melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

133
eeuwige dood in het hospitaal heb gelegen'. 'Onze Heere Christus tone ons Zijn
handen en voeten en moge ons vriendelijk groeten, opdat wij bij Hem vrolijk worden'.
Hoewel Luther in zijn boek tegen Erasmus ook spreekt over de deus non praedicatus,
(God zoals Hij in zichzelf is), spreekt Luther toch grotendeels over de troost van God,
zoals deze in de prediking tot ons komt. De theologische lijn loopt over in de
christologische.
Toch hebben deze twee lijnen de onduidelijkheid in het latere Lutheranisme mee
helpen veroorzaken. Melanchthon spreekt in de uitgave van zijn Loci uit 1521 op een
vrij deterministische manier over de voorzienigheid: 'Aangezien alles wat er gebeurt,
noodzakelijkerwijs volgens goddelijke predestinatie gebeurt, is er geen enkele vrijheid
voor onze wil.' Maar wat bij Luther theologisch verstaan wordt krijgt bij Melanchthon
een psychologische of antropologische inhoud. En het gevolg is geweest, dat deze
uitspraak in latere uitgaven van de Loci werd weggecorrigeerd.
De theologische crisis bij Melanchthon draait om de opvatting van de wilsvrijheid van
de mens; de uitgave van 1559 brengt de formulering dat de menselijke vrijheid bestaat
in de bekwaamheid om zich toe te wenden naar de genade.
Opzettelijk is Melanchthon in de Augsburgse Confessie niet op de vragen van de
predestinatie ingegaan en ook in de apologie heeft hij deze vermeden, omdat hij, zoals
hij aan Brenz schreef (30 sept. 1531) een lange en onverklaarbare disputatie over de
predestinatie wilde vermijden. 'Altijd spreek ik zó, alsof de predestinatie volgt op ons
geloof en onze werken. En dit doe ik opzettelijk want ik wil de gewetens niet in de
war brengen door deze labyrinten die onmogelijk zijn uit te leggen'.
Ook de Zwitsers hadden hun moeite met de vrije wil. Zwingli liet zich in zijn
gedachten over de voorzienigheid niet alleen door de Schrift leiden, ofschoon men
niet mag vergeten, dat zijn traktaat erover meer bedoeld was om indruk te maken met
zijn kennis van de klassieken dan om inzicht te geven in zijn theologisch vermogen. In
Straatsburg echter stelde men ook de vraag, hoe men op de beste manier de dwaling
van de vrije wil kon bestrijden. hier is door Bucer een uitwerking gegeven van de leer
van verkiezing en verwerping, die zich aansloot bij de thomistische traditie en
geponeerd werd in een breedvoerige exegese van Romeinen 9-11.
Ook bij Bucer treft ons het beroep op de Godheid van God. En de laatste oorzaak van
het waarom en het hoe van het heil ligt in de wil van God. Daarachter kan een mens
niet terug. Maar dit komt hij Bucer niet in mindering op de ernst van de prediking.
'Het eerste wat ge God schuldig zijt, is te geloven, dat ge door Hem zijt verkoren.
Want wanneer ge niet gelooft, dan doet ge alsof Hij met ons een spelletje speelt,
wanneer Hij u roept door het evangelie'.
In overeenstemming met de teneur van Bucers theologie wordt in Straatsburg de
relatie tussen Gods raad en de wil van de mens niet zozeer gelegd via de leer van de
rechtvaardiging maar via de leer van de wedergeboorte. Het is een lijn waarin Calvijn
Bucer is gevolgd en die in grote trekken doorloopt tot in Dordrecht 1618/19.
Maar dan lopen ook hier de wegen van het Lutheranisme en het Gereformeerde
protestantisme uiteen. Het is niet toevallig dat een conflict daarover in Straatsburg
uitbrak in het begin van de jaren zestig. Dit conflict over de predestinatie hing samen
met het geschil over het Avondmaal dat in Heidelberg aan de orde was.
Na het vertrek van Bucer naar Engeland had Marbach grote invloed gekregen. Hij had
in Wittenberg gestudeerd, was bij Luther gepromoveerd en door Bucer naar
Straatsburg gekomen, waar hij na de dood van Hedio diens opvolger werd als
superintendent. Terwijl Marbach tijdens het leven van Bucer nog geheel in diens stijl