melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

142
waren. Zijn theologen wist hij in te schakelen en onder hen was het vooral Zepper, die
de voordelen van dit corpus disciplinae bepleitte en die deze kerkorde gebruikte als
uitgangspunt voor zijn kerkrechtelijke uiteenzettingen: Politia Ecclesiastica, sive
Forma ac Ratio administrandi et gubernandi Regni Christi, quod est Ecclesia in his
terris, Herborn 1607.
Voetius heeft dit werk van Zepper gebruikt als een van zijn bronnen en zo is via
Duitsland de Middelburgse kerkorde bepalend geweest voor de ontwikkeling van het
gereformeerde kerkrecht, dat niet alleen in Nederland maar ook daarbuiten voor een
niet onbelangrijk deel het gezicht van het gereformeerde protestantisme zou bepalen.
Het verschil in de opvatting van rechtvaardiging en heiliging tussen Luther en Calvijn
werkt door tot in de kerkelijke structuur. Dit theologisch motief lijkt bepalend voor de
praktische ecclesiologie.
Toch speelt in de verbreiding van dit gereformeerde ideaal niet alleen een theologisch
motief. Er zijn ook politieke oorzaken aan te wijzen, waardoor Int verklaarbaar wordt
dat het calvinisme zich vooral in het westen van Europa zo snel kon verspreiden. Meer
dan het Lutheranisme leverde het een potentieel voor de strijd tegen de krachten die
tegen het Evangelie opkwamen.
CALVINISME EN HET RECHT VAN VERZET
De keuze die de Nederlandse kerken in 1571 deden voor de franse en de Nederlandse
geloofsbelijdenis was, zo zeiden we, niet alleen theologisch of confessioneel van aard
maar zij was ook ingegeven door politieke motieven.
Heel duidelijk hebben deze meegespeeld op de synode van Emden. De kerken hebben
daar geweigerd zich te plaatsen op het standpunt van de Augsburgse Confessie.
De prins had daarop aangedrongen omdat op deze manier wellicht te bewerken viel
dat ook de Nederlandse kerken zouden kunnen delen in de voorrechten van de
godsdienstvrede van 1555. Daar werd een einde gemaakt aan een toestand van
onzekerheid die meer dan dertig jaar geduurd had. De aanhangers van de Augsburgse
Confessie mochten vanwege hun leer, religie en geloof niet worden verhinderd. Met
vreedzame middelen moesten geschillen worden opgelost. Maar uitdrukkelijk werd
vastgesteld: 'Doch sollen allen andere, so obgemelten bede religionen nit änhangig, in
diesen frieden nit gemeint, ronder genzlich ausgeschlossen sein'. Daarmee waren de
'sacramentariërs' maar ook de gereformeerden uitgesloten van de voorrechten die deze
religievrede bood. In Emden waren een aantal Nederlandse vluchtelingen tegen het
aannemen van de Nederlandse geloofsbelijdenis omdat zij vreesden dat men op deze
manier de sympathie van de Duitse vorsten zou verliezen.
Nu waren er, vijf jaren voor de synode van Emden bijeenkwam een aantal
gebeurtenissen geweest, die hier invloed hebben geoefend. In 1566 kwam in
Antwerpen een synode bijeen waar gesproken werd over het recht van de opstand
tegen een overheid die de vrijheden van het volk en ook de vrijheid van religie met de
voeten trad. Eerder in dit jaar was in Gent een bijeenkomst gehouden, waar Dathenus
aanwezig was, die het besluit nam om een bedrag van drie miljoen goudguldens bijeen
te brengen om de koning tot het verlenen van godsdienstvrijheid te bewegen. Men
heeft aan de ernst van dit voorstel getwijfeld, omdat nog voordat de koning ervan had
kunnen verwittigd worden, het geld reeds bijeengebracht werd. En men heeft de
gedachte geopperd, dat het geld eigenlijk niet bedoeld zou zijn als een afkoopsom
voor de koning maar als een geldbedrag, dat gebruikt zou kunnen worden om troepen
te werven tegen Filips. De commissarissen van Filips waren in 1566 reeds deze laatste
mening toegedaan. Op de synode van 1 december 1566 te Antwerpen werd nu
besloten het geld dat reeds binnengekomen was te besteden voor het werven van