melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

gerechtigheid in Christus. Toen werd de tekst van Paulus mij de poort van het
paradijs'.
Dit stukje autobiografie is het hart van wat wij bij Luther de vrolijke ruil noemen. In
Van de vrijheid van een christen (1520) omschrijft Luther de vereniging van de ziel
met Christus door het geloof aldus: 'Niet alleen geeft het geloof zoveel dat de ziel
tegelijk met het goddelijk Woord vol van alle genade, vrij en zalig wordt, maar ook
verenigt het de ziel met Christus als een bruid met haar bruidegom. Uit dit huwelijk
volgt, zoals Paulus zegt, dat Christus en de ziel één lichaam worden; zo worden ook
beider goederen, geval, ongeval en alle dingen gemeenschappelijk. Dat wat Christus
heeft, is eigen aan de gelovige ziel; wat de ziel heeft, wordt eigen aan Christus. Zo
heeft Christus alle goederen en zaligheid, die aan de ziel eigen worden. Zo heeft de
ziel alle ondeugden en zonden op zich, die Christus eigen worden. Hier komt nu de
vrolijke ruil en strijd tevoorschijn'. Die vrolijke ruil en strijd is als typering van
Luthers soteriologie heel belangrijk.
In 1980 verscheen van de Rooms-katholieke prelaat Theobald Beer een omvangrijk
boek, getiteld: Der fröhliche Wechsel und Streit, met als ondertitel Grundzüge der
Theologie Martin Luthers. Beer betoogt daarin dat Luther zich van occamistische taal
bedient, maar aan de door de traditie der Kerk aangereikte begrippen een heel andere
inhoud geeft dan Occam en Biel deden. Bovendien distantieert Luther zich volgens
hem juist in dit centrum van zijn theologie van de kerkvaders, met name van
Augustinus. Het beeld van de ruil, ondersteund met een heel aparte christologie, is bij
Luther de hefboom, waarmee de eenheid der Schriften en de eenheid in God Zelf
verbroken wordt. Beer vraagt zich af, of de relatie tot de kerkvaders, met name tot
Augustinus, en hun gezag bij Calvijn en Melanchthon - ik voeg er op eigen gezag ook
Zwingli aan toe - niet anders ligt dan bij Luther. Hij gaat op dat thema door in enkele
artikelen in het blad Theologisches, waarvan het laatste dat mij onder ogen kwam, van
april 1982 dateert en als titel draagt: Was ist das Reformatorische? Wanneer hij Luther
en Melanchthon naast elkaar zet, dan komt vanzelf de vraag bij Beer boven: 'Wer ist
der Bestimmende: Luther oder Melanchthon?' Is Luther juist op grond van zijn
soteriologie toch de geïsoleerde Reformator, en zijn mensen als Bucer, Zwingli e.a.
van 'een andere geest'?
De vraagstelling herinnert aan het artikel van Aalders; slechts bedoelt Aalders het ten
aanzien van Luther in diens voordeel, en Beer juist niet. De laatste ziet meer
continuïteit met de traditie der Kerk bij mannen als Melanchthon dan hij Luther. Beer
acht Luthers opvatting van de dubbele gerechtigheid op grond van Augustinus' leer
van sacramentum et exemplum (sacrament en voorbeeld) onjuist, wijst op de dubbele
genade- en zondeleer bij Luther, noemt de consequente toepassing van de
tweenaturen-leer op de gerechtvaardigde zondaar zonder meer gevaarlijk, wijst op een
te ver doorgevoerde communicatio idiomatum (gemeenschap van eigenschappen
tussen de twee naturen) en vat dit alles samen in zijn beschouwingen over Luthers
antropologische christologie. Hij stelt dat de grote Martinus afwijkt van de
christologie van Augustinus en de vaders, onder andere doordat hij Christus niet als de
ongeschapen, maar als de geschapen Liefde voorstelt. Christus is bij Luther niet het
evenbeeld Gods, maar naar Gods evenbeeld geschapen. Christus is ook niet God en
mens als twee naturen in één Persoon, maar een 'samenstelling' (compositum) van
beide, en Luther betrekt Johannes 5 : 26, in onderscheid van Augustinus en het
grootste deel der vroege Kerk, alleen op de mensheid van Christus, hoewel dit
natuurlijk niet betekent dat Jezus Christus voor Luther niet de Zoon van God zou zijn.
Maar de Godheid is als de 'Angelhaken', die in het 'Würmlein' (Christus' mensheid)
62