melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

143
troepen door Frederik III van de Palts.
Waarschijnlijk is Willem van Oranje op deze vergadering geweest. Men besk (int hem
het bevel over de troepen op te dragen, wanneer hij bereid was zich in ic zetten voor
de handhaving van de gereformeerde religie. Weigerde hij, dan zou Hoorne of
Brederode worden aangezocht. De prins dacht in deze tijd aan hulp van Duitse vorsten
en wilde daarom eerder onder de vlag van de Augsburgse Confessie verder de strijd
in. De Nederlandse kerken verkozen dit niet, wellicht in hun visie gesteund door de
ervaringen die men in deze zelfde tijd in hetzelfde Antwerpen had opgedaan met
Lutherse predikanten.
Op de graven van Mansfeld was een beroep gedaan om hulp bij de 'instellinge en
plantinge van der suyvere leere'. Deze graven zonden toen enige predikanten, die in
ieder geval in de gemeente zouden prediken dat men de overheid moest gehoorzamen.
Toen de Calvinisten opriepen tot verzet, en dit ook reeds begonnen te organiseren trad
het verschil tussen de Lutherse en gereformeerde visie heel scherp aan het licht. De
eersten wilden absoluut van een gewapend optreden niet weten. Flacius Illyricus
maakte zich tot hun woordvoerder: 'Geschrieben stehe: wenn dich die obrigkeit der
Religion halben in einer Stadt verfolget, so fliehe in eine andere. Das aber stehe nicht
in Gottes Wort: wenn dich die Obrigkeit verfolget, so nimm du das Schwert und jage
sie hinaus'.
Te diep zat hij de Luthersen nog de herinnering aan de revolutionaire bewegingen die
in de jaren twintig en dertig Duitsland hadden geteisterd en te zeer werden ook de
Calvinisten als sektariërs aangemerkt.
Ook in Nieuwkerke werd een soortgelijke vergadering gehouden als in Antwerpen.
Daar nam men op 17 december het besluit, om zich gewapenderhand tegen het
optreden van de landvoogdes te verzetten. Ook hier was Dathenus aanwezig, hij was
zelfs voorzitter en met Moded ontving hij de opdracht de zaak praktisch te regelen.
Daarbij werden aan een aantal gemeenten bepaalde aanslagen opgelegd: Brugge moest
ƒ 8000,- Yperen f 3000,- in een kas storten.
In hetzelfde jaar 1566 kwam het ook in Amsterdam onder de predikanten tot een
verschillende zienswijze met betrekking tot de waardering van de Augsburgse
Confessie. Kooplieden uit Duitsland, lutheranen, oosterlingen of leggers genoemd,
verzochten een eigen kerkgebouw, omdat zij op het punt van het Avondmaal te zeer
van de gereformeerden verschilden. Zij spraken er over dat het gevoelen van de
Calvinisten in strijd was met de Augsburgse Confessie. Indien men dit gereformeerde
gevoelen zou aanhangen zou het land in grote nood vervallen. 'Maer D'Augsburgsche
Belijdenisse aennemende, had men alle hulp van de Duitsche Vorsten te wachten'
(Aldus Brandt in zijn Historie der Reformatie, I, 387).
Toen Jan Arendsz, trachtte duidelijk te maken dat de verschillen van ondergeschikte
betekenis waren, en dat zij een gescheiden optrekken niet wettigden leek deze houding
de gereformeerden uit Antwerpen al te tolerant. Zij stuurden Caspar van de Heiden
naar Amsterdam, om daar duidelijk te maken, dat men in Amsterdam niet al te
verdraagzaam moest zijn tegenover de Lutheranen.
Al met al leek het duidelijk dat de gereformeerden in Nederland niet van zins waren
om zich terwille van een twijfelachtige relatie met Duitse vorsten te laten brengen in
het confessionele kamp van de lutheranen. Een aantal bijkomende factoren is hier nog
van betekenis. In de eerste plaats dient men in het oog te houden hoe de situatie in het
rijk in 1566 was.
Frederik III stond vrijwel alleen als gereformeerde vorst in de rijksdag van Augsburg.
De keizer had het voornemen hem te isoleren met behulp van Würtenberg en Zwei-