melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

geven, dat het tot één belijdenis en nadien tot vrede, eenheid en broederlijke trouw zou
komen. Het is niet zo gegaan. Ook de pogingen tot een compromis na het eigenlijke
gesprek mislukten.
Toen kwam de klap op de vuurpijl. Toen Bucer een compendium doctrinae, een
samenvatting van de leer, op tafel legde om te zien of Luther en de zijnen het daarmee
eens konden zijn, weigerde Luther erop in te gaan en maakte hij geprikkeld een
toespeling op de zelfstandigheid van de 'Oberländer' (Zwingli en de zijnen). Volgens
Osiander zei hij: 'Wanneer jullie overal roemen dat jullie het van ons niet geleerd hebt,
wat heb je dan voor getuigenis van ons nodig? Wij willen ook niet graag zulke
discipelen hebben.'
En dezelfde Bucer moet dan de door Luther in een brief aldus gerapporteerde woorden
incasseren: Vos habetis alium spiritum quam nos ( hir habt einen anderen Geist als
wir). Locher meent dat we de zin zo moetenopvatten: 'Gij spreekt veel over de Geest,
maar gij hebt over de Heilige Geest een andere opvatting. Gij hebt niet de Heilige
Geest, maar een boze geest.'
Wanneer dit bedoeld is, dan onderstreept het nogmaals de eenheid, die Luther zag
tussen deze Schwärmer' en de Dopers, die hij samen met hun ideeën en de resultaten
ervan vier jaren geleden zo overtuigd had leren kennen. Was niet de Avondmaalsstrijd
in datzelfde noodlottige jaar 1525 begonnen? Wie kan het Luther kwalijk nemen, dat
hij aan één beweging heeft gedacht? Het geschrift Wider die himmlischen Propheten,
von den Bildern und Sakrament van 1525 bevestigt het.
Belangrijker is echter - en daarom lijkt me het woord 'geest' toch niet in de eerste
plaats een aanduiding van de Heilige Geest - dat nagenoeg het hele geloof, de hele
geloofsleer, het hele heil voor Luther op het spel stond. Het bevestigt opnieuw, dat
Luther zijn Triniteitsleer en christologie niet wilde (laten) wijzigen, omdat de
zaligheid van allen er zijns inziens mee gemoeid was. Zakelijk genomen is het echter
verklaarbaar, dat aan het oorspronkelijke Lutherse Avondmaalsstandpunt in de
doordenking van het geloof geen lang leven beschoren was. Dat, en niet zozeer de
continuïteit met formuleringen van de middeleeuwse en vroegchristelijke dogmatiek,
is mijns inziens de reden waarom Melanchthon in de uiteindelijke versies van de Loci
communes veranderingen heeft aangebracht en waarom Zwingli op de ontwikkeling
van de Gereformeerde leer via Bullinger en Bucer van groter invloed is geweest dan
Luther.
3. WITTENBERG EN ZÜRICH - DOPERS
Wanneer Luther in Zwingli geen Schwärmgeist gezien had, dan hadden zij beiden in
elk geval samen kunnen optrekken tegen de Dopers. Zwingli's algemeen oordeel over
hen was gebaseerd op 1 Johannes 2 : 19: 'Zij zijn uit ons uitgegaan, maar zij waren uit
ons niet', en die tekst wordt in dit verband begrijpelijk, wanneer wij bedenken dat
Zwingli aanvankelijk tamelijk vriendelijk over hen sprak. Vooral de zogenaamde
Zwitserse broeders o.l.v. Konrad Grebel vertoonden in Theologicis veel overeenkomst
met Zwingli, van wie ze dan ook tot 1524 grotendeels afhankelijk zijn en de invloed
ondergaan. Ook is het verstaanbaar, dat Zwingli gematigder dan Luther tegenover de
Dopers stond, omdat volgens zijn sacramentsopvatting Christus Zelf, niet de doop het
heil schenkt en dus voor Zwingli de doop niet van centrale betekenis is. In dit opzicht
ging Bucer tijdelijk heel ver met Zwingli mee.
Toch verwijt Zwingli de kopstukken van de Dopers, dat ze bezig zijn Christus' offer
teniet te doen en zijn Godheid te loochenen. Maar dat heeft een andere grond,
namelijk dat de Dopers door van de doop een puin van belijdenis te maken, de weg
van wetticisme en sacramentalisme, dus van werkheiligheid opgaan en zodoende
70