melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

145
Was het Calvinisme? Zoals bij Duplessis, die uitgaat van een algemeen begrip van
religie? Zéker bij Beza, die in zijn onderzoek naar het recht van de overheid
principieel binnen de Calvijnse lijn blijft. Hoe dan ook, deze theologen hebben de
theorie geleverd voor een praktijk, die soms reeds verder was en die vroeg om
rechtvaardiging achteraf. Het recht van verzet was het, waardoor het gereformeerde
protestantisme kracht won onder politiek dreigende omstandigheden. Het ging om de
vraag, niet of men er mocht zijn - die vraag was overbodig - maar of men er zou zijn.
Het calvinisme kon er slechts zijn wanneer het in verzet zou kunnen en mogen gaan.
De lutheraan zei: neen. De Calvinist antwoordde met een daad: de opstand.
GEREFORMEERDE IRENISCHE ACTIVITEITEN
Van meet af hebben de gereformeerden oog gehad voor de noodzaak om de vrede van
de kerken te bevorderen. De 'amabilis Ecclesiae concordia' waarover Erasmus een
traktaat schreef: De sarcienda ecclesiae concordia. Capito vertaalde het geschrift en
voorzag het van een voorwoord, waarin hij met de auteur instemming betuigde wat
betreft de eenheid van de kerk, maar waarin hij tevens te kennen gaf, dat de leer van
de genade wel het hoofdpunt was voor de kerk: 'Want wij dringen slechts aan op de
noodzakelijke rechtvaardiging door het geloof in Christus alleen en op een trouwe
eredienst, die iedereen tot Christus leidt'. Hier vond hij de kern van het geloof,
waarvoor de Reformatoren moesten staan.
Niet anders dacht Bucer er over. Hij ontwikkelde de gedachte van de fundamentele
artikelen, die men zou moeten onderschrijven om tot eenheid van de kerk te komen.
'De ware kerk, dat is de op Christus gegronde en gevestigde gemeente, dwaalt niet in
de hoofdzaken en noodzakelijke artikelen van het geloof, namelijk dat de Schrift
waarachtig is en zij wijkt ook nimmer af van de leer dat wij door Christus alleen
vroom en zalig worden'. Ook al houdt de kerk aan deze fundamentele artikelen vast,
zij kan evenwel zondigen en dwalen.
Bucer hanteerde dit beginsel in de Avondmaalsstrijd: 'Staat het geloof in Christus vast,
dan kan men wat vele andere plaatsen van de Schrift betreft en zo ook omtrent de
opvatting van het Avondmaal een verschillende opvatting hebben, als men slechts
gelooft, dat Christus onze enige Heiland is en dat zijn woorden waarachtig zijn'.
In een brief aan Zwingli uit 1531 hanteerde Bucer het begrip 'substantia christianismi',
wezen van het christendom. Alle twisten bewerken slechts dat het wezen van het
christendom in beide kampen in diskrediet wordt gebracht. 'Toch mag men de
hoofdzaak van het christelijk geloof (praecipue christianismi) niet zo veronachtzamen
en verwoesten terwille van een leer, die niet noodzakelijk is om zalig te worden'. Het
wezen van het geloof bestaat niet in een aantal artikelen waarin men moet
overeenstemmen, maar in het geloof als vertrouwen op God en Christus, dat in de
liefde werkzaam is.
Bucer heeft door deze gedachte zich laten leiden in al zijn activiteiten, die hem lieten
kennen als de 'fanaticus van de eenheid'. In zijn gesprekken niet de Dopersen, in zijn
ontmoetingen met de lutheranen, kortom in al zijn activiteiten was dit beginsel hem
eigen, het had niets te maken met bescheidenheid. Er is niemand die kan zeggen: ik
weet alles. Het getuigt integendeel van hoogmoed, wanneer men op alle
ondergeschikte punten tot overeenstemming zou willen komen, voordat er sprake zou
kunnen zijn valt werkelijke eenheid.
Bij Calvijn liggen de zaken in feite niet anders. Men behoeft zijn uiteen zetting over
de eenheid van de kerk maar in te zien, om te ontdekken dat wij hier in hetzelfde
klimaat zijn. In de Institutie (IV, I, 12) spreekt hij over fundamentele artikelen niet
anders dan Bucer. Men mag een kerk nooit verwerpen, zolang zij bij de zuivere