melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

167
Hemmingsen studeerde van 1537-1542 in Wittenberg en werd daar vooral gestempeld
door Melanchthon, 'zijn geliefde leraar'. Hij doceerde van 1545 tot 1553 dialectiek en
Hebreeuws aan de universiteit van Kopenhagen en hij was daar van 1553 tot 1579
hoogleraar theologie aldaar. In het laatstgenoemde jaar werd hij door koning Frederik
II ontheven uit zijn functie, omdat hij na vele aanvallen van gnesio-lutheranen onder
de verdenking van kryptocalvinisme was gekomen. Hemmingsen publiceerde
exegetische, dogmatische, ethische en pastoraal-theologische werken die in vele
oplagen en ook in Duitse en Engelse vertalingen verschenen. Eén van zijn belangrijkste
werken was zijn Enchiridion theologicum (1559). Dit werk bedoelde hij als een
voor gemeenteleden geschreven introductie tot de Loci van Melanchthon.
Hemmingsen was in de tweede helft van de zestiende eeuw de invloedrijkste theoloog
in Denemarken en Noorwegen. 11
Wellicht bestaat Melanchthons meest fundamentele betekenis voor de ontwikkeling
van de Europese universiteiten in zijn herintroductie van Aristoteles en de wijze
waarop daar vooral door zijn leerlingen gebruik van is gemaakt. Met Liermann is te
zeggen: 'Die Bedeutung dieser von Melanchthon heraufgeföhrten Renaissance des
Aristoteles kann in ihren Auswirkungen kaum Uberschatzt werden.'
Nieuw is deze ontdekking trouwens niet, want reeds Barholomeaus Keckermann prees
Melanchthon omdat deze Aristoteles zo helder en modern bewerkt had." Nadat hij
deze filosofie in de eerste jaren bekritiseerd had, begon Melanchthon eind jaren
twintig van de zestiende eeuw weer voor Aristoteles te pleiten en prees hij in de rede
'De vita Aristoteles' van 1537 Aristoteles' grote verdiensten en vooral het feit dat hij
structuur had aangebracht in de wetenschap, door de wetenschap samen te vatten in
overzichtelijke leerboeken. Vanzelfsprekend kende hij aan Aristoteles geen
inhoudelijke maar slechts formele betekenis toe, maar die was dan wel dusdanig dat
alleen met behulp van Aristoteles voorkomen kon worden dat het in de wetenschap
een chaos zou worden. Hij noemde Aristoteles namelijk 'de enige meester der
methode'. Daarom moest ook de studie van de drie hogere faculteiten, dus ook die van
de theologie, naar zijn model worden ingericht."
Het was deze herintroductie van Aristoteles die van beslissende invloed op het
theologische onderricht aan de meeste protestantse universiteiten zou blijken te zijn.
Ondanks het feit dat aan sommige gereformeerde instellingen het Ramisme de invloed
van het aristotelisme tijdelijk en in begrensde mate wist te beperken, heeft Aristoteles
zich toch vooral dankzij Melanchthon weten te handhaven. Aan de universiteiten van
Groningen en Utrecht werd in de statuten vastgelegd dat de hoogleraren zich aan de
Aristotelis sententia moesten verbinden. De statuten van Leiden uit 1641 geven aan
11 Hoe hoog men Melanchton achtte blijkt hieruit dat hij 1553 tot hoogleraar benoemd werd in
de theologie te Cambridge, in plaats van Bucer. De academie van Genève overwoog in 1557
Melanchton te beroepen in de plaats van Beza. Terwijl Melanchton doceerde als hoogleraar te
Wittenberg vanaf 1518 – 1560 hebben meer dan 250 studenten uit de Nederlanden door hem
onderwijs ontvangen. Melanchton is niet alleen voor de organisatie maar vooral voor de
theologie aan de universiteit in Heidelberg van groot belang geweest. Als leermeester van
Ursinus, die het grootste deel van de Heidelberger Catchismus heeft opgesteld, heeft
Melanchton indirect de Catechismus beïnvloed. Hoewel Ursinus in het geheel van zijn
Catechismus meer beïnvloed werd door theologen van Zurich, (Bullinger en Vermigli; dan
door Wittenberg, (Luther en Melanchton); of door Genéve (Calvijn). Voorzienigheid in
donker licht. Bladzijde 298 G. den Hartog.