melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

128
Door het interim uit Neurenberg verdreven moest hij zich in Koningsbergen vestigen,
waar zijn roem niet zo groot was. Hij hield er vrij in het begin een disputatie over wet
en evangelie, spoedig gevolgd door uiteenzettingen over de rechtvaardiging. Daarbij
werd de simpele imputatieve rechtvaardigingsleer gebrandmerkt als een afbreuk doen
aan de godheid van God. De mens moet vergoddelijkt worden, wanneer hij door God
zal worden aangenomen. Deze osiandrische strijd betekende een groot gevaar voor het
reformatorische 'extra nos'. Het heil komt op de een of andere manier in de mens zó te
liggen, dat het mede een oorzaak vormt van de rechtvaardiging. Ook na Osianders
dood (1552) ging de strijd door.
Terwijl Melanchthon in het begin van de Avondmaalsstrijd vlak naast Luther stond in
zijn afwijzing van de Zwitsers, na 1530 kwam daarin een verandering. Mogelijk is
deze toe te schrijven aan de lectuur van een geschrift van Oecolampadius waarin deze
talrijke getuigenissen van kerkvaders had verzameld. Ook Bucers bemiddelingspogingen
zijn daarbij van betekenis geweest. Het wezenlijke in het Avondmaal was
voor Melanchthon, dat Christus Zich aan de gelovigen meedeelde. De innerlijke
gemeenschap met Hem is de zaak, die ons in het evangelie beloofd wordt. Christus is
niet in het brood, maar met het brood (cum pane). Zo wordt het Avondmaal een
geestelijke maaltijd.
Toen een consensus met Rome niet meer denkbaar was, waarop men in 1530 nog wel
gedoeld had, werd door Melanchthon de Augustana op het punt van het Avondmaal
aangepast.
Wat in art. X stond: quod corpus et sanguis Christi vere adsint et distribuantur
vescentibus (dat het lichaam en bloed van Christus werkelijk tegenwoordig zijn en
worden medegedeeld aan hen die het nuttigen) werd veranderd in: cum pane et vino
vere exhibeantur corpus et sanguis Christi vescentibus (Met brood en wijn worden het
lichaam en bloed van Christus werkelijk aangeboden aan hen die het nuttigen).
Deze mildere opvatting werd door velen die de massievere beschouwing van de
ubiquiteit voorstonden afgewezen. Tijdens het leven van Luther waren de verschillen
altijd min of meer terzijde geschoven. Maar na diens dood spaarde men Melanchthon
niet meer. Het kwam in Saksen in de jaren zeventig tot heftige uiteenzettingen, die
eindigden in de uitwijzing van een aantal crypto-Calvinisten (1574). Ofschoon
politieke factoren zeker een rol hebben gespeeld, is de uitbreiding van de
Calvinistische invloedssfeer in de Palts en in Nassau vooral toe te schrijven aan deze
Avondmaalsstrijd.
Bij alles kwam nog een verschil van inzicht in de betekenis van de uitverkiezing. De
strijd om de predestinatie in Straatsburg moet in dit licht worden gezien. Het zijn de
diepste reformatorische vragen die in al deze moeilijkheden in geding waren. De
totstandkoming van de concordienformule betekende een overwinning van deze
Lutherse identiteitscrisis. Men kwam haar te boven, maar was het een werkelijke
overwinning, of was er aan wezenlijke grondmotieven van de Reformatie misschien
toch afbreuk gedaan? Er was sprake van een politieke oplossing, omdat ten laatste de
vorsten een beslissende stem hadden. En er was sprake van een orthodoxe oplossing,
in die zin, dat zich bijzonder duidelijk in het tot stand komen van de formule een
motief liet onderscheiden, dat in de begintijd van de Reformatie niet zo naar voren
trad: het motief van de leerzuiverheid als zodanig. In het begrip 'doctrina' op zichzelf
heeft zich een verschuiving voorgedaan. Het beduidt niet meer als zodanig de zuivere
prediking van het evangelie, maar het is aanduiding geworden van een zuiver
vastgestelde leer.
Men mag al de twisten die gevoerd werden niet afdoen met de typering dat het om een