, vaak van smerige

luchtjes, kunnen optreden door epileptische

aanvallen.

Smaak wordt grotendeels bepaald door

geur. Als je niets ruikt, smaakt veel eten

ook niet meer.

Stinkend lekker

Er is maar 0,0000000004 gram methylmercaptaan (een bestanddeel van knoflook)

per liter lucht nodig om het te kunnen ruiken, terwijl je pepermuntolie al opmerkt bij

0,00002 gram per liter lucht. Dat is een factor 50.000 verschil. Daarnaast kunnen

mensen geuren heel verschillend

ervaren. Neem het zwijnen-feromoon

androstenon. Ongeveer 30 procent van

alle mensen ruikt deze stof helemaal niet,

en voor de mensen die hem wél ruiken

varieert de beleving van extreem smerig

(urineachtig) tot plezierig (zoet, bloemig).

Reageerbuis experimenten toonden aan

dat kleine genetische veranderingen deze

gevoeligheid beïnvloeden. Overigens is

de genetische variatie veel groter dan de

verschillen in beleving tussen mensen.

123RF

Geurgetallen

Het slijmvlies bovenin de neus is zo’n 5 vierkante centimeter groot en

telt ongeveer 10 miljoen zenuwcellen. Die zijn allemaal uitgerust met

1 van de ongeveer 850 geurstofreceptoren. Van de genen die verantwoordelijk

zijn voor deze receptoren is overigens nog maar minder

dan 50 procent intact. En we weten van slechts 40 van die circa

400 functionerende receptoren op welke geurstof ze reageren. Elke

geurzenuwcel heeft 10 tot 12 cilia (zie ‘Een vangnet voor geuren’),

die door het slijmvlies steken. Door de informatie van verschillende

geurreceptoren te combineren, kan een mens meer dan 10.000 geuren

onderscheiden. Twee willekeurige mensen verschillen gemiddeld

in 30 procent van hun geurreceptorgenen, wat de gevoeligheid voor

geuren beïnvloedt. Zelfs tussen mensen zonder specifieke reukstoornis

kan de gevoeligheid een factor 1000 verschillen.

ISTOCK

Bronnen: Joel Mainland e.a.: The missense of

smell. Functional variability in the human odorant

receptor repertoire | Nature Neuroscience

(januari 2014), Yehudit Hasin-Brumshtein e.a.:

Human olfaction. From genomic variation to

phenotypic diversity | Trends in Genetics (maart

2009), Constance Classen: Worlds of sense.

Exploring the senses in history and across

cultures | Routledge (1993).

IN 5 MINUTEN 51

Tekst André Kesseler

Hoewel ze in aantal afnemen - in de VS zijn

nu 78 procent minder seriemoordenaars actief

dan dertig jaar geleden - blijven moordende

veelplegers fascineren. In 5 minuten ontleden

we de seriemoordenaar.

MYTHE 1:

Seriemoordenaars zijn blanke mannen

In tegenstelling tot wat veel mensen denken, komen serial killers onder alle rassen voor, aldus de

FBI. In de VS is de verdeling van de seriemoordenaars naar ras bijvoorbeeld een afspiegeling van de

bevolking. Voorbeelden van niet-blanke serial killers zijn de in China geboren Charles Ng, die tussen

de 11 en 25 mensen vermoordde in Californië, en Coral Eugene Watts, een Afro-Amerikaan die vijf

mensen doodde in Michigan. Vervolgens vluchtte hij de staatgrens over en pleegde ook nog eens

twaalf moorden in Texas. Rafael Resendez-Ramirez, een Mexicaan, vermoordde negen mensen in

Kentucky, Texas, and Illinois.

MYTHE 2:

Seriemoordenaars zijn slechtfunctionerende

eenlingen

De meeste seriemoordenaars zijn volgens de FBI geen teruggetrokken

sociale mislukkelingen. Ze zien er vaak heel normaal uit. Veel

seriemoordenaars gaan op in hun omgeving. Ze hebben vaak een gezin,

een huis, een goede baan, en gedragen zich als normale burgers. Neem

Robert Yates, die in de jaren negentig zeventien prostituees vermoordde.

Hij was een gedecoreerde helikopterpiloot bij de U.S. Army National

Guard, was getrouwd, had vijf kinderen en woonde in een nette buurt.

Hij begroef zijn slachtoffers in de tuin onder zijn slaap kamerraam. Ook

de BTK killer (BTK staat voor bind, torture and kill) Dennis Rader was een

vlieger, maar dan voor de U.S. Air Force. Zijn vrije tijd bracht hij door met

zijn twee kinderen, als leider van de lokale scoutingclub en als voorzitter

van de kerkenraad. Hij vermoordde in dertig jaar tien mensen rond

Wichita in Kansas en stuurde al die tijd brieven naar de media, waarin hij

de politie uitdaagde.

‘Het was niet

zo duister en

griezelig als het

klinkt. Ik had

een hoop lol’

Albert de Salvo,

seriemoordenaar

MYTHE 3:

Seriemoordenaars

kunnen niet stoppen

Soms verandert er iets in het leven van een

dader waardoor hij stopt, weet de FBI.

Zo stopte de BTK killer bijvoorbeeld

in 1991, dus ruim voordat hij

in 2005 werd gepakt. Als

reden gaf hij dat hij ‘andere

manieren van zelfbevrediging

had gevonden.’

52 IN 5 MINUTEN

Wat is een

seriemoordenaar?

Om verschil te maken met massamoordenaars en mensen die doordraaien

en met een wapen bijvoorbeeld een school binnenstormen, wordt er

een officieel lijstje met criteria gehanteerd. Een seriemoordenaar is

iemand die twee of meer personen heeft vermoord over een periode van

meer dan dertig dagen, met een ‘afkoelperiode’ tussen de moorden. De

motivatie voor zijn daad komt voornamelijk voort uit de zoektocht naar

psychologische vol doening. Vaak is er sprake van een seksueel element.

De moord of een poging daartoe verlopen volgens een bepaald patroon

en de slachtoffers kunnen iets gemeen hebben; ze zijn bijvoorbeeld van

hetzelfde geslacht of ras, oefenen hetzelfde beroep uit, of vallen in een

bepaalde leeftijdsgroep.

‘Ik wilde ze geen pijn doen,

ik wilde ze alleen doodmaken’

David Berkowitz, seriemoordenaar en pyromaan

Zeldzaam maar

fascinerend

Hoewel er in de VS jaarlijks gemiddeld 43 serial killers actief zijn,

komen seriemoorden volgens de FBI naar verhouding maar heel

weinig voor. In minder dan 1 procent van alle moorden die in

een jaar worden gepleegd, gaat het om een seriemoordenaar. Op

de FBI-website staat verder te lezen: “De macabere belangstelling

voor dit onderwerp heeft

gezorgd voor ontelbare artikelen,

boeken en films. Deze fascinatie,

die door een groot deel van het

publiek wordt gedeeld, begon in

1888 na een serie van onopgeloste

moorden op prostituees

in het stadsdeel Whitechapel in

Londen. De moorden werden

gepleegd door een onbekend

individu dat zichzelf Jack the Ripper

noemde.” De FBI heeft een

speciale eenheid die onderzoek

naar seriemoordenaars doet. De

Training Division and Behavioral

Science Unit in Quantico (Virginia)

werd wereldwijd bekend

door de film The silence of the

lambs. De term serial killer zou

in de jaren zeventig zijn bedacht

door FBI-agent Robert Ressler,

DAVIS PALUMBO

een specialist in het opsporen

van seriemoordenaars.

Beroemde killers

JOHN WAYNE GACY (VS) Gelukkig getrouwd en

baas van een bouwbedrijf. Verkrachtte, martelde

en doodde 33 jonge mannen die hij onder zijn

huis en garage begroef. Kreeg op 10 mei 1994,

na veertien jaar in de dodencel, een dodelijke

injectie.

FRED WEST (GROOT-BRITTANNIË) Heeft

tussen 1967 en 1987 samen met zijn vrouw Rosemary

tenminste twaalf jonge vrouwen gefolterd,

verkracht en vermoord, waaronder vermoedelijk

zijn eigen dochter. Pleegde op 1 januari 1995

zelfmoord in zijn cel.

JEFFREY DAHMER (VS) Vermoordde zeventien

jonge mannen. Wilde een warm, willoos lichaam

naast zich en voerde daarom allerlei ‘zombieexperimenten’

uit op zijn slachtoffers. Eerst met

drugs, later onder meer door zuur via een gaatje

in de schedel te gieten. Werd in november 1994

door een medegevangene doodgeslagen.

ANDREJ TSJIKATILO (SOVJET-UNIE) Bijnaam

The Red Ripper, omdat hij zijn slachtoffers met

zijn blote handen verscheurde. Vermoordde

tussen 1978 en 1990 maar liefst 52 meisjes en

vrouwen. Werd op 14 februari 1994 met een

enkel schot achter het oor ter dood gebracht.

TED BUNDY (VS) Sloeg zijn tientallen vrouwelijke

slachtoffers bewusteloos, wurgde en verkrachtte

ze. Werd in 1975 eindelijk gepakt, maar

wist tot twee keer toe te ontsnappen. Gaf na

dertig jaar death row vlak voor zijn dood eindelijk

toe dertig vrouwen te hebben vermoord. Werd in

1989 geëxecuteerd.

DAVID ‘SON OF SAM’ BERKOWITZ (VS) Terroriseerde

New York tussen juli 1976 en zijn

arrestatie in augustus 1977. Schoot zes mensen

dood, verwondde zeven anderen en deed dat

naar eigen zeggen in opdracht van Sam, de door

de duivel bezeten hond van de buren. De inmiddels

56-jarige Berkowitz zit nog steeds in de

gevangenis.

AILEEN WUORNOS (VS) Een van de weinige

(slechts ongeveer 5 procent van het totaal) vrouwelijke

seriemoordenaars. Doodde en beroofde

zeven mannen. Op 9 oktober 2002 werd haar

doodvonnis voltrokken en een jaar later kwam de

film Monster uit, gebaseerd op haar leven.

HAROLD SHIPMAN (GROOT-BRITTANNIË)

Werd bekend als Dr. Death nadat hij tussen 1975

en 1998 naar schatting minstens 215 (maar mogelijk

meer dan 250) mensen ombracht met een

dodelijke injectie morfine of heroïne. Pleegde in

2004 zelfmoord in zijn cel.

IN 5 MINUTEN 53


Slavenarbeid is niet alleen maar iets uit het verre

verleden. Nog altijd werken er wereldwijd naar

schatting 40 miljoen mensen als slaaf, waarvan

een kwart minderjarig is.

NOORD-AME-

RIKA

Mexico

Stad

CENTRAAL-

AMERIKA

0,2 miljoen

Grote

Oceaan

Charleston

New

Orleans

0,5 miljoen

Lima

Belangrijkste routes slavenhandel

West-Afrikaanse slavenregio’s

Tabak

Koffie

Katoen

Suiker

Mijnbouw

Rijst

New York

Richmond

0,5 miljoen

West-

Indië

Cartagena

Paramaribo

ZUID-

AMERIKA

Recife

Salvador

Brazilië

5 miljoen

4,5 miljoen

Valparaíso

Buenos Aires

Naar Europa

0,3 miljoen

Rio de Janeiro

Slavenhandel

van Afrika naar Amerika

1650-1860

Senegal

Atlantische

Oceaan

Sierra Leone

AFRIKA

Congo

Angola

Tussen 1650 en 1860 werden er naar schatting 10

tot 15 miljoen slaven van West-Afrika naar Amerika

gebracht. De meesten werden naar West-Indië,

Centraal-Amerika, en Zuid-Amerika vervoerd.

Gruwelijke

straffen

In Amerika was slavernij een bruut systeem

gebaseerd op fysieke dwang, bedreiging,

seksuele uitbuiting en marteling. Wettelijk

gezien was er maar weinig geregeld;

de eigenaar mocht met een slaaf doen

wat hij wilde. Schoppen, slaan, eenzame

opsluiting, oren afknippen, benen breken,

vingers afhakken en tongen uitrukken:

gruwelijke straffen kwamen op grote

schaal voor en werden soms zelfs officieel

door rechters opgelegd. Zo werd Emanuel,

een slaaf uit Virginia, in 1640 na een

vluchtpoging gepakt en veroordeeld tot

dertig zweepslagen. Ook werd de letter

R (voor runaway) in zijn wang gebrand en

moest hij werken met ijzeren kettingen

om zijn benen “voor één jaar of zolang zijn

meester het goed achtte”.

‘Je kunt tot aan je borsten in wit satijn

zijn gehuld, met bloemen in je haar en geen

suikerriet in de buurt – en nog steeds

op een plantage werken’

Jazz-zangeres Billie Holiday

237 jaar slaven in Amerika

De geschiedenis van de slavernij in Noord-

Amerika begint met een Nederlands schip.

In 1619 had De Witte Leeuw in een gevecht

met een Spaans schip dat op weg was naar

Mexico namelijk twintig Afrikaanse slaven

buitgemaakt. Tijdens de schotenwisseling

en de storm die volgde, had De Witte Leeuw

behoorlijk wat averij opgelopen. En dus

zette de kapitein koers naar de kust van de

Noord-Amerikaanse staat Virginia, die op dat

moment een explosieve groei doormaakte.

Tijdens de Great Migration groeide de bevolking

van 450 naar 4000 inwoners, maar

door ondervoeding en de constante gevechten

met de indianen was het sterftecijfer

nogal hoog. En dus was er grote behoefte

aan sterke arbeidskrachten. De deal met

De Witte Leeuw was dan ook snel gemaakt.

Het was het begin van een systeem dat

maar liefst 237 jaar in stand zou blijven.

Overigens kreeg Noord-Amerika bij lange na

niet de meeste slaven uit Afrika. Tussen de

zestiende en negentiende eeuw werden naar

schatting 12 mil joen Afrikaanse slaven naar

de Nieuwe Wereld gebracht, maar daarvan

gingen er ‘slechts’ 645.000 naar wat nu het

grondgebied van de Verenigde Staten is.

De rest ging naar Zuid-Amerika; voornamelijk

naar Brazilië. Er werden trouwens óók

tienduizenden blanke slaven overgevaren

uit onder meer Engeland en Ierland, de

zogenoemde indentured servants (contractarbeiders).

54 IN 5 MINUTEN

Amerikaanse Slaven in cijfers

Jaar

Aantal

slaven

Vrije

zwarten

Totaal

zwarten

% Vrije Totale

zwarten bevolking VS

% Zwarten

van totaal

1790 697.681 59.527 757.208 7,9% 3.929.214 19%

1800 893.602 108.435 1.002.037 10,8% 5.308.483 19%

1810 1.191.362 186.446 1.377.808 13,5% 7.239.881 19%

1820 1.538.022 233.634 1.771.656 13,2% 9.638.453 18%

1830 2.009.043 319.599 2.328.642 13,7% 12.860.702 18%

1840 2.487.355 386.293 2.873.648 13,4% 17.063.353 17%

1850 3.204.313 434.495 3.638.808 11,9% 23.191.876 16%

1860 3.953.760 488.070 4.441.830 11,0% 31.443.321 14%

1870 0 4.880.009 4.880.009 100% 38.558.371 13%

Bron: www.census.gov

Wanneer loont slavernij?

Economen hebben zich het hoofd gebroken over

de vraag onder welke omstandigheden slavernij

in zwang komt. Een van de conclusies is dat dat

vooral gebeurt als er veel land beschikbaar is,

en er tegelijkertijd maar weinig arbeidskrachten

zijn, die dan hogere lonen kunnen vragen.

Andersom geldt: zodra land schaars wordt en het

aantal arbeiders groeit, wordt het duurder om

slaven te bewaken dan om betaalde krachten in

te huren, omdat die dan vanwege het grote aanbod

met lagere lonen genoegen moeten nemen.

Daarom nam slavernij en lijfeigenschap (een mildere

vorm van slavernij) in Europa af naarmate de

bevolking groeide. Een andere ‘voorwaarde’ voor

slavernij is dat het werk relatief eenvoudig en dus

makkelijk te controleren is, zoals het planten en

oogsten van gewassen. Anders wordt het weer

te duur om te controleren of de kwaliteitseisen

worden gehaald.

Eindelijk afgeschaft

Het duurde lang voordat de voorstanders van

de afschaffing van slavernij in Amerika voet

aan de grond kregen. Met ingang van 1

JANUARI 1808 was het VERBODEN OM

SLAVEN TE IMPORTEREN, maar de interne

handel was nog altijd toegestaan. En dat

betekende nog steeds dat complete gezinnen

uiteen werden gerukt als een plantagehouder

bijvoorbeeld failliet ging of besloot om eens

een paar slaven te verkopen. Het was voor

het Zuiden van groot economisch belang om

de slavernij in stand te houden. De

meningsver schillen tussen de noordelijke en

zuidelijke staten leidden uiteindelijk tot de

Amerikaanse Burgeroorlog. Het einde

daarvan, in 1865, betekende ook de

afschaffing van de slavernij in Amerika. Toen

pas gold het Amerikaanse credo ALL MEN

ARE CREATED EQUAL, dat al sinds 1780 in de

grondwet van Massachussetts stond, ook

voor zwarten. De Britten schaften slavernij af

in 1833 en de Fransen deden dat al in 1794

(hoewel Napoleon het in 1802 weer

probeerde in te voeren). Nederland, dat via

de West Indische Compagnie in totaal

450.000 Afrikaanse slaven verscheepte en

daarmee een middelgrote ‘speler’ was, deed

het met horten en stoten. In 1859 voor de

onder direct bestuur staande delen van

Oost-Indië en vier jaar later voor Suriname en

de Nederlandse Antillen. In grote delen van

de Islamitische wereld en Afrika kwam er pas

ver in de twintigste eeuw officieel een eind

aan slavernij.

Moderne

slavernij

Volgens de definitie die de organisatie Free

the Slaves (FTS) hanteert, werken er op dit

moment 40 MILJOEN mensen onder

omstandigheden die je als slavernij kunt

bestempelen. Het gaat om meisjes en

vrouwen die gedwongen werken in de

seksindustrie, de ergste vormen van

kinderarbeid, gedwongen huwelijken en

mensen die leningen afsluiten om

bijvoorbeeld medicijnen voor een ziek kind

te kopen en vervolgens jarenlang moeten

werken om die af te betalen. Volgens FTS

en het gelieerde Anti Slavery International

wordt in Mali 40 DOLLAR betaald voor

een jonge arbeider en in Thailand 1000

DOLLAR neergeteld voor een jonge,

hiv-vrije vrouw. Volgens de Global Slavery

Index zouden in het Noordoost-Afrikaanse

Eritrea 451.000 mensen (9 procent van de

bevolking) slaaf zijn en in Nigeria 1,4

MILJOEN (op ruim 181 miljoen inwoners).

Slavernij mag dan verboden zijn; het is nog

lang niet uitgeroeid.

IN 5 MINUTEN 55

Tekst: Marysa van den Berg

Al meer dan een halve eeuw geven de Star

Trek-series en -films ons een blik in de

toekomst: in 5 minuten alles over warp drives,

transporters en holodecks.

Hoe realistisch is

Star Trek-technologie?

WARP DRIVE

Met de warp drive uit Star Trek vlieg

je in no time naar andere werelden.

En er zijn mensen die denken dat die

superaandrijving in de toekomst ook

echt kan worden ontwikkeld en dat

we dus sneller dan het licht kunnen

reizen. Iets dat volgens de relativiteitstheorie

van Albert Einstein echt

niet kan. Toch dromen sommige mensen

over een ruimteschip met daaraan

gekoppeld een donutvormige ring

van een of andere exotische materie.

Het idee is dan dat die de ruimtetijd

vóór het sterrenschip inkrimpt en

achter het schip laat uitdijen. Dat

zou een snelheid van zeker tien keer

die van het licht moeten op leveren.

Voorlopig gaat dat niet gebeuren.

Maar er wordt door de NASA wel

gewerkt aan zogenoemde ionenmotoren

die geladen deeltjes uitstoten

en daarmee snelheden kunnen

halen van wel 150.000 kilometer per

uur.

HAROLD WHTE

TRANSPORTER Iemand deeltje

voor deeltje scannen en elders weer

opbouwen is niet haalbaar; daarvoor

is onder meer een gigantische

hoe veel heid rekenkracht nodig. We

zijn inmiddels al wel in staat om

individuele deeltjes ‘over te beamen’

via quan tum teleportatie, maar het

lijkt voorlopig nog on mogelijk om die

technologie ook op te schalen naar

het transporteren van hele mensen of

grote objecten.

TRACTOR BEAM Hele sterrenschepen

ermee voort slepen wordt lastig,

maar kleine deeltjes kunnen wel al

door een laserstraal worden ‘meegezogen’.

HOLODECK Even een holo-roman

draaien in je vrije tijd kan zomaar

mogelijk zijn in de toekomst. Virtual

reality is helemaal terug.

REPLICATOR We zijn nog lang niet

zover dat we voedsel en allerlei

apparaten kunnen kopiëren, maar

we hebben wel 3D-printers. Het lijkt

een kwestie van tijd voor we atomen

kunnen samenpersen tot, zeg, een

computer.

Star Trek-deeltjes

Er vliegen nogal wat exotische deeltjes rond in

het Star Trek-universum. Wat doen ze in de series

en wat zijn ze in het echt?

CHRONOTON

Star Trek: betrokken

bij tijdsverstoringen en

cloaking.

Echt: niet bestaand.

DILITHIUM

Star Trek: voor de werking

van de warp drive en het

energiesysteem van het

schip.

Echt: molecuul dat bestaat

uit twee lithiumatomen.

GRAVITON

Star Trek: in een tractor

beam, als wapen en als

middel om de subruimte te

verstoren.

Echt: hypothetisch deeltje

dat zwaartekracht overbrengt.

NEUTRINO

Star Trek: detectie van

gecloakte schepen en

wormgaten.

Echt: neutraal deeltje dat

ontstaat bij radioactief

verval en kernreacties.

ISTOCK

NAMCO BANDAI

OMEGAMOLECUUL

Star Trek: krachtige, maar

gevaarlijke energiebron.

Echt: niet bestaand.

POLARON

Star Trek: als wapen en

voor detectie van andere

schepen.

Echt: deeltje dat be staat

uit een elektron en zijn

bijbehorende polarisatieveld.

TACHYON

Star Trek: betrokken bij

tijdsverstoringen; bijproduct

van o.a. cloaking en

transporters.

Echt: hypothetisch deeltje

dat sneller reist dan het

licht.

56 IN 5 MINUTEN

Een echte Enterprise

Star Trek is zo populair dat fans zelfs

eigen filmproducties op poten zetten

om de serie maar voort te laten duren.

Maar de Enterprise als filmset nabouwen

is één ding, het schip ook echt lanceren

is wat anders. Op de site BuildtheEnterprise.org

staat het plan van ene BTE-

Dan, dat binnen twintig tot dertig jaar

moet leiden tot een echte Enterprise.

Het schip zou een kleine kilometer lang

Multiculti-baanbreker

Star Trek-bedenker Gene Roddenberry wilde een

wereld creëren waarin alle mensen, én

buitenaardsen, gelijk waren. Dus tot de bemanning

van de Enterprise in The original series uit

1966 behoorden onder anderen een zwarte

vrouwelijke communicatieofficier (Nyota Uhura),

een Azia tische stuurman (Hikaru Sulu) en een

Russische navigator (Pavel Chekov). Dappere

keuzes in een periode waarin de VS op gespannen

voet stonden met Rusland en Japan, en racisme

en vrouwen discriminatie nog een grote rol

speelden.

worden en duizend passagiers kunnen

herbergen. De aandrijving verloopt nog

niet met een warp drive, maar met kernreactors,

waarmee een enkeltje Mars drie

maanden zou duren. Helaas zouden zulke

krachtige reactors ook grote warmteradiators

nodig hebben, waardoor het

maar de vraag is of het schip wel net zo

mooi wordt als de echte Enterprise uit

Star Trek.

Beroemde gastrolletjes

Ze vallen niet altijd op, maar veel beroemde personen speelde een bescheiden

rolletje in Star Trek. De vijf beroemdste:

• Ex-worstelaar Dwayne ‘The Rock’ Johnson als – hoe kan het ook anders – een

arenavechter in Star Trek: Voyager.

• Koning Abdullah II van Jordanië als onbenoemd bemanningslid in Star Trek: Voyager.

• Natuurkundige

Stephen Hawking als

pokerspeler tegen

Einstein, Newton en

Data in Star Trek: The

next generation (zie

foto).

• De Nederlandse

actrice Famke Janssen

als aantrekkelijke

buitenaardse in

Star Trek: The next

generation.

• Rage Against the

Machine-gitarist

Tom Morello als

bemanningslid Mitchell

in Star Trek: Voyager.

324 jaar Star Trek

2063 Eerste warpvlucht door Zefram

Cochrane en eerste contact met Vulcans.

Rond 2130 Oprichting Starfleet.

2151 Het eerste echte sterrenschip (USS

Enterprise NX-01) maakt zijn maiden

voyage.

2151-2155 De gebeurtenissen in de serie

Star Trek: Enterprise.

2156-2160 Oorlog aarde en bondgenoten

tegen de Romulans.

2161 Oprichting Verenigde Federatie van

Planeten.

2258 Gebeurtenissen in de film Star Trek

(zie ook 2387).

2266-2269 Gebeurtenissen in de serie

Star Trek: The original series.

2273 Gebeurtenissen in de film Star

Trek: The motion picture.


II: The wrath of Khan en Star Trek III:

The search for Spock.


IV: The voyage home.


V: The final frontier.


VI: The undiscovered country.


Star Trek: The next generation.


Star Trek: Deep Space Nine.

2371 Gebeurtenissen in de film Star Trek:

Generations.


Star Trek: Voyager.

2372 Barrière warp 10 gebroken.


Trek: First contact; Dominionoorlog.


Trek: Insurrection.


Trek: Nemesis.


(zie ook 2258).

‘Mr. Spock,

de vrouwen op

uw planeet zijn

logische wezens.

Dat maakt het een

unieke plaats in het

Melkwegstelsel’

Captain Kirk

in de film Star Trek

IN 5 MINUTEN 57

Tekst Sander Koenen

Van een röntgenfoto tot onze

magnetron, van mobieltjes tot

atoombommen. Ons leven wordt

beheerst door straling.

‘Het licht van al eeuwen uitgedoofde sterren

bereikt ons nog steeds. Zo gaat het ook met goede

mensen en de straling van hun persoonlijkheid’

Kahlil Gibran (1883-1931), dichter en kunstenaar

KRISS SZKURLATOWSKI

Microgolfoven

Alleen in Nederland heet een

magnetron een magnetron. De

rest van de wereld noemt het

een microgolfoven. Dat dekt

de lading beter, want een magnetron

bevat weliswaar een

onderdeel dat zo heet, maar

het zijn microgolven waarmee

het apparaat zo snel voedsel

opwarmt. De microgolven

(frequentie: 2,45 GHz) scheren

door de watermoleculen in

het eten. Die absorberen de

straling en beginnen als een

dolle te draaien. De beweging

van de moleculen genereert

warmte. Zo maakt de magnetron

in een paar minuten

een warme prak, zonder dat

het bord of de ovenschaal (die

weinig water bevatten) al te

heet wordt.

Overal straling

Van de kleinste kieren in de keukenvloer

tot de ruimte tussen de aarde en de

maan; straling is echt overal. Voordat

Wilhelm Röntgen (1845-1923) met de

toen nog onbekende ‘X-straling’ experimenteerde,

had de natuur een monopolie

op het fenomeen. Toen de mens ermee

ging spelen, kwam er straling in alle

soorten en maten, met de meest uiteenlopende

toepassingen. Een mobieltje

werkt met straling, maar een atoombom

ook. Net als draadloos internet,

afstandsbedieningen en de behandeling

van kanker.

Elektromagnetisch

spectrum

Straling is de voortplanting van elektrische

en magnetische trillingen, waarbij de

aard van de straling wordt bepaald door

de golflengte (de afstand tussen twee

dezelfde fasen in een golf) en de frequentie

(het aantal van die golven per seconde).

ZICHTBAAR LICHT kunnen we waarnemen

met onze ogen. RADIOSTRALING pluk

je uit de lucht met een ontvanger of een

mobieltje. RÖNTGENSTRALING vind je veel

bij medische toepassingen, INFRAROOD

wordt gebruikt voor nachtkijkers en ULTRA-

VIOLET zorgt ervoor dat je verbrandt als je

te lang in de zon ligt. De dodelijkste variant

is GAMMASTRALING, die gelukkig wordt

geblokkeerd door onze dampkring. De

begrippen golflengte en frequentie kennen

we ook van de radio. Als je afstemt op de

FM is dat de ‘korte golf’. Radio 3FM zit in de

Randstad op de frequentie 96.8 in kilohertz

(1 kHz = 1000 trillingen per seconde).

Atmosferische

opaciteit

Frequentie

(Hz)

Radio

10 6 10 4 10 2 10 -4 -6 10 -14 -16

Infrarood

Golflengte

1

(m)

Ultraviolet

10

Mt. Everest Röntgen

Wolkenkrabbers 10 -8

Mensen

10 -10

Vingernagel

10 -12 Gamma

Spijker

Bacterie

10 -2 10

10 -18

ELECTROMAGNETISH SPECTRUM

Schematische weergave van het electromag

netische spectrum. De schaal onderaan

toont hoe groot de verschillende golflengtes

zijn. De atmosferische opaciteit (lichtondoorlatendheid)

bepaalt welk deel

van de straling het aardoppervlak bereikt.

Zichtbaar

Virus

Atoom

Atoomkern

Objecten ter

vergelijking

58 IN 5 MINUTEN

Stroom zonder snoer

Om gek van te worden, al die elektrische apparaten

met hun eigen oplader om de batterijen van stroom te

voorzien. Steeds meer elektronicafabrikanten maken

daarom gebruik van een wel heel praktische toepassing

van straling: DRAADLOZE STROOM. Dat is overigens niet

nieuw; met dezelfde techniek worden al jaren elektrische

tandenborstels opgeladen. Het systeem werkt op basis van

inductie. Stroom die door de spoel in de oplader loopt, wekt ook

stroom op in een kleine spoel in het apparaat. Vooralsnog mag er slechts een heel

kleine afstand tussen de oplader en het apparaat zitten, maar er wordt gewerkt

aan stroomoverdracht over grotere afstanden. Bij de TU Delft bijvoorbeeld

wordt onderzoek gedaan naar een slimme snelweg waarin spoelen zijn verwerkt

die elektrische auto's kunnen opladen. En er wordt bovendien gewerkt aan een

systeem dat geparkeerde elektrische fietsen draadloos kan opladen.

Stralende hoogteen

dieptepunten

1887 Heinrich Hertz ontdekt hoe je elektromagnetische

radiogolven kunt opwekken en ontvangen.

1895 Guglielmo Marconi vindt draadloze telegrafie

uit, de voorloper van de radio.

1900 Uitvinder Nikola Tesla doet de eerste succesvolle

experimenten met het draadloos transporteren

van stroom.

1901 Wilhelm Röntgen ontvangt de Nobelprijs

voor zijn onderzoek naar röntgenstraling.

ANTOINE TAVENEAUX/CC-BY-SA 3.0 UNPORTED

Kooi zonder straling

Straling is overal, behalve in een zogenoemde kooi

van Faraday. Deze constructie, gemaakt van geleidend

materiaal zoals koper of ijzer, voorkomt dat er

elektromagnetische straling kan binnendringen. In

de kooi zul je nooit worden getroffen door de bliksem,

maar draadloos internet of bellen met je mobieltje

kun je ook vergeten. De kooi is vooral handig

bij natuurkundige experimenten die in een stralingsvrije

ruimte moeten plaatsvinden. Overigens is een

magnetron een kleine kooi van Faraday: dankzij de

metalen wand en het metalen raster in het raampje

kunnen de microgolven niet ontsnappen. Ook een

dichte auto werkt als een kooi van Faraday, alleen

zorgen de grote ramen ervoor dat hoge frequenties

wel worden doorgelaten.

1919 Allereerste radio-uitzending in Nederland

door omroeppionier Hanso Schotanus.

1945 Amerika toont de vernietigende werking van

straling door de eerste atoombom op de Japanse

stad Hiroshima te gooien.

1960 Experimenten met de eerste lasers. Toen

nog een nutteloze lichtbundel, inmiddels in elk

huis te vinden als belangrijkste onderdeel van de

dvd- en cd-speler.

1965 Arno Penzias en Robert Wilson stuiten op de

kosmische achtergrondstraling, de overblijfselen

van de oerknal.

1971 Het wordt mogelijk om heel gericht

kankercellen aan te pakken met radiotherapie

(bestraling).

Gammaflits

Gammastraling is de meest energierijke straling in het

heelal. Als een extreem zware ster ontploft, slingert

hij gammastralen de ruimte in. Een gammaflits

‘gloeit’ na in andere delen van het elektromagnetische

spectrum, wat achtereenvolgens röntgenstraling,

zichtbaar licht en radiostraling oplevert.

Gammas traling uit de ruimte werd ontdekt in de jaren

zestig toen de

Amerikanen en de

Russen satellieten

lanceerden om

elkaars kernproeven

in de gaten te

houden. Want ook

een exploderend

kernwapen is een

bron van gammastraling.

ESA

UMTS

Een van de meest besproken soorten

straling: die van mobiele telefoonnetwerken.

In 2003 kwam de nieuwe techniek

UMTS in opspraak door onderzoek

van TNO. Voorzichtig geformuleerd zou

de straling effect hebben op ‘het (subjectieve)

welzijn’ en het ‘cognitief functioneren’

van mensen. Er doken verhalen op

over vermoeidheid, hoofdpijn, depressies

en hartritmestoornissen. Een internationaal

Zwitsers onderzoek wist de onrust

niet te bezweren. Gemeentes weigerden

bouwvergunningen en kleine volksbewegingen

kwamen, aangevoerd door de

vereniging Stop UMTS, in opstand tegen

nieuwe UMTS-netwerken. De discussie

over schadelijke straling lijkt zich nu te

herhalen met de invoering van de nieuwe

techniek voor mobiele telefonie: 5G.

IN 5 MINUTEN 59

Tekst: Jean-Paul Keulen en Naomi Vreeburg

Temperatuur

Ons leven speelt zich grotendeels af tussen 0 en

30 graden Celsius. Maar het kan natuurlijk veel

kouder en veel heter: van het absolute nulpunt

tot de Plancktemperatuur.

123RF

‘Het maakt

niet uit wat voor

temperatuur een

kamer heeft. Hij is

toch altijd op

kamertemperatuur.’

Steven Wright,

Amerikaanse komiek

Koelbloedige

trucs

Koudbloedige dieren zoals slangen, schildpadden

en haaien zijn koudbloedige beesten; zij kunnen

geen eigen lichaamswarmte produceren.

Om toch op de juiste temperatuur te blijven,

passen ze allerlei trucs toe:

Wat is

temperatuur?

Intuïtief heeft iedereen wel een

idee van wat temperatuur is:

hoe koud of warm iets aanvoelt.

Maar eigenlijk is temperatuur

de mate waarin de deeltjes waar

een vaste stof, vloeistof of gas

uit is opgebouwd bewegen; hoe

sneller ze dat doen, hoe warmer

de stof is. Hierdoor is er een

laagst mogelijke temperatuur:

het absolute nulpunt, waarbij

moleculen volledig stilstaan. Dit

punt ligt bij -273,15 graden Celsius

maar is nooit helemaal te

bereiken: atomen en moleculen

zullen namelijk altijd nog een

klein beetje trillen.

1. Wanneer de NAAKTE MOLRAT afkoelt, kruipt hij naar de bovenste ondergrondse

gang, waar de temperatuur hoog is. Hier doet hij vervolgens een middagdutje om

weer warm te worden.

2. SLANGEN EN HAGEDISSEN bakken in de vroege ochtend en late avond in de zon

om op temperatuur te blijven. ’s Middags zoeken ze de schaduw op om af te koelen.

3. HONINGBIJEN gaan op een kluitje staan om warm te worden. Wanneer ze vervolgens

heel snel met hun vleugels wapperen, ontstaat er zoveel hitte dat ze hun hele

nest kunnen voorzien van de juiste temperatuur.

4. VLINDERS spreiden hun vleugels wagenwijd om warmte op te nemen. Hiermee

komen hun vleugelspieren op de juiste temperatuur om te kunnen vliegen.

123RF

Heet, heter, heetst

Op 10 juli 1913 bereikte het kwik bij de

Greenland Ranch in de Amerikaanse Death

Valley 56,7 graden Celsius; de hoogste buitentemperatuur

ooit op aarde gemeten.

De hoogste temperatuur die in het lab werd

opgewekt bedraagt 5,5 biljoen graden. Dit

gebeurde in de deeltjesversneller LHC, toen

die in 2012 lood ionen op elkaar liet botsen.

De heetste plek in het zonnestelsel (aardse

experimenten uitgezonderd) is het hart van

de zon. Daar is het zo’n 15 miljoen graden.

Dat is echter nog niets in vergelijking met

de temperaturen die sommige explosies in

het heelal weten te bereiken. Naar schatting

halen bepaalde gammaflitsen, die

vermoedelijk de geboorte van een zwart

gat markeren, temperaturen in de orde van

biljoenen graden.

Voor nog hogere temperaturen moet je

terug in de tijd. Hoe dichter bij de oerknal

je komt, hoe heter het wordt. Boven de 10 32

graden, de zogenoemde Planck temperatuur,

zouden de huidige natuurwetten echter niet

meer werken; dan wordt het lastig hier iets

zinnigs over te zeggen.

ISTOCK

123RF

60 IN 5 MINUTEN

In het dagelijks leven

gebruiken we graden Celsius,

de officiële eenheid is de

Kelvin, en die eigenwijze

Amerikanen werken nog steeds

met Fahrenheit. Maar er zijn nog

heel wat meer temperatuurschalen

bedacht. Hoe zijn die gedefinieerd?

• De huis-tuin-en-keuken-definitie van de temperatuurschaal bedacht

door CELSIUS (zie afbeelding) is dat er honderd graden zitten tussen het

vries- en het kookpunt van water. Officieel heeft het absolute nulpunt

een temperatuur van -273,15 graden Celsius. En bij het

punt waarop water zowel vast, vloeibaar als gasvormig kan zijn –

het tripelpunt – hoort een temperatuur van 0,01 graden Celsius.

• De KELVIN-schaal begint bij het absolute nulpunt. Eén Kelvin (zonder

‘graad’ ervoor!) is gelijk aan één graad Celsius.

• 0 graden FAHRENHEIT is de temperatuur van een mengsel van water, ijs

en zout, 32 graden is de temperatuur van een mengsel van water en ijs,

en 96 graden de lichaamstemperatuur van een gezond mens.

• De RANKINE-schaal begint bij het absolute nulpunt. Eén graad Rankine

is gelijk aan één graad Fahrenheit.

• De RØMER-schaal nam oorspronkelijk de temperatuur van een mengsel van

zout water en ijs als nulpunt, net als de Fahrenheit-schaal. Later bleek het

handiger om het vriespunt van water (7,5 graden Rømer) als ijkpunt

te nemen. Het kookpunt van water ligt bij 60 graden Rømer.

Graden in soorten en maten

• De NEWTON-schaal en de RÉAUMUR-schaal beginnen beide bij het vriespunt

van water. Newton legde het kookpunt van water echter bij

33 graden, Réaumur bij 80 graden.

• De DELISLE-schaal loopt als enige ‘verkeerd om’: 0 graden Delisle is het

kookpunt van water, 150 graden het vriespunt. Deze schaal was bijna een

eeuw lang de norm in Rusland.

800

600

400

200

0

-200

-400

-600

absolute nulpunt

laagste gemeten

temperatuur op aarde

Fahrenheits mengsel

van water, ijs en zout

vriespunt van water

gemiddelde


gemiddelde lichaamstemperatuur

mens

hoogste gemeten


kookpunt van water

Rankine (°Ra)

Kelvin (K)

Fahrenheit (°F)

Celsius (°C)

Réaumur (°Ré)

Rømer (°Rø)

Newton (°N)

Delisle (°D)

MAR(C)/CC BY-

SA 3.0

123RF

Hoe werkt een thermometer?

De bekende thermometer bestaat uit een reservoir gevuld met een

vloeistof, waaraan een dun buisje is bevestigd. Stijgt de temperatuur,

dan zet de vloeistof uit en zal hij een hoger punt in het buisje bereiken.

Begin achttiende eeuw bedacht Gabriel Fahrenheit (inderdaad,

die van de graden) dat kwik een erg handige vloeistof hiervoor is: dit

metaal zet bij kleine temperatuurverschillen al merkbaar uit, blijft

niet aan de wanden van het buisje plakken en is vloeibaar bij een

groot bereik aan temperaturen. Elektronische thermometers werken

niet met vloeistof, maar met een sensor waarvan de weerstand

toeneemt als het warmer wordt. Die weerstand wordt automatisch

gemeten en omgerekend naar een temperatuur.

Killertemperaturen

Op 25 juli 2019 werd het in Gilze-Rijen 40,7 graden, de hoogste temperatuur ooit in

Nederland, dat die dagen te maken had met een hittegolf. Volgens het CBS overleden

die week 2964 personen, bijna 400 meer dan in een gemiddelde zomerweek.

Hoe kan dit? Extreme hitte kan hyperthermie veroorzaken. Het lichaam neemt dan

meer warmte op dan het kwijt kan en bereikt temperaturen van 41 graden Celsius

of meer. Hierdoor sterven cellen af. Deze hitte zorgt er ook voor dat de condities

van mensen met hart- en vaatziekten verslechteren. Het tegenovergestelde van

hyperthermie is hypothermie, oftewel onderkoeling. De lichaamstemperatuur is

dan minder dan 35 graden Celsius. Onder de 32 graden wordt het kritiek; het hart

gaat erg langzaam kloppen en er is een verhoogde kans op een hartstilstand.

NSF

Koud, kouder, koudst

Op 21 juli 1983 was het bij het Russische Vostokonderzoeksstation

op de Zuidpool -89,2 graden

Celsius; de laagste buitentemperatuur die op aarde

ooit direct werd gemeten.

Satellietmetingen geven aan dat het elders op

Antarctica op 10 augustus 2010 nóg kouder was:

-93,2 graden.

De laagste temperatuur die we in het lab hebben

weten te halen, bedraagt 0,0000000001 graden

boven het absolute nulpunt (-273,15 graden Celsius).

In het heelal wordt het veel minder koud; daar heb

je te maken met de kosmische achtergrondstraling,

die een temperatuur heeft van 2,73 graden boven

het absolute nulpunt.

Toch bleek in 2013 dat delen van de Boemerangnevel

nóg kouder zijn: 1,1 graden boven het absolute

nulpunt.

IN 5 MINUTEN 61

De geschiedenis

van de klok


Tijd. Je hebt het altijd

te weinig. Of juist te

veel. Tijd is geld, komt

tijd komt raad, tijd is

overal. Maar wat is het

eigenlijk? En hoe lang

duurt het precies?

Daarom: in 5 minuten

alles over tijd.

‘Zeg nooit dat je niet genoeg tijd hebt.

Jouw dagen bevatten precies hetzelfde

aantal uren als die van Michelangelo,

Leonardo da Vinci, Thomas Jefferson en

Albert Einstein’

H. Jackson Brown junior, schrijver

‘Wat is tijd?

Zolang niemand het

me vraagt, weet ik

het precies. Maar als

ik het iemand

probeer uit te leggen,

lukt dat niet’

Augustinus,

filosoof en theoloog

Hoe lang duurt een seconde?

Voor dagelijks gebruik kun je een seconde natuurlijk gewoon zien als één zestigste van een

minuut; een minuut op zijn beurt als één zestigste van een uur, en een uur als één vierentwintigste

van een etmaal. Maar een etmaal, oftewel: de tijd die de aarde nodig heeft om

één keer om zijn eigen as te roteren, duurt niet altijd even lang. Bovendien neemt de lengte

van het gemiddelde etmaal in de loop der tijd af. Daardoor varieert de precieze lengte van

je seconde, als je die op deze manier definieert. Omdat een veranderende tijdseenheid

niet handig is, werd in 1956 besloten dat de seconde het 31.556.925,9747-ste deel van

het jaar 1900 was. Sinds 1967 hanteren we een andere definitie. Officieel is de seconde

nu ‘de duur van 9.192.631.770 periodes van de straling die correspondeert met de twee

hyperfijnniveaus van de grondtoestand van het cesiumatoom’. Een hele mond vol, die

neerkomt op het volgende: het atoom cesium heeft als het ware twee

standen. Het magneetveld van de atoomkern kan in dezelfde

richting wijzen als dat van het buitenste elektron, of

in de tegenovergestelde richting. Tussen die twee

standen zit een klein energieverschil, dat altijd

exact hetzelfde is. Gaat een cesiumatoom over

van de hogere naar de lagere stand, dan komt

daarbij een foton vrij met een frequentie van

9.102.631.770 trillingen per seconde. En

die frequentie wordt in atoomklokken gebruikt

om onze seconde scherp te stellen.

3500 voor Christus

De oude Egyptenaren

gebruiken obelisken als

primitieve zonnewijzers.

16de eeuw

Opgerolde veren maken

draagbare klokken en later

zakhorloges mogelijk.

1641

Galileo Galilei denkt dat

klokken verbeterd kunnen

worden met een slinger,

maar zijn blindheid en

hoge leeftijd voorkomen

dat hij het idee verder

uitwerkt.

1656

Christiaan Huygens vindt

het slingeruurwerk uit.

1914-1918

Dankzij de Eerste Wereldoorlog wordt het

polshorloge populair; zakhorloges zijn niet

praktisch tijdens gevechtshandelingen.

1927:

Bell Telephone Laboratories bouwt de eerste

quartzklok.

1949

Het Amerikaanse

National

Bureau of

Standards realiseert

de eerste

atoomklok.

1970

Hamilton Watch Company en Electro-Data

komen met het prototype van het eerste digitale

horloge.

62 IN 5 MINUTEN

‘Tijd is een

illusie.

En lunchtijd

helemaal’

Douglas Adams,

schrijver

Is tijdreizen mogelijk?

ISTOCK

In 1905 bedacht Albert Ein stein de speciale relativiteitstheorie, en in 1916

volgde de ingewikkeldere, algemene variant. Beide laten, hoe vreemd dat

ook klinkt, manieren toe om door de tijd te reizen. Om met de SPECIALE

RELATIVITEITSTHEORIE te beginnen: die introduceerde het begrip tijd

dilatatie. Kort gezegd betekent dat dat hoe sneller je reist, hoe langzamer de

tijd voor jou verloopt. Een gevolg daarvan is dat, wanneer je in een ruimteschip

met hoge snelheid van de aarde vandaan vliegt en weer terug, er voor jou

minder tijd is verlopen dan voor de achterblijvers. Zo kun je in 2008 vertrekken

en terugkomen in 2108, terwijl jij in de tussentijd maar tien jaar ouder bent geworden.

Helaas is een dergelijke reis naar de toekomst altijd een enkeltje; terug

naar het verleden kan niet op deze manier. Dat wordt wel mogelijk met de algemene

relativiteitstheorie. Die beschrijft hoe materie en energie de ruimtetijd

krommen, en stelt daarbij onder andere dat tijd langzamer verloopt in de buurt

van een zwaar object. Dat heeft wetenschappers in staat gesteld al een heel

rijtje tijdmachines te ontwerpen. Oké, die hebben stuk voor stuk ingrediënten

die we niet hebben en misschien wel nooit zullen krijgen: een roterend heelal,

een oneindig lange staaf, een wormgat, antizwaartekracht... Maar de theorie

laat ze toe, en voor veel wetenschappers is dat al zorgwekkend genoeg.

Kortst en langst

• Volgens de huidige natuurkundige

theorieën is de kortst mogelijke tijd de

zogenoemde Plancktijd: 5,4 maal 10-44

seconde, oftewel 5,4 honderdste van

een biljoenste van een biljoenste van

een biljoenste seconde.

• De kortste tijd ooit gemeten is een stuk

langer: 10 -16 seconde, oftewel een tienduizendste

van een biljoenste seconde.

• De tijd die is verstreken sinds de

oerknal is volgens de meest recente

schattingen 13,73 miljard jaar.

• Als ons heelal blijft uitdijen en afkoelen,

is er 10 100 jaar na de oerknal niets

anders meer van over dan wat losse

deeltjes die door de lege, donkere

ruimte reizen. Sterren, sterrenstelsels

en zwarte gaten zijn er niet meer.

Tijdzones

De standaardtijdzones krijg je als je onze planeet verdeelt in 24 ‘partjes’. In

werkelijkheid zijn er 39 verschillende tijdszones. Dat komt voornamelijk door

landen die hebben gekozen voor tijdzones die tussen de gewone tijdzones in

liggen. Iran bijvoorbeeld, waar de tijd niet drie of vier, maar drieëneenhalf uur

afwijkt van Coordinated Universal Time (voorheen Greenwich Mean Time). Het

land met het grootste aantal verschillende tijdzones is Rusland; daar zijn er elf.

Frankrijk haalt dat aantal op zich ook, maar dan moet je wel allerlei overzeese

gebieds delen als Frans-Guyana meenemen. China is het grootste land met

maar één tijdzone. Hierdoor is er een tijdsverschil van drieëneenhalf uur als je

de grens met Afghanistan overgaat.

De vierde dimensie

In 1854 hield de Duitse wiskundige Georg Berhard

Riemann een wereldschokkende lezing, waarin hij uiteenzette

dat er wiskundig gezien geen bezwaar is tegen

meer dimensies dan de gebruikelijke drie: lengte,

breedte en diepte. Hierop volgde een ware vierdedimensie-hype.

Niet alleen onder wetenschappers,

maar ook onder schrijvers, beeldende kunstenaars

en politici. De meesten van hen dachten echter aan

een vierde ruimtelijke dimensie. Schrijver H.G. Wells

ging in ‘The time machine’ (1894) een andere kant

op. “Elk voorwerp dat echt bestaat, moet niet alleen

een lengte, een breedte en een dikte hebben,

maar ook een duur”, legt de hoofdpersoon van deze

beroemde roman op een gegeven moment uit aan zijn

bezoekers. “Er zijn dus eigenlijk vier dimensies: drie

ruimtelijke, en een vierde: tijd.” Dit logisch klinkende

idee kreeg een wetenschappelijke basis toen Albert

Einstein in 1905 zijn speciale relativiteitstheorie publiceerde.

Hierin is de tijd niet langer een verschijnsel

dat voor iedereen in hetzelfde tempo doortikt en zich

nergens iets van aantrekt, maar

vormt hij samen met de ruimte

de vierdimensionale ruimtetijd.

De theorie heeft onder meer

tot gevolg dat je door middel

van wiskundige rotaties tijd

in ruimte kunt omzetten (en

omgekeerd), dat je het idee

van gelijktijdigheid moet opgeven,

en dat het verloop van

tijd afhangt van de snelheid

waarmee je door de ruimte

beweegt.

Bronnen: Paul Davies: Zo bouw je een tijdmachine | Het Spectrum

(2002), James Jespersen en Jane Fitz-Randolph: Time and clocks for

the space age | Atheneum (1979),Anchor Books (1994), David Toomey:

The new time travelers W.W. Norton (2007).

IN 5 MINUTEN 63

Het blijft de bekendste

scheepsramp ooit, vooral

omdat het schip ‘onzinkbaar’

werd genoemd. Tijd om stil

te staan bij de legendarische

Titanic en zijn tragische

ondergang.


Bouw van de titanen

De Titanic werd, tegelijk met het zusterschip de Olympic, gebouwd op de werf van Harland

and Wolff in Belfast. In 1914, twee jaar nadat de Titanic werd opgeleverd, kwam er

nog een zusje bij: de Britannic. De drie luxe-cruiseschepen, die destijds 7,5 miljoen dollar

per stuk kostten, waren eigendom van de White Star Line en bedoeld voor de trans-

Atlantische verbinding tussen Europa en de VS. De drie schepen verschilden op een aantal

punten van elkaar. De Titanic kreeg bijvoorbeeld nog luxere suites op het B-dek en was

bovendien iets groter dan de twee andere. De titel van ‘s werelds grootste schip’ zou het

overigens maar een week of twee houden. Toen de Titanic op 15 april 1912 zonk, kwam het

record op naam van de Olympic.

Mythe: de Titanic

was onzinkbaar

Harland and Wolff waren ervaren scheepsbouwers,

die wisten dat 70.000 ton staal wel degelijk

tenonder kon gaan. Maar de Titanic zou wel

lang genoeg blijven drijven om een succesvolle

reddingsoperatie op gang te kunnen brengen,

zo dachten ze. Dat bleek een misrekening, want

het schip verdween in 2 uur en 40 minuten

onder water.

Kost dat?

Een reis over de oceaan in

een derdeklas hut kostte 36

dollar (nu omgerekend zo’n

857 euro), een tweedeklas

hut 66 dollar (1571 euro), en

voor 125 dollar (2967 euro)

sliep je in een eersteklas

hut. De grootste suite aan

boord van de Titanic kostte

4000 dollar, ruim 95.310

hedendaagse euro’s.

Te weinig

reddingsboten

Dat de Titanic veel te weinig reddingssloepen

had, wordt vooral geweten aan de mythe dat

de makers dachten dat de Titanic onzinkbaar

was (zie hiernaast). Maar in werkelijkheid was

het gebrek aan boten domweg het gevolg van

verouderde regelgeving. Het Britse Ministerie

schreef voor dat schepen boven de 10.000 ton

16 reddingsboten met een totale inhoud van

160 kubieke meter aan boord moesten hebben.

En een schip dat, zoals de Titanic, met waterdichte

schotten was uitgerust, moest nog eens

50 procent van die capaciteit aan uitklapbare

sloepen hebben. Zo opgeteld hadden er officieel

maar voor 756 mensen reddingsmiddelen aan

boord hoeven zijn. Daar zat de Titanic met een

capaciteit van 1178 opvarenden ruim boven. Hoe

dan ook: dat ‘foutje’ zorgde er mede voor dat

1522 van de 2223 passagiers en bemanningsleden

om het leven kwamen.

Bronnen: Steve Hall en Bruce Beveridge: Olympic and Titanic:

The truth behind the conspiracy | Infinity (2004), Dirk

Musschoot: 100 jaar Titanic | Lannoo (2012).

NARA

64 IN 5 MINUTEN

Verloop van een ramp

DONDERDAG 11 APRIL 1912

14:00 Vertrek uit het Ierse

Queenstown met 2223 mensen

aan boord.

VRIJDAG 12 EN ZATERDAG

13 APRIL

De Titanic legt 835 kilometer af.

ZONDAG 14 APRIL

22:55 De Titanic vangt 20 meldingen

op van ijsbergen in het gebied.

Kapitein Smith negeert ze.

23:39 Uitkijk Fredrick Fleet ziet

de ijsberg en belt de brug met:

”Iceberg right ahead!”

23:40 Eerste officier geeft order

”hard-a-starboard”, maar de

Titanic botst met 23 kilometer

per uur tegen een ijsberg, waardoor

de boeg over een lengte

van 90 meter openscheurt en

Laatste rustplaats

Queenstown

de vijf voorste compartimenten

volstromen.

MAANDAG 15 APRIL 1912

00:15 Eerste SOS verzonden.

00:45 Eerste reddingsboot

te water.

02:20 De Titanic zinkt.

02:40 De slachtoffers in het

ijskoude water (-2 °C) zijn

bewusteloos of dood.

Southhampton

Cherbourg

04:10 Het toegesnelde passagiersschip

Carpathia pikt de

eerste reddingsboot op.

08:50 De Carpathia vertrekt

met 705 overlevenden aan boord

naar New York, van wie er nog 4

overlijden. Op 17 april arriveert

het schip in New York.

‘We zijn al

zoveel jaar samen;

waar jij gaat, ga ik.

Samen hebben we

geleefd, samen

zullen we sterven’

Titanic-opvarende Ida Strauss tegen

haar man na haar weigering om in een

reddingsboot te stappen.

New York

TITANIC

NASA

De boeg en de achtersteven van de Titanic liggen 600 meter uit elkaar en zijn te vinden op

41 43 35 N, 49 56 54 W.

Teruggevonden

In 1982 praatte Robert Ballard van het Woods Hole Oceanographic Institution met de Amerikaanse

marine over de financiering van een zoektocht naar de Titanic. De marine had daar

geen belangstelling voor, maar wilde het team van Ballard wel inzetten voor een onderzoek

naar twee verloren gegane nucleaire onderzeeboten: USS Thresher en de USS Scorpion.

De partijen kwamen tot een deal. Ballard zou op kosten van de US Navy onderzoek doen

naar de gezonken onderzeeboten en als er nog tijd over was, mocht hij die gebruiken voor

de speurtocht naar de Titanic. Nadat hij de marineklus had afgerond, stoomde Ballard met

zijn onderzoeksschip

naar het gebied waar de

Titanic was gezonken. De

mini-onderzeeër Argo

werd overboord gezet

en zocht in een patroon

de oceaanbodem af. In

de vroege ochtend van

1 september 1985 zagen

ze op de beelden van de

Argo wat kraters, een

stookketel en niet lang

daarna de romp zelf. Het

wrak van de Titanic was

na 73 jaar eindelijk teruggevonden.

NOAA/IFE/URI

Grafrovers

Volgens sommigen is het wrak van de Titanic

een laatste rustplaats die je niet mag verstoren.

Anderen vinden dat de voorwerpen in en rond

het wrak van groot historisch belang zijn en dat

je die veilig moet stellen. Sinds de ontdekking

van het wrak zijn er door deze en gene al heel

wat bezoekjes aan de Titanic gebracht; in de

loop der jaren zijn er ruim zesduizend voorwerpen

naar boven gehaald. Het merendeel door

het Institut français de recherche pour ’exploitation

de la mer (IFREMER) en R.M.S. Titanic

Inc. De laatste instantie werd opgericht om het

cultureel erfgoed van de Titanic te beschermen

door voorwerpen naar boven te halen en

tentoon te stellen. Na een rechtszaak kreeg de

organisatie in 1994 de exclusieve rechten op

het bergen van voorwerpen uit het wrak.

IN 5 MINUTEN 65

Tekst: Anne Loyen

Van de heerlijke delicatesse

rundertong tot een potje

tongen achter het fietsenhok:

alles over het orgaan met de

beste smaak.

Lekkere tong

Men neme 1 rundertong, citroensap, 1 ui,

1 wortel, 1 laurierblad, 1 stengel bleekselderij,

peper en zout. Was de tong

onder de koude kraan en doe hem in

een pan met ruim water. Voeg de ui,

wortel, laurierblad, bleekselderij en het

citroensap toe en maak op smaak met peper en zout. Laat de

tong, met de deksel op de pan, 2,5 à 3 uur koken. Hij is gaar als

je gemakkelijk een vork in het dikste stuk kunt prikken. Laat de

tong dan schrikken onder de koude kraan en peuter het vel eraf.

Snijd vervolgens het vet van het keelstuk, haal de botjes eruit

en leg de tong terug in de bouillon. De tong is nu klaar om op te

dienen. Eet smakelijk!

ISTOCK

UNP/CC BY-SA 3.0

‘De tong is als

een scherp mes:

hij doodt zonder

bloed te laten

vloeien’

Siddharta Gautama

(563-483 v. Chr.), grondlegger

van het boeddhisme

Tongvoorspelling

Toen Charles Darwin in 1862 een orchidee uit Madagaskar zag, met de nectar

verborgen op een diepte van 30 centimeter, voorspelde hij op basis van zijn evolutietheorie

dat er een vlinder moest bestaan met een tong lang genoeg om daar

bij te kunnen. Dat heet co-evolutie: twee of meer soorten die elkaar wederzijds

beïnvloeden. In 1903 kreeg hij gelijk en werd de vlinder gevonden. Het insect

kreeg de toepasselijke naam Xanthopan morganii praedicta oftewel de voorspelde

Xanthopan morganii.

Lekker tongen

Naast proeven, spreken, kauwen en

slikken kun je nóg iets met je tong, namelijk:

tongen. Deze passionele manier

van kussen wordt ook wel French kissing

genoemd, alleen weet niemand precies

waarom. Vanaf 1920 duikt de term veelvuldig

op. Maar of dat komt doordat Parijs

de stad van de romantiek is, doordat

de Fransen altijd al veel vrijer waren in

hun seksuele gedrag, of doordat kussen

in het openbaar in Frankrijk

al heel vroeg werd

geaccepteerd, is niet

zeker. Zeker is wél

dat de kans klein is

dat de Fransen het

tongzoenen daadwerkelijk

hebben

uitgevonden.

Bronnen: Sylvia Witteman: De tong | de Volkskrant (31 oktober 2000),

Guinness World Records 2012 | Uitgeverij de Fontein (2012).

SPL/GETTY

2

3

1

3

2

Kwestie van

smaak

1 Het oppervlak van de tong zit vol papillen.

Een deel daarvan zijn smaakpapillen zoals

deze.

2 Via de smaakporieën in de spleten tussen de

smaakpapillen bereiken chemische stoffen uit

het voedsel de smaakknoppen.

3 In de smaakknoppen worden chemische stoffen

omgezet in elektrische signalen naar de

hersenen, waar het smaakcentrum vervolgens

‘proeft’ wat je eet.

66 IN 5 MINUTEN

Kameleontong

De tong van de kameleon is een geval apart. Het orgaan, normaal gesproken opgevouwen in de

bek, is zo elastisch dat het in uitgestoken toestand ruim zes keer langer kan worden dan in rust

– en tot wel twee keer langer dan het lichaam van het reptiel. Bij het vangen van een prooi laat

de kameleon de tong snel en krachtig ontvouwen om hem vervolgens, met de prooi vastgezogen

aan het knotsvormige zuignapachtige orgaan, weer even snel naar binnen te trekken.

3 keer fout

NIET AANGEBOREN Tongrollen is het rollen

van je tong in de vorm van een buisje. Het is

ook de meest hardnekkige misvatting in het

biologie onderwijs. De eigenschap wordt vaak

gebruikt om de basisprincipes van Mendeliaanse

overerving eenvoudig uit te leggen. Tongrollen

zou namelijk een dominante eigenschap zijn die

wordt bepaald door één gen. Als jij het kan, zou

minstens een van je ouders het dus ook moeten

kunnen. Maar dat blijkt de grootste onzin: er zijn

genoeg voorbeelden van ouders die hun tong

niet kunnen rollen met kinderen die dat wél kunnen

(of nog acrobatischere toeren kunnen uithalen,

zie foto). Ook blijken niet-rollers het rollen

door oefening soms alsnog te kunnen leren.

GEEN KRACHTPATSER De tong wordt vaak de

sterkste spier genoemd, maar dat klopt niet.

Sowieso is de tong niet één spier, maar een verzameling

spieren. Los daarvan is er geen enkele

definitie van ‘de sterkste’ die van toepassing is

op de tong. Zo is de kaakspier in staat de meeste

kracht te zetten op een extern object, en verricht

ISTOCK

het hart tijdens je gehele leven

het meeste fysieke

werk. Wel

is de

tong de

enige spier

die maar aan

één kant

vastzit, en

daarmee de meest

flexibele spier van het

lichaam.

NIKS SMAAKVERDELING Iedereen kent deze

afbeelding: ze geeft aan op welk deel van je tong

je welke smaak proeft (1: bitter, 2: zuur, 3: zout,

4: zoet). Maar volgens Wop Rietveld, emeritus

hoogleraar fysiologie, is daar niets van waar.

“Het proeven gaat over de hele tong verspreid.

Al zijn sommige gebieden wel gevoeliger voor

een bepaalde smaak dan andere.” En er is nog

een reden waarom de afbeelding

niet klopt. Er worden vier

smaken aangegeven,

terwijl er inmiddels

ook een vijfde

(umami, of hartig)

en wellicht een

zesde (vet) smaak is

ontdekt – al bestaat

over de laatste nog

geen overeenstemming.

Hoe dan ook is

de tong dus onderschat:

hij kent meer smaken dan

gedacht en is bovendien een

echte multitasker.

UNP/CC BY-SA 3.0

Tongrecords

10,1 Lengte

in centimeters

van

de langste

menselijke

tong, gemeten

van het

puntje tot

het midden van de gesloten bovenlip.

De Amerikaan Nick Stoeberl is de

trotse eigenaar.

GUINESSWORLDRECORDS.COM

8,88 Zoveel centimeter meet de

breedste menselijke tong. In juli 2018

kwam het

vast te

staan: de

Amerikaan

Brian

Thompson

heeft de

breedste.

GUINESSWORLDRECORDS.COM

1000 Geschat gewicht in kilo’s van

de tong van de Groenlandse Walvis

(Balaena mysticetus). Het gevaarte

huist in een mondholte van zo’n 50

kubieke meter.

43 Lengte in centimeters van de langste

hondentong ooit gemeten. Deze

lel hoorde bij de Amerikaanse boxer

Brandy, die het record hield tot zijn

dood in 2002.

18,6 Lengte in centimeters van de huidige

langste hondentong.

De Sint-Bernard

Mochi slobbert flink

met haar gevaarte,

zeggen baasjes Carla

en Craig Rickert.

53 Aantal muizenvallen dat de Amerikaan

Casey Severn (artiestennaam

Dash Rippington) binnen een minuut

losliet op zijn tong. Zelfs dat is blijkbaar

een record waard.

12,5 Gewicht in kilo’s dat

de Brit Thomas Blackthorne

met zijn tong

optilde tijdens

de ‘El Show

Olimpico’ in

Mexico City in 2008

– een tot nog toe

ongeëvenaarde

prestatie.

IN 5 MINUTEN 67


Vliegen is relatief veilig, maar vliegrampen spreken

tot de verbeelding vanwege de vaak hoge aantallen

slachtoffers die vallen als er toch iets fout gaat

tijdens de vlucht. 5 minuten feiten en fabels over

vliegtuigcrashes.

Nummer 1

De eerste persoon die in een motoraangedreven

toestel de dood vond is Luitenant

Thomas Selfridge. Hij maakte

op 17 september 1908 samen met Orville

Wright (jawel, die) een testvlucht

in een militair toestel, toen er iets mis

ging met de propeller. Selfridge liep bij

de crash een dodelijke schedelbasisfractuur

op, Wright brak een been, een

paar ribben en zijn bekken. Het eerste

fatale ongeluk met een commerciële

vlucht vond plaats op 3 maart 1952 in

het Pakistaanse Karachi.

De beste plek

In 2007 deed het Amerikaanse blad Popular

Mechanics onderzoek naar de veiligste

plekken in een vliegtuig. Er werden twintig

vliegtuigcrashes geana lyseerd en wat bleek?

Passagiers IN HET ACHTERSTE DEEL van

het toestel maken 40 PROCENT MEER

KANS om een crash te overleven dan die in

het voorste deel. Boeing en de Amerikaanse

luchtvaartautoriteit FAA spreken dat tegen

en beweren dat zoiets als ‘een veiligste plek’

niet bestaat. Saillant detail: de zwarte doos

van een vliegtuig wordt ook altijd achterin

het toestel geplaatst.

Crashes IN CIJFERS

Totaal (tussen 1918 en 2019) 26.265

Zonder overlevenden

Met overlevenden

Geen gegevens

41,2 procent

41,7 procent

17,1 procent

Aantal doden 155.275

Aantal doden 2019 463

Op minder dan 10 km van vliegveld 53,5 procent

Bron: B3A, burger en militair, cijfers t/m 31 oktober 2019

Kans van

1 op 13 miljoen

Er wordt altijd beweerd dat vliegen, na het

‘reizen’ per lift, een van de veiligste manieren is

om je te verplaatsen. Maar hoe veilig is het nou

eigenlijk? Als je met een van de vijfentwintig

vliegtuigmaatschappijen reist die de afgelopen

tien jaar het minst aantal ongelukken hebben

gehad, is je kans om dodelijk te crashen 1 op

de 13,57 miljoen. Maar stap je bij een van de

vijfentwintig slechtst scorende maatschappijen

in, dan wordt het risico flink groter; 1 op de 1,13

miljoen. Onder de beste vinden we Finnair, Emirates

en Virgina Atlantic – en op de respectievelijk

zesde en negende plaats ‘onze’ Transavia en

KLM. Onder de slechtste Aeroflot, Air France en

American Airlines. Nu baseren vliegtuigmaatschappijen

deze cijfers op aantallen passagiers,

gecombineerd met het aantal kilometers dat ze

vliegend hebben afgelegd. Dan blijkt vliegen

inderdaad het veiligst te zijn: zes keer veiliger

dan reizen per auto en twee keer veiliger dan

per trein. Maar als je uitgaat van het aantal

doden per vervoerde passagier, zijn alleen

fietsen en motoren gevaarlijker dan vliegtuigen.

Overigens loopt een crash soms verrassend

goed af. Het wrak op de foto hierboven was een

Air France-toestel dat op 5 augustus 2005 in

het Canadese Toronto van de baan schoot. Alle

309 passagiers en de bemanningsleden konden

vrijwel ongedeerd uitstappen.

TOP 10 Crashes

WAAR WANNEER HOE AANTAL

1. New York, VS 11-09-2001 Terroristische aanslag op het WTC 2823

2. Tenerife, Can. Eilanden 27-03-1977 Botsing twee toestellen op startbaan 583

3. Osutaka, Japan (zie foto) 12-08-1985 Crash tegen berg 520

4. New Delhi, India 12-11-1996 Botsing twee toestellen in de lucht 349

5. Bois d’Ermenonville, Frankrijk 03-03-1974 Decompressie door open vrachtdeur 346

6. Atlantische Oceaan 23-06-1985 Bomexplosie op 9500 meter hoogte 329

7. Riaad, Saoedi-Arabië 19-08-1980 Brand aan boord 309

8. Oost-Oekraïne 17-07-2014 Door Russische raket 298

9. Perzische golf 03-07-1988 Door Amerikaanse raket 290

10. Shahdad, Iran 19-02-2003 Crash tegen berg 275

68 IN 5 MINUTEN

Wanneer bestaat de grootste kans op een crash?

Oorzaken vliegtuigcrashes

Taxiën

Start en

eerste

deel klim

Klim

Vlucht

Daling

Laatste daling

voor vliegveld

en landing

6%

13%

Ongelukken

Dodelijke

ongelukken

10%

0%

14%

10%

8%

12%

10%

20%

Periode 2004 - 2013

11%

18%

47%

40%

17%

4% 4% 56%

Fout in de cockpit

Vliegtuig

Weer

Divers

Onderhoud

Luchthaven/verkeerstoren

‘Zowel een

optimist als een

pessimist draagt zijn

steentje bij aan de

maatschappij.

De optimist vindt een

vliegtuig uit, de pessimist

een parachute’

George Bernard Shaw,

schrijver

De grootste vliegramp ooit *

Victor Grubbs, gezagvoerder van PanAm-Boeing 747-121 was niet blij. Op

het vliegveld van Las Palmas, een van de Cana rische Eilanden, was een bom

ontploft en dus moest hij doorvliegen naar het Los Rodeos-vliegveld op

Tenerife. Hij was niet de enige. Op 27 maart 1977 werd Tenerife overspoeld

met doorgestuurde vlieg tuigen, waaronder de KLM-Boeing 747-206B. De

gezagvoerder van dat toestel, Jacob Veldhuyzen Van Zanten had haast,

want het maximale aantal uren dat hij en zijn bemanning achter elkaar

mochten werken zat er bijna op en dus wilde hij zo snel mogelijk vertrekken.

Omdat er op het kleine vliegveld te weinig ruimte was, werden de

grote vliegtuigen op de taxibaan ‘geparkeerd’. Terwijl door de mist het zicht

minder was dan 300 meter, kregen Veldhuyzen Van Zanten en zijn copiloot

Klaas Meurs toestemming om over startbaan 30 te taxiën, hun toestel aan

het eind te draaien en zich te melden als ze klaar waren om op te stijgen.

Het PanAmtoestel van Grubbs mocht achter het KLM-toestel aan rijden,

de derde afslag nemen en dan verder via de taxibaan naar het begin van de

startbaan rijden. Maar er ging iets mis in de communicatie tussen de toren

en de KLM-piloten. Op de voice recorder zegt Meurs iets als: “We’re now at

take off”, of: “We’re now, uh, taking off.” Veldhuyzen Van Zanten veronderstelt

blijkbaar dat de verkeerstoren akkoord is en onderbreekt Meurs

met: “We’re going.” Terwijl de KLM-Boeing de startbaan afdendert, bereikt

het PanAm-toestel net de afslag (eentje verder dan de verkeerstoren had

aangegeven). Het kan niet meer op tijd aan de kant komen en wordt met

dik 300 kilometer per uur in het midden van de romp geraakt. Het KLMvliegtuig

raakt zo beschadigd dat het 150 meter verderop neerstort. Bij het

ongeluk kwamen 583 mensen om.

*) Als de slachtoffers in de WTC-torens worden meegeteld, was ‘9/11’ qua aantal

slachtoffers (2823) natuurlijk groter.

Veilig ons

luchtruim door

Het luchtruim boven ons land is een ingewikkelde 3D-puzzel

waar zich dag in dag uit een paar honderd vliegtuigen doorheen

bewegen. In de meeste gevallen gaat het om PASSAGIERSTOE-

STELLEN die via vijf hoofdroutes, SNELWEGEN IN DE LUCHT,

over ons land vliegen. Maar er is ook het nodige MILITAIRE EN

RECREATIEVE VERKEER. Vrijwel elke dag zetten F-16’s koers

naar het oefengebied boven de Noordzee, vertrekken zakenvliegtuigen

vanaf ‘Lelystad’, stijgen KDC-10-tankvliegtuigen op en

zetten vrachtvlieg tuigen koers naar hun bestemming. Om alles IN

GOEDE BANEN TE LEIDEN, is de lucht boven ons land verdeeld

over drie instanties. De Luchtverkeersleiding Nederland (LVNL)

op Schiphol regelt het verkeer ‘op’ de vijf snelwegen en in de

nadering voor Schiphol. Euro Control Maastricht begeleidt de toestellen

die hoog door het Nederlandse luchtruim vliegen. En het

op de Veluwe gelegen Air Operations Control Station Nieuw Milligen

regelt al het verkeer in de militaire vlieggebieden, die zich

voornamelijk in het oosten en noorden van ons land bevinden.

IN 5 MINUTEN 69

Tekst Jop de Vrieze

NSF

Is het een bever? Is het een eend? Geen van

beide. Wat dan wel? Mogen we je voorstellen: het

vogelbekdier! In 5 minuten alles over dit fascinerende

zoogdier met reptielen-dna.

Bijzonder geval

Een bever met een snavel, reptielenpoten en

kippeneieren. Dat is misschien wel de beste

beschrijving voor het vreemde wezen van ongeveer

een halve meter lengte, dat in rustige

riviertjes en meren van de Australische

wildernis een afgezonderd leventje

leidt. We hebben het over het

vogelbekdier, ook wel platypus

genoemd. Sinds de ontdekking

van dit opmerkelijke wezen in

1798 verwonderen wetenschappers

zich over zijn eigenschappen en pijnigen ze

hun hersens over zijn afstamming. Samen met

de vier nog levende mierenegelsoorten maakt

het vogelbekdier deel uit van de oudste

onderklasse van de zoogdieren, de

monotremen of cloacadieren.

Primitief zijn deze monotremen

allerminst, want in de

loop der eeuwen pasten ze

zich perfect aan aan hun

omgeving.

Special features

• In tegenstelling tot alle andere zoogdieren hebben vogelbekdieren (en mierenegels) net als

reptielen en vogels een cloaca: een gat waardoor zowel urine en uitwerpselen als genitale

afscheidingen (zoals eieren) worden afgegeven.

• Vogelbekdieren hebben wel melkklieren, maar geen tepels.

• Aan de poten heeft het dier gifklieren en angels waarmee het een verlammend gif kan inspuiten

bij aanvallers of concurrerende soortgenoten, om hen zo tijdelijk uit te schakelen.

• De vacht van het vogelbekdier heeft twee lagen: een vettige, waterafstotende buitenlaag en

een dikke, warme binnen laag.

Van ontdekking

tot genoom

1798 Gouverneur John Hunter ontdekt

en doodt in een Australisch

meer een vreemd dier

1799 Het lichaam wordt meegenomen

naar Newcastle, waar het

wetenschappers verrast

1799 Het dier krijgt de naam Platypus

anatinus, Grieks voor platvoet

en Latijn voor eendachtig

1800 Omdat de naam platypus al in

gebruik was, krijgt het wezen

de nieuwe naam Ornithrhynchus

anatinus

1802 Eerste beschrijving van de

anatomie van het vogelbekdier

1825 Ontdekking melkklieren bij vogelbekdier:

het is een zoogdier

1836 Charles Darwin bezoekt Sydney

en observeert het vogelbekdier

1884 Ontdekking dat het vogelbekdier

eieren legt

1905 Vogelbekdier wordt beschermde

diersoort, om de intensieve

jacht een halt toe te roepen

1922 Eerste levende vogelbekdier

dat (onder menselijke begeleiding)

het continent verlaat

1943 Eerste geboorte van een vogelbekdier

in gevangenschap

1966 Het vogelbekdier verschijnt

op een 20 centmuntje van de

Australische dollar

1967 Eerste publicatie over het

vogelbekdiergenoom

1993 Ontdekking elektroreceptoren

als waarnemingsorgaan

2004 Start Platypus Genome Project

2008 Vogelbekdiergenoom in kaart

gebracht

STATE LIBRARY AUSTRALIA

Volgens de Aboriginals ontstond het vogelbekdier na de paring van een

eendenvrouwtje met een eenzame, opdringerige waterrat

70 IN 5 MINUTEN

‘Hier moeten

twee scheppers

aan het werk

zijn geweest’

Charles Darwin,

bioloog

Afstamming

Volgens wetenschappers ontstonden

de mono tremen of cloacadieren zo’n

166 miljoen jaar geleden. Dat is 18

miljoen jaar eerder dan de buideldieren en

placentadieren zich van elkaar afsplitsten. Van

een klein aantal monotremensoorten zijn fossiele resten

gevonden. De steropodon bijvoorbeeld, die leefde ongeveer 110

miljoen jaar geleden. Het vogelbekdier zoals we het nu kennen,

bestond toen nog niet, maar een primitieve versie daarvan wel.

De mierenegel splitste zich naar schatting 20 miljoen jaar

geleden af van het vogelbekdier, en ‘besloot’ niet lang daarna op

het land te gaan leven. Het vogelbekdier deelt 83 procent van

zijn DNA met zoogdieren en 30 procent met reptielen. Daarmee

staat het dier weliswaar veel dichter bij de andere zoogdieren dan

bij reptielen, maar het is van alle zoogdieren wel het nauwst

verwant aan de reptielen.

Heden

65 mjg

146

Prototheria

208

Cloacadieren

166 mjg

Buideldieren

Theria

Placentadieren

148 mjg

Vogels

Reptielen

De feiten

250

Primitieve

zoogdieren

Diapsida

213 mjg

Naam: vogelbekdier of platypus (Ornithorhynchus

anatinus)

Leefgebied (Oost-)Australië en Tasmanië

Aantal: onbekend, leeft zeer afgezonderd

Grootte: 50 tot 60 cm

Levensduur: 17 jaar

Beschermingsstatus: niet zorgelijk (wel kwetsbaar door

dammen, vervuiling en visserij)

290

325

360

Zoogdierachtige

reptielen

315 mjg

Amniota

mjg = miljoen jaar geleden

INGRID DE KONING

Op jacht met

ogen dicht

Het oogt een beetje knullig, een jagend vogelbekdier.

Het dier duikt namelijk met zijn ogen

dicht. Niet handig, zou je denken, maar hij

heeft een alternatief waarnemingssysteem.

Op zijn snavel heeft de platypus 40.000

elektroreceptoren om signaaltjes van levende

wezens in de modder op te vangen, en 60.000

drukreceptoren, die elke beweging in zijn

omgeving detecteren. Met die sensors spoort

het dier wormen en insecten op in het water en

de modderige rivierbodem. Mocht je ooit een

vogelbekdier zien en het beestje beweegt al

zwemmend heftig heen en weer met zijn snavel,

kun je ervan uitgaan dat het voedsel zoekt.

ISTOCK

Gekke voortplanting

Dat de monotremen zich miljoenen jaren

lang op hun eigen wijze ontwikkelden, blijkt

uit het voortplantingsmechanisme van het

dier. Dat vertoont verschillende bijzondere

karakteristieken, waarvan het sperma en de

sekschromosomen de opvallendste zijn. De

spermatozoa van vogelbekdieren en mierenegels

blijken na de paring niet domweg

richting eicel te zwemmen, maar zorgvuldig

samen te scholen om de kans op bevruchtig

te vergroten. Nog bijzonderder zijn de geslachtschromosomen

van het vogelbekdier.

Die zijn niet met zijn tweeën, zoals bij mensen

(XY of YY), maar met zijn tienen (!). Het

mannetje maakt twee soorten spermatozoa:

XXXXX en YYYYY. XXXXXXXXXX wordt

een vrouwtje en XYXYXYXYXY een mannetje.

Elk sekschromosoom bevat unieke

genetische informatie; dus eentje minder is

geen optie.

Vreemde familie

Het neefje van het vogelbekdier is de

mierenegel, een eierleggend zoogdier uit

Australië en Nieuw-Guinea. Er zijn nog

vier soorten mierenegels op aarde. Dit

is de echidna, of Tachyglossus aculeatus,

die in Australie veel voorkomt. Zijn drie

broertjes zijn een stuk zeldzamer.

Bronnen: Ann Moyal: Platypus Allen & Unwin

(2001), Reproduction, Fertility and Development

Volume 21 number 8 (2009), Australian Journal

of Zoology Volume 57 Number 3 & 4 (2009).

IN 5 MINUTEN 71


ISTOCK

In een gemiddeld jaar vinden er wereldwijd

ongeveer 60 vulkaanuitbarstingen plaats.

Soms met grote gevolgen of zelfs dodelijke

slachtoffers. Wat gaat er schuil achter de

ontzagwekkende natuurkrachten van

vulkanen?

ISTOCK

Zo werken vulkanen

Onze planeet is zo lek als een mandje. Overal in

de aardkorst, tussen gebergten en zeebodems,

zitten gaten waaruit van alles komt stromen:

ongelooflijk heet en vloeibaar gesteente, as en

gas. Die gaten kennen we als vulkanen.

Het materiaal dat een vulkaan uitspuwt, komt oorspronkelijk

onder de aardkorst vandaan. De aardkorst is

namelijk op behoorlijk wat plekken verzwakt, waardoor

vloeibaar gesteente uit de mantel – ook wel magma –

zich onder hoge druk een weg baant door de korst.

De korst, die uit verschillende bewegende platen bestaat,

is het zwakst op plekken waar hij uit elkaar scheurt

in twee nieuwe platen of met andere botst. In het

eerste geval ontstaat ruimte tussen de scheuren waar

magma omhoog kan komen. In het tweede geval duikt

de ene plaat onder de ander, wat veel aardbevingen

en scheuren oplevert waarlangs magma uit de mantel

omhoog komt. Eenmaal bovengronds wordt magma lava

genoemd.

‘Het was de

laatste wens van de

IJslandse economie

dat zijn as over

heel Europa werd

verstrooid’

Guardian-lezer Matthew Bussey, naar

aanleiding van de aswolk van

Eyjafjallajökull in 2010

Ring van Vuur

De meeste actieve vulkanen ter wereld liggen in de

toepasselijk genaamde Ring van Vuur. De Ring ligt

grotendeels aan de randen van de continentale plaat

onder de Stille Oceaan, die daar met andere aardplaten

botst. 90 procent van alle aardbevingen op de wereld

vindt er plaats, verdeeld over voornamelijk Chili, Japan,

de Verenigde Staten en Indonesië. Die gaan gepaard met

hevige magmastromen bij in totaal 452 vulkanen; drie

kwart van alle vulkanen op de wereld.

Vulkaanlegendes

De Etna op Sicilië (zie foto) kreeg als eerste de naam ‘vulkaan’,

verwijzend naar de Romeinse god Vulcanus, de god van

vuur.

De beroemde stad Atlantis waar Plato in zijn schrijfsels naar

verwees, was mogelijk Akrotiri op het Griekse eiland Santorini.

Het eiland explodeerde vrijwel volledig, in ongeveer 1600 voor

Christus.

Christenen in Europa geloofden dat de IJslandse vulkaan

Hekla een hellepoort was. De gloed die van lava af kwam, zou

uit de zielen van mensen bestaan. Hekla is nog altijd IJslands

meest wispelturige vulkaan.

Zeldzaam cliché

Het klassieke plaatje van een vulkaan

is een kegelvormige berg waarvan

de top af is geblazen, met een poel

gloeiend hete lava in de krater. In

werkelijkheid zien vulkanen er zelden

zo uit: vaak zijn kraters gewoon

van steen en is nergens hete lava te

zien. Slechts vier vulkanen ter wereld

hebben een zichtbare lavapoel

in het midden, ook wel een lavameer

genaamd.

72 IN 5 MINUTEN

Niet alle vulkanen

knallen hetzelfde

Een greep uit verschillende soorten

vulkaanuitbarstingen.

Schildvulkanen bevatten erg vloeibaar

magma. Dat sijpelt makkelijk naar buiten,

zonder explosies. Omdat de lava geleidelijk

wordt neergelegd tijdens elke uitbarsting,

hebben schildvulkanen heel erg flauwe

hellingen.

Stratovulkanen bevinden zich vaak – maar

niet uitsluitend – op plekken waar aardplaten

onder elkaar duiken en geven doorgaans

explosieve uitbarstingen. Het magma onder

de vulkaan is vaak ‘vervuild’ met bijvoorbeeld

redelijk veel glasdeeltjes (silicaten),

zodat de lava relatief stroef en stroperig is.

Die lava komt pas bij voldoende druk in één

keer naar buiten: boem.

Gletsjervulkanen kunnen in feite elk soort

vulkaan zijn, met als belangrijk verschil

dat ze onder ijs begraven liggen. Wanneer

magma in contact met ijs komt, ontstaan er

stoomexplosies die het magma opdelen in

piepkleine asdeeltjes. Eyjafjallajökull (zie

foto hierboven), die met zijn aswolk in 2010

het vliegverkeer platlegde, is zo’n vulkaan.

123RF

Buitenaardse

vulkanen

De aarde is niet de enige plek in het

zonnestelsel met vulkanen. Want je

hebt ze ook op:

DE MAAN Nee, meteorietinslagen zijn het

niet, die grote vlekken op de maan. Voor

het grootste deel zijn het lavavelden uit een

tijd dat de mantel onder de maankorst nog

vloeibaar was.

MARS Onze rode buurman barst van de

kraters en de stratovulkanen. Actief zijn die

niet meer, voor zover satellieten en Marsrovers

kunnen waarnemen. Mars pronkt

verder met Olympus Mons (zie foto): met 21

kilometer de hoogste vulkaanberg van ons

zonnestelsel.

MERCURIUS De planeet die het dichtst bij

de zon staat, kent lavavelden zoals die van

Vulkaanrecords

de maan. Hoewel het er erg heet wordt –

overdag 400 graden Celsius – zijn er geen

actieve vulkanen meer.

VENUS Recente lavastromen op de planeet

Venus bedekken oude littekens. Een live

uitbarsting is nog niet waargenomen, maar

dat kan zomaar gebeuren.

IO Jupiter trekt hard aan zijn maan Io

terwijl deze op topsnelheid om de planeet

cirkelt. Het gesteente op Io beleeft door die

krachten een soort eb- en vloedbeweging,

waardoor het flink heet wordt en smelt.

Lava schiet naar het oppervlak uit 150 tot

400 actieve vulkanen.

Leven in de lavatunnel

Een lavastroom kennen de meeste mensen als een

dikke smurrie van stroperig, roodgloeiend lava die als

een verwoestende muur door een landschap trekt.

Maar binnenin de stroop speelt zich iets bijzonders

af: er ontstaan lavatunnels. Dat gaat vanzelf, doordat

de buitenranden van de lavastroom in contact met

de lucht stollen en dus afremmen, terwijl holtes in

de warme en vloeibare binnenzijde vrijuit stromen.

Lavatunnels op IJsland blijven jaren na een uitbarsting

nog aangenaam warm. Er zijn dan ook resten

gevonden van mensen die erin hebben gewoond.

DODELIJKST! De mensheid is waarschijnlijk door het oog van de naald gekropen na de verwoestende

uitbarsting van vulkaan Toba, ruim 70.000 jaar geleden in Indonesië. Toen vlogen catastrofale

hoeveelheden gifgas en asdeeltjes de atmosfeer in, wat een gigantische hongersnood kan hebben

veroorzaakt.

MEEST! De meest omvangrijke vulkaanuitbarsting ooit vond vermoedelijk 132 miljoen jaar geleden

plaats. Toen stroomde er zo’n 8000 tot 20.000

kubieke kilometer magma uit de aardkorst.

Dat is ongeveer evenveel als al het water in de

Oostzee, of tien keer de hoeveelheid ruwe olie

op aarde.

HOOGST! De hoogste op zichzelf staande

vulkaan is de Kilimanjaro in Tanzania (zie foto).

Door de afzetting van lava haalt de top maar

liefst 5895 meter.

GROOTST! De Mauna Loa bij Hawaii is de vulkaan

met de grootste massa en het grootste volume.

Hij is 120 kilometer breed en bereikt een hoogte

van 9 kilometer, vanaf de zeebodem gemeten.

NASA

123RF

IN 5 MINUTEN 73


Ze bestaan al bijna 3400 jaar en zijn – helaas

– nog steeds niet weg te denken uit onze

maatschappij. De explosieve ontwikkeling van

donderbus tot machinegeweer.

Megaklappers

HARDST Ten tijde van de film Dirty

Harry (1971) was het krachtigste pistool

de .44 Magnum (“would blow your

head clean off”), met een snelheid van

404 meter per seconde. Inmiddels

is de recordhouder de Smith & Wesson

500, die een kogel met 632 meter per

seconde uit de loop jaagt.

MEEST (1) Met meer dan 75 miljoen

verkochte exemplaren en honderdduizenden

namaaktypes is de AK-47 de

onbetwiste bestseller.

VERST Het verste dodelijke schot werd

afgevuurd door een Canadese sniper

wiens naam geheim is gehouden. Hij

schoot in mei 2017 met een McMillan

Tac-50 in Irak op een afstand van maar

liefst 3540 meter een IS-strijder neer.

MEEST (2) Metal Storm ontwikkelt

wapens waarbij de kogels met behulp

van elektronische ontsteking worden

afgevuurd. Een prototype met 36

lopen haalde zo een vuursnelheid van

1 miljoen projectielen per minuut.

SW

Avtomat

Kalasjnikova

In een artikel over vuurwapens mag hij natuurlijk

niet ontbreken: Michail Kalasjnikov, bedenker van

de Avtomat Kalasjnikova 1947, kortweg AK-47. De

‘inspiratie’ voor het Russische wapen vormde het

Sturmgewehr 44 (StG44), een machinegeweer

dat de Duitsers tegen het eind van de Tweede

Wereldoorlog voor het eerst inzetten. De AK-47

kwam te laat om nog tijdens de oorlog te kunnen

worden ingezet, maar hij werd alsnog een formidabel

succes. De productiekosten waren laag, hij was

makkelijk te onderhouden en bleek onder alle omstandigheden

betrouwbaar. Naar verluidt bedacht

Kalasjnikov het wapen in zijn eentje terwijl hij met

een schouderwond in het ziekenhuis lag. Waarschijnlijk

een staaltje Russische propaganda, want

de Amerikaan C.J. Chivers schrijft in zijn boek The

gun dat bij de ontwikkeling van de AK-47 een heel

team betrokken was. Maar een briljante kameraad

die in zijn eentje het meest succesvolle wapen ter

wereld bedacht, klinkt nou eenmaal beter. Kalasjnikov

werd 93 en overleed op 23 december 2013.

De helse machine

PARISETTE/CC BY-SA 3.0

Een van de bijzonderste wapens ooit, werd gebouwd door Giuseppe

Fieschi. De Corsicaan was na een leven vol diefstal, bedrog en

gevangenisstraffen nogal teleurgesteld in de maatschappij en zinde

op wraak. Hij huurde een appartement in Parijs, bouwde voor het

raam een constructie van eiken balken en legde daarin 25 geweerlopen,

elk volgestouwd met musketkogels en een forse lading kruit.

Op 28 juli 1835 richtte Fieschi zijn machine infernal op de passerende

rijtoer van Koning Louis-Philippe en vuurde. Die hield aan de

kogelregen alleen een hoofdwond over, maar achttien anderen in

zijn entourage vonden de dood. Fieschi zelf raakte zwaargewond,

doordat een paar geweerlopen explodeerden. Hij werd met veel pijn

en moeite in leven gehouden, zodat hij alsnog kon worden verhoord

– en veroordeeld tot een enkeltje guillotine.

74 IN 5 MINUTEN

Wapenfeiten

Een klein verklarend woordenboek.

HANDKANON Gebruikten de Chinezen al in 1365 voor

Christus om kogels richting de vijand te schieten. Deze

voorloper van moderne handvuurwapens werd niet uit

de hand, maar aan een lange stok afgevuurd.

DONDERBUS Ook wel een spreidloopgeweer genoemd

vanwege de trechtervormige loop, waaruit de projectielen

‘uitwaaierden’. Werd vanaf de zestiende eeuw

gebruikt om tegenstanders van nabij te beschieten.

Gatlings

massamoordenaar

Begin negentiende eeuw werd er op veel plekken nagedacht over

wapens waarmee in hoog tempo grote hoeveelheiden kogels richting de

vijand konden worden gevuurd. Uiteindelijk bouwde de Amerikaan Richard

J. Gatling in 1861 de eerste bruikbare mitrailleur: een wapen met zes lopen

die met een hendel werden rondgedraaid en die gemiddeld zo’n vierhonderd

kogels per minuut kon afvuren, met een trefzekerheid van bijna

90 procent. Het wapen (zie foto) zaaide dood en verderf, vooral onder

inheemse strijders die gewapend met speren en pijl en boog de legers

van de koloniale overheersers bestormden. De van oorsprong Amerikaanse

uitvinder Hiram Maxim ontwikkelde in 1884 als eerste een mitrailleur die de

terugslag van een afgevuurde kogel gebruikte om het

Ik

hoef niet

voorzichtig

te zijn. Ik heb

een wapen

Homer Simpson

wapen te herladen. Het enkelloops wapen was een

heel stuk lichter dan de Gatling-gun en kon maar

liefst zeshonderd kogels per minuut afvuren. Het

Maxim-machinegeweer richtte tijdens de Eerste

Wereldoorlog een enorme slachting aan onder

infanterietroepen.

Waarom heet

een pistool

een pistool?

Waarschijnlijk komt ons woord ‘pistool’ van het Franse pistolet. Maar waar de

Fransen het weer vandaan hebben, is minder duidelijk. Het kan zijn dat het

woord is voortgekomen uit het Tsjechische woord voor handkanon: píšťala (fluit).

Maar het kan ook zijn afgeleid van de Italiaanse stad Pistoia, waar in de

zestiende eeuw een soort handvuurwapens werd gefabriceerd.

Bron: C.J. Chivers: The gun | Simon & Schuster (2010).

TDM

HAAKBUS Dankt zijn naam aan de haak aan de loop

waarmee het wapen kon worden vastgezet om de

enorme terugslag op te vangen. Werd beroemd door de

slag bij het Italiaanse Pavia (1525), waar Franse ridders bij

bosjes vielen door een regen aan kogels.

MUSKET Zwaar, vrij onnauwkeurig wapen om met

enorme salvo’s de vijand te bestoken. Doordat kruit,

prop en lading moesten worden geladen via de voorkant

van de loop, kon er maar één schot per minuut mee

worden afgevuurd.

GEWEER Doorontwikkeling van de musket, maar

effectiever dankzij de achterlader, waarbij patronen (kogel,

lading en ontsteking in één) in de achterkant van het

wapen worden geschoven. Een zogenoemde getrokken

loop geeft de kogel een draaiing om de lengteas, voor

een stabielere vlucht en dus grotere trefzekerheid.

VUISTVUURWAPEN Ontstaat begin zestiende eeuw

in Italië, in de vorm van het pistool, met patronen

in een magazijn in de handgreep. Later volgt de revolvervariant,

die is uitgerust met een draaiende cilinder met

(vaak zes) patronen.

MACHINEGEWEER In principe elk wapen dat blijft vuren

als de trekker wordt ingedrukt. Maar de term wordt

meestal gebruikt voor zwaardere modellen met grote

magazijnen. De lichtere soorten zijn machinepistolen of

pistoolmitrailleurs.

AANVALSGEWEER In het Engels een assault rifle

genoemd. Bedoeld voor een afstand van 300 tot 600

meter. Aanvalsgeweren zoals de AK-47, de Diemaco C-7

(zie foto),

of de M16

kunnen

automatisch

vuren

maar ook

schot voor

schot.

US MARINE CORPS

IN 5 MINUTEN 75

Eerste schijtpaleis

Uit diverse opgravingen blijkt dat sanitaire voorzieningen van alle

tijden zijn. Tijdens de Indusbeschaving (3250-2750 v.Chr.) bouwde men

bijvoorbeeld uitstekende afwateringssystemen (zie foto). In de prehistorische

stad Mohenjo-Daro, in het huidige Noordoost-Pakistan, werd

een kamer met twee latrines aangetroffen die waarschijnlijk onderdeel

was van een paleis. Verder had het Minoïsche (3500-1375 v.Chr.) paleis

van Knossos op Kreta 2000 jaar geleden een urinoir dat lijkt op ons

hedendaagse vlakspoeltoilet: de pot met een plateau waarop de boodschap

belandt. Dit knappe staaltje techniek was bovendien voorzien

van een houten zitting en een reservoir voor stromend water. De beter

bedeelden in de oudheid waren daarmee hun tijd ver vooruit, want de

ontwikkeling van deze ‘moderne’ wc’s zou daarna eeuwenlang zo goed

als stilstaan.

Op Wereldtoiletdag (19 november)

staan we stil bij het feit dat de helft

van de wereldbevolking nog steeds

geen sanitaire voorzieningen heeft.

Onalledaagse weetjes over een

alledaagse luxe.

Rare jongens (2)

Voor optimaal wc-genot moet je naar Japan. De Aziaten

hechten namelijk veel waarde aan hygiënisch en comfortabel

‘zitten’ en Japanners zijn dan ook gek op de nieuwste snufjes.

Naast het verouderde hurktoilet – dat je vooral in openbare

gelegenheden vindt – hebben de meeste Japanse huizen

(ook) een gepimpte versie van een ‘normaal’ westers toilet.

Vaak is die uitgerust met een waterstraal (voor het schoonspoelen

van de anus) en een verwarmde bril. Of wat dacht je

van de otohime, een radiootje dat de ‘geluidsprinses’ wordt

genoemd en in vrouwentoiletten hangt. Het speelt een

muziekje af om het plasgeluid te overstemmen. Desondanks

zien veel Japanners de wc nog steeds als een onreine plek;

zo hebben ze speciale slippers voor het toilet. Op deze

manier houden ze de rest van het huis ‘schoon’.

Tekst: Stef Meijers

Rare jongens (1)

Poepen een privéaangelegenheid? Daar werd

vroeger heel anders over gedacht. De oude Romeinen

vonden het bijvoorbeeld heel gezellig

om samen naar het toilet te gaan. Het openbare

toiletgebouw (foto hierboven) had zo’n

twintig zitjes, geordend in een rechthoek of

halve ronde. NIet gehinderd door scheidingswandjes

namen de gebruikers open en

bloot de dag door. Ook de Franse koning Lodewijk

XVI (1754-1793) kende geen schaamte.

Hij ging gewoon door met het voeren van

gesprekken terwijl hij op een kakstoel (een stoel

met een gat erin) zijn grote boodschap deed.

‘Weet je wat

een raar gevoel is?

Zittend op het

toilet een

chocoladereep

eten’

George Carlin, Amerikaanse

cabaretier (1937-2008)

76 IN 5 MINUTEN

5

Hoge nood

onderweg?

• Campingtoilet

Eigenlijk een chemisch

toilet. Ontlasting

wordt opgevangen

in een afvaltank; een

chemisch goedje zorgt

ervoor dat bacteriën

worden afgebroken.

• Treintoilet

Alles belandt meestal

‘gewoon’ op de rails.

Steeds meer treinen

krijgen echter een

biobaksysteem, wat

beter is voor het

milieu.

• Vliegtuigtoilet

Hierbij worden uitwerpselen

letterlijk

‘opgezogen’ en belanden

ze via een leiding

in een tank achter in

het vliegtuig. Terug

op de grond wordt de

cassette geleegd.

• Plaszak In 2011 kwam de NS met afbreekbare

plaszakken voor reizigers in de wc-loze sprinters.

Recent zijn de sprinters echter weer voorzien

van een groot, rolstoel-toegankelijk toilet.

Bronnen: Danny Lamarcq: Het kleinste kamertje | Davidsfonds

Uitgeverij (2012), Unicef: Progress on drinking water and

sanitation 2012 (maart 2012) | joinforwater.ngo (2019).

ISTOCK

Even

doortrekken

Toiletten in de westerse wereld

werken in het algemeen op

dezelfde manier. Bij het doorspoelen

gaat een hoeveelheid

water vanuit de stortbak 1 via

een buis 2 naar de toiletpot

3 , alwaar het afvalwater naar het

riool stroomt. Een zwanenhals 4

zorgt ervoor dat vieze luchtjes

uit het riool worden tegengehouden.

Na de spoeling wordt

het waterreservoir weer bijgevuld

via een vlotterkraan 5 . Bij een

laag waterniveau gaat deze

automatisch open.

Serious shit

In 2000 formuleerden de

Verenigde Naties de Millenniumdoelstellingen.

Regeringsleiders van 189

landen ondertekenden het

ambitieuze streven om samen

de wereldwijde problemen

tegen te gaan. Daarin

stond ook dat 75 procent van

de wereldbevolking in 2015

over sanitaire voorzieningen

moest beschikken – maar

dat is blijven steken op 68

procent. Conclusie: 2,4 miljard

mensen beschikken nog

steeds niet over een eenvoudige

wc. Daarvan woont

grofweg 80 procent in drie

regio’s: Sub-Saharisch Afrika,

Zuid-Azië en Oost-Azië. In

combinatie met onveilig

water kost dit miljoenen

mensenlevens. Zo sterven er

elk jaar 1,6 miljoen kinderen

onder de 5 jaar door gebrekkige

voorzieningen.

3

In cijfers

Uiteraard wordt er ook onderzoek gedaan naar het toilet(bezoek). Een

paar opmerkelijke resultaten.

31,7 SECONDEN Zolang

duurt gemiddeld een

sanitaire stop van een

doorsnee man. Een

vrouw doet er gemiddeld

1 minuut en 37 seconden

over.

800.000 KILO Een

kleine stad van 20.000

inwoners produceert

800.000 kilo ontlasting

per jaar. Waar zouden

we zijn zonder goede

riolering?

4

1

2

200 DAGEN Zoveel

dagen brengt een vrouw

in haar leven door op het

kleinste kamertje. Een

man is een stuk sneller:

hij vertoeft ‘slechts’

vijftig dagen op de wc.

Duur plasje

’s Werelds duurste wc staat niet op aarde, maar

zweeft in de ruimte. Astronauten in het ISS

gebruiken een toilet van Russische makelij.

De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA

telde maar liefst 19 miljoen dollar neer voor een

fonkelnieuw toiletsysteem. Urine wordt door

middel van een soort trechter opgevangen in

tanks van 20 liter. Dit afvalwater gebruikt men

vervolgens weer voor het maken van drinkwater.

Poep komt in

kleine, microgeperforeerde

zakjes

terecht die daarna

in een aluminium

container belanden.

Kosmonauten

hoeven zich geen

zorgen te maken

over rondzwevende

uitwerpselen; alles

wordt door een

sterke luchtstroom

‘opgezogen’.

NASA

ISTOCK

IN 5 MINUTEN 77

Tekst Stephan van Duin

Goede wijn behoeft geen krans.

Maar er is wel van alles over te

vertellen. Daarom: in vijf minuten

alles over wijn.

Oud, ouder, oudst

• De Rüdesheimer Apostelwein 1727

vintage is de oudste wijn die nog

wordt gedronken. Hij zit in een vat in

de wijnkelder onder het stadhuis van

Bremen (zie foto). Heel soms wordt er

een halve fles afgetapt voor speciale

gasten, daarna wordt het vat bijgevuld

met nieuwere Rüdesheimer. Daardoor

blijft de wijn drinkbaar, maar is het

óók de vraag hoeveel procent ervan

nog echt uit 1727 stamt...

• De oudste drinkbare wijn komt uit

1472 en zit in een vat in Straatsburg.

Hoewel onderzoek uitwijst dat deze

wijn nog goed te pruimen zou moeten

zijn, wordt hij niet gebotteld.

• De oudste fles wijn zoals wij die kennen,

is uit ongeveer 325 voor Christus,

en werd opgegraven in Duitsland.

Behalve wijn zit in de fles nog een

substantie. Waarschijnlijk is dat olijfolie,

door de Romeinen gebruikt als

‘kurk’. Omdat de olie bovenop blijft

drijven, voorkomt ze dat de wijn gaat

oxideren.

• Als je het begrip ‘wijn’ een beetje ruim

neemt, is de aller-aller-oudste wijn

9000 jaar oud: een gefermenteerde

drank van rijst, honing en fruit, gevonden

in China.

‘Ik kook

met wijn.

Soms voeg ik

het zelfs toe aan

het gerecht’

Hoe wordt wijn gemaakt?

W.C. Fields, komiek

RODE WIJN ontstaat door het fermenteren van het sap van blauwe druiven, geteeld in een wijngaard. De soort druif en de

plaats van de wijngaard – klimaat, grondsoort – bepalen grotendeels de smaak van de wijn. Na de oogst worden de druiven

gekneusd, waardoor de schillen en het vruchtvlees worden verdeeld zonder dat de pitten stuk gaan. Het resultaat heet most.

Deze massa wordt in grote vaten gedaan en begint dan te gisten, waarbij de suiker uit de druiven wordt omgezet in alcohol.

De eerste gisting duurt twee tot veertien dagen en vindt plaats bij een temperatuur van 20 à 30 graden

Celsius (daarboven sterven de gistcellen). Hierna wordt de wijn gescheiden van het bezinksel (de schillen

en pitten) en opgeslagen in fusten. Hierin vindt in de lente de tweede gisting plaats. Daarna wordt de wijn

overgepompt naar schone fusten en gemengd met andere wijnen. Hierdoor kan de producent ervoor zorgen

dat hij elk jaar een wijn heeft die karakteristiek is voor zijn wijnhuis. Tot slot wordt de wijn gebotteld.

WITTE WIJN wordt bijna op dezelfde manier gemaakt, van witte óf blauwe druiven. Het belangrijkste

verschil is dat vóór het gisten van de most alle schillen, pitjes en steeltjes er al uit zijn gefilterd, waardoor

de wijn niet rood kleurt. De eerste gisting verloopt bij iets lagere temperatuur dan bij rode wijn

(14 à 20 graden) en een tweede gisting kan eventueel worden voorkomen; er ontstaat dan een jong

drinkbare wijn.

ROSÉ kan op verschillende manieren worden gemaakt. In Duitsland

worden vaak witte en blauwe druiven door elkaar gebruikt in een

gezamenlijke gisting, waardoor een lichtere rode kleur ontstaat.

Een andere mogelijkheid is de rode druiven direct na de oogst te

persen, zodat er minder contact is tussen het sap en de schillen en

steeltjes. Ook op deze manier krijgt de wijn een minder rode kleur.

Bier na wijn...

Veel mensen houden zich vast aan het motto dat je

gerust bier en wijn kunt drinken, zolang je de wijn maar

ná het bier drinkt en niet andersom. Hoewel diezelfde

mensen de morning after doorgaans moeten toegeven

dat het niet deze theorie is die klopt maar hun hoofd,

blijft de wijn-na-bier-mythe hardnekkig voortleven.

De waarheid is dat het niet uitmaakt of je eerst wijn en

dan bier drinkt, of andersom, of om en om; het is de

hoeveelheid die ervoor zorgt hoe slecht je je de dag erop

voelt. Omdat bier meer koolhydraten bevat, wordt het

wel ietsje langzamer opgenomen dan wijn, maar ook dat

maakt geen noemenswaardig verschil als je katerwaardige

hoeveelheden naar binnen giet. De uitdrukkingen ‘WIJN NA BIER GEEFT PLEZIER’ en ‘BIER

NA WIJN GEEFT VENIJN’ hebben een heel andere oorsprong. In de middeleeuwen was gewoon

water doorgaans te gevaarlijk om te drinken, en dus dronk iedereen vanaf zijn tweede jaar bier.

Behalve de gegoede burgerij, die dronk (de duurdere drank) wijn. Dus als je wijn ná bier dronk,

betekende dat dat je was gestegen op de maatschappelijke ladder: een plezierig moment.

Andersom is het natuurlijk puur venijn als je vanuit een bevoorrechte positie terug werd

geworpen in het bierdrinkersbestaan.

123RF

Wijnweetjes

NATIONAL ARCHIVES

• Tijdens de grote

aardbeving van

San Francisco in

1906 gingen ruim

54 olympische

zwembaden aan wijn

verloren, oftewel 136

miljoen liter.

‘Snel,

breng me een

beker wijn, zodat ik

mijn hersenen kan

bevochtigen en

iets bijdehands kan

zeggen’

Aristophanes,

toneelschrijver

Maar dan heb

je ook wat

De duurste fles wijn ooit verkocht op een

veiling is er eentje uit 1945. De

Domaine de la Romanée-

Conti werd in oktober 2018 bij

Sotheby's verkocht voor een

onvoorstelbare 558.000 dollar

ofwel 503.700 euro. En dat

terwijl de taxateurs de waarde

op maximaal 32.000 dollar

hadden geschat. De duurste

ooit kapot gevallen wijnfles was

een Château Margaux uit 1787,

die een ober uit zijn handen had

laten glippen. Daarvoor werd een

astrono mische 180.000 euro aan

verzekeringsgeld uitgekeerd.

• Er zijn meer dan 10.000 druivensoorten

waarmee wijn wordt gemaakt. Enkele

bekende zijn merlot, chardonnay, cabernet

sauvignon en syrah.

• In 80 procent van de 20 miljard

wijnflessen die elk jaar worden

geproduceerd zit een kurk.

Kurkoogsten zijn er slechts elke

9 jaar, en een boom moet 25 jaar

groeien voor de bast dik genoeg

is om er kurken van te maken.

Gloeiend erbij

Een vreemde eend in de wijnbijt is glühwein, die warm wordt

geserveerd. Het wordt traditioneel gedronken op Weihnachtsmarkten

in Duitsland. Door de lage prijs en het kneuterige karakter

heeft glühwein in Nederland niet zo’n goede naam. Deels

terecht: veel goedkope supermarktglühwein is heel slechte

wijn met toegevoegde suiker en smaakstoffen. Goede glühwein

bestaat echter ook, gemaakt van druiven uit het Rhônegebied.

Deze is minder gezoet, en wordt bereid met KRUIDNAGELEN,

STERANIJS, KANEEL EN CITRUSSCHILLEN. Het is belangrijk

dat de wijn bij bereiding niet boven de 70 graden Celsius komt,

omdat anders de alcohol verdampt.

IN 5 MINUTEN 79

Tekst Stephan van Duin

Zout is – soms – lekker en ons

lichaam heeft het ook nodig. Maar

te veel zout is dan weer slecht.

Ook voor de smaak van je eten

trouwens.

Zilte feiten

• Zout is – naast zoet, zuur, bitter

en umami (hartig) – een van de vijf

smaken die mensen kunnen onderscheiden.

• In veel religies speelt zout een belangrijke

rol. Afhankelijk van het geloof gaat

het boze geesten tegen, zorgt het voor

voorspoed en wordt het geassocieerd

met waarheid en wijsheid.

• Mahatma Ghandi verwierf een deel van

zijn bekendheid met zijn strijd tegen het

zoutmonopolie van de Britten in India.

In 1930 startte hij met 28 volgelingen

een voettocht van 400 kilometer naar de

kustplaats Dandi, om 25 dagen later in

het gezelschap van duizenden het zout

op te eisen.

• In veel zoutmijnen kom je trappen tegen

met ‘glijbanen’ aan de zijkant. Al vroeg

kregen mijnwerkers door dat je een stuk

sneller beneden bent in een zoutmijn

als je glijdt in plaats van stap voor stap

afdaalt.

• In oude zoutmijnen in onder meer

Lüneberg (Duitsland), Krakau (Polen) en

Kewra (Pakistan) kun je nog steeds zien

hoe zout vroeger werd gewonnen.

‘Zout is wat

voedsel slecht

laat smaken

als het er niet

inzit’

Anoniem

Zoutwoestijn

Eetbare

steensoort

Zout is de enige steensoort die we eten.

Omdat dit mineraal alleen het nieuws

haalt als de wegen glad zijn en gemeentes

zonder zitten, zou je haast vergeten dat een

beetje NATRIUMCHLORIDE (NaCl) NOODZAKELIJK

is voor mensen OM TE OVERLEVEN. Het witte goedje is nodig

voor een goede bloeddruk en zorgt ervoor dat je spieren goed

functioneren en je lichaamszuurgraad klopt. NaCl zorgt verder

onder meer voor het transport van voedingstoffen en zuurstof

door het lichaam. Ook bij de groei speelt zout een belangrijke rol.

Maar dat wil niet zeggen dat je dagelijks uitgebreid aan een zoutvaatje

moet gaan lurken. Met het oog op een te hoge bloeddruk

adviseert het Voedingscentrum volwassenen om niet meer dan

6 gram zout per dag te eten. En met het zout dat ons voedsel

be vat, zit je daar al snel overheen.

Op meer dan 3,5 kilometer boven

zeeniveau ligt in Bolivia de grootste

zoutvlakte ter wereld: de Salar de

Uyuni. Het gebied meet zo’n 12.000

vierkante kilometer en herbergt,

onder de enorme voorraad zout

aan de oppervlakte, ook nog

eens een grote hoeveelheid lithium.

De export van beide producten

vormt een welkome inkomstenbron

voor de arme Boliviaanse bevolking. Verder is de zoutvlakte een van de grootste toeristische

trekpleisters in de regio. Naast de enorme lege vlakte zijn een treinenkerkhof en het

Palacio de Sal (hotel waarin bijna alles van zout is) de grootste bezienswaardigheden.

Wereldzoutproductie

LUCA GALUZZI/CC-BY-SA 2.5

Zoutproductie

per land in miljoen ton

China 68 miljoen ton

VS 42

India 29

Duitsland 13

Australië 12

Nederland 6,5

Totale wereldproductie in

2018: 300 miljoen ton

MAPSOFWORDL.COM

80 IN 5 MINUTEN

Potje, dekseltje

Een van de oudste manieren om zout te winnen, naast het opgraven in mijnen en het

drogen van zeezout, is het koken van zeewater in enorme klei- of ijzerpotten om zo

de zoutkristallen van het water te scheiden. Deze potten waren natuurlijk te groot om

op tafel te zetten en dus bestaan er ZOUTVAATJES. Liefhebbers verwijzen we naar het

Kunsthistorisch Museum in Wenen voor het zestiende-eeuwse, door Benvenuto Cellini

vervaardigde zoutvaatje ‘SALIERA’ (zie foto). Het bijzondere vaatje werd in 2003 gestolen in

de grootste en meest spectaculaire kunstroof – hij duurde nog geen minuut – uit de Oostenrijkse

geschiedenis. Inmiddels is de voor koning François I van Frankrijk gemaakte sculptuur,

met een geschatte waarde van 50 miljoen euro, weer gewoon te bewonderen.

JERZY STRZELECKI/CC-BY-SA 3.0

Wie wat bewaart

Voor de komst van de koelkast was

inzouten of pekelen de beste manier

om voedsel lang te bewaren. Natriumchloride

is een ware superheld

in het bestrijden van bacteriën en

schimmels. De ontdekking van de

conser verende kwaliteiten van

zout wordt vaak toegeschreven aan

de goede conditie van lijken in het

zoute Egyptische woestijnzand. Vis

van ver, groenten buiten het seizoen

en parmaham in Amsterdam werden

allemaal mogelijk dankzij de witte

wonderkorrels.

What’s in a name

Salzburg, Hallstatt en Hallein in Oostenrijk, Halle in de

Duitse deelstaat Sachsen-Amhalt en de Via Saleria in Italië

danken alle hun naam aan de belangrijke rol die zout – SAL in

het Latijn, HALL in een oude versie van het Duits – vroeger

speelde. In de buurt van grote zoutreservoirs of op strategische

handelsplekken ontstonden vaak steden als gevolg

van de menselijke zoektocht naar zout. Zo ontstond de Via

Saleria, de eerste grote Romeinse weg, omdat de Romeinen

zout van de Adriatische kust naar Rome wilden vervoeren.

Het huidige woord

‘SALARIS’ komt voort

uit het feit dat soldaten

soms ook in zout

betaald kregen en het

woord ‘SOLDATEN’ zelf

vindt zijn oorsprong in

de Franse vertaling van

sal in solde.

MM/CC-BY-SA 3.0

GPLIMOS.COM

NaCl in cijfers

• 30 procent van al het geproduceerde

zout ter wereld is afkomstig

uit China en de Verenigde

Staten.

• Tafelzout bestaat voor 97

à 99,99 procent uit zuiver

natriumchloride. Vaak worden

er rijstkorrels of een ander antiklonteringmiddel

toegevoegd.

• De oudste tekst over zout stamt

uit 2700 voor Christus. In de Chinese

farmacologische verhandeling

Peng-Tzao-Kan-Mu worden

40 typen zout beschreven.

• Zout kent zo’n 14.000 gebruikstoepassingen.

Vooral in de

chemische industrie is het een

geliefde grondstof.

• In zeewater zit gemiddeld

3,5 procent zout.

• Tijdens de eerste maanden van

2010 steeg de prijs van strooizout

met 50 procent.

Bronnen: Mark Kurlansky: Zout. Een

wereldgeschiedenis Flamingo uitgaven

(2002), QI: Quite Interesting facts about

salt The Telegraph (10 juni 2010), Vier

jaar voor diefstal van duur zoutvaatje uit

museum Trouw (8 september 2006), Prijs

strooizout stijgt sterk Algemeen Dagblad (3

februari 2010).

Zoutracen

Hoewel het gewoonlijk is af te raden om met

grote snelheid op met zout bestrooide wegen

te rijden, zijn er ook voertuigen die speciaal

voor deze ondergrond naar de Bonneville

Speedway in het Amerikaanse Utah reizen.

Op dit gedeelte van de Bonneville Salt

Flats zijn meerdere pogingen gedaan om

het wereldsnelheidsrecord op land te

breken. Verder komen hier jaarlijks massa’s

mensen bijeen voor het Speedweek Festival,

om in verschillende klassen tegen elkaar racen.

‘Een man

moet met een

vriend eerst een

hoop zout eten

voordat hij hem

echt kent’

Miguel de Cervantes,

schrijver van Don Quichot

• In de Bijbel

staan 35 verwijzingen

naar

zout.

IN 5 MINUTEN 81

Tekst: Tom Gerrits

Over een paar maanden is het weer

zomer. Voor de een heerlijk – denk zon

en zee – voor de ander afzien: werken

in benauwde ruimtes, zweetlucht van

collega’s of zelf met klotsende oksels

rondlopen. Hoog tijd voor een rijtje

fascinerende transpiratiefeiten.

Beestachtig nat

‘Zweten als een otter’ is een veel gehoorde

uitspraak. Opmerkelijk, want een otter zweet

helemaal niet. Wel hebben otters een vettige

huid die vocht vasthoudt. Hierdoor lijkt het net

of het beest hevig zweet als het uit het water

komt.

Ook varkens zweten niet. Zij rollen door de

modder om af te koelen – en stinken daardoor

wel.

Het zweet van Paarden

kan gaan schuimen,

omdat het de

zeepachtige stof

latherin bevat.

Katten zweten

via hun poten,

maar hijgen als

honden doen

ze niet. In plaats

daarvan likken ze

zichzelf koel.

HORSENATON.COM

Koeien zweten door

hun neus.

Honden zweten een beetje

via hun poten, maar ze koelen

voornamelijk af door te hijgen.

Een nijlpaard heeft vettig rood zweet, dat niet

alleen de lichaamstemperatuur beïnvloedt,

maar ook beschermt tegen zon en bacteriën.

ISTOCK

‘Ik ga mezelf

niet elke dag drie

uur in het zweet

werken, enkel om

te weten hoe het is

om te zweten’

Nuttig

geurtje

Lichaamsgeur speelt een belangrijke

rol bij onze voortplanting. Het blijkt

bijvoorbeeld dat wij onze partner onder

andere uitkiezen op lichaamsgeur.

Onbewust kies je iemand op basis

van zijn of haar immuunsysteem (die

een kenmerkende geur zou hebben),

waardoor eventuele kinderen beter beschermd

zijn tegen ziekten. Daarnaast

varieert de geur van vrouwen tijdens

de menstruatiecyclus: als een vrouw

op haar vruchtbaarst is, ruikt zij het

sterkst. Lichaamsgeur werkt verder

onbewust als een soort communicatiemiddel.

Zo geeft de geur van vrienden

een gevoel van vertrouwen en de geur

van vreemden – vijanden! – juist een

angstig gevoel. En die angst kunnen

we dan weer ruiken: angstzweet van

anderen blijkt meer emoties los te

maken dan bijvoorbeeld sportzweet. Zo

worden we onbewust waakzaam voor

eventueel gevaar. Vervelende geurtjes

kunnen dus ook wel zo hun voordelen

hebben.

Help, een presentatie!

Net voor dat belangrijke moment, breekt

het (angst)zweet je uit. Heel naar, zeker als

alle ogen op jou gericht zijn. Maar hoe komt

dit nu eigenlijk? Dat heeft te maken met de

vecht-of-vluchtreactie: je lichaam bereidt zich

voor op dreigend gevaar. Nu is bijvoorbeeld

een presentatie niet echt gevaarlijk, maar je

hersenen maken weinig onderscheid tussen

‘spannend’ en ‘levensgevaar’. Uit voorzorg ga

je zweten. Zo blijf je koel – en glibberig – voor

de naderende confrontatie.

Michael Jordan, Amerikaans

basketballer

Zweet stinkt…

…althans, dat zou je denken. Maar dat is niet waar – het

zijn de BACTERIËN op de huid die stofjes uit het zweet

opnemen en die omzetten in de KENMERKENDE GEUR.

Dat kun je voorkomen met een goede hygiëne. Bacteriën

zijn makkelijk te bestrijden als je jezelf dagelijks wast

en schone kleding draagt. Daarnaast kan DEODORANT

transpiratiegeur camoufleren. Overigens heeft deodorant

alleen op een schone huid effect. Even ‘bijspuiten’ heeft

dus weinig zin. Er is trouwens één situatie waarin zweet

wel kan stinken zonder de tussenkomst van bacteriën: na

een gekruide maaltijd met veel KNOFLOOK of UIEN. Even

oppassen wat je eet dus, voor die leuke date.

82 IN 5 MINUTEN

Klamme feiten

1 4

Elk mensenlichaam heeft zo’n

Vrouwen hebben meer

2,6 miljoen zweet klieren.

zweetklieren, maar mannen

produceren (zo’n 40 procent) meer

2

Een mens produceert op een zweet.

normale dag ongeveer een

5

halve liter zweet. Door bijvoorbeeld Als je gaat zweten bij koorts

intensief sporten kan dit oplopen

betekent dat meestal dat je aan

tot meerdere liters per dag.

de beterende hand bent.

3Drie op de honderd mensen

hebben last van hyperhydrosis,

oftewel extreem zweten.

6Ook planten zweten – alleen

geeft dit meestal een aange

name geur.

De kleine en

de grote

Je lichaam heeft TWEE SOORTEN ZWEETKLIEREN:

de ECCRIENE en de APOCRIENE zweetklier. De

eccriene klier is kleiner, zit over je hele lichaam

verspreid en heeft als belangrijkste taak om je lichaam

te koelen. De grotere apocriene zweetklier zit maar

op enkele plekken, voornamelijk rond je oksels en

geslachtsorganen. Deze klier produceert een vettige

GELE VLOEISTOF – wat de gele vlekken onder de

oksels van oude witte T-shirts verklaart – waarmee

afvalstoffen uit je lichaam worden afgevoerd. De

apocriene klier ontwikkelt zich pas in de puberteit.

Eten = Zweten

Het klinkt raar, maar van eten ga je zweten. Als je

voedsel binnenkrijgt, gaat je verteringsstelsel aan het

werk. Daardoor word je warm en om je lichaam op temperatuur

te houden, wordt je zweetproductie verhoogd.

Maar waarom ga je extra zweten als je bijvoorbeeld pepers

eet? Dat komt door de stof capsai cine die in pittig voedsel

zit. Deze stof stimuleert de warmtereceptoren op je tong.

Vervolgens gaat er een signaaltje ‘het is warm’ naar je hersenen,

waardoor die weer je zweetklieren aan het werk zetten.

eccriene klier

zweet

apocriene klier haarzakje

talgklier

JENS CHRISTIANSEN

Keep cool

De belangrijkste functie van zweten is je

temperatuur op orde houden. Hoe dit werkt,

zie je hieronder.

123RF

1 Opwarmen

Onze vitale organen kunnen

niet tegen wisselende temperaturen.

De kerntemperatuur van

je lichaam moet rond de 37 graden

blijven, anders sterven cellen af

en vallen er lichaamsfuncties

uit. Als de lichaamstemperatuur

stijgt – door bijvoorbeeld de omgevingstemperatuur

of inspanning

– pikken warmtereceptoren dit

op en geven ze dit door aan je

hersenen.

4 Afkoelen

Door het zweten koel je af

en gaat je lichaamstemperatuur

weer naar normaal.

39

38

37

39

38

37

hypothalamus

2 Regelen

De hypothalamus is

een soort thermostaat in

de hersenen. Krijgt dit

orgaan een signaal dat de

lichaamstemperatuur stijgt,

dan stuurt het warmtesignalen

je lichaam in zodat de

temperatuur weer gaat dalen.

3 Zweten

Door de warmtesignalen

van de hypothalamus worden

de zweetklieren aan het werk

gezet. Je begint te zweten

en verliest vocht. Dit vocht

verdampt en onttrekt warmte

aan de huid.

ISTOCK

IN 5 MINUTEN 83

SPECIAL

Soms heb je even geen tijd of geen zin om lange stukken te

lezen. Soms wil je het kort en krachtig. Daar is deze KIJK-special

voor. Alles wat je weten wilt over een heleboel uiteenlopende,

maar stuk voor stuk razend interessante onderwerpen.

Van koffie tot borsten, van neutrino’s tot de Titanic, en van

seriemoordenaars tot Vadertje Tijd. En dat alles: In 5 minuten.

00120

AP

8 718972 500610

Bacteriën • Bier • Bloed • Bommen • Borsten • Cannabis • Drinkwater • Duiken

• Ebola • Geld • Geluid • Gif • Grote getallen • Hoofdpijn • Inca’s • Koffie •

Linkshandigheid • Mieren • Neutrino’s • Pijn • Placebo’s • Presidentiële verkiezingen

• Ruiken • Seriemoordenaars • Slavernij • Star Trek • Straling • Temperatuur • Tijd •

Titanic • Tong • Vliegtuigcrashes • Vogelbekdieren

• Vulkanen • Vuurwapens • WC’s • Wijn • Zout • Zweet

PRIJS: € 6,50 – KIJKMAGAZINE.NL – SPECIAL

KYK_IN_5_MINUTEN

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?